BK6060 EINDWERKSTUKNICK VAN ASSENDELFT

BK6060 WETENSCHAPSLEER LEERJAAR 2012‐2013

Studienummer:4019318 Real Estate & Housing BK6003 Docent: L.H.M.J. Lousberg Datum: 21 Mei 2013 

 2 

Voorwoord  

Voor u ligt het eindwerkstuk dat geschreven is naar aanleiding van het vak BK6060 Wetenschapsleer 3. Dit 

eindwerkstuk is tot stand gekomen naar aanleiding van het ontwerpprogramma dat gevolgd is in het zesde en 

laatste semester van de Bachelor opleiding aan de Technische Universiteit in Delft. Het ontwerpprogramma 

bestond uit 3 trajecten, en bevatte een managementgame (BK6015), een domein specifieke ontwerprichting 

(BK600x) en het hieraan gerelateerde Wetenschapsleer 3 (BK6060), waarbij een leerplan en het eindwerkstuk de 

uiteindelijke producten zijn. Het eindwerkstuk bevat de reflectie op het domein specifieke ontwerptraject, en is 

tevens een verantwoording aan het leerplan dat vooraf het ontwerpproces is opgesteld. Het doel van deze opzet 

is om de student een volledige onderzoek cyclus (plannen, informatie verzamelen, analyseren en concluderen, 

rapporteren) te laten doorlopen. Doordat het eindwerkstuk de eigen ontwerpopgave als studie heeft, beogen 

we daarnaast een diepere bewustwording en inzicht te genereren in de werkwijze die de student bij het 

ontwerpen volgt (Van Doorn & Veldhuis, 2013, p. 4). 

Het kwartaal begon met het doorlopen van de Managementgame BK6015. Hierbij werd er in teamverband een 

gebiedsstrategie opgesteld waarbij ieder teamlid een specifieke rol kreeg. Het was de bedoeling dat er een 

volledig masterplan moest worden uitgewerkt, waarbij alle verschillende disciplines aan bod kwamen. Het 

gebied waarvoor het Masterplan werd ontwikkeld was het Merwe‐Vierhaven gebied in Rotterdam. Voor de 

uitwerking van het ontwerpproject, heb ik gekozen voor de domein specifieke opgave van Real Estate & Housing 

BK6003. Deze opdracht omvatte het transformeren van de Marconitorens, in het plangebied van de Merwe‐

Vierhavens. Deze opdracht omvatte niet alleen een architectonisch ontwerp, maar legde ook de focus op het 

reflectie aan de verschillende haalbaarheidsstudies tijdens het gehele ontwerpproces. Door het toetsen aan 

deze studies konden ontwerpkeuzen worden gemaakt voor de verschillende onderdelen als architectonische, 

financiële en maatschappelijke haalbaarheid.  

De opbouw van dit eindwerkstuk bevat 8 hoofdstukken, waarna er een afsluitend hoofdstuk wordt gevormd met 

samenvattingen en conclusies. Het eindwerkstuk is opgedeeld in 2 delen. Hoofdstukken 1 t/m 4 hebben 

betrekking op het product, en hoofdstukken 5 t/m 8 op het proces. In hoofdstukken 1 en 5 worden het 

voorgenomen opgave en proces uit het leerplan weergegeven. Hoofdstukken 2 en 6 beschrijven het uiteindelijke 

product en het doorgelopen proces. Hoofdstukken 3 en 7 hebben een verantwoording en evaluatie op dit 

product en proces en worden daarnaast nog gereflecteerd aan een breder gesteld evaluatiekader. De 

hoofdstukken 4 en 8 vormen een reflectie op twee gekozen product en twee proces aspecten. Deze aspecten 

zijn het incubator effect, landmark, de planning en de toetsing aan de haalbaarheid.  

Nick van Assendelft Mei 2013 Delft 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 3 

Inhoudsopgave 

 

 HOOFDSTUK 1: DE OPGAVE ..............................................................................................................................................................4 

1.1 INTRODUCTIE VAN DE OPGAVE: ............................................................................................................................................................................ 4 1.2 ANALYSE VAN DE OPGAVE EN HET PLANGEBIED ....................................................................................................................................................... 4 1.3 MASTERPLAN BK6015 ....................................................................................................................................................................................... 4 1.4 MARKTANALYSE EN DOELGROEPEN ....................................................................................................................................................................... 5 1.5 ONTWERPOPGAVE ............................................................................................................................................................................................. 6 1.6 EISEN EN RANDVOORWAARDEN ............................................................................................................................................................................ 7 1.7 UITGANGSPUNTEN EN CONCEPT ........................................................................................................................................................................... 9 

HOOFDSTUK 2: BESCHRIJVING VAN HET ONTWERPPRODUCT .......................................................................................................10 2.1 INTRODUCTIE .................................................................................................................................................................................................. 10 2.2 CONCEPT ....................................................................................................................................................................................................... 10 2.3 STEDENBOUWKUNDIGE ONTWERP ...................................................................................................................................................................... 10 2.4 BESCHRIJVING OP GEBOUWNIVEAU ..................................................................................................................................................................... 12 2.5 BESCHRIJVING OP VERDIEPINGSNIVEAU ................................................................................................................................................................ 14 

HOOFDSTUK 3: VERANTWOORDING EN EVALUATIE VAN HET ONTWERPPRODUCT ......................................................................16 3.1 INTRODUCTIE .................................................................................................................................................................................................. 16 3.2 EISEN EN RANDVOORWAARDEN .......................................................................................................................................................................... 16 3.3 UITGANGSPUNTEN EN CONCEPT ......................................................................................................................................................................... 17 3.4 CONCLUSIE ..................................................................................................................................................................................................... 17 3.5 EVALUATIE AAN DE HAND VAN HET EVALUATIEKADER OVER INDELING VAN DE PLATTEGROND ........................................................................................ 17 3.6 CONCLUSIE ..................................................................................................................................................................................................... 19 

HOOFDSTUK 4: REFLECTIE OP TWEE RELEVANTE ASPECTEN VAN HET ONTWERPPRODUCT .........................................................19 4.1 INTRODUCTIE .................................................................................................................................................................................................. 19 4.2 INCUBATOR .................................................................................................................................................................................................... 19 4.3 CONCLUSIE ..................................................................................................................................................................................................... 22 4.4 LANDMARK ..................................................................................................................................................................................................... 22 4.5 CONCLUSIE ..................................................................................................................................................................................................... 23 

HOOFDSTUK 5: HET VOORGENOMEN ONTWERPPROCES ..............................................................................................................24 5.1 INTRODUCTIE .................................................................................................................................................................................................. 24 5.2 ONTWERPSTRATEGIE ........................................................................................................................................................................................ 24 5.3 ONTWERPMETHODE ........................................................................................................................................................................................ 24 5.4 ONTWERPMIDDELEN ........................................................................................................................................................................................ 25 5.4 DOCUMENTATIE METHODE ................................................................................................................................................................................ 25 

HOOFDSTUK 6: BESCHRIJVING VAN HET ONTWERP PROCES .........................................................................................................25 6.1 INTRODUCTIE .................................................................................................................................................................................................. 25 6.2 BESCHRIJVING VAN HET PROCES ......................................................................................................................................................................... 26 6.3 ONTWERPMIDDELEN ........................................................................................................................................................................................ 26 6.4 PROCESOBSERVATIE EN BERGELEIDING ................................................................................................................................................................ 27 

HOOFDSTUK 7: VERANTWOORDING EN EVALUATIE VAN HET ONTWERPPROCES .........................................................................27 7.1 INTRODUCTIE .................................................................................................................................................................................................. 27 7.2 VERANTWOORDING OP HET ONTWERPPROCES ...................................................................................................................................................... 27 7.3 CONCLUSIE ..................................................................................................................................................................................................... 28 7.4 VERANTWOORDING OP DE ONTWERPMETHODE .................................................................................................................................................... 28 7.5 EVALUATIE OP DE EFFECTIVITEIT ......................................................................................................................................................................... 29 7.6 CONCLUSIE ..................................................................................................................................................................................................... 29 

HOOFDSTUK 8: REFLECTIE OP TWEE RELEVANTE ASPECTEN VAN HET ONTWERPPROCES ............................................................30 8.1 INTRODUCTIE .................................................................................................................................................................................................. 30 8.2 PLANNING ...................................................................................................................................................................................................... 30 8.3 CONCLUSIE ..................................................................................................................................................................................................... 32 8.4 HAALBAARHEID ............................................................................................................................................................................................... 32 8.5 CONCLUSIE ..................................................................................................................................................................................................... 34 8.6 REFLECTIE VAN DE HAALBAARHEIDSTOETSINGEN OP HET ONTWERPPROCES ................................................................................................................ 34 8.7 CONCLUSIE ..................................................................................................................................................................................................... 34 

SAMENVATTING‐CONCLUSIE ..........................................................................................................................................................35 REFERENTIELIJST .............................................................................................................................................................................36 

 

 4 

Hoofdstuk 1: De opgave 

1.1 Introductie van de opgave: De ontwerpopgave voor het domein R&H gaat volgens de vakbeschrijving van BK6003, om de concrete integratie van de in BSc6 behandelde vakgebieden in een plan op gebouw(en)niveau (Lousberg, 2013, p. 2). In het volgende hoofdstuk wordt de opgave geformuleerd en geanalyseerd. Allereerst is er een reflectie op de opdracht, de locatie en het masterplan. Daarna een marktanalyse, gevolgd door een bepaling van de doelgroepen. Door de combinatie van de aspecten masterplan, marktanalyse en doelgroepen kan een ontwerpopgave geformuleerd worden.  

1.2 Analyse van de opgave en het plangebied Volgens de vakbeschrijving van het domein specifieke gedeelte van Real Estate en Housing, is de opgave een uitwerking van het masterplan om een concrete integratie van de in BSc6 behandelde vakgebieden in een in een plan op gebouw(en)niveau(Lousberg, 2013, p. 2). Er wordt aangeraden te kiezen voor een transformatie opgave gericht op de drie Marconi torens die liggen aan het Marconoplein in Rotterdam‐West. Het betreft de torens Europoint II, III en IV. Voor de opgave dient een nieuwe bestemming voor de torens gekozen te worden. Voor het eerste in de bouwkunde studie wordt er gevraagd om zelf een functie voor de herbestemming te kiezen. Deze functie deelt verantwoordelijk gekozen te worden uit een gemaakte analyse van de huidige markt. Deze marktanalyse kan toegespitst worden op de huidige demografische prognose, de woningmarkt en de kantoren en bedrijven markt. Ook wordt er verwacht dat de student een eigen Programma van Eisen, randvoorwaarden en uitgangspunten op gaat stellen. Daarnaast moet het ontwerp gedurende het proces getoetst worden aan de haalbaarheidscriteria ’s van architectonische, financiële en de zelf gekozen maatschappelijke haalbaarheid. Het doel van de opgave is een ontwerp te realiseren die aan al de gestelde haalbaarheids criteria dient te voldoen.  De locatie van het plangebied is een oud haven gebied in de Merwe‐Vierhavens te Rotterdam‐West. Dit terrein was voorheen een oud industriegebied met veel havengebied. Deze haven activiteiten trekken steeds meer de rivier op, richting de tweede Maasvlakte. Hierdoor ontstaat een grote leegstand van verschillende industriële gebieden rond de stad Rotterdam. Het plangebied heeft tijdens het vak Managementgame BK6015 een nieuwe invulling gekregen.  Noordoostelijk van het plangebied staan de Marconi torens. De torens zijn gelegen aan een druk verkeersknooppunt, genaamd het Marconiplein. De torens die betrokken zijn bij de opgave zijn de Europoint II, III en IV. De Europoint II en III zijn intern met elkaar verbonden en Europoint IV staat op zichzelf, op een kleine afstand van de andere torens. De drie torens hebben een hoogte van 94 meter en bevatten in totaal 22 verdiepingen. Alle verdiepingen bevatten een kolom loze ruimte met een vloeroppervlakte van circa 1400m VVO. Alle verdiepingen hebben een centrale kern waarin zich 8 persoon liften en enkele goederen lift bevindt. Het totale verhuurbare vloer oppervlakte komt ongeveer op 31.000 m2 per toren (Springs, 1974, p. 1).  

1.3 Masterplan BK6015 Aan de hand van het vak BK6015 heeft het gebied Merwe‐Vierhavens een andere indeling gekregen en is deze visie gepresenteerd in een masterplan. Het thema dat werd gehandhaafd tijdens dit project, was het thema water. Hieruit is ook het concept van het masterplan tot stand gekomen. Dit concept was het wonen, werken of leven, aan, op of met het water. Het plangebied heeft een globale indeling gekregen in drie gebieden. Het oostelijke deel heeft een samenhang van creatieve bedrijvigheid in de vorm van een cultuur pier, en wordt gerealiseerd samen met appartementen complexen en urban villa’s. Hier wordt getracht een rustig‐stedelijke leefomgeving te creëren, waar toch levendigheid heerst in samenhang met de cultuur pier. Het midden gedeelte van het plangebied bevat de grote kop pier en strekt zich uit tot de Marconi torens. Dit gedeelte van het plangebied is ingericht met voorzieningen en studenten. Het plangebied voor de Marconitorens wordt ingericht met luxe woningen en voorzieningen waar vraag naar is. Op de kop van het gebied wordt een levendige boulevard gerealiseerd met hoogbouw appartementen complexen, die een visuele verbinding leggen met de Marconi torens. Het westelijke gedeelte van het plangebied heeft een groen stedelijk karakter gekregen. Hier wordt door de afsluiting van een dijk waterwoningen gerealiseerd en kadewoningen.  

FIGUUR 1. LOCATIE MERWE‐VIERHAVEN GOOGLE MAPS (2013) 

 5 

  FIGUUR 2. MASTERPLAN MERWE‐VIERHAVEN GEBIED GROEP 6 (2013). BK6015, DELFT 

 

1.4 Marktanalyse en Doelgroepen Demografische prognose Rotterdam Het bevolkingsaantal van Rotterdam is flink toegenomen de laatste jaren. Dit heeft te maken met een toename van het aantal geboorte, een daling van het aantal sterfgevallen en een verdere stijging van het buitenlandse migratiesaldo. In de jaren 2009 tot 2012, groeide het aantal personen jaarlijks met gemiddeld bijna 10.000 personen. Op 1 januari 2012 stond de teller op 616.456 inwoners. In Nederland wonen rond de 16.778.025 mensen(CBS, 2013). Dit betekent dat in Rotterdam ongeveer 3,7 % van de Nederlandse bevolking leeft. In de bevolkingsprognose 2013‐2030 (Hoppesteyn, 2012) wordt verwacht dat het totale aantal inwoners van Rotterdam in de eerste prognosejaren nog vrij sterk groeit, maar de verwachting is dat dit wel minder is dan het 

de afgelopen jaren was. Rotterdam slaagt er momenteel niet in om voldoende goed opgeleide inwoners aan de stad te binden. Veel Rotterdammers volgen hun opleiding in de stad en vinden er vaak ook hun eerste baan. Echter in verdere levensfases, doorstromers en gezinnen, en als de beroepscarrière veelal een vaste vorm krijgt verlaten veel van deze nog jonge mensen de stad. Deze bevolkingsdynamiek hoeft niet altijd negatief te zijn. Zolang de instroom van deze groep groter is dan de uitstroom, gaat de stad er zelf nog op vooruit. Maar in Rotterdam is het aantal vertrekkende mensen met werk, een goede opleiding en de midden‐ of hoge inkomens zo groot, dat de vestiging en doorstroom van veelbelovende jongeren onvoldoende compenseert. Het gevolg daarvan is een negatieve selectieve migratie(Gemeenteraad Rotterdam, 2007, p. 40). Dit leidt tot een onevenwichtige bevolkingssamenstelling. Deze groep hoger opgeleiden vertrekt niet omdat zij niet in de stad willen wonen. Ze vertrekken omdat er in de stad niet de juiste soorten woningen en gewenste woonmilieus zijn te vinden. De uitstroom van hoger opgeleiden en kenniswerkers uit de stad, de negatieve selectieve migratie, heeft ook negatieve gevolgen voor de inkomensverdeling in Rotterdam ten opzichte van de rest van Nederland. Het inkomens niveau van Rotterdam is over het algemeen laag. Er zijn veel lage inkomens. In vergelijking met Nederland is dit ruim 14 % verschil. De vergelijking tussen de midden en hoge inkomens is veel lager in vergelijking met Nederland. De middeninkomens hebben een verschil van 7%, van 40% in Nederland en 33% in Rotterdam. En de hoge inkomens hebben zelfs een verschil van 10%, met 21% in Nederland in vergelijking tot de 13% in Rotterdam(Rotterdam in cijfers, 2013).   Prognose van de woningmarkt Rotterdam In Rotterdam is er nog een redelijke vraag naar woningen in vergelijking met de omgeving. Dit heeft natuurlijk te maken met dat Rotterdam een grote stad is met veel voorzieningen. In onderstaande tabel wordt Rotterdam vergeleken met andere gemeenten in de regio. Rotterdam heeft overduidelijk de grootste vraag naar woningen. Er zijn een aantal opvallende categorieën.  

‐ Meer dan de helft van de woningzoekende in Rotterdam zijn starters 

‐ De grootste vraag is naar 1 persoons woningen, daarna 2 persoons. 

‐ De leeftijd 23 t/m 34 (bijv. oudere studenten en starters) bevat de meeste woningzoekende. Daarna 35 t/m 44 en daarna de personen tot en met 22 jaar (Van der Wilt, 2012). 

FIGUUR 3. IMPRESSIE MASTERPLAN MERWE‐VIERHAVEN GEBIED GROEP 6 (2013). BK6015, DELFT 

 6 

Het aanbod in 2012 bestond uit 7800 woningeenheden. Hiervan werden er ongeveer 1250 verkocht. Het overgrote deel van het aanbod bestond uit appartementen. Deze vertegenwoordigden ruim 71% van de totale markt in 2012 in Rotterdam. De eerstvolgende categorie was de tussenwoning. Deze vertegenwoordigen 17% van het aanbod in de markt van 2012 van Rotterdam. Als je kijkt naar de opname cijfers werd ongeveer 68% van de totale opname eenheden aanbesteedt aan appartementen. Het opname cijfer van tussenwoningen bestond uit 22%. Het opname cijfer van tussenwoningen was zelfs hoger dan het aanbod cijfer. Hieruit concludeer je dat er een grote vraag en aanbod is naar appartementen (Dynamis, 2013). 

  FIGUUR 4. OVERZICHT KANTOORMARKT 2012 (DTZ ZADELHOFF, NEDERLAND COMPLEET 2013 KANTORENMARKT) 

Prognose kantoren markt Rotterdam Het aantal kantoor banen daalt. Wat vooral duidelijk te zien is, dat het aanbod met 4% stijgt en de voorraad met 0,2 % terwijl de opname daalt met bijna 30%. Dit is een aanzienlijk aantal. Het opname aantal is heel erg duidelijk gedaald. Rotterdam lag in 2011 nog onder het Nederlandse leegstand gemiddelde op de kantoren markt. Door de enorme daling ligt Rotterdam nu boven het gemiddelde leegstandscijfer van Nederland (DTZ Zadelhoff, 2012). Er is dus geen vraag naar het traditionele kantoor gebruik. Er is wel een stijgende vraag naar flexibele werkplekken, volgens Real Estate magazine("Snel stijgende vraag naar flexibele werkplekken," 2011). Deze vraag komt voort uit het begrip van het nieuwe werken. Dit is een verzamelnaam voor verschillende manieren van slimmer, efficiënter en effectiever werken door het gebruik van nieuwe technologieën. Een voorbeeld van dit principe is het bedrijf Spaces. Deze maakt een grote groei door, en opent in de huidige markt nieuwe flexibele kantoorpanden. Ook bedrijven als seats2meet en Regus zijn voorbeelden.   Prognose bedrijven markt Rotterdam Rotterdam heeft een grote starters quote. Er zijn veel startende ondernemingen die gevestigd worden in de stad of regio. Rotterdam staat volgens het CBS in de top 10 van steden waar de meeste startende ondernemingen worden opgericht. Hierdoor is een relatief grote vraag naar kleine kantoorruimte, voornamelijk de flexibele werkplekken zoals hiervoor al beschreven. Ook kent Rotterdam een groot aandeel banen in de medische sector. Dit is ongeveer 16% van de totale werkgelegenheid, hierdoor behoort deze sector tot een van de grootste werkgevers in de stad (Gemeenteraad Rotterdam, 2007). In een van de Marconitorens is al plaats gemaakt voor deze sector, de science tower.   Doelgroepen De grote vraag naar starters woningen en het wegtrekken van de hogeropgeleiden en kenniswerkers en de kwaliteiten die het gebied deze groep kan geven, hebben een rol gespeeld bij de bepaling van de doelgroepen. Verder heeft de afname van kantooropname en de vraag naar flexibele werkplekken ook een aandeel gehad in het bepalen van de doelgroepen. Mede met de vraag naar kleine startende ondernemingen en het aanwezige science centre, zijn er samen met het masterplan, de uitgangspunten en het concept een uitwerking gekomen van de specifieke doelgroepen voor de locatie.   ‐ Starters, voornamelijk vliegende starter en klimmende starter.  ‐ Doorstromers, hoogopgeleiden en kenniswerkers met modaal tot hoog inkomen.  ‐ Yuppen, kapitaalkrachtige een of twee persoon huishoudens. ‐ Science tower bedrijvigheid, met daaraan gekoppeld het Zadkine College. ‐ Startende ondernemers ‐ Spaces, bedrijf dat flexibele kantoor ruimtes levert. Maar ook boardroams, flexwerkplekken en congreszalen.  

1.5 Ontwerpopgave De ontwerpopgave betreft het her functioneren van de drie Marconi torens. Aan de hand van verschillende eisen en randvoorwaarden wordt een PVE opgesteld. Dit PVE wordt in samenhang met de doelgroepen en voorzieningen, die uit de marktanalyse voort kwamen, uitgewerkt. Het gaat om het integreren van opgedane kennis m.b.t. programmeren, ontwerpen en analyseren van een bouwkundige oplossing in een 

 7 

haalbaarheidsstudie (Lousberg, 2013). Het ontwerp wordt getoetst aan de architectonische, financiële haalbaarheid en de maatschappelijke haalbaarheid. Door hun nadrukkelijke aanwezigheid vormen de Marconi torens een markant punt in de omgeving, en vormen een entree van het nieuwe bestemmingsplan ontwikkeld in BK6015. Het doel is om een multifunctioneel gebouw ensemble te recreëren, waarbij een nadrukkelijke samenhang wordt gecreëerd tussen de verschillende leefomgevingen van wonen, werken, kennis en recreëren. En waar een gevarieerd gebruikersgroep kan samenkomen om een meerwaarde te creëren voor het gebied.  

1.6 Eisen en randvoorwaarden Een belanghebbende of stakeholder is een persoon of organisatie die invloed ondervindt, positief of negatief, of zelf invloed kan uitoefenen op een nieuw project (Nix, Whitebread, & Blair, 1991). Er worden in dit leerplan twee typen onderscheden, interne en externe stakeholders. Deze stakeholders hebben allemaal verschillende belangen bij het project, van maatschappelijke tot financiële belangen. De interne stakeholders leveren eisen aan het project. Deze eisen hebben betrekking op het programma van de Europoint torens. De randvoorwaarden bepalen de grenzen waarbinnen het project moet plaatsvinden. Deze randvoorwaarden worden bepaald door de externe stakeholders. De interne stakeholders zijn de personen die direct belangen hebben bij het project. Kortom is deze categorie te beschrijven als de toekomstige gebruikers van de Marconitorens. Om tot een zo functioneel mogelijk programma te komen die in visie en wensen van de interne stakeholder staat, is het belangrijk om je zoveel mogelijk te verdiepingen in de eisen van deze groep. Deze eisen kunnen gebruikt worden als leidraad in het ontwerp proces, maar kunnen ook gebruikt worden om het ontwerp tijdens het proces te toetsen.   De interne stakeholders: 

‐ Opdrachtgever of opdrachtgevers ‐ Aandeelhouders ‐ Investeerders ‐ Huidige gebruikers ‐ Toekomstige bewoners van de Marconi torens ‐ Toekomstige werkgevers en werknemers van de bedrijven en de voorzieningen ‐ Toekomstige ondernemers ‐ Direct omwonenden en bezoekers van het gebied die gebruik maken van de voorzieningen 

Functionele eisen ‐ Een comfortabel woon of werk omgeving die aansluit bij de eisen van de doelgroepen ‐ Realisatie van verschillende woningtypes die aansluiten bij de wooneisen van de verschillende 

doelgroepen.  ‐ Er dient zowel in de koop als in de huur sector woningen gerealiseerd te worden ‐ De woningen dienen in de hoogbouw gerealiseerd te worden, zodat deze kunnen beschikken over het 

uitzicht over de locatie ‐ Elke woning dient bereikbaar te zijn per lift en trap ‐ Het gebouw dient bereikbaar te zijn voor mindervalide mensen ‐ Er dienen diverse ontmoetingsplekken gecreëerd te worden, zodat de verschillende gebruikers elkaar 

kunnen ontmoeten. ‐ Er moeten voorzieningen komen die door alle stakeholders gebruikt kunnen worden.  ‐ De plint dient aangewezen te worden voor commerciële voorzieningen zoals horeca en leisure. Dit om 

de leefbaarheid van het maaiveld te vergroten.  ‐ Deze voorzieningen moeten van belang zijn voor de interne stakeholders, maar ook betrekking hebben 

op de omwonenden en passanten. Eisen ten behoeve van de leefbaarheid 

‐ Het gebouw en de plint moeten een goede connectie hebben met het openbaar vervoer.  ‐ Het gebouw dient goed bereikbaar te zijn met de auto, de fiets of lopend.  ‐ Het gebouw dient genoeg parkeerplekken te bieden aan de bewoners, zowel voor auto’s als voor 

fietsen.  Eisen ten behoeve van tijd en financiën 

‐ Het plan moet gerealiseerd worden in het tijdsbestek van het gehele Masterplan dat is uitgewerkt in BK6015. Het gebouw mag niet later opgeleverd worden dan 2040 

‐ Het plan moet gerealiseerd worden in het vooraf vast gestelde budget  

 

 8 

Functie   BVO m2

Toren 1   

Entree, voorzieningen (1 verdieping)  1300 

Welness centre (1 verdieping)  2600 

Spaces (6verdiepingen)  7800 

Appartement Starters (8 verdiepingen)  10400 

Appartement Doorstromer (4 verdiepingen)  5200 

Appartement Condo (2 verdiepingen)  2600 

Toren 2 

Entree, voorzieningen (1 verdieping)  1300

Fitness centrum (1verdieping)  1300 

Bibliotheek (2 verdiepingen)  2600 

Spaces (6 verdiepingen)  7800 

Appartement Starters (6 verdiepingen)  7800 

Appartement Doorstromer (4 verdiepingen)  5200 

Appartement Condo (2 verdiepingen)  2600

Toren 3 

Entree, balie, voorzieningen (1verdieping)  1300 

Zadkine College (6 verdiepingen)  7800 

Science tower bedrijven (11 verdiepingen)  14300 

Appartement Doorstromer (2verdiepingen)  2600 

Appartement Condo (2 verdiepingen)  2600 TABEL 1. PROGRAMMA VAN EISEN (EIGEN ILL.) 

De beschrijving van de randvoorwaarde kun je typeren als wat opgelegd word door externen aan het project. Deze groep wordt de externe stakeholders genoemd. Het zijn verschillende organisaties en instanties die vanaf buitenaf een invloed uitoefenen op het project, in het geval van wet en regelgeving. Hierdoor stellen zij bepaalde randvoorwaarden op waarbinnen het gebouw gerealiseerd moet worden. Hiervan kan tijdens het project niet van worden afgeweken. De externe stakeholders hebben net als de interne stakeholders verschillende belangen en verschillende invloeden op de realisatie van het gebouw.   De Externe stakeholders: 

‐ Gemeente Rotterdam ‐ Adviseurs ‐ Omwonenden ‐ Milieu organisaties ‐ Welstandcommissies 

 Locatie 

‐ Voor de locatie moet de aanwezige wet en regelgeving in het verband met milieu in acht worden genomen. Denk hierbij aan geluidshinder, veiligheid en vervuiling. 

‐ Bij de ontwikkeling van het plangebied dient het bestemmingsplan van de gemeente Rotterdam in acht te worden genomen. 

‐ De omwonenden dienen zo weinig mogelijk last te ondervinden tijdens de realisatie van het project ‐ Het gebied en de voorzieningen dienen veilig te zijn in gebruik voor de toekomstige gebruikers 

 Gebouw 

‐ De wet en regelgeving, van de meest recente versie van het bouwbesluit dienen in acht te worden genomen. 

‐ Het gebouw dient te voldoen aan eventuele andere wet en regelgeving die vanuit de Gemeente Rotterdam en overige veiligheid instanties naar voren komen.  

‐ Het ontwerp moet voldoen aan verschillende Nen‐normen met betrekking tot de veiligheid in en rondom het gebouw. 

‐ Het gebouw moet financieel niet meer kosten dan dat het daadwerkelijk oplevert, dit betekent dat de huuropbrengsten uiteindelijk de totale kosten kunnen financieren.    

 9 

1.7 Uitgangspunten en concept  Wonen, werken aan/op/met het water Een duidelijk uitgangspunt van ons materplan dat is ontwikkeld bij 6015, was het wonen en werken aan of met het water. In het masterplan werd dit uitgangspunt als leidraad voor de ontwikkeling van het gebied genomen. Omdat de Marconi gebied niet ontsloten is door water, is dit een moeilijke opgave om te realiseren. Als instrument kunnen de woning en kantoren worden gebruik. Door de hoogbouw en hun ligging, kunnen deze over het gebied uitzicht hebben op het water. Hierdoor ontstaat er een interactie met het water en sluit het uitgangspunt aan bij het overkoepelend thema van het bestemmingsplan ontwikkeld in BK6015.  Landmark van het gebied De torens zijn vanaf een groot deel van het gebied te zien. Ze zijn de ‘wachters’ van de entree tot het gebied. Mensen herkennen het gebied, en de torens hebben zich al ruime tijd gevestigd in de skyline van dit gebied. Het complex moet een herkenningspunt worden en neergezet worden als landmark.  Ingang van het gebied De torens staan op een druk knooppunt. Op dit knoop punt komen verschillende wegen elkaar tegen, zowel autowegen als trambanen. De toren staan op een positie waar de enige entree gevestigd is van het hele gebied. Het gebied vormt een belangrijke schakel in de dagelijkste stroom van mensen. Door deze ingang te creëren, voor zowel mensen die het gebied binnenkomen als mensen die aankomen met het openbaar vervoer, kan een gecentraliseerde mensen stroom worden gecreëerd waar veel behoefte is aan voorzieningen.  Samenhang van wonen, werken, kennis en recreëren  De torens dienen een complexe samenleving te bevatten gevestigd in 3 torens. De bedoeling is een samenhang te creëren van woongelegenheid, werkgelegenheid, kennis en gelegenheden die te maken hebben met het recreëren, zoals voorzieningen en leisure. Door het creëren van verschillende soorten woon en werkgelegenheid en het aanbiedingen van voorzieningen creëer je een knooppunt van verschillende gebruikers. Deze gebruikers kunnen bijvoorbeeld werknemers zijn die komen werken, of mensen die doorstromer naar het plangebied.  Koppelen van functies Doordat het complex ruimte bied aan verscheidene gebruikers, en ook aan verscheidene verschillende functies kun je in bepaalde functies en gebruikers overlap vinden. Door het koppelen van de functies krijg je een ruimtebesparing. Ook krijg je meer samenhang tussen de verschillende gebruikers. Hierdoor krijg je meer leefbaarheid en meer samenhang met de gebruikers en met hun leef of werkomgeving.  

 FIGUUR 5. CONCEPT MULTIFUNCTIONELE INTEGRATIE VAN VERSCHILLENDE LEEFGEBIEDEN EN GEBRUIKERS (EIGEN ILL.) 

Concept De torens moeten ruimte bieden aan een verscheidenheid van functies. De functies die de torens kunnen houden hebben te maken met wonen, werken/kennis en recreëren. Het concept werken/kennis stampt uit de huidige functie van het gebouw. In het huidige gebouw zit al een Zadkine college en is er al verscheidenen bedrijvigheid in de Science tower. Deze functies opereren onder de noemer kennis. Maar de torens hebben de huidige functie van kantoor gebouwen. Hier is echter erg weinig vraag naar. De markt voor flexibel kantoor ruimte is aan het groeien. Deze bieden niet alleen kantoor ruimtes aan, maar ook boardrooms, flex werk plekken en congres zalen. Er is een samenhang tussen deze twee functies. Studenten kunnen gebruik maken van de flexwerkplekken op dagen, dat er niets of weinig geboekt wordt, en dit geldt tevens voor de congreszalen. Met recreëren bedoelen we bepaalde voorzieningen, zoals detailhandel die aansluit bij de wensen van de doelgroepen. Maar ook leisure activiteiten, die aansluiten bij de verschillende doelgroepen. Doordat de torens als ingang van het gebied fungeren, genereren deze een enorme stroom mensen. Door deze stroom mensen te bundelen en door het gebied te laten voeren, kun je een ideale vestgingsplaat bieden voor kleine detailhandel en horeca. Het algemene concept is samen te vatten als een bundeling van alle omgevingen die een gebruiker kent. De meeste gebruikers kennen een splitsing van hun woon omgeving, hun leefomgeving en hun recreatie omgeving. Door het koppelen van deze functies krijg je een complete samenleving in een gebouw ensemble die voor een grote levendigheid staat en voldoet aan de eisen van de doelgroepen. 

 10 

Hoofdstuk 2: Beschrijving van het ontwerpproduct 

2.1 Introductie In dit hoofdstuk wordt de uitwerking van het ontwerpproduct beschreven die zijn voortgekomen uit het doorlopen van het domein specifieke Real Estate & Housing ontwerp project. Het product is voortgekomen uit de uitgangspunten en het concept van multifunctionele integratie in een woon, werk en leef gebouw. Deze zijn reeds toegelicht in hoofdstuk 1 van dit eindwerkstuk. 

Voorafgaand aan dit hoofdstuk zal het concept nog een keer toegelicht worden als inleiding. Daarna zal het ontwerpproduct worden beschreven op verschillende schaalniveaus, waarbij er van de grote stedenbouwkundige schaal wordt toegewerkt naar de kleinere schaal op gebouwniveau, tot de kleinste schaal op verdiepingsniveau. Deze zal worden gedocumenteerd in tekst, plattegronden, schema’s, doorsneden en 3D beelden. Deze producten tonen de ontwerpkeuzes die gemaakt zijn tijdens het ontwerpproces.  

 

2.2 Concept Het concept van de het transformatieproject van de Marconitorens is voortgekomen uit de marktanalyse en analyse van refererende projecten. Op de locatie, en in de stad Rotterdam, is een behoefte aan bepaalde soorten woningen en functies. Door het koppelen van deze functies en woningen samen met de reeds bestaande bedrijvigheid van het Europoint Science Centre, krijg je een mix in functies. Deze functie mix wordt steeds vaker toegepast in grote gebouwen, met als voorbeeld het pas opgeleverde ‘De Rotterdam’ van Rem Koolhaas. Het concept is het samenvoegen van deze functies, tot een woon, werk en leef gebouw waarbij alle functies samenkomen en samenwerken. Hierdoor krijg je een multifunctionele integratie van de functies in een algemene leefomgeving van de Marconitorens. In dit gebouw worden de functies gedeeld met de bedrijvigheid en de leisure activiteiten, zodat er een grote  levendigheid ontstaat en interactie tussen de verschillende doelgroepen die aanwezig zijn in de Marconi torens.   

2.3 Stedenbouwkundige ontwerp Het plangebied ligt naast het drukke Marconiplein waar verschillende wegen en OV lijnen samenkomen. Tevens dient het plangebied als ingang van het gehele Merwe‐Vierhaven gebied. Dit zijn belangrijke punten die meegenomen zijn in het ontwerp. Tijdens BK6015, de Managementgame, is er een masterplan ontwikkeld voor het Merwe‐Vierhaven gebied. Dit plangebied biedt plaats aan 6500 woningen en 12.000 mensen. Door de ontwikkeling van het gebied, zal het Marconiplein een nog drukker knooppunt worden, en dienen als doorstroompunt van vele forenzen en bezoekers van het gebied. Door het creëren van een plint op het plangebied, biedt je deze grote mensenstroom een ingang naar het gebied. Door het centreren van deze stroom mensen door een plint waarbij horeca en detailhandel aanwezig zijn, creëer je een levendige plint met een ideaal vestigingsklimaat voor detailhandel. Er is plaats voor verschillende detailhandel en horeca. Er wordt vooral gericht op grotere franchises die je veel vindt in bekende winkel passages, en horeca voorzieningen die werken volgens het concept van NS‐stations. Hierdoor krijg je een combinatie van mensen die van buiten de locatie komen zoals bezoekers en forenzen, maar ook bewoners van de Marconitorens zelf. Hierdoor creëer je een levendige plint.    Deze plint zorgt ook voor een eenheid van het gebouwen ensemble op de locatie. Door de toevoeging van een plint is er een droge overgang tussen alle gebouwen. Hierbij is de plint ook doorgetrokken tot de aanwezige parkeergarage. Hierdoor ontstaat er een eenheid van het hele plangebied. Ook voorkom je hiermee dat er dode stukken in het plangebied vallen. De locatie heeft nu een slechte reputatie en een armoedige en verpauperde uitstraling. Hierdoor krijgt niet alleen het plangebied, maar de hele wijk een slechte reputatie.    

FIGUUR 6. CONCEPT MULTIFUNCTIONELE INTEGRATIE (EIGEN ILL.)

FIGUUR 7. VERBINDING KNOOPPUNT EN MERWE‐VIERHAVEN GEBIED (EIGEN ILL.)

 11 

 FIGUUR 8. PLATTEGROND SITUATIE BINNEN PLINT, MET VOORSTEL VOOR VERSCHILLENDE MOGELIJKE HUURDERS VAN DE PLINT 1:4000 (EIGEN ILL.) 

Nabij de locatie is het Dakpark gerealiseerd. Een grote groene afscheiding waarbij een park op het dak is gerealiseerd, en er een verscheidenheid aan detailhandel aanwezig is. Het concept van het dakpark zorgt voor meer groen en beleving in de wijk. Het dakpark wordt doorgetrokken tot op het plangebied, waarbij de plint ook wordt voorzien van een dakpark. Het Marconi dakpark neemt de kenmerken over van het reeds bestaande 

dakpark, zoals de strakke lijnen en voorzieningen zoals horeca en speelvoorzieningen. Daarnaast heeft het een grote glazen dak strook, zodat de plint wordt voorzien van natuurlijk daglicht. Hierdoor ontstaat er een kwalitatief hoogwaardigere ruimte. Het dakpark is aangesloten op een fly‐over. Deze ligt over het drukke Marconiplein. Hierdoor creëer je een snelle verbinding voor de achterliggende wijken naar de plint en het dakpark. Daarnaast is er op het dakpark een beeldentuin aanwezig. Deze zou volgens het bestemmingsplan worden gerealiseerd op de Marconi strip naast het plangebied. Deze is in het Masterplan veranderd van functie, en daardoor is er op het dakpark ruimte gereserveerd voor tijdelijke kunstwerken. Hierdoor ontstaat een groene strook op het plangebied met verscheidene voorzieningen als beeldentuin en horeca.  

FIGUUR 9. PLATTEGROND DAK PARK OP PLINT 1:4000 (EIGEN ILL.)

 12 

 

2.4 Beschrijving op gebouwniveau De transformatieopgave van de Marconitorens biedt een verscheidenheid aan functies. In het beschreven concept werd duidelijk dat er een aantal verschillende functies aanwezig zijn en aan elkaar gekoppeld worden. Deze functies bestaan uit wonen, werken en leven. Door het combineren van deze functies ontstaat een multifunctionele integratie van de verschillende functies. De functies worden verdeeld over de drie verschillende torens, zodat niet elke functie over een toren beschikt. Hierdoor krijg je de interactie tussen verschillende functies, omdat het programma door elkaar heen loopt.    De bedrijvigheid in het project bestaat uit het reeds bestaande Science centre gecombineerd met het aanwezige Zadkine College. Deze functies worden aangehouden omdat ze een belangrijke samenhang hebben met elkaar, en daardoor samengaan met het concept van multifunctionele integratie. Doordat deze bedrijvigheid reeds aanwezig is, worden alleen de bovenste 4 verdiepingen gebruikt voor een andere functie. De flexibele kantoorruimte en congreszalen worden geplaats door het bedrijf Spaces. Deze functie kan samengaan met het Zadkine College, waarbij in lage boekingstijden de flexwerkplekken en congreszalen door studenten kunnen worden gebruikt. Deze functies zijn verdeelt over de overige twee Marconitorens, waardoor er 6 verdiepingen per toren ontstaan. Deze ruimten zijn ingericht doormiddel van ontwerpprecedenten die te maken hebben met het nieuwe werken. Hierdoor ontstaat een combinatie tussen traditionele kantoorplekken in samenhang met open flexibele werkplekken en overlegruimten. Daarnaast zijn levert het bedrijf verschillende boardrooms en congreszalen, variërend in grootte.    De woonruimtes worden allemaal in de hoogbouw van de torens gerealiseerd. Hierdoor krijgt elk appartement beschikking over het uitzicht dat de locatie te bieden heeft. Hierdoor krijg je in de Science Tower ruimte voor 4 verdiepingen. In de overige twee torens is er ruimte voor 12 en 13 verdiepingen aan woningruimten. Er worden verschillende typen woningen gerealiseerd, zoals penthousen, doorstroom appartementen en starters appartementen. De laatste twee woningtypen worden samen op een verdieping gecombineerd, zodat je een verscheidenheid hebt in verschillende doelgroepen op een verdieping. Dit zorgt voor een grotere levendigheid op de verdiepingen, en meer interactie tussen de gebruikers.    De functies die het plan ondersteund zijn allereerst natuurlijk de plint, met de aanwezige detailhandel en horeca. Deze functies zijn gekozen zodat ze in overeenstemming zijn met de wensen van de verschillende doelgroepen. Niet alleen voor de bewoners van de appartementen van de Marconitorens, maar ook voor de werknemers en studenten die in het Science Centre werken en op het Zadkine college studeren. Naast de functies die de plint aanbiedt, zijn er ook andere functies opgenomen in de torens. Deze zijn onder andere een bibliotheek, een sportschool en een welness en zorg centrum. Deze functies zijn gekozen omdat ze passen bij de wensen van de verschillende doelgroepen, en tevens voor interactie zorgen tussen de verschillende gebruikers typen van het gebouw. Denk hierbij aan studenten en bewoners die gebruik maken van dezelfde bibliotheek en sportschool, en werknemers van het Science Centre die aspirines gaan halen bij dezelfde apotheek als de bewoners van de appartementen van de Marconitorens. Door het combineren van deze functies ontstaat er een levendigheid tussen de verschillende gebruikers.  

Door het creëren van een routing via de kernen, ontstaat er een neerwaartse beweging voor bewoners als zij van een andere functie gebruik willen maken. Hierdoor zullen zij gedwongen worden om een route te nemen door de plint van het ensemble. Hierdoor creëer je meer toegang en levendigheid op de plint, en zorg je voor meer interactie mogelijkheden voor de bewoners.   

FIGUUR 10. VERSCHEIDENHEID IN FUNCTIE VERDELING OVER DE VERSCHILLENDE TORENS (EIGEN ILL.) 

FIGUUR 11. NEERWAARTSE BEWEGING VAN VERSCHILLENDE GEBRUIKERS VOOR HET 

CREËREN VAN EEN LEVENDIGE PLINT (EIGEN ILL.) 

 13 

Op de indeling is te zien dat de installatie ruimte behouden blijft bovenin elke toren. Hiernaast is de gehele verdeling van de torens weergegeven. De huidige gevel wordt behouden in het transformatie project. Dit is niet alleen om kosten te besparen maar ook om de herkenbare uitstraling van de torens te waarborgen. De enige aanpassing zijn de balkon units die zijn toegevoegd aan de appartementen en voor een minimale afwijking zorgen in het gevelbeeld.  

 FIGUUR 12. VERDELING VERSCHILLENDE FUNCTIES (EIGEN ILL.) 

FIGUUR 13. AANZICHT ZUIDGEVEL 1:1250 (EIGEN ILL.) 

FIGUUR 14. 3D IMPRESSIE (EIGEN ILL.)  FIGUUR 15. 3D IMPRESSIE (EIGEN ILL.)

 14 

2.5 Beschrijving op verdiepingsniveau De uitwerking op verdiepingsniveau gaat gepaard met een aantal principes waarvan gebruik is gemaakt. Ten eerste wordt er op de verdiepingen gebruik gemaakt van een diversiteit in woningtypen. Deze woningtypen bestaan uit starters appartementen, doorstroom appartementen en condo appartementen. Hiertussen is tevens een onderverdeling gemaakt in grootte van de woningen. Hierdoor krijg je een gevarieerde plattegrond waarbij er een groot aanbod is in woningen en gebruikers. Daarnaast wordt er afgeweken van een traditioneel ontsluitingstypen. Veelal worden woningen ontsloten door een grote corridor of galerij. Hier is gekozen om te ontsluiten via de kern, waardoor je weinig ruimte verliest aan ontsluiting en de ongebruikte ruimten in de kern kan opvangen door deze als ontsluiting te gebruiken. Dit principe wordt toegepast bij alle woning 

verdiepingen en zorgt dus voor een grote winst aan verdiepingsruimte. Daarnaast kan de plattegrond standaard ingedeeld worden, waarbij er geen rare hoeken ontstaan in de plattegrond. De woningen worden ingedeeld volgens ontwerpprincipes van Ludwig Mies van der Rohe. De Lake Shore Drive Appartments in Chicago dienden als precedent voor de indeling van deze woningen. Door het centreren van alle functies in een kern, ontstaat er een grote open ruimte in de plattegrond wat samen met het uitzicht op de grote hoogte resulteert in een hoge belevingswaarde. Deze indeling is niet alleen toegepast in de grote Penthouse appartementen. De indeling wordt toegepast in alle woningtypen. De hoekappartementen hebben een kern aan de kant van de muur, terwijl langgerekte midden appartementen een centralisering hebben van deze kern, waardoor er een grote omgang ontstaat en er geen dode hoeken in de plattegrond ontstaan. De plattegronden van het bedrijf Spaces zijn ingericht volgens principes van het nieuwe werken en gedachten over flexibele werkplekken. Door het afstappen van traditionele gedachten over werken en de daarbij horende kantoorverdiepingen, 

ontstaat er een flexibel ingerichte kantoor en flexwerk ruimte die in overeenstemming is met de ontwerpprincipes. Op de verdieping zijn een aantal verschillende functies. Ten eerste is er nog steeds ruimte voor traditionele kantoorruimte, voor eenpersoons en meerdere gebruikers. Daarnaast zijn er veel flexwerkplekken, waarvan iedereen gebruik kan maken. De flex plekken en kantoren worden afgewisseld met grote overlegtafels of samenwerkingstafels. Hier kan een grotere groep samenwerken en overleggen, maar tevens kunnen deze gebruikt worden voor de overvloed van flexwerkers. Aan de kopse kanten van de kern zijn afsluitbare overleg ruimten ingedeeld. Deze zijn bedoeld voor kleine vergaderingen en overleggen die in een meer private sfeer worden gehouden en behoefte hebben aan meer rust door het afsluiten van de ruimte. Tussen de verschillende functies zijn tevens informele overlegplekken gerealiseerd, waarbij je in een lounge achtige sfeer kunt overleggen. Net als bij de verdiepingen voor woningen, wordt ook bij deze verdiepingen gebruik gemaakt van het openbreken van de kern voor het optimaliseren van de ontsluitingsruimte.  

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                             FIGUUR 18. PLATTEGRONDEN SPACES EN PENTHOUSE APPARTEMENTEN 1:500 (EIGEN ILL.) 

FIGUUR 16. VERSCHILLENDE WONINGTYPEN 

PER VERDIEPING (EIGEN ILL.) 

FIGUUR 17. ONTSLUITING 

PRINCIPE VIA KERN (EIGEN ILL.) 

 15 

 

 FIGUUR 19. PLATTEGROND PENTHOUSE HOEK APPARTEMENT 1:100 (EIGEN ILL.) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            

FIGUUR 20. 3D IMPRESSIE PENTHOUSE HOEK APPARTEMENT (EIGEN ILL.)

FIGUUR 21. 3D IMPRESSIE PENTHOUSE HOEK APPARTEMENT (EIGEN ILL.) 

 16 

Hoofdstuk 3: Verantwoording en evaluatie van het ontwerpproduct 

3.1 Introductie Het eerste onderdeel van dit hoofdstuk vergelijkt hoe het uiteindelijke ontwerpproduct gerelateerd is aan de in hoofdstuk 1 opgestelde eisen, randvoorwaarden, uitgangspunten en het concept. De opgave wordt objectief geanalyseerd, en gekeken naar het verschil tussen wat voorgenomen in hoofdstuk 1, en het uiteindelijke resultaat dat beschreven staat in hoofdstuk 2. Voor het tweede onderdeel van dit hoofdstuk wordt er geëvalueerd aan de oplossing en de opgave als geheel, vanuit een breed evaluatiekader. Dit evaluatie kader betreft de indeling van de plattegronden. Dit kader wordt beschreven door middel van wetenschappelijke literatuur, en vanuit dat kader wordt er gereflecteerd aan het resultaat.   

3.2 Eisen en randvoorwaarden De eisen en randvoorwaarden zijn opgesteld in twee categorieën, de eisen van de interne stakeholders en de randvoorwaarden van de externe stakeholders. De eisen zijn ingedeeld in functionele eisen, eisen ten behoeve van de leefbaarheid en financiële eisen. De randvoorwaarden zijn opgesteld op locatie niveau en op gebouwniveau. De functionele eisen zijn opgesteld voor de interne stakeholders. In het gebouw is rekening gehouden met de eisen van de doelgroepen in verband met het creëren van een comfortabele woon en werkomgeving. Er is rekening gehouden met het verbeteren van de klimatologische omstandigheden in de woningen alsmede een hoog afwerkingsniveau van het interieur. In het gebouw zijn verschillende woningtypen opgenomen die aansluiten bij de wensen van de gebruikers. Deze woningen zijn gerealiseerd in verschillende oppervlakten en verschillende prijsklassen. Alle woningen zijn gerealiseerd op de hogere verdiepingen van de Marconitorens in verband met het uitzicht over de locatie. De grootste woningen, de condo woningen, allemaal gerealiseerd op de laatste twee verdiepingen van alle Marconitorens. De grotere doorstroomwoningen zijn gerealiseerd in de hoeken en de kopse kanten van de verdiepingen, waardoor hier een groot uitzicht veld ontstaat. Elke verdieping is aangesloten op twee brandtrappen en 5 liften. Ook de route naar elke trap en lift is vrij begaanbaar vanuit alle hoeken van de verdieping. Alle verdiepingen sluiten aan op de lift, en zijn allemaal gelijkvloers, waardoor het gehele gebouw toegankelijk is voor mindervalide mensen.  

De plint is naast winkelvoorziening ook gerealiseerd als ontmoetingsplek voor de verschillende gebruikers. Daarnaast zijn in de bedrijfsruimten van Spaces verschillende ontmoetingsplekken gerealiseerd. De plint is ingericht voor detailhandel en horeca. Deze kunnen gebruikt worden door zowel bewoners, passanten en omwoners van het gebied. Door de indeling van de torens zijn alle commerciële voorzieningen in de plint geplaatst, en de leisure activiteiten in de verdiepingen boven de plint. Dit heeft te maken met een hogere huuropbrengsten op plintniveau en het daaraan gerelateerde aantrekkelijke vestigings klimaat door de grote mensen stroom die er langs leidt. Hierdoor is in de plint alleen ruimte vrijgemaakt voor de commerciële activiteiten, en is de leisure onderverdeeld in de verschillende verdiepingen boven op de plint.    De plint heeft een connectie heeft met het openbaar vervoer. De ingang en route door de plint zijn geplaatst nabij het Marconiplein. Het gebouw is goed bereikbaar voor autogebruik. De bereikbaarheid van fietsen en voetgangers is versterkt door de komst van de fly‐over, waardoor de achterliggende buurten beter aansluiten op het gebouw, zodat het drukke Marconi knooppunt geen belemmering is. Voor het parkeren van auto’s wordt gebruik gemaakt van de aanwezigheid van de reeds bestaande parkeergarage. Deze heeft een capaciteit van ruim 800 parkeerplaatsen. Er worden 306 woningen gerealiseerd, met een autobezit van 1,5 auto per woning, rekening gehouden met starters die geen of een auto hebben, en doorstromers met eventueel twee. Het totale gebruik van gebruikers voor woningen zou komen op 459 plaatsen, waardoor je 341 plaatsen overhoudt voor gebruikers van de bedrijvigheid in de torens en de kleine groep die met de auto gebruik maakt van de plint.    Voor de financiële eisen is rekening gehouden met de planning van het tijdsbestek van de realisatie van het project ten opzichte van die van het gehele Masterplan. Omdat in het Masterplan wordt begonnen met het transformeren van dit gebied is het zeker dat het plan voor 2040 wordt opgeleverd. Het plan is financieel haalbaar, als de huidige eigenaar akkoord gaat met een onderhandelingsbedrag van ruim 80 miljoen. Door de huidige stand van zaken in de torenbezetting, het wegtrekken van een van de grootste huurder en de financiële crisis wordt er beredeneerd dat de huidige eigenaar positief tegenover dit aanbod staat.      De randvoorwaarden zijn opgesteld door de externe stakeholders. De wet en regelgeving in verband met milieu zijn in het proces niet onderzocht. Dit kan bij realisatie voor problemen zorgen. Er is wel rekening gehouden met het bestemmingsplan van de gemeente, gekeken naar zowel specifieke functies en woningen en bijvoorbeeld het beeldenpark voor tijdelijke exposities op het dakpark. Het is niet in te schatten hoeveel omwonenden last hebben van de realisatie. De huidige locatie is verpauperd en heeft een onveilige 

 17 

indruk. Door de komst van de plint en het elimineren van dode hoeken krijgt de locatie een upgrade waar meer sociale controle plaatsvindt en resulteert in een veilig gebied.  

Op gebouw niveau is er rekening gehouden met enige vorm van regelgeving vanuit het Bouwbesluit en de brandveiligheid. Maar wegens hoge tijdsdruk was het niet mogelijk het hele project te toetsen aan deze eisen en regelgeving. Daarnaast is er verder niet ingegaan op specifieke regelgeving die is opgesteld door de gemeente Rotterdam. Aan deze punten is dus niet voldaan.   

3.3 Uitgangspunten en concept De connectie met het uitgangspunt van wonen, werken aan, op of met het water, is gerealiseerd door de woningen en de bedrijvigheid in de hoogbouw te realiseren zodat er een uitzicht ontstaat over de locatie en het water. Her plangebied van de Marconitorens wordt vroeg in het bestemmingsplan gerealiseerd, waardoor je wel een uitzicht krijgt over de locatie, maar de huidige staat van het gebied en de ontwikkeling van bouwgronden in de toekomst zorgt daardoor voor een minder hoge kwaliteit van dit uitzicht.  

Er werd gesteld dat de torens nu al een landmark zijn, en daarnaast een herkenningspunt voor vele omwonenden. Door de inpassing van de balkons en de minimale uitwerking die dit heeft op een veranderend gevelbeeld wordt er gesteld dat de huidige staat van de torens wordt behouden. Hierdoor zal het nog steeds een herkenningspunt zijn, wat ook vanuit het uitganspunt voortkwam.  

Door het creëren van de plint en de route die erdoor heen ligt, centereer je de groep bezoekers door deze route heen. Door de plaatsing van de entree nabij de ov voorzieningen en nabij het knooppunt, creëer je een ingang van het gebied, wat ook opgesteld was vanuit de analyse en het uitgangspunt.  

Het gebouw heeft verscheidene functies die aansluiten bij alle doelgroepen. Er is een verscheidenheid aan woningtypen, die zijn gerealiseerd in verschillende groottes. Hierdoor sluit het beter aan op de wensen van de doelgroepen. Naast de woningen is de bedrijvigheid van de Science Tower behouden, en het Zadkine college. Daarnaast is plaatst gemaakt voor het bedrijf Spaces, dat flexibele kantoorruimte verhuurt. Hierdoor krijg je een mix in bedrijvigheid en het koppelen van functies door elkaars voorzieningen te gebruiken. In het plan is verder plaats gemaakt voor verschillende leisure activiteiten als een bibliotheek, sportschool, en welness centrum. Deze zijn gekoppeld aan de behoefte van de verschillende gebruikers en kunnen zowel door inwoners, de werknemers en de studenten gebruikt worden. Hierdoor worden de uitgangpunten van een samenhang in het gebouw voor wonen, werken, kennis en recreëren en het daaraan koppelen van functies gerealiseerd.  

Het concept van de transformatieopgave van de Marconitorens is het samenvoegen van functies, tot een woon, werk en leef gebouw waarbij alle functies samenkomen. Hierdoor ontstaat er een multifunctionele integratie van verschillende functies en wordt er een leefomgeving gerealiseerd in het gebouw ensemble. Dit concept valt ineens in de laatste twee gestelde uitgangspunten. In het gebouw zijn verscheidene functies gerealiseerd die aansluiten bij de wensen en eisen van de gestelde doelgroepen. Daarnaast is al beschreven dat aan deze laatste twee uitgangspunten wordt voldaan, wat betekent dat ook aan het concept is voldaan.  

3.4 Conclusie De voorzieningen zijn aantrekkelijk voor zowel gebruikers, omwonenden en passanten. Daarnaast is er veel rekening gehouden met de verschillende doelgroepen en de samenhang tussen deze doelgroepen. Aan de uitgangspunten en het concept is voldaan. Dit geldt ook voor de eisen en randvoorwaarden die opgelegd zijn vanuit de interne stakeholder. Het probleem ligt bij de eisen en randvoorwaarden van de externe stakeholder. Vooral de regelgeving vergt een probleem. Door de grote verscheidenheid van verschillende soorten regelgeving en evenveel uitzonderingen hierop, zijn aan deze belangrijke punten niet voldaan. Door de hoge tijdsdruk is deze niet goed onderzocht, en kan dit dus bij realisatie voor problemen zorgen. Het transformatie project dient dus eerst getoetst te worden aan de huidige regelgeving voordat het enige kans van realisatie heeft.  

3.5 Evaluatie aan de hand van het evaluatiekader over indeling van de plattegrond In deze paragraaf wordt het ontwerp getoetst aan een breder evaluatiekader. Het gekozen evaluatiekader betreft de indeling van de plattegronden op een minimalistische manier rondom een kern. Deze probleem stelling is naar voren gekomen tijdens het uitwerken van het ontwerpproduct. Door het ontsluitingsprincipe via de kern, werd de indeling van de verdieping zodanig dat er rechthoekige plattegronden ontstonden. Deze plattegronden, mede door de hoge kwalitatieve behoefte en het uitzicht, zouden als simplistische moderne plattegronden moeten worden ingedeeld waardoor een hoge belevingswaarde en inkadering van het uitzicht zou ontstaan. Het evaluatie kader zal worden beschreven aan de hand van literatuur in een context waarbij een analyse wordt gebruikt van een precedent. Hierna zal er een objectieve toetsing worden gedocumenteerd aan de hand van het uiteindelijke ontwerp in samenhang met de punten van het opgestelde evaluatiekader.   

 18 

Evaluatiekader minimalistische plattegrond met kern Het creëren van een minimalistische plattegrond waarbij er een grote open ruimte ontstaat rondom de kern en daardoor een groter uitzicht mogelijk was in de woning, was een belangrijk uitwerking aspect van dit ontwerpproduct. Voor het creëren van dit principe, zijn precedenten gebruikt van Ludwig Mies van der Rohe. Deze precedenten bevatten analyses van het Barcelonapaviljoen, het Farnsworth House en de Lake Shore Drive Appartments in Chicago. Deze laatste precedent bevat dezelfde ontwerp principes, en is veel gebruikt omdat het een vergelijkbaar project is aan de Marconitorens.    In het boek ‘Lake Shore Drive Appartments’(Blaser, 1999) worden de verschillende principes beschreven van de plattegronden van deze appartementen. Het basis concept was het vertalen van het terras van een landhuis naar een plattegrond in een hoogbouw appartementencomplex. Een ruimte waar verschillende functies samengekomen en een nieuwe kijk op het begrip villa wordt gecreëerd(1999, p. 10). Het uitzicht vanuit de appartementen was een belangrijk uitgangspunt. De glazen gevels lopen vanaf de vloer tot het plafond. Deze worden afgewisseld door dunne kolommen. Hierdoor krijg je een inkadering van het uitzicht van de skyline van Chicago. In de appartementen is gebruik gemaakt van eenzelfde principe als dat is toegepast bij het Barcelona paviljoen. De ruimtes worden subtiel afgesloten, door het plaatsen van de wanden op strategische wijze. Hierdoor heeft de gebruiker wel een besef van een indeling in de plattegrond, waarbij er toch een grote openheid gewaarborgd blijft (Berger & Pavel, 2006). Dit principe wordt versterkt door het weglaten van deuren, die een afscheiding van de ruimte zouden maken. Door het toepassen van dit principe wordt er een open plattegrond gecreëerd, waarbij er geen dode hoeken of afgesloten ruimten ontstaan. Het toepassen van dit principe kan zorgen voor problemen bij het plaatsen van functies als keuken en badkamer. Hiervoor is gebruik gemaakt van een principe dat is te vinden bij het Farnsworth House. Dit principe berust op het centreren van deze functies. Door het centreren van deze functies rondom een kern, ontstaat een rondgang waarbij er geen afsluiting plaatsvindt in de ruimten (Vandenberg, 2003). Dit principe is ook toegepast in de plattegrond van de Lake Shore Drive Appartments. Het verschil met het Farnsworth House, is dat er bij de appartementen geen centrale kern is, maar een samenvoeging van functies die niet centraal in de ruimte is geplaatst. Dit heeft er mee te maken dat het Farnsworth House bezit over alzijdig uitzicht. In tegenstelling tot de appartementen, die een of tweezijdig uitzicht hebben. Hierdoor was het nodig een andere plaatsing te vinden voor de kern. Samengevat bestaat het evaluatiekader uit een aantal principes. Deze principes bestaan uit het toepassen van grote open raamvelden, ingekaderd tussen smalle kolommen, het toepassen van kaders voor het inpassen van de skyline van Chicago, het gebruiken van een kern principe waar verschillende functies worden samengevoegd en het toepassen van een vrije plattegrond waarbij ruimten subtiel worden afgesloten door het specifiek plaatsen van wanden op bepaalde locatie en het uitblijven van dode hoeken die dit principe met zich meebrengt.   Evaluatie aan de hand van het evaluatiekader minimalistische plattegrond met kern Het ontwerp is getoetst aan het evaluatiekader dat is opgesteld aan de hand van de precedentenanalyse van de Lake Shore Drive Appartments. Het toepassen van grote open raamvelden komt niet overeen met de ontwerpprincipes. Hier zijn de ramen geplaatst van vloer tot plafond, waardoor er een groot open raamveld ontstaat. Dit principe was wel gepland is de opgave, zodat alle woningen een groot uitzicht veld zouden krijgen. Tijdens de haalbaarheidstoetsen is dit ontwerpaspect afgevallen in verband met te hoge kosten. De aanpassing van de gevel kan oplopen tot een derde van de totale kosten, waarbij het hele project niet meer haalbaar zou zijn. Hierdoor wordt volstaan met de huidige kozijnen, die al een vrij groot uitzicht waarborgen. Van dit principe is wel gebruik gemaakt bij de nieuw geplaatste inpandige glazen balkon wanden. Hierdoor creëer je in de hoeken, bij de hoekappartementen, en in het middel van de gevelzijde bij andere appartementen, een grote open ruimte, waarbij de ruimte niet begrensd is aan kozijnen maar van vloer tot plafond doorloopt. De inkadering van uit uitzicht is alleen gecreëerd door het toepassen van de huidige kozijnen en het uitzicht dat reeds bestond. In de penthouse appartementen is dit principe verder toegepast, door verwijdering van een hoekkolom waardoor een vrij uitzicht veld wordt gecreëerd. Deze appartementen bezitten een groot hoekbalkon, waar het uitzicht begrenst werd door de massieve kolom in de hoek van de verdieping Door het verwijderen van deze kolom, waarborg je een grotere openheid. Het principe berust op uitzicht. Niet elke zijde heeft een even mooi uitzicht en doordat het Merwe‐Vierhaven gebied nog niet is ontwikkeld op dat moment, brengt dit het ontwerpprincipe in gevaar. Het ontwerpprincipe is wel overgenomen van het evaluatie project, maar het is de subjectieve mening van de toekomstige gebruiker of het uitzicht dat is ingekaderd een meerwaarde heeft voor de gebruikers van de appartementen van de Marconi torens.    De subtiele afscheiding zorgt voor een indeling van de ruimten, waarbij er geen gebruik wordt gemaakt van deuren en harde afsluitingen van deze ruimten. Dit ontwerpprincipe brengt enige nadelen met zich mee, die ook terug zijn te vinden in de plattegronden van de Marconitorens. Door het uitblijven van deuren, is de badkamer niet totaal afgesloten. Daarnaast zorgt het ontbreken van een afsluiting van ruimten voor overlast 

 19 

tussen verschillende gebruikers. Dit overlast zal vooral te maken hebben met geluidsoverlast, aangezien de verschillende gebruikers zich continu in eenzelfde ruimte bevinden die niet afgesloten kan worden ten opzichte van elkaar. Daarnaast zorgt het ontbreken van de afsluiting ook tot geur overlast, zoals de al besproken badkamer maar ook de keuken. Hier zijn echter verschillende technische oplossingen voor om dit overlast te beperken ofwel te elimineren.  

Het toepassen van het kenprincipe wordt ook gebruikt in de plattegronden van de Marconitorens. Er is echter ander gebruik gemaakt van dit principe dan bij de Lake Shore Drive Appartments. Hier werd alleen een kern toegepast aan de zijde van de ontsluitingsruimte. Daarnaast is gebruik gemaakt van het kernprincipe van het Farnsworth House, die een centrale ligging heeft. Deze zijn toegepast in twee verschillende woningtypen, de hoekwoningen en de langgerekte woningen. De hoekappartementen beschikken over dezelfde indeling als de Lake Shore Drive Appartments. De langgerekte woningen hebben de kernprincipes overgenomen van het Farnsworth House. Het verschil tussen deze twee typen woningen is dat het Farnsworth House alzijdig uitzicht heeft, terwijl deze appartementen van de Marconitorens maar eenzijdig uitzicht hebben. De kern is meer naar de kant van de entree geplaatst, waardoor een kleine ontsluitingsgang ontstaat bij de entree. Dit zorgt niet direct voor een open ruimte en beleving hiervan bij het binnen komen van de woning. Wel zorgt dit voor een open ruimte en de beleving daarvan bij omgang van een van beide hoeken. Dit is bewust gedaan om toch de kern te centraliseren en daarmee een grote belevingswaarde te creëren.  

3.6 Conclusie Er worden veel ontwerpprincipes gebruikt, die overeen komen met de gebruikte principes in de Lake Shore Drive Appartments. De minimalistische indeling en de toegepaste principes in de Lake Shore Drive Appartments zorgen voor een hoge architectonische belevingswaarde. Het geeft de appartementen een unieke belevingswaarde maar dit komt wel met een prijs. Doordat deze appartementen uit de begin jaren vijftig dateren, voldoen ze niet aan de hedendaagse visie van een appartement. De indeling kampt met een aantal problemen. Doordat er geen afsluiting is tussen verschillende kamers, creëer je geluidsoverlast tussen de gebruikers. Niet alleen geluid, maar bijvoorbeeld ook geur en vocht overlast vanuit de keuken en badkamer kunnen voor problemen zorgen. Dit is in de huidige markt niet acceptabel, zeker omdat de woningen als luxere appartementen worden aangeboden. Sommige van deze problemen zijn daarentegen wel op te lossen met technische innovatie. Daarnaast is er weinig opbergruimte, en zullen voor grotere apparaten als wasmachines en drogers een minder minimalistische oplossing gevonden moeten worden. De appartementen zijn geschikt voor mensen die heel minimalistisch zijn ingericht, weinig opbergruimte nodig hebben en een grote verdraagzaamheid hebben ten opzichte van hun partner en ofwel kinderen. Voor andere type gebruikers is deze indeling niet wenselijk. De schaal waarmee het toegepast is in het transformatieproces is daardoor niet realiseerbaar, juist door de verschillende wensen en eisen die de toekomstige gebruikers hebben.   

Hoofdstuk 4: Reflectie op twee relevante aspecten van het ontwerpproduct 

4.1 Introductie In dit hoofdstuk zal er worden gereflecteerd aan de twee gekozen product thema’s. Deze thema’s zijn het incubator effect en het principe landmark. Voor elk gekozen thema wordt de keuze onderbouwd en wordt de onderzoeksvraag geformuleerd. Daarna zullen de kenmerken van het ontwerpproduct worden vergeleken met de wetenschappelijke literatuur en zal er een conclusie worden gevormd.  

 

4.2 Incubator Het eerste aspect van het ontwerpproduct dat onderzocht wordt is het incubator effect. Tijdens het vak Managementgame BK6015 is er een Masterplan ontwikkeld van het plangebied Merwe‐Vierhavens. Dit omvatte een compleet gebiedsontwikkelingsproces. Het ontwikkelen van een gebied is een complexe zaak. Het gaat bij stedelijke gebiedsontwikkeling om langdurige processen met veel belanghebbenden, strijdige belangen, een wisselende politieke, economische en maatschappelijke context, grote (voor)investeringen (Wellink, 2008, p. 10). Doordat het gebied ontwikkeld gaat worden naar aanleiding van het Masterplan, zal het een grote verscheidenheid aan nieuwe functies bevatten. Deze functies kunnen worden beschreven als woningen, bedrijvigheid en voorzieningen als horeca, sport en leisure. Doordat dit een nieuwe gebied betreft is het moeilijk te voorspellen hoe de uiteindelijke leefbaarheid van het gebied wordt. De keuze voor het onderzoeken van het incubator is gegeven door het transformatieproject van de Marconitorens met de vraag, hoe deze een incubator 

 20 

effect zouden kunnen hebben op de ontwikkeling van het plangebied van de Merwe‐Vierhavens. De onderzoeksvraag die gesteld wordt luidt: Hoe kan een gebouw, of in dit geval een gebouw ensemble, fungeren als een incubator voor een gebied?  In deze paragraaf wordt het incubator effect onderzocht op gebouw niveau. Een gebouw staat niet op zichzelf. Het is onderdeel van een gebied, een transformatiegebied. In het laatste decennium is in de bouwwereld meer en meer het besef ontstaan dat de bestaande open ruimte zou moet worden behouden. Oplossingen voor een toenemende vraag naar bouwlocaties zullen dan ook moeten worden gevonden binnen de bestaande stadsgrenzen. Waar grootschalige functies uit de stad verdwijnen, biedt dit mogelijkheden voor andere functies. Transformatiegebieden waar vaak van industrie een verandering plaatsvindt naar een multifunctioneel gebied met wonen, werken en recreëren (Zaadnoordijk & Claassen, 2010, p. 29).Het begrip incubator kan worden omschreven als een aanjager in een transformatie proces. Een incubator heeft een duidelijk effect als einddoel. Het is een middel dat een proces opstart of gedurende het proces ingezet wordt om een bepaald resultaat te beïnvloeden. Een aanjager is een gebouw dat doelbewust wordt ingezet in een transformatieopgave en dient als strategisch middel om het product en/of het proces van de transformatie te beïnvloeden (2010, p. 33).  

De transformatieopgave kan in een aantal zaken uiteenvallen. Volgens Zaadnoordijk en Claassen zijn dit beïnvloedbare eigenschappen, beperkt beïnvloedbare eigenschappen en niet‐beïnvloedbare eigenschappen. De beïnvloedbare eigenschappen bestaan uit het initiatief, de ontwikkelingsstrategie, het gekozen programma en de ondersteunende middelen. De ontwikkelingsstrategie die wordt toegepast bij de transformatie opgave verschilt per gebied. Het gebouw kan een gebied aanjagen dat van te voren volledig vastligt of dat alleen in hoofdlijnen is bepaald, en het uiteindelijke programma in de loop der tijd wordt bepaald. Deze strategieën zijn de traditionele en de organische variant. Bij de traditionele variant is het uiteindelijke aan het begin van het proces in zijn geheel bepaald. In het geval van een organische ontwikkeling moet de aanjager worden gezien als eerste ontwikkeling, waar vervolgens andere ontwikkelingen op volgen. Het uiteindelijke gebied wordt dus niet van te voren bepaald, maar ontstaat in de loop der tijd (2010, p. 76). Bij de ontwikkeling van het plangebied van de Marconitorens is er sprake van een traditionele strategie. Van te voren is een masterplan opgesteld, waarbij het hele gebied een indeling heeft gekregen. Hiervoor had beter een organische structuur toegepast kunnen worden. Dit komt door de economische onzekerheid en dat er een grote kans bestaat dat veel van deze gebieden niet ontwikkeld kunnen worden. Bij het volgen van een organische strategie, kun je sneller op de huidige markt inspelen, waardoor de gebiedsontwikkeling een grotere kans van slagen heeft.  

Naast beïnvloedbare eigenschappen op een transformatieopgave zijn er ook beperkt beïnvloedbare eigenschappen. Zaadnoordijk en Claassen delen deze op in de status van het gebied, de identiteit en het imago, de grondeigendom, de aanwezigheid van vastgoed en de bereikbaarheid. De status van het gebied is op te delen in twee aspecten, namelijk een functionerend gebied en een niet functionerend leegstaand gebied. Leegstand in een gebied wordt gezien als een ideaal startpunt. Op een dergelijke wijze is men met een leegstaande NDSM‐werf begonnen aan de gebiedsontwikkeling. Wachten tot een gebied stopt met functioneren, wordt door de experts veelal als een betere oplossing gezien dan al een start maken in een nog functionerend gebied (2010, p. 79). Hieraan valt een degelijk verschil te concluderen met de transformatieopgave. Deze ligt in een gebied dat nog steeds werkt, en omschreven kan worden als een functioneel gebied. Door de aanwezigheid van verschillende havenactiviteiten, overige activiteiten en zelfs nog activiteiten die plaatsvinden in de torens zelf valt dit niet onder de voorwaarden die als ideaal worden gesteld door Zaadnoordijk en Claasen. Een ander belangrijk punt is het imago van het gebied. Deze is onder te verdelen in negatief, positief en neutraal. Bij veel gebieden wordt begonnen met een negatief imago, anders zou het namelijk niet worden aangepakt (Interview Siersema, mei 2010) (2010, p. 80). Een aanjager kan worden ingezet om ervoor te zorgen dat een gebied onder de aandacht wordt gebracht van een zo breed mogelijk doelgroep. Dit is bijvoorbeeld het geval als een gebied een negatief imago heeft en mensen naar het gebied moeten worden getrokken. Dit om hen in kennis te stellen met de nieuwe identiteit of met een voorbode van de nieuwe kwaliteit. De aanjager zou er dan voor kunnen zorgen dat er een breed draagvlak voor het gebied ontstaat, zodat er een voedingsbodem ontstaat waar partijen vertrouwen in hebben en zich willen vestigen (2010, p. 88). De bereikbaarheid wordt onderverdeeld in een gebied dat goed bereikbaar is, een gebied dat met simpele ingrepen goed bereikbaar wordt en een gebied dat slecht bereikbaar is. De bereikbaarheid wordt veelal gezien als voorwaarde vanuit marktpartijen om zich te binden aan een ontwikkeling (2010, p. 81). Het plangebied van de Marconitorens voldoet aan een goede bereikbaarheid. Door de ligging nabij het Marconiplein, waar een groot knooppunt heerst van verschillende ov en autowegen, en de snelle toegang tot de snelweg, is het gebied te categoriseren als goed bereikbaar.  

Naast de genoemde factoren waar door middel van sturing een gewenst doel kan worden bereikt, bestaan er ook nog factoren waar niet of nauwelijks aan gestuurd kan worden. Deze factoren hebben veelal een invloed op een grotere schaal. Deze schaal varieert van regionaal tot landelijke of zelfs globaal als naar de 

 21 

huidige kredietcrisis wordt gekeken. De economische situatie beïnvloed tal van factoren, die direct een gebiedstransformatie beïnvloeden. Zo veranderen bijvoorbeeld het programma, de visie en het budget na economische veranderingen (Zaadnoordijk & Claassen, 2010, p. 82). 

Het tot stand komen van een gebiedsincubator heeft een aantal sleutelfiguren. Deze rollen hebben allemaal verschillende belangen bij het project. De direct betrokken zijn de shareholders. Deze groep heeft directe belangen in het project. De stakeholders zijn personen in de nabije omgeving van het project die positief of negatief worden beïnvloedt door de uitvoering van het project. Daarnaast bestaat de doelgroep. Zij hebben geen direct belang in of bij de totstandkoming van de functie, maar zijn uiteraard van belang voor het succes van de functie en daarmee van de gebiedsontwikkeling waar de functie als gebiedsincubator is gevestigd (Wellink, 2008, p. 30). De sleutelfiguren bij de totstandkoming een gebiedsincubator zijn overheden, marktpartijen en ondernemers als initiators, facilitators, financiers en exploitanten. Daarnaast is er de omgeving die profijt of hinder kan ondervinden. De uiteindelijke gebruikers zijn geen sleutelfiguur in de totstandkoming, maar wel in het uiteindelijke succes. De sturende partij(en) is/zijn te benoemen als gebiedsontwikkelaar. Dit is een rol die in de praktijk tegenwoordig meestal niet meer in één persoon of partij is gevangen. Gemiddeld genomen wordt deze rol door publiek en privaat gezamenlijk ingevuld (2008, p. 31).  

Volgens de definitie is een incubator een gebouw dat doelbewust wordt ingezet in een transformatieopgave en dient als strategisch middel om het product en/of het proces van de transformatie te beïnvloeden. Het effect van de incubator dient al vroeg tijdens het project zichtbaar te zijn. Concreet is het een fysieke functie die zich in een gebiedsontwikkeling bevindt in de vorm van horeca, cultuur, maar ook als informatievoorziening. Het is daarmee geen informatiecentrum, maar wat een gebiedsincubator in feite doet, is het attenderen van mensen op het gebied en de toekomstige ontwikkeling ervan. Daarmee is het een functie die voor iedereen toegankelijk is (2008, p. 31). Volgens Zaadnoordijk en Claassen kan de reden van het inzetten van een aanjager wisselend van aard zijn (2010, p. 87). In het rapport worden een aantal doelen benoemt. Deze doelen zijn, de gebiedsontwikkeling opstarten, de gebiedsontwikkeling verrijken en de waardeontwikkeling in een gebied. Het huidige plangebied wordt gerealiseerd met het doel een gebiedsontwikkeling op te starten. Het plangebied vormt een begin van de ontwikkeling van het Merwe‐Vierhaven gebied. De fasering is zo onderverdeeld, dat het plangebied een van de eerste gebieden is die ontwikkeld wordt. Door het beginnen met het plangebied kan er een project worden gerealiseerd dat gebruikt kan worden om de gebiedsontwikkeling in zowel fysieke als psychologische zin op te starten. Hierdoor kan de eerste ontwikkeling vertrouwen uitstralen op andere partijen, waar het eerder mogelijk aan ontbrak. Het kan een zekerheid geven zodat ook andere partijen geïnteresseerd raken die niet zelf de eerste stap durfden te nemen (2010, p. 87). Dit is vooral belangrijk om in deze tijd van economische crisis en financiële onderheid toch een achterban te vinden, die de potentie ziet in de ontwikkeling van het plangebied. Door het transformatieproject zet je dit gebied juist in als start van de verdere ontwikkeling. Een goed voorbeeld is de komst van de Rechtbank op de Wilhelminakade in Rotterdam. Deze ontwikkeling heeft ervoor gezorgd dat ook andere partijen zich gingen vestigen in het gebied (2010, p. 87).  

De doelgroep waarvoor de aanjager wordt ingezet kan uiteenvallen in twee categorieën, namelijk de samenleving en een specifieke doelgroep. Het gebouw is aangepast op de wensen van een aantal specifieke doelgroepen. Het aanjager effect wordt gebruikt als een combinatie voor de categorieën samenleving en de specifieke doelgroep. Rotterdam heeft te maken met negatieve migratie, waarbij hoger opgeleiden wegtrekken uit de stad. Dit zorgt niet alleen voor een verslechterde concurrentie positie voor Rotterdam als stad, maar ook voor de gehele Randstad regio en dus ook voor een negatief effect op landelijk niveau zorgt. Het behouden van deze doelgroep is dus zeer belangrijk. Een aanjager kan worden ingezet om ervoor te zorgen dat een gebied onder de aandacht wordt gebracht van een zo breed mogelijk doelgroep. Dit is bijvoorbeeld het geval als een gebied een negatief imago heeft en mensen naar het gebied moeten worden getrokken. Dit om hen in kennis te stellen met de nieuwe identiteit of met een voorbode van de nieuwe kwaliteit (2010, p. 89).  

De eigenschappen van een gebouw dragen bij aan het effect van een aanjager. De verschillende eigenschappen die je daarbij kan onderscheiden vallen uiteen in de functie, de vormgeving, de herkenbaarheid, uitstraling en locatie van het gebouw. Een van de belangrijkste eigenschappen is de functie. De functie die in een gebouw wordt gehuisvest moet er ten delen voor zorgen dat de gewenste effecten van een aanjager worden bereikt. De functie van een aanjager kan aansluitend, aanvullend of contrasterend op het programma van de gebiedsontwikkeling staan (2010, p. 92). Het programma van de transformatie opgave is zo opgesteld dat deze aan alle eisen van de doelgroepen voldoet. Niet alleen voor de gebruikers, maar ook voor de omwonenden is rekening gehouden met nieuwe functies die aan het gebied zijn toegevoegd. Dit zorgt ervoor dat de gewenste effecten van het aanjagereffect worden bereikt. Daarnaast zijn de herkenbaarheid en uitstraling belangrijke eigenschappen. Ondanks dat dit twee termen zijn, die door de verschillende experts uit de praktijk op verschillende manieren wordt omschreven, is de herkenbaarheid en uitstraling een belangrijke eigenschap van de aanjager. De herkenbaarheid en uitstraling van een aanjager kan namelijk zorgen voor de bekendheid van 

 22 

zowel het gebouw als het gebied (2010, p. 93). Door het niet aanpassen van het gevelbeeld blijft deze herkenning gewaarborgd in de transformatieopgave van de Marconitorens.  

Volgens Wellink zijn er een aantal typen gebied incubators te onderscheiden. Er zijn in totaal drie verschillende typen die zijn gebaseerd op zes parameters. Deze drie typen zijn dynamo, sleutel en anker. Dynamo is in principe een tijdelijke functie. De dynamo genereerd al vroegtijdig een beweging in het gebied en stelt gebuikt zo niet uit tot de eerste opleveringen van functies. De dynamo versterkt daarmee de belofte over het toekomstbeeld en jaagt het proces aan. De sleutel is een essentiële functie die onderdeel uitmaakt van het programma, maar eerder wordt gerealiseerd. De sleutel ontgrendelt een gebied dan anders lang op slot zou zitten. De sleutel versnelt de realisatie van het uiteindelijke programma. Een anker is een functie die aan het programma wordt toegevoegd. Het anker fixeert de identiteit van het gebied. Het anker verreikt het programma en identiteit (Wellink, 2008). De transformatie opgave valt te categoriseren als een sleutel type. Dit omdat het een essentiële functie is in de transformatieopgave en eerder wordt gerealiseerd dan het gebied.  

4.3 Conclusie Het toepassen van een aanjager effect in een complexe gebiedsontwikkeling is de start opgave voor een nieuwe gebied. De aanjager blijkt in staat te zijn om op zowel product als proces, een invloed uit te oefenen op transformatie gebieden. Alhoewel is het gewenste effect bij elke opgave anders geformuleerd. Het toepassen van het aanjager effect is erg locatie gebonden, en daardoor ook erg gebonden aan een specifiek gebied. Wat in het ene gebied wel zou werken werkt in het andere gebied niet. Het toepassen van een gebouw of een gebouw ensemble als aanjager kan worden gezien als een strategisch middel. Het gebruiken van de Marconitorens als aanjager kan een goede eerste start zijn voor de ontwikkeling van het Merwe‐Vierhaven gebied. Het plangebied beschikt over verscheidene eigenschapen die nodig zijn voor het aanjager effect, namelijk de goede bereikbaarheid, het negatieve imago, de herkenbaarheid van de torens en de aansluiting van de functies voor de doelgroepen die er gebruik van gaan maken. Het plangebied vormt de sleutel, die het hele gebied opent voor verdere ontwikkelingen. Een goede herkenbaarheid en een goed programma gebaseerd op de wensen en eisen van de doelgroep zijn twee belangrijke eigenschappen. Ook is er in deze tijd van economische crisis, een lage drempel om te investeren in gebiedsontwikkelingen. Dit komt omdat deze een hoog risico met zich meebrengen. Door het toepassen van een aanjager biedt je deze groep investeerder het vertrouwen, waardoor ze vaker geneigd zijn het gebied verder te ontwikkelen. Een aanjager kan dus worden ingezet om zowel het proces als het product van een transformatieopgave positief te beïnvloeden.   

4.4 Landmark Het tweede aspect dat beschreven wordt in dit hoofdstuk heeft te maken met het begrip landmark. Volgens het online woordenboek van de van Dale, wordt het begrip omschreven als “een typerend bouwwerk of ander element in een landschap’ (Landmark, n.d.).In dit hoofdstuk wordt dit begrip verder uitgewerkt en toegepast op de transformatieopgave. Dit aspect is gekozen omdat de huidige staat van de Marconitorens een degelijk herkenningspunt zijn in de gehele omgeving. Doordat het een nieuwe ingang van het gehele gebied wordt is het belangrijk om een degelijk onderzoek te doen naar het beginpunt, en of dit beginpunt kan worden gezien als een landmark. De onderzoeksvraag die gesteld wordt is: Hoe kan een gebouw ensemble als de Marconitorens gezien worden als landmark, en in hoeverre is deze opinie veranderd door middel van het transformatieproject?  Het begrip ‘landmark’ wordt nader omschreven in het boek ‘Image of the city’ van Kevin Lynch. Hij stelt dat landmarks objecten in de stad zijn, van verschillende formaten. De een is groot, en van veraf te zien, een ander is klein en valt hierdoor niet op. Bij grote landmarks kun je denken aan torens, koepels of zelfs bergen. Kleine landmarks kunnen bijvoorbeeld alleen te zien zijn vanaf een specifieke locatie, reclameborden, etalages, bomen en andere kleine details die kunnen opvallen voor verschillende gebruikers. Hij omschrijft ook een mobiele landmark, zoals bijvoorbeeld de zon. Een landmark wordt vaak gebuikt als middel om structuur aan te brengen, en een manier voor het navigeren in de stad (Lynch, 1960, p. 78). De hedendaagse landmarken zijn moeilijk te definiëren naar aanleiding van bepaalde kenmerken. Een moderne landmark kan zulke uiteenlopende vormen aannemen, dat het niet mogelijk is om over de landmark als type te praten en een lijst van criteria op te stellen waaraan een landmark voldoet (Sleebos, 2008, p. 30). Een belangrijk aspect van een landmark in fysieke vorm is dat het een uniek element bezit, dat het gebouw onderscheidt in zijn context. Landmarks worden identificeerbaar, en daardoor vaker gezien als significant voor het gebied, als ze een duidelijke en gedenkwaardige vorm hebben. Dit houdt in dat zij een contrast vormen met de aanwezige achtergrond en de ruimte die er omheen staat. Daarnaast is de locatie van de landmark een belangrijk aspect, die het onderscheidt van andere gebouwen. Het achtergrond contrast is een belangrijke factor Lynch (1960, p. 78). Dit achtergrond contrast en gevoel van ruimte is heel duidelijk aanwezig bij het plangebied van de Marconitorens. Door de 

 23 

afwezigheid van andere hoogbouw, zijn de Marconitorens in de wijde omgeving drie statige punten die een contrast vormen met de achtergrond. Juist door het ontbreken van hoogbouw in de verdere omgeving, zijn er vele zichtlijnen naar de torens aanwezig. Deze zorgen ervoor dat de torens vanaf vele locaties zichtbaar is, waardoor zij een duidelijk herkenningspunt vormen voor het gebied (1960, p. 80). Daarnaast stelt Lynch dat een landmark versterkt wordt op een plek waarbij verscheidenen routes bij elkaar komen (1960, p. 81). Doordat het plangebied nabij het Marconiplein ligt, wat een druk knooppunt is van verschillende ov wegen en autowegen, zorg je ervoor dat er verscheidenen routes langs de landmark lopen.  

In het boek ‘The image of the city’ wordt er aan de hand van een precedenten analyse van de Duomo in Florence een aantal eigenschappen beschreven (1960, p. 82). Deze Duomo in Florence is een goed voorbeeld van een landmark dat vanuit de hele omgeving kan worden gezien. Hij is zichtbaar van ver weg en van dichtbij. Tevens is het belangrijk dat hij zichtbaar is, zowel overdag al nachts. Het gebouw is verweven in de tradities van de stad, en is een gedeelte van de stad geworden waarmee wordt geassocieerd als men aan deze stad denkt. (1960, p. 82) Door deze kenmerken te vergelijken met het transformatieproject, kun je de stellen dat er verschillende contradicties zijn met de hiervoor beschreven precedentenanalyse. Ten eerste wordt er gekeken naar de verschijningsvorm. Deze is overdag niet veel anders dan menig ander kantoor gebouw in Rotterdam. Daarnaast ontbreekt er een uniek element dat het gebouw een bijzondere uitstraling geeft. Waren deze gebouwen in de begin jaren tachtig nog unieke objecten in de skyline van Rotterdam, zijn ze hedendaags ondergeschikt aan moderne iconen zoals de Rotterdam van Rem Koolhaas en het NAI gebouw van Jo Coenen. Dit geld ook voor de verschijning vorm van de gebouwen in de nacht. Hoewel de woonunits voor enige verlichting zorgen in de toren zelf, is er geen rekening gehouden met de herkenbaarheid van de Marconitorens in de avonduren. Door het kiezen van een unieker gevelbeeld, had er een groter contrast kunnen worden bereikt met de achtergrond en was de landmark potentie van het ensemble verhoogd door de aanwezigheid van een uniek element aan de Marconitorens. Sleebos stelt in “het ontstaan en de kernmerken van de moderne landmark’ dat er een onderscheidt gemaakt kan worden in het niveau van herkenning van landmarken(2008, p. 35). Deze kunnen gewaardeerd worden op lokaal, nationaal of mondiaal niveau. Lokale iconen zijn gebouwen die bekend, maar niet per definitie geliefd zijn bij de lokale bevolking en een symbolische betekenis voor een plaats hebben. Mensen van buitenaf zullen deze iconen alleen kennen wanneer ze geïnteresseerd zijn in architectuur. Deze bouwwerken zijn desondanks iconisch doordat ze opvallen tussen de overige bebouwing en symbolische betekenissen voor de stad hebben(Sleebos, 2008, p. 35). Dit geld ook voor de Marconitorens. Dit is gebouw dat op lokaal niveau kan aanspreken. De Marconitorens bezitten niet over de unieke kenmerken om een associatie met de stad aan te gaan. Omwonenden herkennen het gebouw, maar voor veel mensen zullen deze torens niet met de stad Rotterdam geassocieerd worden. Hiervoor heeft de stad Rotterdam andere kenmerkende landmarks, zoals de Erasmusbrug en de Euromast.   

4.5 Conclusie De hedendaagse landmarken nemen zulke uiteenlopende vormen aan, dat een karakterisering aan de hand van kenmerken een lastige kwantificeerbare meeteenheid is. Hierbij spelen niet alleen de uiterlijke kenmerken van het gebouw een rol, maar ook de locatie, de historie en de context van het gebouw en het gebied een belangrijke rol. Om toch tot een aantal voorwaarden te komen, kan je spreken over de uniekheid door middel van een speciaal element, de herkenbaarheid en de plaatsing nabij een knooppunt van verschillende soorten wegen. Het begrip is daarnaast onder te verdelen in verschillende schaalniveaus, namelijk van mondiaal niveau tot lokaal niveau. Een lijst van kenmerken zorgt er niet voor dat een gebouw een landmark wordt, maar is het de opinie van de samenleving. Het is begrip is dus niet alleen lastig te kwantificeren als meeteenheid, maar ook lastig te realiseren als product. Je kan een gebouw ontwerpen met de specifieke kenmerken van een landmark, alleen zal de huidige samenleving, aangevoerd door meningen van specialisten, het gebouw moeten kwantificeren als landmark. Hierbij kan je dus stellen dat de Marconitorens kunnen worden gezien als een landmark. Dit betreft wel een landmark op lokaal niveau. Het ensemble is een lokaal herkenningspunt, en is dat al jaren voor bewoners en omwonenden van het gebied. Dit betreft wel een lokale landmark, en zorgt niet voor een associatie met de stad Rotterdam als geheel. En doordat het transformatieproject minimale aanpassingen heeft op de gevel, zal de herkenbaarheid na het project niet verstoort worden. Hierbij valt te concluderen dat ook na het transformatieproject de torens gezien kunnen worden als landmark van het gebied.   

 24 

Hoofdstuk 5: Het voorgenomen ontwerpproces 

5.1 Introductie In dit hoofdstuk wordt het voorgenomen ontwerpproces beschreven, dat is opgesteld in de uitwerking van het Leerplan. Er wordt gekeken naar de wijze waarop het proces wordt aangepakt tijdens de opgave. Volgens de vakbeschrijving van BK6060 is een ontwerpproces opgevat als een cyclisch proces waarin een reeks meer en minder samenhangende kleine en grote problemen tot een oplossing moet worden gebracht (Van Doorn & Veldhuis, 2013, p. 27). Dit is ook te beschrijven als het ontwerp van het proces, of het plan van aanpak. Het proces wordt ingedeeld in de ontwerpstrategie, de ontwerpmethode en de ontwerpmiddelen. Als laatst wordt er een beschrijving geven over het gebruik van het persoonlijk ontwerp logboek.   

5.2 Ontwerpstrategie De ontwerpstrategie kan je ook omschrijven als een concept van je proces (2013, p. 28).Hierin bepaal je het doel en de aanpak van het procesontwerp. Mijn ontwerpstrategie berust op de planning, en het zo effectief mogelijk gebruiken van de tijd. Doordat BSc6 een drukke periode is, en er naast de studie ook andere activiteiten in je leven plaatvinden, vond ik de keuze voor het begrip planning logisch. Vaak heb je aan het einde van projecten te weinig tijd. Dit gebeurde in veel voorgaande projecten ook. Dit leidde in de laatste week, tot een lange werkweek met een hoge tijdsnood en veel stress. Als je een duidelijke planning creëert, kan je dit tijdsgebrek aan het einde misschien reduceren. Als de ontwerpstrategie wordt verwoord in een kernachtig doel, dan wordt er geprobeerd een effectieve besteding van de tijd te realiseren en samen met een planning een goed en duidelijk verloop van het ontwerp proces te creëren. Het doel is tot een functioneel ontwerp te komen, dat voldoet aan de gestelde haalbaarheidseisen van de stakeholders. Aan dit concept is ook het procesaspect gekoppeld, van de tijdsplanning, zodat er een samenhang is met het procesontwerp en het procesaspect.   

5.3 Ontwerpmethode De opeenvolgende activiteiten die gevolgd worden om tot de beoogde doelen te komen, worden hier beschreven. Allereerst wordt er begonnen met het analyseren van de opgave. Deze analyse wordt uitgevoerd zonder al een plan te hebben voor de daadwerkelijke opgave. Een neutrale analyse zorgt voor een neutraal inzicht in de situatie en het gebied. Door een goede analyse heb je in latere stadium van het ontwerp houvast aan bepaalde keuzes die je kunt inzetten. Na het uitwerken van de analyse heb je een concreet beeld over wat de opgave nodig heeft. Dit beeld wordt uitgewerkt in een concept, een visie die de ontwerper heeft gekregen naar aanleiding van de uitgevoerde analyse. Na het uitwerken van het concept komt een varianten studie. Door het onderzoeken van verschillende varianten krijgt de ontwerper een concreet beeld van de situatie. Deze varianten kun je evalueren om tot een conclusie te komen. Deze conclusie kan je indelen door het uitwerken van een van de varianten, of door een terugkoppeling te maken naar je analyse. Ook kan je terugkoppelen naar je varianten, en deze zo nodig 

FIGUUR 22. STROOMSCHEMA VOORGENOMEN 

ONTWERPMETHODE (EIGEN ILL.) 

FIGUUR 23. VOORGENOMEN TIJDPLANNING IN GANTT‐SCHEMA (EIGEN ILL.) 

 25 

aanpassen. Totdat je een variant hebt die aan de eisen voldoet en door kan gaan naar de uitwerking fase. Na de uitwerking volgt weer een evaluatie. Deze evaluatie is erg belangrijk, want dit is de laatste stap voor het daadwerkelijke eindproduct. De uitwerking wordt uitvoerig getoetst en zo nodig teruggekoppeld naar de varianten, het concept en de analyse. De terugkoppeling naar het concept heeft te maken met de huidige uitwerking. Het concept wordt gekozen naar aanleiding van de analyse, maar naar mate het ontwerp proces zich in een verder stadium bevindt kunnen er andere bevindingen worden gedaan naar aanleiding van het concept. De laatste fase is de presentatie fase. Hierin worden alle eindproducten gepresenteerd. Dit kan zowel digitaal, op poster of in rapportvorm gebeuren. Het ontwerpproces is weergegeven in het stroomschema. Naast het stroomschema is er ook een planning opgesteld. De planning is opgesteld in de vorm van een Gant‐schema, en omvat de gehele planning van de 6 weken van de ontwerpopgave.  

5.4 Ontwerpmiddelen De ontwerpmiddelen zijn de instrumenten die je inzet bij het uitvoeren van je ontwerp. In de beginfase van het project zullen deze middelen vooral bestaan uit literatuur, analyse, precedenten en schetsen. Vooral het schetsen en modeleren van maquettes zijn snelle manieren om tot een grondige variantenstudie te komen. Naarmate je verder in het ontwerp proces komt, en daarmee doel ik op de uitwerking fase, zal je meer met rekenmodellen gaan werken en daarnaast de nodige 3D‐modelleer programma’s. Omdat er voor verschillende fasen, verschillende logische ontwerpmiddelen gebruikt kunnen worden zal ik een opsomming geven van de mogelijke ontwerpmiddelen die ik zelf gebruik tijdens het proces. Naast de ontwerpmiddelen is het vanzelfsprekend dat ik beschik over de voorkennis van de afgelopen vijf kwartalen, en dit dus ook als een middel kan gebruiken tijdens het ontwerp.  Ontwerpmiddelen 

‐ Schetsen, en daarbij behorende attributen zoals schetsrol, markers enz.  ‐ Literatuur, voor het onderzoek dat wordt verricht. ‐ Analyse van de locatie en precedenten van vergelijkbare projecten.  ‐ Rekenmodellen ‐ Modelleer programma’s, Sketch‐up, Revit, Autocad. ‐ Visuele programma’s, Photoshop, illustrator, InDesign.  

‐ Tijdens dit project wordt er gebruik gemaakt van een logboek.  

5.4 Documentatie methode De ontwerper denkt niet alleen na over de opgave, hij produceert ook middelen die dienen ten behoeve van de vertaling van zijn visie naar andere mensen. Dit zorgt ervoor dat het ontwerpproces naast een denk proces, ook een materiele component omvat. Deze componenten kun je omvatten als schetsen, maquettes, berekeningen, teksten en foto’s. Door het documenteren van deze documenten kan het ontwerpproces worden gereconstrueerd (Van Doorn & Veldhuis, 2013, p. 31).  

Om het ontwerpproces gestructureerd te documenteren, is er gebruik gemaakt van een ontwerp logboek. Elke werkdag is er een toelichting gemaakt op het proces van die dag. Omdat er veel werk digitaal gemaakt wordt, zullen de documenten per dag geordend worden, zodat de ontwerper aan het eind van de opgave over een duidelijke en volledige bibliotheek van proces dagen en productie kan beschikken. Hierin is gedocumenteerd hoeveel tijd eraan is besteed, de bezigheden van die dag, de keuzes die zijn gemaakt ten opzichte van het ontwerp, de literatuur die erbij hoort en eventuele conclusies die eraan gelinkt kunnen worden. Aan het eind van de week is het proces verantwoord aan de tijdsplanning, en werden eventuele afwijkingen beschreven worden. Door op deze wijze het proces regelmatig te documenteren, kan de ontwerper naderhand kijken, wat wanneer heeft plaatsgevonden. Hierdoor heeft de ontwerper een beter beeld van hoe het proces destijds meegemaakt is. En kan hier naderhand op worden gereflecteerd. 

Hoofdstuk 6: Beschrijving van het ontwerp proces 

6.1 Introductie In dit hoofdstuk zal het doorgenomen ontwerpproces worden beschreven. Het proces zal worden beschreven aan de hand van het terugkoppelen aan het gemaakte logboek. Ook worden de gebruikte ontwerpmiddelen toegelicht en is er een proces observatie en een observatie over de begeleiding.   

 

 26 

6.2 Beschrijving van het proces Er is vanaf het begin teruggekoppeld naar het doorgelopen proces. Na het introductie college is er vrijwel meteen begonnen met het onderzoeken van de opgave. Daarnaast is er diezelfde dag nog een bezoek gebracht aan de ontwerplocatie, waar door middel van kleine schetsen en foto’s een indruk werd gekregen van het gebied. De rest van de week werd gespendeerd aan een eerste opzet van het leerplan, waar een eerste opzet van het concept, de doelgroepen van het gebouw en functies die het gebouw kon herbergen werden bepaald. In week 10 werd er begonnen met het formuleren van de opgave. Daarnaast was het noodzakelijk dat het concept aan het begin van de week al vrij duidelijk was, zodat er vanuit dit punt verder gewerkt kon worden. Daarnaast is er een uitbreiding geweest op de markt en doelgroepen analyse. Door het doorlopen van het BK6015 Managementgame traject, was er door de rol planeconoom al een vrij uitgebreide analyse opgesteld. Er werd verder gewerkt aan de mogelijke functies van het gebied, en een eerste opzet van het programma van eisen die daarop volgde. Daarnaast werd in het begin van de week een opzet ingeleverd voor de verschillende product en proces aspecten en de beschrijving voor het vinden van literatuur. De verschillende taken werden allemaal uitgevoerd naar aanleiding van het leerplan dat diezelfde week moest worden ingeleverd.    Na het inleveren van het leerplan, werd er in week 11 verder gegaan met de verschillende analyses. Deze analyses waren de analyse van het plein, de stedenbouwkundige situatie en een verdere specificeren van de doelgroepen en marktanalyse. Door het specificeren van de doelgroepen kon er een duidelijk P.V.E. worden opgesteld. Ook werden er door middel van de analyses en het nadenken over het programma, al een paar hoofdopzet schetsen geproduceerd. Daarnaast heeft de situatie vorm gekregen deze week. Het programma werd samen met de analyse gekoppeld aan een kostenanalyse. Deze analyse bedroeg vooral huurprijzen en BAR eisen. Aan het einde van week 11 werd hier een tussenresultaat over ingeleverd, waarbij we aan het begin van week 12 een responsiecollege kregen. Hierbij werden de verschillende aspecten duidelijk, en werd er gereflecteerd op de verschillende mogelijkheden. Aan het begin van week 12 is er in samenhang met de docent besloten welk specifieke gedeelte van het plan werd uitgewerkt. In week 12 is er verder een invulling gegeven aan de situatie. Hierbij werden definitieve tekeningen van 1:1000 geproduceerd. Daarnaast was er een eerste opzet van de plattegronden. Ook werd er in week 12, in samenhang met het responsiecollege, een definitieve indeling van het programma gemaakt en is er verder gegaan met de financiële haalbaarheid. Door het specifiëren van de haalbaarheid kon het programma na de eerste terugkoppeling nog worden aangepast. In week 13 is een intensieve analyse gedaan naar de plattegronden, waarbij er meerdere keren is teruggekoppeld aan de doelgroepen maar ook aan de gemaakt analyse over dit deelaspect. Daarnaast is de situatie van de binnen plint vormgegeven. Ook is er deze week een detailprincipe gekozen, waar een opzet van is beoordeeld. Ook is er die week gewerkt aan het gevelfragment. In week 14 is er weer een terugkoppeling geweest op de plattegronden naar de analyse, en zijn deze uitgewerkt samen met de gevels en de doorsneden. Daarnaast werden de andere producten presentatie waardig gemaakt. De dag voor de presentatie is er begonnen met het in elkaar zetten van de presentatie. Doordat alle producten grotendeels af waren, was dit binnen een dag te doen. De presentatie dag was op vrijdag 5 april. Vanaf deze dag tot het inlever moment op zondag 7 april is er verder gewerkt aan het ontwerprapport.   

6.3 Ontwerpmiddelen Tijdens het proces is er gebruik gemaakt van vele methoden. De eerste methode waaraan steeds teruggekoppeld kon worden was de analyse. Het betrof de markt, doelgroepen en stedenbouwkundige analyse van de opgave. Daarnaast is er een vrij uitgebreide analyse gemaakt over de plattegronden. Dit is gedaan omdat dit als architectonisch uitwerkingspunt was gekozen gedurende het proces. Daarnaast zijn er verschillende precedenten gebruikt, namelijk de Rotterdam van Rem Koolhaas en voor de uitwerking van de plattegronden, een aantal projecten van Ludwig Mies van der Rohe. Deze projecten waren de Lake Shore Drive Appartments, het Barcelona paviljoen en het Farnsworth House. Voor de verschillende analyses zijn verschillende middelen gebruikt. Voor de markt en doelgroepen analyse zijn er veel rapporten gebruikt, en is er teruggekoppeld aan het vak BK6015. Voor de stedenbouwkundige analyse is er gebruik gemaakt van kaarten en foto’s van de locatie. In de begin fase van het project werd er gebruik gemaakt van schetspapier. Hierdoor kon de ontwerper in korte tijd verschillende aspecten snel onderzoeken. Daarnaast is er in week 12 begonnen met een sketch‐up model. Hierbij kon de plint gemodelleerd worden, en verschillende varianten aan elkaar worden afgewogen. Daarnaast is er begonnen met een Autodesk Revit model. Dit was een vrij gecompliceerde bezigheid, waarbij al snel duidelijk werd dat de enorme omvang van de torens niet tot een goede uitwerking kwam in het model. Daarom is er gekozen om het op te splitsen, en de modellen te verdelen in een stedenbouwkundig model en een model op gebouw niveau. Voor de uitwerking is er gebruik gemaakt van Adobe Photoshop, Illustrator en InDesign. Bij de financiële haalbaarheid werd er gebruik gemaakt van de literatuur die was aangeboden door de heer P. de 

 27 

Jong. Daarnaast is er met Microsoft Excel een overzicht gemaakt van alle verschillende data die nodig was om te toetsen aan deze haalbaarheid. De kosten werden geconstrueerd met het programma Svinsk, dat ook te verkrijgen was via Blackboard. Ook het kasstroom model voldeed als functie voor het toetsen aan de financiële haalbaarheid en was tevens te vinden op blackboard. De architectonische en maatschappelijke haalbaarheid werden getoetst aan het opgestelde P.V.E. , eisen, randvoorwaarden, uitgangspunten en het concept.   

6.4 Procesobservatie en bergeleiding In het logboek is steeds bijgehouden wat er per dag werd gedaan. Alle tekeningen werden voorzien van datum en aan het eind van de dag was er een kleine omschrijving van de productie en de gedachten die daarbij hoorden. Aan het eind van de week was er een samenvatting en werd er gekeken en gerefereerd naar de opgestelde planning. De begeleiding was een op een, en was er de mogelijkheid om vragen te stellen. Daar werd de voortgang, en de geleverde producten besproken en de planning voor de aankomende keer. Omdat het belangrijk was om een zelfstandige houding te formuleren, waren de begeleidingen kort en krachtig en kon de student vaak al snel weer zelfstandig aan het werk.  

Hoofdstuk 7: verantwoording en evaluatie van het ontwerpproces 

7.1 Introductie In dit hoofdstuk wordt beschreven in hoeverre het feitelijk doorlopen van het ontwerpproces in samenhang is met het vooraf opgestelde plan van aanpak. Hierbij worden de eventuele afwijkingen geanalyseerd en gekeken naar de oorzaken van deze afwijking. Er zal worden gerelateerd aan de punten die ook in het plan van aanpak zijn beschreven, de ontwerpstrategie, de ontwerpmethode en de gekozen ontwerpmiddelen.  Het proces wordt daarnaast getoetst aan een breder evaluatiekader. Dit kader is de effectiviteit van het doorgelopen proces, en wordt door middel van wetenschappelijke literatuur beschreven.   

7.2 verantwoording op het ontwerpproces De ontwerpstrategie wordt ook wel beschreven als het concept van het proces(Van Doorn & Veldhuis, 2013, p. 28). Als het concept van deze strategie is er gekozen voor een planning en het zo effectief mogelijk gebruiken van deze tijd. De reflectie van het proces zal daarom worden toegelicht met een tijdschema, en een tekstuele uitleg.   In de eerste fase van het ontwerptraject zijn er enkele afwijkingen aan de planning. Deze fase is tot aan het leerplan. Door het doorlopen van de Managementgame, en de rol van planeconoom, was er voor het gebied een uitgebreide marktanalyse opgesteld. Door deze enorme bron van informatie is er doelbewust afgeweken van een leefvelden analyse. Daarnaast is er in de eerste week begonnen met het opstellen van een globaal PVE. In de planning werd gesteld dat dit een week later zou gebeuren, maar het was ontwerp technisch beter om de eerste bevindingen gelijk te converteren naar een PVE. Hierdoor kon de ontwerper verder met het nadenken over verdere functies en het uitwerken van een concept. Deze manier van werken was nodig, omdat al vrij vroeg in het traject een leerplan werd verwacht, waar de ontwerper al een heel globaal idee moest hebben van de uitwerking. Tijdens deze eerste fase is de planning verlopen volgens schema. De volgende fase bestaat uit de 

FIGUUR 24. DOORLOPEN PROCES GEREFLECTEERD AAN OPGESTELDE PLANNING (EIGEN ILL.) 

 28 

volgende 4 weken waaraan werd gewerkt aan het ontwerp. Deze fase is verlengd doordat het pas later duidelijk werd dat er naast de presentatie ook een ontwerprapport moest worden ingeleverd. In de planning is vooraf rekening gehouden met een langere ontwerptijd voor alle producten. Hierdoor loopt de tijd voor elk product door tot de uiteindelijke deadline, zodat er nog gewerkt kan worden aan de producten indien er ontwerp technisch wat veranderd. Dit geld ook voor de vooraf niet geplande evaluatie momenten. Doordat deze aan het begin van week 13 en einde van week 14 vielen, is er een terugkoppeling gevormd waarbij verscheidene producten heroverwogen en aangepast moesten worden. Zoals te zien in de planning is er gedurende week 11 en 12 nog niet gestart met verscheidene productiefasen. Dit heeft als oorzaak dat in week 11 een tussenresultaat moest worden ingeleverd over de financiële haalbaarheid. Dit had meer invloed op de planning dan vooraf aangenomen. Hierdoor ontstaat er een kettingreactie, waarbij verscheidene processen pas weer op planning lopen vanaf week 13. Vooraf werd aangenomen dat deze processen, en dus de uitwerking van deze producten in het vooraf gestelde traject zouden verlopen. Daar is echter geen sprake van geweest. De verschillende producten volgden elkaar op in een andere volgorde. De planning was gebaseerd op een afwerking van een lijst producten. Deze afwerking ging niet lineair, maar werd een cyclisch proces, waarbij veel producten tegelijkertijd werden ontworpen. Er was geen sprake van een uitwerking van groot naar kleinere schaal. De producten werden uitgewerkt en besproken in een andere volgorde dan vooraf aangenomen. Tijdens het project werd duidelijk dat een specifiek onderdeel van het geheel moest worden uitgewerkt. Voor de uitwerking was, in samenhang met de docent, gekozen voor de middelste Marconi toren. Hierdoor kwam de planning enigszins te vervallen, omdat door de specifieke keuze sommige producten minder aandacht nodig hadden en andere producten juist meer aandacht vergden. Dit resulteerde in een andere tijdsindeling, die niet is bijgesteld en dus ook geen rekening mee is gehouden in de planning. Hierdoor liepen verscheidene product processen niet in samenhang met de planning. Na het specificeren van de opdracht, en de gekozen producten die uitgewerkt zouden worden werd al gauw duidelijk dat er bepaalde producten toegevoegd moesten worden. Vooral het laten zien van 3D impressies, van zowel interieur en exterieur, zouden bijdragen aan het ontwerprapport. Deze producten waren niet ingepland in de planning, en het proces nam ook aanzienlijk veel meer tijd in de beslag dan verwacht in de bijgestelde planning. Voor deze producten diende een 3D model gemaakt te worden. Dit is een tijdsintensieve bezigheid, die ook niet is opgenomen in de planning. Hierdoor werd het maken van aanpassingen wel eenvoudiger, vooral na de toetsing aan de haalbaarheid. Maar het maken van het 3D‐model heeft geen plek gekregen in de voorgaande planning. Aangezien dit veel tijd in beslag heeft genomen, had hier wel rekening mee gehouden moeten worden in de voorgaande planning.  

7.3 Conclusie De planning die vooraf is opgesteld was te systematisch. Er was beredeneerd dat de verschillende producten afgewerkt zouden worden van een groot schaalniveau tot een klein schaalniveau. Ook is er geen rekening gehouden met het uitwerken van een specifieke toren, en extra producten zoals 3D‐modellen en beelden. Het ontwerpproces was een interactie tussen verschillende momenten die opgenomen werden in de planning en waar de realisatie van verschillende producten door elkaar heenliepen. Een goed voorbeeld is het bijstellen van het P.V.E. terwijl er al aan de plattegronden werd gewerkt. Door nieuw verkregen informatie werd er op verschillende momenten aan verschillende producten teruggekoppeld. Hierdoor is de hele planning op te delen in 3 delen. De eerste fase, waarbij de planning liep zoals verwacht. De tweede fase waarbij de planning door elkaar heen liep, vooral door het cyclische proces van het ontwerpen en waarbij afgeweken is van de planning. En de eindfase, waarbij alle producten moesten worden afgemaakt voor zowel de presentatie als het ontwerprapport.  

7.4 Verantwoording op de ontwerpmethode Het doorlopen van de ontwerpmethode begon met een analyse. Deze methode is doorgevoerd op alle schaalniveaus, van een stedenbouwkundig analyse, naar een plattegronden analyse tot een analyse van verschillende uitwerkingen van de detailaansluiting. Deze analyses deden dienst al beginpunt van verschillende uitwerkingsprincipes. Doordat het concept vrij globaal was, is er tijdens de uitwerkingen niet teruggekoppeld aan het concept. Juist doordat het concept vrij globaal was kon deze koppeling weg gelaten worden. Uit de analyse kwamen verschillende soorten varianten. Dit is net als de analyse consequent doorgevoerd op alle schaalniveaus van het ontwerp. De eerste evaluatie werd veelal gedaan in samenhang met de ontwerpdocent. Tijdens de begeleiding werden verschillende varianten getoond, en vaak samen een beslissing gemaakt over de keuze. Hieraan werd wel teruggekoppeld naar de andere varianten, maar niet naar de analyse. Na het kiezen van een 

 29 

variant volgde een uitwerking. De tweede evaluatie was de evaluatie waarbij het product getoetst werd aan de haalbaarheid. Deze zijn gedurende het proces 2 keer gedaan, aan het begin van week 13 en aan het einde van week 14, waar alle producten nog een keer geanalyseerd zijn voor het ontwerprapport. De terugkoppeling was anders dan oorspronkelijk aangenomen. Er werd zo nodig alleen teruggekoppeld aan de varianten, en de uitwerkingen en niet meer aan de analyse en het concept. Deze waren al zo uitgebreid en stonden op dat moment van het ontwerp vast, dat een verandering niet mogelijk was. Hierdoor is het fundament van het vooraf gestelde ontwerpmethode wel doorlopen, maar zijn er sommige aanpassingen gemaakt in de terugkoppeling naar eerdere momenten.   

7.5 Evaluatie op de effectiviteit Volgens de van Dale is de definitie van effectiviteit iets waardoor het beoogde doel bereikt wordt (Effectief, n.d.). Daarnaast kan een efficiënt proces beschreven worden als, een (voorgenomen) handelwijze dat effectief of doeltreffend is als de betreffende inspanningen en uitgaven daadwerkelijk bijdragen aan de realisatie van het beoogde doel(Effectiviteit, n.d.). In feite wordt dus het effect gemeten van een bepaalde handeling. Deze handeling is erg afhankelijke van het eindresultaat. Als de uitwerking van het eindresultaat van goede kwaliteit is, maar de het proces vergde veel meer tij dan verwacht, spreek je van een lage efficiency. Dit is erg belangrijk, aangezien er voor dit ontwerptraject 6 weken waren ingesteld, in plaats van de gebruikelijke 8 weken. Hierdoor was het belangrijk je tijd efficiënt in te delen en snel tot ontwerpkeuzes te komen.   Het ontwerpproces kan in de praktijk worden verbeterd door de doeltreffendheid en doelmatigheid van de activiteiten en het ontwerpproces te verbeteren. Een belangrijk punt is het verbeteren van de communicatie in het multidisciplinaire ontwerpteam en hierdoor een betere integratie en coördinatie van belangrijk aspecten verkrijgen (Reymen, 2001, p. 1). Gestructureerde reflectie op het ontwerpproces kan ontwerpers helpen om hun ontwerpproces te verbeteren, de resultaten van dit proces en de vaardigheden van de ontwerper. Reflectie is erg belangrijk in elk leerproces. Reflectie tijdens, of na het ontwerpproces, kunnen resulteren in een verbetering van het voorgenoemde proces. Door te reflecteren expliciet op de huidige ontwerp situatie en over de uitgevoerde ontwerpactiviteiten, op een systematische manier en op een regelmatige basis, kunnen ontwerpers een geschikte volgende van ontwerp‐activiteiten plannen: ontwerp activiteiten die zijn effectief uitgevoerd en efficiënt gezien het doel van het ontwerp op dat moment (2001, p. 21). Doordat het project niet werd gedaan in groepsverband, was er al een mate van doeltreffendheid bereikt. Hierdoor is er persoonlijk veel tijd bespaard aan communicatie tussen de verschillende partners. Er hoefde geen gezamenlijke afspraken gemaakt te worden, en er werd geen tijd verloren door op producten van een partner te wachten. Hierdoor wordt er als student zonder ontwerppartner een zekere efficiency bereikt.   Door gedurende het proces terug te koppelen aan reflectie kon het proces efficiënter verlopen. Deze reflectie was de toetsing aan de haalbaarheid. Hierdoor konden vroegtijdig eventuele conflicten met deze haalbaarheden aangepast worden. Hierbij wordt alleen gereflecteerd aan het ontwerpproduct, en niet aan het ontwerpproces. Om te reflecteren aan het proces is er volgens Reymen een methode die berust op twee concepten. De eerste is een systematische beschrijving en analyse van ontwerpsituaties en ontwerpactiviteiten door middel van formulieren en checklists. Het tweede concept is het idee van ontwerpsessies, geïntroduceerd om ontwerpers te stimuleren regelmatig te reflecteren tijdens een ontwerpproces (2001, p. 160). Tijdens de ontwerpfase is er niet meer gereflecteerd aan het vooraf gestelde ontwerpproces. Hierdoor had er een grotere mate van effectiviteit kunnen worden behaald in het doorlopen van het proces.  

De effectiviteit kan ook worden gekoppeld aan de planning. Door het vroeg analyseren van de opdracht en het opstellen van het leerplan en de planning, kreeg de ontwerper al gauw een duidelijk inzicht over de opgave. De eerste fase tot het leerplan is daardoor erg effectief verlopen. In de ontwerpfase werd er gekoppeld aan de gemaakte planning. Deze planning liep, zoals in de vorige paragraaf beschreven, niet volgend het vooraf gemaakte schema. Door verschillende oorzaken liepen de verschillende processen door elkaar heen. Dit ging gepaard met een verlies in effectiviteit, waardoor er aan het eind van het traject toch nog veel producten moesten worden uitgewerkt en geproduceerd.  

7.6 Conclusie Het proces is zowel effectief als minder effectief verlopen. De effectiviteit werd vooral gehaald door het alleen werken en de reflectie gedurende het proces aan het product. Daarentegen liep de planning minder effectief als 

FIGUUR 25. WERKELIJK DOORLOPEN 

ONTWERPMETHODE (EIGEN ILL.) 

 30 

vooraf opgesteld, en werd er niet gereflecteerd aan het doorlopen ontwerpproces. Door het strakker handhaven van een planning, kan de effectiviteit aanzienlijk verhoogd worden. Daarnaast is een ontwerpproces een creatief proces, waarbij verschillende creatieve processen door elkaar heen lopen. Het doorlopen van een planning kan dit creatieve proces in gevaar brengen, doordat je het gevoel krijgt later niet meer terug te koppelen naar voorgaande aspecten. Het is dus lastig een creatief proces te koppelen aan een vooraf opgestelde planning. Ook had er een grotere effectiviteit behaald kunnen worden door tijdens het project te reflecteren aan het doorlopen van het ontwerpproces. Reymen (2001) stelt ook dat dit na het proces kan worden gedaan, zoals nu in de vorm van dit eindwerkstuk. Hierdoor kan in de toekomst een effectiever verloop van het ontwerpproces worden doorlopen.  

Hoofdstuk 8: Reflectie op twee relevante aspecten van het ontwerpproces 

8.1 Introductie In dit hoofdstuk zal er worden gereflecteerd aan de twee gekozen proces thema’s. De gekozen thema’s zijn de planning van het proces en de toetsing aan de haalbaarheid. Voor elk gekozen thema’s wordt de keuze onderbouwd en wordt de onderzoeksvraag geformuleerd. Daarna zullen de kenmerken van het ontwerpproduct worden vergeleken met de wetenschappelijke literatuur en zal er een conclusie worden gevormd.  

8.2 Planning Tijd is een belangrijk aspect in een proces. Ook in het bouwproces neemt het aspect tijd een belangrijke plaats in naast de andere aspecten van geld, organisatie, informatie en kwaliteit. Door middel van deze tijdbeheersing wordt ervoor gezorgd dat een bouwproject op tijd gereedkomt (Wamelink & Van Bennekom, 2010, p. 273). In het leerplan is een planning opgesteld. In hoofdstuk 7 is toegelicht dat op sommige punten de planning niet voldeed aan het doorgelopen proces. Ook in vorige projecten bleef er te lang doorgewerkt worden aan sommige aspecten van het ontwerp, waarbij andere aspecten te weinig aandacht kregen. Hoe je met een duidelijke planning tot een efficiënte besteding van de tijd komt is een bron van kennis die goed van pas komt in toekomstige processen. De onderzoeksvraag van deze paragraaf is: Hoe maak je een tijdsplanning en behaal je de daaraan gestelde deadlines?  Zoals al aangegeven neemt tijd een belangrijke plek in naast de andere aspecten van het bouwproces. Hierbij kan het aspect tijd niet losgekoppeld worden van de beheersing van twee andere aspecten, de kwaliteit en de kosten. Als een project te snel uitgevoerd moet worden, zal het duurder worden en komt de kwaliteit onder druk te staan. Te traag werken is ook kostbaar, want de bijkomende kosten en de vaste kosten nemen dan een groter deel van de bouwsom in beslag (2010, p. 275). Deze drie aspecten houden elkaar in evenwicht, en er zal gedurende het proces gestreefd worden om een optimale verhouding te vinden tussen deze drie aspecten. De verhouding tussen deze aspecten kwam ook naar voren in het doorgelopen proces. Voor deze benadering zijn de kosten niet meegenomen, maar wel de verhouding tussen tijd en kwaliteit. De producten die ruim voor de deadline gemaakt werden, zijn van goede kwaliteit. Er is een optimale verhouding tussen de tijd en de kwaliteit van het product. De producten die gemaakt zijn nabij de deadline, zijn van mindere kwaliteit. Dit komt doordat de tijd een belangrijker punt gaat spelen door de aankomende deadline, waardoor de kwaliteit van het product eronder lijdt. Er wordt gestreefd naar een optimale kwaliteit voor elk te realiseren product. Dit principe wordt minder naarmate de deadline vordert, en de producten af moeten zijn voor de presentatie of het rapport.  

Om een goede tijdsplanning te maken, is een goede tijdschatting van de inhoudelijke activiteiten van een project van belang. Hierbij moet rekening worden gehouden met de onderlinge samenhang tussen de activiteiten en de capaciteit van mensen en middelen. Naarmate het project vordert, worden de schattingen steeds nauwkeuriger en realistischer en wordt de marge of het risico kleiner. Bij tijdsbeheersing horen drie taken: het plannen van de activiteiten, het bewaken van de voortgang en het bijsturen van de planning (2010, p. 274). De planning begint met een brede aanname, waarna hij steeds meer verfijnd wordt. De planning verloopt van een brede tot een meer gedetailleerde schaal (Carmichael, 2006, p. 122). Er wordt continu van schaal veranderd tijdens het proces. Tijdens veel projecten is het in de beginfase niet mogelijk om de planning tot in het detail op te stellen. Toch dient er een algehele planning op gesteld te worden in de beginfase. Hierna kan er naast het werken van grote, naar kleine schaal van het proces ook in de planning gewekt worden van grof naar 

FIGUUR 26. WAARDE ASPECTEN EN HUN ONDERLIGGENDE 

RELATIE (WAMELINK & BENNEKOM, 2010, P. 274) 

 31 

fijn. Zo is er dus naast de overall planning van het totale project, meer gedetailleerde planningen mogelijk per fase (2010, p. 278). Volgens David Carmichael in ‘Project planning and control’ is deze overalll planning op te delen in twee soorten, waarbij deze in twee richtingen verloopt. De hiërarchische indeling, waarbij het hoofdproject opgedeeld wordt deelprojecten en sub deelprojecten, en een planning die uitgezet wordt tegen de tijd (2006, p. 122). De algemene planning wordt ingedeeld in fasen. Dit zijn gescheiden maar samenhangende eenheden die aangeven op welke wijze de projectuitvoering van start naar finish gaat (Gevers & Zijlstra, 1999). Hierdoor wordt het project beheersbaar en inzichtelijk. Deze planning wordt onderverdeeld in drie stappen, de verticale fasering, de horizontale fasering en de resultatenmix. Verticaal faseren start met het inventariseren van alle projectactiviteiten, waarna ze worden gebundeld in logische eenheden. Met horizontaal faseren wordt er een tijdsdimensie aan toegevoegd. In de resultatenmix worden beide benaderingen samengebracht en aangevuld met de te behalen (tussen)resultaten (Gevers & Zijlstra, 1999). Bij het maken van de planning in het leerplan is er ook gebruik gemaakt van de toepassing van het schaalniveau. Hierbij zijn de producten opgesteld van een grote schaal naar een kleine schaal. De toepassing van deze werkwijze is te vergelijken met de horizontale fasering, waarbij alle producten tegen de tijd werden uitgesteld. Bij de horizontale fasering wordt er gebruik gemaakt van mijlpalen, zodat duidelijk is wanneer een deelresultaat bereikt is en welke tussentijdse beslissingen mogelijk of nodig zijn (2010, p. 81). Hierbij is bij de uitwerking van de planning in het leerplan geen rekening gehouden. Ten eerste ontbreekt er een duidelijke fasering. De hele planning is gebaseerd op de lijst producten van de vakbeschrijving. Er is geen indeling gemaakt in verschillende fasen. Daarnaast worden alle producten in een horizontale fasering uitgezet tegen de tijd, waarbij geen gebruik is gemaakt van meerdere mijlpalen, ofwel deadlines. Veel van de processen lopen door tot de uiteindelijke presentatie deadline. Dit zorgt er voor dat er tijdens het proces geen producten worden afgesloten. Dit resulteerde in dat alle processen zich opstapelden naar mate de eind deadline in zicht kwam. Hierdoor moesten er aan het einde meer producten moesten worden uitgewerkt dan vooraf in de planning was vastgesteld. De bedoeling van de planning was, dat door middel van een duidelijke en gestructureerde planning een proces zou worden doorlopen waarbij op het einde geen hoge tijdsdruk en stress zou zijn. Het oorspronkelijke doel van de planning is dus niet gehaald. Door het opstellen van tussentijdse deadlines voor producten had het proces dus gestroomlijnder kunnen verlopen en was er een inzichtelijke groei naar het eindproduct mogelijk (2010, p. 281). Maar ook het bewaken van deze deadlines was belangrijk geweest, en had ervoor kunnen zorgen dat de producten op tijd af waren en dat de planning was verlopen zoals vooraf was voorgesteld.  

Na het opstellen van de planning is het belangrijk dat deze bewaakt en zo nodig bijgestuurd wordt. Bijsturen in tijdsbeheersing alleen wil zeggen dat achterstanden moeten worden weggewerkt en dat capaciteiten anders moeten worden ingezet. Carmichael omschrijft bijsturing als, de acties, input en beslissingen die de planner maakt om specifieke prestaties uit het project te halen (Carmichael, 2006, p. 12). Het is het beheersen van de oorspronkelijke planning, met het gebruik van bijgestelde voorwaarden, een verkort of verlengde tijdsduur, bijgestelde beperkingen en geactualiseerde doelstellingen (2006, p. 13). Een van de mogelijkheden tot bijsturen is via margetijd of reservetijd. Dit is tijd die gereserveerd is om eventuele vertragingen op te vangen. Hiermee zorg je ervoor dat het tijdstip waarop de werkzaamheden gereed zouden zijn niet wordt overschreden als er sprake is van enige vertraging (2010, p. 284). In de planning is er dus teveel aan margetijd ingepland, door alle processen door te laten lopen tot de eind deadline. Margetijd is een handig middel om je planning bij te sturen, maar door het niet koppelen van deadlines aan deze reservetijd kwam de planning in de problemen. Ook is er na het opstellen van de oorspronkelijke planning niet goed teruggekoppeld aan deze planning. Ook is er gedurende het proces geen sprake geweest van bijsturing. Door een discrepantie tussen de invloed die een ontwerp uitoefent en de informatie die hiervoor beschikbaar is, heb je in een latere fase van het proces meer gedetailleerde informatie over het proces (2010, p. 9). Doordat er tijdens het proces niet is bijgestuurd aan de planning met deze nieuwe en meer gedetailleerde informatie, kon niet optimaal gebruik worden gemaakt van de gemaakte planning. Dit resulteerde dan ook in een hoge tijdsnood in de latere fasen van het project, en had dus vermeden kunnen worden door een duidelijke bijsturing.  

Er zijn verschillende soorten tijdschema’s en planningsystemen. De keuze voor deze systemen is afhankelijk van het doel waarvoor ze dienen, de gebruiker, aantal betrokken partijen en de complexiteit van het bouwproject. De verschillende planningstechnieken die onderscheden worden door Wamelink en Bennekom zijn de Gantt chart, de CPM en de netwerkplanning (2010, p. 287). In de planning van het leerplan is ook gebruik gemaakt van een Gantt chart. Dit is een balkenplanning, waarbij er tijdsbalken op een kalender worden geplaatst. De lengte van de balk geeft de doorlooptijd van de activiteit weer. Dit is een visuele methode, en daarom veel gebruikt voor communicatie tussen verschillende partijen. Deze planning kan op de verschillende schaalniveaus worden toegepast zoals op overall niveau, per fase en per hoofdactiviteit. De uit te voeren (groepen van) activiteiten, de startdatum per activiteit, de einddatum per activiteit, en afhankelijk van de 

 32 

tekentechniek, ook de relatie of afhankelijkheden tussen de activiteiten en de momenten waarop (tussen)resultaten moeten worden bereikt. Met name door de samenhang tussen activiteiten zichtbaar maken (de ene activiteit kan pas starten wanneer de andere activiteit beëindigd is), ontstaat inzicht in de activiteiten die kennelijk maatgevend zijn voor de totale doorloop tijd en activiteiten die niet kritiek zijn en eerder of later zijn uit te voeren, zonder vertraging van het totale project (2010, p. 289). Als de planning van het leerplan wordt vergeleken met gestelde eisen van Wamelink en Bennekom, kun je stellen dat er aan de meeste punten niet is voldaan. Er een indeling gemaakt naar activiteiten en de start hiervan. Maar er is geen duidelijke einddatum aangegeven bij de meeste activiteiten. De meeste processen lopen door tot aan het einde van het project en worden ook niet gesorteerd op hun relatie of onafhankelijkheid. Ook is er in de oorspronkelijke planning geen tussenresultaat opgenomen of een reflectie moment. Hierdoor zijn de haalbaarheids toetsen dus sporadisch tijdens het proces uitgevoerd, en zullen waarschijnlijk te dicht naast elkaar liggen om daadwerkelijk grote veranderingen door te voeren.  

8.3 Conclusie Het plannen van het proces is erg belangrijk bij alle soorten projecten. Het plannen van de tijd is een belangrijk aspect tussen de andere aspecten. Daarnaast wordt er gestreefd een optimale verhouding te vinden tussen het aspect tijd en de kwaliteit en kosten. Het optimaliseren van deze verhouding is belangrijk voor de uitvoering van elk bouwproject. Het maken van een planning en dus de tijdbeheersing, bestaat uit het plannen, het bewaken van de planning en het bijsturen van de planning. Hierbij wordt de planning opgedeeld in fasen, en afhankelijk van het project wordt er een faseringtype en soort planning gekozen. Deze fasering wordt uitgewerkt van groot naar klein. De gekozen tijdplanning is dus erg project afhankelijk en wordt bewaakt en bijgestuurd door het hanteren van verschillende middelen zoals het opstellen van tussentijdse deadline en margetijden voor verschillende activiteiten. In vergelijking met de gemaakt planning in het leerplan, betekent dit dat deze niet voldoet aan de gestelde eisen die benoemd zijn. Door het kiezen voor een Gantt‐chart, was er in het begin van het project al een hele visuele planning. De planning is tijdens het proces niet goed bewaakt en er heeft ook geen bijsturing plaatsgevonden. Door het niet opstellen van duidelijke deadlines, en het hanteren van teveel margetijd, is de planning niet verlopen volgens het voorgestelde plan. Hierdoor kon elk proces door lopen tot de presentatie. Hierdoor kreeg je aan het einde een grote tijdsdruk, wat weer een nadelig effect heeft gehad op de kwalitatieve uitwerking van sommige producten. Het is dus van belang dat een goede planning opgesteld wordt, die te handhaven en aan de hand van deadlines het project tot een kwalitatief en waardevol eind te brengen.  

8.4 Haalbaarheid In het ontwerpproject van het vakspecifieke domein Real Estate & Housing, werden we voor het eerst geconfronteerd met de haalbaarheidsstudies. Deze studies werden gedurende het proces gebruikt, om de gemaakte producten te toetsen aan bepaalde aspecten. Doordat het toepassen van deze studies nog niet eerder is gebruikt, is ervoor gekozen om in het tweede proces aspect te kiezen voor nader onderzoek van deze studies. De onderzoeksvraag die gesteld wordt luidt: Hoe pas je de haalbaarheidstoetsen adequaat toe tijdens het ontwerptraject, en in welke fasen wordt er getoetst?  De toetsing aan haalbaarheid is een belangrijk instrument om vroegtijdig onderzoek te doen naar de haalbaarheid van een project. Een haalbaarheidstoets is een onderzoek waarbij zoveel mogelijk aspecten die de haalbaarheid van een voorgenomen vastgoedontwikkeling beïnvloeden worden onderzocht, waar mogelijk in onderling verband (Wamelink & Van Bennekom, 2010, p. 365). De haalbaarheidstoetsing bestaat uit verschillende aspecten, en is niet te toetsen vanuit één onderdeel. De haalbaarheidsstudie is de analyse van functionele, technische, financiële, ruimtelijke en locatie‐aspecten van een voorgenomen project, om een beslissing te kunnen nemen over de eventuele realisatie van het project. (Haalbaarheidsstudie, n.d.) Naast de verschillende aspecten die van toepassing zijn op een haalbaarheids toets, spelen dus ook ruimtelijke en locatie aspecten een rol. Deze omstandigheden worden ook opgenomen in de definitie van P. de Jong. Hij stelt dat iets is haalbaar als het in de gegeven omstandigheden te verwezenlijken is. Het ontwerp bepaalt die omstandigheden, dus de toets op haalbaarheid is om te bestuderen of de juiste omstandigheden zijn geschapen (P. De Jong, 2013). De haalbaarheidsstudie bestaat dus uit verschillende aspecten en berust dus op de haalbaarheid, in de gegeven omstandigheden te verwezenlijken.   Zoals al beschreven bestaan er verschillende soorten aspecten waarop je de studie naar haalbaarheid kan toetsen. De realisatie van een nieuwe projectontwikkeling zorgt ervoor dat er veranderingen komen in de huidige en de toekomstige leefomgeving van de maatschappij. Volgens Wamelink is de maatschappelijke haalbaarheid dan ook een van de meest doorslaggevende criteria waar een projectontwikkeling op getoetst word (2010, p. 366). Door middel van een aantal middelen, zowel formeel als informeel, kan een burger een ontwikkelingsproces vertragen. Het is dus belangrijk om een draagvlak te hebben bij de maatschappij. Het is erg 

 33 

belangrijk dat er een goede inschatting is gemaakt van de huidige en toekomstige ontwikkelingen en behoefte van de maatschappij. Hierbij worden middelen als marktverkenning en marktonderzoek gebruikt. Hierin wordt onderzocht in welke mate de maatschappij behoefte heeft aan bepaald huisvesting. Dit wordt gedaan op verschillende schaalniveaus. Om draagvlak te creëren is het behoefte‐onderzoek op buurtniveau belangrijk. Indien dit goed gebeurt, is het vereiste politieke draagvlak doorgaans makkelijker te verkrijgen (2010, p. 367). Op het gebied van sociale normen en maatschappelijke haalbaarheid dienen verklaringen in het ontwerpproces getest te worden aan de heersende opvattingen over de kwaliteit en de gebruikte normen ten aanzien van de prestatie eisen. Argumenten van kritiek kunnen dan in eerste instantie worden getoetst aan de hand van, in het sociale debat en politieke besluitvorming gestelde, wenselijke eisen van de normen en prestatie eisen van de maatschappij (T. M. De Jong & Van der Voordt, 2002, p. 307). Hieruit blijkt dat een maatschappelijke haalbaarheidsstudie een van de belangrijkste haalbaarheidsstudies is. En dat deze door alle omstandigheden lastig op te stellen is en te bepalen aan de hand van deze toetsing. Er dient veel rekening gehouden te worden met zowel de locatie, de sociale normen en de huidige heersende opvattingen over de kwaliteit en normen.  

Bij de juridische haalbaarheid wordt onderzocht of de voorgenomen vastgoedontwikkeling niet in strijd is met wettelijke bepalingen en regelgeving. De context wordt hierbij gevormd door het bestemmingsplan en het bouwbesluit, op basis waarvan de benodigde vergunningen verleend kunnen worden (Schmidt, 2012, p. 28). Het niet verkrijgen van de bepaalde vergunningen kan leiden tot enorme vertraging en zelf tot het niet realiseren van een ontwikkeling (2010, p. 367). Het is dus belangrijk van te voren te toetsen aan de juridische haalbaarheid.  

Voor de realisatie van een project is het belangrijk dat de baten altijd opwegen tegen de lasten. Hierbij spreken we over de financiële baten en lasten. Daarom wordt er tijdens het proces ook getoetst aan de financiële haalbaarheid. De financiële haalbaarheid wordt bepaald door de opbrengst uit verkoop en verhuur samen met de bouwkosten en grondkosten. Deze opbrengst is afhankelijk van locatie‐ en gebouw eigenschappen die samen het vestigingsklimaat in een specifiek gebied/wijk bepalen. Deze deelgebieden/wijken hebben weer verschillende doelgroepen, met verschillende budgetten voor huisvesting (2012, p. 2). Een belangrijk onderdeel is de risicoanalyse. Hierbij wordt aangegeven wat de onder en boven grenzen zijn van de kosten en baten van een project. Het doel van de risico analyse is het bepalen van de grootte en het effect van de geïdentificeerde risico’s (2010, p. 396). Hierbij wordt gebruik gemaakt van een beperkte set aan kengetallen. Deze kengetallen zijn vaak gebaseerd op getallen die afkomstig zijn van reeds gerealiseerde projecten. Een nadeel hiervan is dat deze kengetallen vaak niet passen bij het huidige project, aangezien elk project uniek is en daarmee ook de daaruit voortkomende kengetallen(2010, p. 368). De rol die de kengetallen spelen in de vroege fase van het project is erg belangrijk. De informatie die men heeft aan het begin van het project is gering, terwijl er met kengetallen aannames worden gemaakt grote invloed hebben. Naarmate het project vordert is er meer informatie beschikbaar, maar zijn aanpassingen vaak te kostbaar om bij tegenvallende uitkomsten het proces nog bij te sturen. Het is dus van groot belang dat er van te voren een grote verantwoordelijkheid ligt bij het opstellen van de financiële haalbaarheid (2010, p. 368).  

Het is belangrijk dat de nieuwe project ontwikkeling voldoet aan de functionele en technische eisen. Door er voor te zorgen dat het vastgoedobject in alle opzichten functioneel beantwoordt aan de wensen en eisen van de toekomstige gebruiker en eigenaren, maar ook aan de eisen die de omgeving (context) stelt, wordt de functionele haalbaarheid vastgesteld (2010, p. 370). De eisen zijn van te voren opgesteld door de opdrachtgever, samen met architect en/of de bouwmanager, in het PvE. Een functioneel ontwerp is een ruimtelijke vertaling van het programma van eisen (Schmidt, 2012, p. 28). 

De technische haalbaarheids wordt vooral uitgevoerd bij de herbestemming projecten. Hierbij brengt men de bouwkunde staat en de installaties (inclusief leidingen en aansluitingen) in kaart. Deze uitkomst is van doorslaggevende betekenis voor het wel of niet doorgaan van een herbestemmingsproject(2010, p. 371). 

Het toetsen aan de verschillende haalbaarheden gebeurt meestal voorgaande aan het project. Wamelink refereert aan de toetsing in de fase van initiëren (2010, p. 7). In deze initiatieffase kan vroegtijdig worden onderzocht of een project daadwerkelijk haalbaar is. Er wordt dus voorgaande aan het definitieve PvE en het uitwerken van het DO een haalbaarheidsstudie gedaan. Als er na de studie nog aspecten veranderen brengt dit de haalbaarheid van het project in gevaar. De toetsing naar de haalbaarheid moet dus uitgevoerd worden op twee verschillende momenten. De eerste toetsing zal in globale vorm uitgevoerd moeten worden in de initatieffase, en de andere zal in meer gedetailleerde vorm moeten worden uitgevoerde tijdens de definitie en ontwerpfase (Quant, 2005, p. 27). Hierdoor is een betere inschatting van de haalbaarheid mogelijk.  

FIGUUR 23. INFORMATIE VERSUS DE INVLOED EN KOSTEN 

(WAMELINK & BENNEKOM, 2010, P. 368) 

 34 

8.5 Conclusie Het toetsen aan de haalbaarheid is cruciaal voor het slagen van een project. Hierdoor kan al in een vroegtijdig stadium gezien worden of het project daadwerkelijk haalbaar is. De toetsing van elke aspect is uniek voor elke ontwikkeling. Er kan niet getoetst worden aan één haalbaarheidsaspect. Er wordt getoetst aan alle haalbaarheids aspecten waar voor ieder aspect andere middelen kunnen worden gebruikt. Er dient tijdens het proces minimaal twee keer getoetst te worden aan de haalbaarheid, in de initatieffase en verder in de definitie en ontwerpfase. Hierdoor krijg je niet alleen in de beginfase een inschatting over de haalbaarheid van het project, maar ook als het ontwerp al een vastere vorm begint aan te nemen. Hierdoor krijg je een optimaal beeld over de haalbaarheid van de ontwikkeling. Daarnaast is de haalbaarheidsstudie een manier om kosten te besparen en risico’s van het project te verkleinen. Vooral in deze tijden van economische crisis, waarbij veel realisaties van ontwikkelingen niet doorgaan, is het van cruciaal belang goed te toetsen aan haalbaarheid om ervoor te zorgen dat de realisatie wel realiseerbaar is.  

8.6 Reflectie van de haalbaarheidstoetsingen op het ontwerpproces Tijdens het ontwerpproces is er getoetst aan drie verschillende haalbaarheden, de architectonische, maatschappelijke en financiële haalbaarheid. De architectonische haalbaarheid is in de literatuur niet specifiek naar voren gekomen, maar kan dus worden vergeleken met de functionele haalbaarheid. Dit is omdat beide getoetst worden aan de eisen en wensen van gebruikers en de toetsing aan het daarbij behorende PvE. Het PvE is doormiddel van een marktonderzoek opgesteld en vanuit de verschillende doelgroepen beredeneerd. De toetsing werd vervolgens gedaan aan de hand van de vergelijking met het vooraf opgestelde PvE en de uitwerking daarvan. Hieruit kon je concluderen dat het ontwerp architectonisch haalbaar was, omdat het voldeed aan de gestelde eisen. Dit is echter een hele objectieve manier van toetsen, aangezien de ontwerper een marktonderzoek doet, de doelgroepen vaststelt, het PvE opstelt en de toetsing uitvoert. Hierdoor beschikt de ontwerper in dit geval over een heel subjectief middel van toetsen. In de praktijk worden deze aspecten elk door een andere instantie opgesteld en getoetst, waardoor het wel een objectieve manier van toetsen is.  

De toetsing aan de maatschappelijke haalbaarheid werd gedaan door het toetsen aan de eisen en randvoorwaarden van de doelgroepen. Deze kwamen voort uit de marktonderzoek. Hiermee is dus wel voldaan aan de marktanalyse op verschillende schaalniveaus. Daarnaast is geen rekening gehouden met de verschillende eisen van sociale normen en maatschappelijk heersende opvattingen over kwaliteit en prestatie. Deze manier waarop getoetst werd is net als de toetsing aan de architectonische haalbaarheid, erg subjectief. Doordat de ontwerper in het proces zelf alle onderzoeken doet, wordt er dus een eenzijdige blik op de toetsing geworpen. Hierdoor is de toetsing niet objectief verlopen, en kan dus niet met zekerheid gezegd worden in hoeverre er is voldaan aan de maatschappelijke haalbaarheid van het project.  

Voor de toetsing aan de financiële haalbaarheid is gebruik gemaakt van de BAR‐bepaling, waarbij door middel van geschatte exploitatiekosten en BAR eisen, de investeringskosten konden worden bepaald. In het vroege stadium zijn de gebruikte kengetallen belangrijk, aangezien zij grote invloeden hebben met relatief weinig informatie. Het was dus belangrijk goed marktonderzoek te doen, en gebruik te maken van huidige kengetallen voor onder andere huurprijzen en BAR‐eisen. Naast de barbepaling is er gebruik gemaakt van een kostenmodellering, in de vorm van SVINKS en een kastrommodel. Hier is een elementenbegroting mee gemaakt. Hierin werd ook weer duidelijk hoe belangrijk de juiste input van kengetallen is. In het proces is er meerdere keren getoetst aan de financiële haalbaarheid. Deze toetsing is vaker toegepast dan de architectonische en maatschappelijke haalbaarheid, omdat al in een vroeg stadium verwacht werd deze op te stellen. De toetsing werd niet gebruikt als een lineaire toetsing, maar meer als cyclische toetsing. Waarbij de toets de basis vormde voor een terugkoppeling naar het PvE en de doelgroepen om een goede balans te vinden tussen kosten en product. De toepassing van de financiële haalbaarheidstoetsingen zijn geslaagd tijdens het proces.  

8.7 Conclusie Het toetsen aan de haalbaarheid is erg belangrijk en heeft verschillende invloeden uitgeoefend op het uiteindelijke product. Door vroeg te toetsen krijg je een beter beeld van de haalbaarheid, en kan je tijdig aanpassingen maken. Helaas is dit tijdens het proces niet goed toegepast. Vooral de toetsing aan de functionele en maatschappelijke haalbaarheid zijn te laat toegepast. Deze werd gedaan in de ontwerpfase, terwijl er beter ook al in de initiatief fase een toetsing had kunnen plaats vinden. Hierdoor hadden er vroegtijdig aanpassingen aan het PvE kunnen plaatsvinden zodat deze nog beter konden aansluiten op de wensen en eisen van de doelgroepen. Dit had verder in het project tijd kunnen besparen, en had ervoor kunnen zorgen dat het uiteindelijke product van hogere kwaliteit was geweest. Als afsluitende conclusie kan je veronderstellen dat de haalbaarheidsstudie een cruciaal onderdeel is van een proces. Daarom vind ik het belangrijk dat er in eerdere fasen van de bachelor al moet begonnen worden met het opstellen van deze haalbaarheidstoetsingen om de toekomstige generatie architecten een beter inzicht in het proces te geven.  

 35 

Samenvatting‐conclusie In dit afsluitende hoofdstuk van het eindwerkstuk wordt er een samenvatting gegeven en daarbij behorende conclusies over de bevindingen van het ontwerpproduct en het doorgelopen ontwerpproces.   Samenvatting thema product Aan de hand van de beschrijving, verantwoording en evaluatie kan er geconcludeerd worden dat aan de gestelde eisen, randvoorwaarden, uitgangspunten en het concept is voldaan. Hierbij is wel te weinig rekening gehouden met de huidige wet en regelgeving, waardoor het project niet realiseerbaar is volgende de huidige normen.  

Daarnaast zijn twee productaspecten onderzocht, namelijk het incubator effect en het begrip landmark. Het toepassen van een aanjager kan een effect teweegbrengen bij de complexe ontwikkeling van een nieuw gebied. Dit gewenste effect is in elke opgave anders, en de toepassing van het aanjager effect is erg locatie en project gebonden en wordt ingezet als strategisch middel. Door de toepassing van het aanjager effect bij de Marconitorens, krijg je een nieuwe impuls voor de ontwikkeling van de rest van het Merwe‐Vierhaven gebied. Het plangebied vormt de sleutel, die het gebied opent voor ontwikkelingen. Een aanjager kan dus worden ingezet om zowel het proces als het product van een transformatieopgave positief te beïnvloeden.  

De hedendaagse landmarken zijn moeilijk te karakteriseren in een lijst van kernmerken, doordat ze zulke uitlopende vormen aannemen. Als voorwaarden, kunnen de uniekheid van het object, de herkenbare uitstraling en de bereikbaarheid opgenoemd worden. Niet alleen het uiterlijk is belangrijk, maar ook andere aspecten, zoals de locatie, de historie en de context van het gebouw en gebied. Daarnaast kan het begrip onderverdeeld worden in verschillende schaalniveaus, van mondiaal tot lokaal. De lijst van kernmerken vormt een gebouw niet tot een landmark. Dit wordt gedaan door de publieke opinie. De Marconitorens kunnen gekenmerkt worden als landmark, maar dan wel als landmark op lokaal niveau.   Samenvatting thema proces Uit de beschrijving, verantwoording en evaluatie beschreven in de laatste hoofdstukken van dit eindwerkstuk, wordt geconcludeerd dat het voorgenomen ontwerpproces niet is verlopen zoals vooraf gepland. Dit komt doordat de planning niet overeenkwam met de opgestelde planning in het leerplan. De ontwerpmethode is gevolg, en met kleine aanpassingen aan de evaluatie, wel doorlopen zoals gepland.   

Ook is er gereflecteerd aan twee proces thema’s. Deze waren de planning en het inzetten van haalbaarheidstoetsingen. Het plannen van een proces is erg belangrijk. Bij het plannen van een bouwproces wordt er gestreefd naar een optimale verhouding tussen kosten, kwaliteit en tijd. Het hanteren van de tijdbeheersing wordt onderverdeeld in 3 aspecten, het opstellen van een planning, het bewaken en het bijsturen. Deze planning wordt onderverdeeld in fasen, en afhankelijk van het project wordt er een planningstype en faseringstype gekozen. De gemaakt planning uit het leerplan voldeed niet aan de gestelde eisen. Het proces was niet onderverdeeld in duidelijke fasen, er werden geen deadlines ingepland en de margetijden liepen door tot de uiteindelijke presentatie deadline. Daarnaast werd de planning niet goed bewaakt, en werd de planning niet bijgestuurd. Hierdoor was er aan het einde van het project een grote tijdsdruk, wat dus ook niet in overeenstemming kwam met de voorgestelde ontwerpstrategie.  

Door te toetsen aan de haalbaarheid kan men nagaan of een project realiseerbaar is. Deze toetsing is uniek voor elk project, en omvat de toetsingen van meerdere haalbaarheidsaspecten waarvoor verschillende middelen en instrumenten kunnen worden ingezet. Deze aspecten dienen allemaal getoetst te worden, om een optimale indruk te krijgen van de haalbaarheid van een project. Er dient minimaal 2 maal getoetst te worden, namelijk in de initatieffase en in de definitie/ontwerpfase. Hierdoor krijg je een optimale indruk over de haalbaarheid van de ontwikkeling. Tijdens het doorlopen proces is er te laat getoetst aan de functionele en maatschappelijke haalbaarheid. Deze werd gedaan in de ontwerpfase, terwijl er beter ook al in de initiatief fase een toetsing had kunnen plaats vinden. Hierdoor hadden er vroegtijdig aanpassingen aan het PvE kunnen plaatsvinden zodat deze nog beter konden aansluiten op de wensen en eisen van de doelgroepen.   Het eindwerkstuk was een middel om onderzoekend en reflecterend naar het product en het doorgelopen proces te kijken. Door het leerplan was er in het begin van het traject al een grote mate van inzicht in de opgave. Het documenteren van het resultaat en de reflectie hierop, zorgen voor een bewustwording van het uiteindelijke product en het doorgelopen proces. Hierdoor ontstaat een bewustwording van de koppeling van het product aan het doorgelopen proces. Door deze bewustwording te koppelen aan wetenschappelijke literatuur wordt er veel kennis opgedaan. Deze kennis kan worden gebruikt in toekomstige processen.  

 36 

Referentielijst Berger, U., & Pavel, T. (2006). Barcelona‐Pavillon : Barcelona Pavilion Mies van der Rohe & Kolbe : Architektur und Plastik. 

Berlin: Jovis. Blaser, W. (1999). Mies van der Rohe Lake Shore Drive apartments: high‐rise building. Basel: Birkhäuser. Carmichael, D. G. (2006). Project planning and control. London: Taylor and Francis. CBS. (2013). Bevolking kerncijfers.   Retrieved 05 maart from http://www.cbs.nl/nl‐

NL/menu/themas/bevolking/cijfers/default.htm De Jong, P. (2013). Opening haalbaarheid. Technische Universiteit Delft. Delft.  De Jong, T. M., & Van der Voordt, D. J. M. (2002). Ways to study and research urban, architectural and technical design. Delft: 

DUP Science. DTZ Zadelhoff. (2012). Factsheets kantoren‐ en bedrijfsruimtemarkt Nederland Compleet. Amsterdam: DTZ Zadelhoff 

Research Department. Dynamis. (2013). Gemeente Rotterdam kerncijfers inkomen.   Retrieved 01 Maart 2013, from 

http://www.dynamis.nl/2000203‐d788/aanbod/koopwoningen/snel‐zoeken/woningaanbod‐koop‐zoekresultaten.aspx 

Effectief. (n.d.). In van Dale.   Retrieved 05 mei 2013, from http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=effectief&lang=nn Effectiviteit. (n.d.). Wikipedia.   Retrieved 02 Mei 2013, from http://nl.wikipedia.org/wiki/Effectiviteit Gemeenteraad Rotterdam. (2007). Stadsvidie Rotterdam Ruimtelijke ontwikkelingsstrategie 2030. Rotterdam: Gemeente 

Rotterdam. Gevers, T., & Zijlstra, T. (1999). Praktisch projectmanagement; handleiding bij het voorbereiden, realiseren en beheersen van 

projecten. Schoonhoven: Academic Service. Haalbaarheidsstudie. (n.d.). In Encyclo online encyclopedie.   Retrieved 13 Mei 2013, from 

http://www.encyclo.nl/begrip/haalbaarheidsstudie Hoppesteyn, M. (2012). Bevolkingsprognose Rotterdam 2013‐2030. Rotterdam: Centrum voor Onderzoek en Statistiek (COS)  Landmark. (n.d.). In van Dale.   Retrieved 04 Mei 2013, from http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=landmark&lang=nn Lousberg, L. H. M. J. (2013). Vakbeschrijving en toelichting BK 6003 Ontwerpopgave. Delft: Technische Universiteit Delft 

Faculteit Bouwkunde. Lynch, K. (1960). The image of the city. Cambridge, Mass.: MIT Press. Nix, G. T., Whitebread, T., & Blair, W. (1991). Strategies for assessing and managing orgnaizational stakeholders. Academy of 

Management Executive, 5(2).  Quant, P. (2005). Projectmatig werken. Zaltbommel: Scouten & Nelissen. Reymen, I. M. M. J. (2001). Improving design processes through structured reflection a domain‐independent approach. 

(Master thesis), TU Eindhoven, Eindhoven.    Rotterdam in cijfers. (2013). Inkomen en sociale zekerheid.   Retrieved 02 maart 2013, from 

http://www.rotterdamincijfers.nl/ Schmidt, R. P. E. (2012). Financiële haalbaarheid van herbestemming. (Master thesis), Technische Universiteit Delft, Delft. 

Retrieved from http://repository.tudelft.nl/view/ir/uuid%3Aa08e1175‐c75e‐4648‐ac98‐317c9963671b/   Sleebos, D. (2008). Het ontstaan en de kenmerken van de moderne landmark. (Master thesis), Erasmus Universiteit 

Rotterdam, Rotterdam. Retrieved from thesis.eur.nl/pub/4736/Thesis%20De%20Moderne%20Landmark.pdf   Snel stijgende vraag naar flexibele werkplekken. (2011).   Retrieved 03 maart 2013, from 

http://www.realestatemagazine.nl/nieuws/snel‐stijgende‐wereldwijde‐vraag‐naar‐flexibele‐werkplekken.1991.html Springs, W. (1974). Het gebouw Europoint II te Rotterdam. Cement XXVI, 8.  Van der Wilt, G. H. (2012). Kans van Slagen Tabellenoverzicht Monitor woonruimteverdeling stadsregio Rotterdam 2012 

kwartaal 3. Rotterdam: Centrum voor Onderzoek en Statistiek (COS). Van Doorn, A., & Veldhuis, H. (2013). Vakbeschrijving en toelichting BK 6060 Wetenschapsleer 3 eindwerkstuk. Delft: 

Technische Universiteit Delft Faculteit Bouwkunde. Vandenberg, M. (2003). Farnsworth House Ludwig Mies van der Rohe. London: Phaidon. Wamelink, J. W. F., & Van Bennekom, H. A. (2010). Inleiding bouwmanagement (2e dr. ed.). Delft: VSSD. Wellink, J. (2008). Met een incubator gaat het beter. (Master thesis), Erasmus Universiteit Rotterdam & Technische 

Universiteit Delft, Delft. Retrieved from www.mastercitydeveloper.nl/fileadmin/ASSETS/.../MCD4_Wellink.pdf   Zaadnoordijk, M., & Claassen, R. C. T. G. (2010). Een aanjager in een transformatieopgave. (Master thesis), Delft University of 

Technology, Delft. Retrieved from http://repository.tudelft.nl/view/ir/uuid:574ca327‐2cdb‐4f7f‐81a8‐6da461c2fe47/