Tilburg University

De crisis van het vertrouwen en het vertrouwen na de crisis

Frissen, Paul; Noordegraaf-Eelens, L.H.J.; van der Steen, M.A.

Document version:Publisher's PDF, also known as Version of record

Publication date:2010

Link to publication

Citation for published version (APA):Frissen, P. H. A., Noordegraaf-Eelens, L. H. J., & van der Steen, M. A. (2010). De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisis: De risico’s van het vertrouwen op vertrouwen. Den Haag: Ministerie vanBinnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

- Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research - You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain - You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policyIf you believe that this document breaches copyright, please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.

Download date: 26. Feb. 2019

De crisis van het vertrouw

en en het vertrouwen na de crisis

De risico’s van het vertrouw

en op vertrouwen

Dit is een uitgave van:Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | DirectiePostbus 20011 | 2500 ea Den Haagwww.rijksoverheid.nlDecember 2010 | B-5221

De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen

1

De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen

2

Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van het onderzoek berust bij de auteurs. De inhoud vormt niet per definitie een weergave van het standpunt van de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

3

De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen

november2010

Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB)Dr. L.H.J. Noordegraaf-EelensProf. dr. P.H.A. FrissenDr. M.A. van der Steen

4

5

‘Zeker, vertrouwen is een heroïsche daad: je moet jezelf overwinnen en het risico nemen dat de ander het geschonken vertrouwen schendt. Vertrouwen is dan ook een uiterst humane maar gevaarlijke deugd.’ (Gerard Bodifée, Trouw, 16 september 2008)

6

7

Inhoud1. Inleiding 5 1.1 Eenverkenningvanvertrouwen 5 Eendwingendgesprek 5 Hetapplausvoorbij 5 Vertrouweninarrangementenvooroverheidssturing 6 1.2Opzetendoelvanhetessay 6

2. Vertrouwen als reductie van complexiteit 9 2.1Watisvertrouwen? 9 2.2Deniveausvanvertrouwen 11 2.3Beschadigingvanvertrouwen 12 Verwachtingenteleurstelling 12 Zelfregulerendemechanismen 13 2.4Wantrouwen:calculatieencompensatie 14 Calculatie 14 Compensatie 15 2.5Driekanttekeningenbijvertrouwen(enwantrouwen) 16 2.6Eendoordachte‘inzet’vanvertrouwen 17

3. Casus: Fortis en de vrije val van het vertrouwen 19 3.1EenreconstructievandeondergangvanFortis 19 OnduidelijkheidoverdestaatvanFortis:watiswaar? 19 Desectorinverval,Fortisinliquiditeitsproblemen? 20 Strijdtegeneenfaillissement 20 Destaatgrijptin 21 Omstredenzekerheid 22 Politiekedynamiek 22 NationalisatievanFortis 23 3.2Een(pogingtot)herstelvanvertrouwen 24 3.3Complicatiesenkansenbijhetherstelvanvertrouwen 25 Dedestructievewisselwerkingtussen‘vertrouwenin’en‘vertrouwenop’ 25 Pogingentotherstelvanvertrouwenleidentoteenverliesaanvertrouwen 25 Hetherstelkomtvanbuiten,zolangereengeloofwaardigbuitenis 27 Zelfreferentieelvertrouwen,‘zeggeniszien’ 27 3.4Conclusie:lessenuitdecasusFortis 27

4. De lessen en het analysekader: vertrouwen als houvast voor bestuur? 30 4.1Vertrouwenineeninterbestuurlijkerelatie 30 4.2Vertrouwen:relatieentoekomstscenario’s 31 Watisdeaardvanderelatie?Opgelegdofvrijwillig? 31

8

4.3Complicatiesbijvertrouwenopvertrouwen? 32 Opgelegdevrijwilligheid 32 Ruimtevoormeerderescenario’s 32 Eendubbelekwetsbaarheid 33 Lageretransactiekostenvormendebasis 33 Desymboliekvanvertrouwen 33 4.4Conclusie:gematigdvertrouwen? 33

5. Conclusie 36 5.1.Derisico’svanhetvertrouwen 36 Deongrijpbaarheidvanvertrouwen 36 Hetrisicovanhetherstelvanvertrouwen 36 Vertrouwenismaarbeperktzelfregulerend 37 Degelaagdheidvanvertrouwen 37 Onbestuurbarereflexiviteit 38 Hetvertrouwenkomtvanbuiten 38 5.2 Vanvertrouwengevennaarbetrouwbaarzijn 39 Redundantesystemenzijnmeertevertrouwen 39 Inzettenopbetrouwbaarheidinplaatsvanopvertrouwen 39

6. Referenties 43 Casuïstiek 43

9

1.1Eenverkenningvanvertrouwen

HetMinisterievanBZKheeftdeNSOBgevraagdeenverkenninguittevoerenvandemogelijkerolvanvertrouweninoverheidssturing.Eeneersteaanleidingisdefinanci-elecrisisvandeafgelopenjaren(2008-2010),dieomeenherbezinningophetvertrou-wensbegripvraagtenderolvandeoverheiddaarin.Immers,vertrouwenistamelijk‘plotseling’eenschaarsgoedgeworden.Althans,wezijngeconfronteerdmetdeprijsvaneengebrekaanvertrouwen.Datheefteennieuweimpulsgegevenaanhetthema,dateerderonderandereomstandighedenookalonderwerpwasvaneenaantalbeschouwingen.ZopubliceerdedeNederlandscheBank(DNB)in2005noghetrapportgetiteld:Vertrouwen, cement van de samenleving en aanjager van de economie (Prast, Mosch, en van Raaij, 2005).Detitelisfeitelijkdeboodschapvanhetboek.Vertrouweniseencrucialefactorbinnendeeconomie.DoorhetvertrouwentecreërenenteonderhoudenlevertdeNederlandscheBankeencrucialebijdrageaandeeconomie.Zondervertrouwengaathetniet.Datleekin2005nogeentamelijkeopendeurenhetrapportleiddetoenookniettotbijzonderveelophefofreactie.Natuurlijkisdatbelangrijkenhetgaatookgoed,alkunnendingenaltijdnogbeter,zowasdealgemenereactie.Inmiddelswetenwebeter.

1.Inleiding

10

Een dwingend gesprekDatdeomstandighedendanigzijnveranderd,endatdaarmeeookhetgesprekeenveelmeerdwingendkarakterheeftgekregen,bleekbijdepresentatievaneenanderrapportoververtrouwen,inhetvoorjaarvan2009.Alsreactieopdefinanciëlecrisispresen-teerdedecommissieMaas(2009)hetrapportNaar een herstel van vertrouwen.Ookhierdektdetiteldeboodschapuitstekend:hetvertrouwenisverdwenenenmoethersteldworden.Ensnel.Maarhoe?Hetrapportpresenteertaanbevelingenoverdewijzewaarophetvertrouwen,datmetdefinanciëlecrisisisverdwenen,mogelijkerwijshersteldkanworden.Daartoezijnvergaandeinterventiesgewenstengelegitimeerd.Kostennochmoeitemoetengespaardwordenomhetvertrouwenteherstellenentaboeszijnnietlangervantoepassing.Definanciëlecrisisheeftimmerslatenzienhoebelangrijkvertrouwenisvoordeeconomieenwatergebeurtalsbankenelkaarendeklantendebankennietmeervertrouwen.DeboodschapvanhetDNBrapportuit2005heeftzichovertuigendbewezen,alleennietopdemanierdieDNBtoenhadvoorzien.Hetisinderdaadhetcementvandesamenlevingendeaanjager–zelfsdepijler–vandeeconomie.Deprijsvanvertrouwen,ofvaneentekortdaaraan,isextreemhooggebleken.Eninspanningendieherstelbeogenblijkenmoeizaamtewerken.Opspreekwoordniveauwistenwedatal.Eenconfrontatiein‘reallife’metdetegeltjeswijs-hedenblijftbijzonderpijnlijkenvooroverheidssturingzeerproblematisch.Deoverheidheeftdaaromacuutbehoefteaaneeninterventierepertoirevoorhetherstelvanvertrouwen.

Het applaus voorbijEentweedeaanleidingvoordevraagnaareenoverzichtvandekennisoververtrouwenstaatlosvandekredietcrisisenhetrecenteacuteverliesvanvertrouwenineensectorwaarindatcruciaalis.Vertrouweniseenapplausbegrip:iedereeniserinbeginselvoor,zekeralshethemofhaarzelfbetreft.Hetwordtveelgebruiktinallerleivormenvanpolitieke,bestuurlijkeenambtelijkeuitingen.Deoverheidwilzichmeeropbasisvanvertrouwentotdesamenlevingverhouden.VooralsindshetaantredenvandeeerstekabinettenBalkenendeisdenadrukopvertrouwentussenoverheidensamenlevingtoegenomen.Tegelijkertijdmetdetoenemenderetorischeaandachtisderolvanvertrouwennogmaarzeerbeperktinconceptueleénpraktischezindoordeverschil-lendekabinettenuitgewerkt.Erwordtveelovergesproken,maarweinigconcreetmeegedaan.Overdemanierwaaropvertrouweneenproductieverolkanspeleninsturings-relatiesisnogmaarweinigconcreetmateriaalbeschikbaar.Vaakgaathetomabstracteintentieverklaringen(‘meervertrouwen,minderwantrouwen’)ofomdereproductievandeeerdergenoemdetegeltjeswijsheden(‘vertrouwenkomttevoetengaattepaard’).Eenadequatedoordenkingvanwatvertrouweninsturingsrelatiesis,wathetdoetenkanenhoehetopminofmeerinstrumentelewijzetenbehoevevansturingkanwordeningezet,ontbreektvooralsnog.Datbetekentdatweofwelzomaarwat

11

doenofdatweindepraktijknietsdoen.Beidegevallenstrokennietmetdatgenewatinhetpolitiekediscoursoveroverheidssturingwordtverkondigd.Daaromishetinteressantomeenmeergestructureerdeverkenningteondernemennaarwatdeintroductievanvertrouweninderelatievandeoverheidmetdesamenlevingbetekent.Enwatdatmethetapplausdoet.

Vertrouwen in arrangementen voor overheidssturingVanuitbeideaanleidingenwerkenweinditessayaaneenverkenningvanhetfunctio-nerenvanvertrouwen(hoehetwerkt,zichontwikkelt,verdwijnt,versterkt,etc.),maarookaandefunctievanvertrouwen(hoehetingezetkanwordeninsturing).Wewillenmetditessayeenwisselwerkinginitiërentussenderolvanvertrouwenindefinanciëlesector,endeinzetvanvertrouwendoordeoverheidinsturingsrelaties.Daaromstaatdevolgendevraagcentraal:

Watbetekenendelessendiezijnopgedaaninderecentevertrouwenscrisisindefinanciëlesectorvoordebenuttingvanvertrouweninarrangementenvan

overheidssturing?

Omdezevraagtebeantwoorden,formulerenwedrievoorbereidendevragen.Vanuitdebeantwoordingvandezevragengaanwevervolgensopdecentralevraagin.- Watisvertrouwen?- Welkelessenzijnuitdevertrouwenscrisisindefinanciëlesectorafteleidenoverde

inzetvanvertrouweninrelaties?- Hoekanvertrouwenwordeningezetineenrelatievanoverheidssturing?

Bijhetbeantwoordenvandezevragenbestedenweinhetbijzonderaandachtaanderisico’svanvertrouwen.Wantalsvertrouwenopgroteschaalwordtingezetishetnuttigennoodzakelijkomderisico’sdiedatmetzichmeebrengtinbeeldtekrijgen.Daarmeeproberenweonsnadrukkelijkteontworstelenaande‘intentieverklaringen’en‘geloofsuitdrukkingen’diedoorgaansmetdebattenoververtrouwengepaardgaan.Alleendoorderisico’svandeinzetvanvertrouweninsturingsrelatiesscherpinbeeldtebrengen,kangewerktwordenaanmanierenomdierisico’stebeheersenendesturingdaarmeeookproductieftemaken.Juistdoorderisico’stebelichtennemendekansenopsuccesvolleinzetvolgensonstoe.Enwordtduidelijkvoorwelketypedomeinenentakenvertrouwenkansrijkisenwaarniet.

1.2Opzetendoelvanhetessay

Inditessaykomenwelangsdevolgenderedeneerlijntoteenbeantwoordingvandecentralevraag.Inhoofdstuk2construerenweeentheoretischkadervoorhetanalyse-renvanvertrouweninrelaties.Dithoofdstukgaatopzoeknaardecoördinatenvanvertrouwenenwerkthetonderscheiduittussentweeverschillendevormenvanvertrouwen:vertrouwenin envertrouwenop.InhetEngels‘trust’en‘confidence’.Ook

12

wordthierinduidelijkgemaaktdatvertrouwen–zowelinalsop–eenuitzonderlijkeenrisicovollemanierisomrelatiesvormtegeven.Tweealternatievenvoorhetvormgevenvanrelatieskomeneveneensaanbod:calculatieencompensatie.Hetschemadathieruitontstaat,gebruikenwevoordeanalysevandeFortisCaseinhoofdstuk3.Inditverhaalgaathetomeen(uiterstmoeizaam)herstelvanvertrouwen.WatwezienisdatbijFortisbeidevormenvanvertrouwenbeschadigdrakenendatpogingenomhetvertrouwenteherstellenverlopen.Vanuitdelessenoverdemoeilijk-heidomvertrouwenteherstellenindefinanciëlecrisiskijkenwevervolgensnaardemogelijketoepassingvanvertrouweninrelatiesvandeoverheid.TweedoorBZKaangedragencasesdienenalsinputvoordithoofdstuk:“SamenaandeSlag,BestuursakkoordvanRijkenGemeenten”(2007)enhet“UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht”(2009).Inhetlaatstehoofdstukformulerenweopbasisvandecasesconclusiesoverdeinzetvanvertrouwendoordeoverheid.Onzestellingisdatdeoverheiduiterstterughoudendmoetzijnmethetinzettenvanvertrouwen.Aandeinzetvanvertrouwenzijnvolgensonsgroterisico’sverbonden.Onspleidooiisnietomdekansenopbatenvanwegedierisico’sachterwegetelaten,maaromzemeernadrukkelijkteoverwegen.Weformulerendaartoezesrisico’swaarmeeeenoverheid,diewilsturenopvertrouwen,inaanrakingkomt.Zodoendeheefthetessaynietalleenalsdoelomhetbegripvanvertrouwentevergroten.Hetgeeftookeenoverzichtvanvragendiegestelddienentewordenalssprakeisvaneenintentieomtesturenopvertrouwen.Daarmeevormthetmogelijkerwijseenbeginvaneenafwegingskadervooroverhedendieinhunrelatietotdesamenlevingofandereoverhedenvertrouwenwilleninzetten.

13

2.1Watisvertrouwen?

Hetveleenvaaknietduidelijkomschrevengebruikvanvertrouwennodigtuittoteennadereanalysevanditbegrip.AanknopingspuntdaarbijvormtdeomschrijvingvanvertrouwendoordesocioloogNiklasLuhmann(1979,2000).VolgensLuhmanngaathetbijvertrouwenomdereductievandecomplexiteit.Metcomplexiteitbedoelthijdatermeerderetoekomstscenario’smogelijkzijn,maardatwijgeenzekerheidhebben–ofkunnenkrijgen–overhetscenariodatzichvoorzaldoen.Cognitieverationaliteitschietdantekortvoorhetmakenvanafwegingen,omdatonvoldoendeinformatieoverdetoekomstgevondenkanworden.Omtehandelenisdusietsandersnodig.Vertrouweniseenmanieromdezeconfrontatiemetcomplexiteithanteerbaartemaken.Datdoenwedoorvertrouwenteschenkenaanééntoekomstscenario.Vertrouwenisdangeengarantie,maareerdereenpragmatischeverwachtingdateenbepaaldscenariozichzalvoltrekken.Wehoudeninonshandelendangeenrekeningmetdemogelijkheiddatanderescenario’szichvoltrekken.Wehandelenindatgevalnietomdatwehetweten,maaromdatwegelovendateenbepaaldscenariozichzalvoltrekken.Nietallevertrouwenishetzelfdeenvertrouwenisalzekernietietswatlukraaktotstandkomt.Hetisgeenrationelecalculatie,maarookallesbehalveeenirrationeleimpulsievehandeling.Elkevormvanvertrouwenheeftzozijneigengronden.Vertrouweniseenverzamelnaamvoorzeeruiteenlopendevarianten.InhetEngels

2.Vertrouwen als reductie van complexiteit

14

wordteenonderscheidgemaakttussen‘confidence’en‘trust’.BeidebegrippenwordeninhetNederlandsvertaaldalsvertrouwenendatmaaktcommunicatiesomslastig.SchuytenVerhoevenbrengeneenbruikbarenuanceringaandoorinhetgevalvan‘confidence’tesprekenvan‘vertrouwenop’eninhetgevalvan‘trust’van‘vertrouwenin’.Opdiemaniermaakthijduidelijkdatbeidevormenvanvertrouweneenanderebetekenishebben.

OpbasisvanLuhmannkanhetverschilinbetekenisverduidelijktworden.Inhetgevalvan‘trust’,vertrouwenin,isersprakevaneenkeuzediewemaken,eencommitmentdatweafgeven.Eenvoorbeelddaarvanishetvertrouwenineenoppasvoordekinderen.Wezoudenerookvoorkunnenkiezenomdeoppasniettevertrouwenengewoonthuisteblijven.Wewetendaterrisico’saanverbondenzijn,maarkiezen–opbasisvanaldannietgegrondoptimisme–voorditscenario.Inhetgevalvan‘confidence’,ofvertrouwenop,isergeensprakevaneenbewustekeuzevooreentoekomstscenario.Erwordtdanvanuitgegaandatdetoekomstzichalsvanzelfsprekendopeenbepaaldemanierzalvoltrekken.Ervindtgeenkeuzeplaatsrondeenconcretesituatie,maarhetvertrouwenligtopeenhogerniveau.Zovertrouwtiemandbijvoorbeeldopgeld(dathetzijnwaardebehoudt),enheeftdiepersoonvertrouwenineenbepaaldebeleggingsbeslissing(enhadhetookeenanderkunnenzijn).Dezehoudingkomtinpraktischezinvaakvoortuitdeonmogelijkheidomopdat‘niveau’–alsindividu–beslissingentenemen.Zelfsalzoueenpersoon‘geld’nietvertrouwen,daniszijnmogelijkheidomzichaanhetvertrouwenindeeuroteonttrekkenafwezig.Eenandervoorbeeldisdatvanvertrouwenopdedemocratieenvertrouwenineenbepaaldepartijofpersoon.Hetverschiltussentrustenconfidencezitinderelatiemet‘hetvertrouwde’.Inhetgevalvantrustisdierelatiegebaseerdopeenvrijwilligekeuze,inhetgevalvanconfidenceissprakevaneenopgelegderelatie.Burgerskiezennietsteedsopnieuwvoorhetvertrouwenopdedemocratie,maarwelvoorvertrouwenineenlijsttrekker.Overigenszienweookhierdathetniveaugeengegevenenstatischegroothedenzijn.Steedsvloeienzeinelkaarover.Inhetdiepstvandefinanciëlecrisiswarenerbijvoorbeeldverhalenoveralternatievenvoorgelden‘crisis-watcher’WillemMiddelkooproeptalenigetijdoptotmassaleaankoopvangoud,omdathijverwachtdatgeldbinnenenkelejarenwaardelooszalzijn.Zettenwebeidevormenvanhethanteerbaarmakenvancomplexiteitnaastelkaardankomenwetothetvolgendebeeld:

Trust Confidence

Aardvanderelatie VrijwilligBewustenexpliciet

OpgelegdOnontkoombaarofonbewust

Vancomplexiteitkomentotééntoekomstscenario

Optimisme(keuze)‘hetzalgoedkomen’,‘zozalhetgaan’

Vanzelfsprekend‘zoisdat’,‘zoishet’

Tabel 2.1: Het verschil tussen trust en confidence

15

Datbijzoweltrustalsconfidenceslechtsééntoekomstscenariowordtgehanteerd,betekentdatinbeidegevallengeenvangnetwordtgecreëerdvoorandereopties.Eenkenmerkvanvertrouwenlijkttezijndaternade‘keuze’vooreenoptiegeenandereoptiesvoormogelijkwordengehouden.Ookalsdebeslisserzoalsinhetgevalvantrustweetdateranderescenario’smogelijkzijn,wordenergeenflankerendemaatregelengenomen.Hierkanbijvoorbeeldgedachtwordenaanhuwelijkspartnersdienietkiezenvooreenhuwelijkscontractomdatzijervanuitgaandathunhuwelijk–integenstellingtotveelanderehuwelijken–welstandzalhouden.Mochthetgehooptescenariozichnietvoordoen,daniserinhetgevalvantrustsprakevanspijt.Erwasdemogelijkheidomvaneenandertoekomstscenariouittegaan,maarmenkooservoortevertrouwen.Inhetgevalvanconfidenceisernietzozeersprakevanspijt,erwasvolgensdepersoonhelemaalgeenkeuze,maareerdervanvervreemding.Bijeenbeschadigingvanconfidencebelandendebetrokkenenineenvoorhennietvanzelfsprekendesituatie;ervalteenzekerheidwegwaarvanzijnietvoormogelijkhieldendatdieeropeenbepaaldmomentnietmeerzouzijn.Personenkunnendanletterlijkniet‘bevatten’wathenisoverkomen,omdathetgebeurdebetrekkingheeftopeenelementdatzevoornietveranderlijkhielden.Geldiseraltijd,hoekanhetwaardeverliezen?Bankenzijnstabiel,hoekunnenzeverdwijnen?Derechtstaatiser,hoekandezeafkalven?Vervreemdingenspijtzijnnietalleenandereemoties,zeleidenooktotanderehandelingsperspectieven.Ingevalvanspijtkantroosthelpen,waaringevalvanvervreemdingietsandersaandehandlijkttezijnenallereerstnieuwehouvastnodigis.

Datinhetgevalvanéchtvertrouwennadrukkelijkrekeningwordtgehoudenmetslechtséénscenarioiseenkrachtvanvertrouwen.Vertrouwenkanjuisthierdoorverplichtendwerken:hetschenkenvanvertrouwenbrengtdeplichtvoordeandermetzichmeeomdatookwaartemaken.Datgaatopvoorzoverdeanderdatzoervaart.Eenoppasvoeltdatdeoudershemofhaarmethunkinderenvertrouwenendatspeeltalshetgoedismeeindeafwegingvanhandelingenvandeoppas.Hetistegelijkertijdookdekwetsbaarheidvanvertrouwen.Erkunnenvoordeverschillendeactorenuiteenlopende(legitiemeofillegitieme)belangenzijndiehetvertrouwenophetspelzetten.Hetisuiteindelijkaandeanderomhetvertrouwenwaartemakenensomskanofwildieanderdatuiteindelijkniet.Eenietsanderevormvandezewerkingisdatvertrouwendoordeandermogelijkalsprettigwordtervarenenhemofhaarpositiefprikkeltomhetbestetelatenzien.Sportersgevenbijvoorbeeldaandatzetothunbesteprestatieskomenalszehetvertrouwenvandecoachofploegleiding‘ervaren’.Vertrouwenloktdusookopeenpositievemanieruitomhetgoede–ofiniedergevalzogoedmogelijke–tedoenenhetvervelende,schadelijkeofkwadetelaten.Indezewerkingliggenuiteraarddebelangrijkstebatenvandeinzetvanvertrouweninrelaties.Hetloktuittotgoededaden,zonderallerleihogekostenvoortoezichtenhandhaving.Hetisindiezineenvormvansturingzonderregulering.Hetisookeenkwetsbarevormvandesturing,wantvertrouwenkaneenvoudigbeschadigdworden(ziepara-graaf2.3).

16

2.2Deniveausvanvertrouwen

Hetonderscheiddatwordtgemaakttussen‘trust’en‘confidence’,maarooktussencompensatieencalculatielaatalziendatnietallerelatieshetzelfdezijn.Indezeparagraafwerkenwedatuitdoortelatenziendatdeaardvanderelatiegekoppeldkanwordenaandeinterventiemogelijkheden.Omdatduidelijktemakenonderscheidenwedriesoortenniveaus:systeem,institutieenindividu.Afhankelijkvanhetniveauenvandepositiediedaarinbekleedwordt,isersprakevaneenopgelegdedanwelvrijwilligerelatie,endedaarbijbehorendemogelijkhedenvoortrustencalculatieofconfidenceencompensatie.

Alshetoversystemengaat,dansprekenwehieroverabstractesystemenofexpertsyste-men(zieGiddens1991).Datzijnsystemendie,zoalsdemonetaireeconomieofdegeneeskunde,diepdoorgedrongenzijninonsbestaan,maarwaarvanlekeninhetalgemeengeenofslechtszeerweinigverstandhebben.Zeonttrekkenzichaanonzewaarnemingomdatweerzodanigaangewendzijn,ofomdatweereenvoudigwegteweinigvanafwetenomereenzinvolleopvattingovertevormen.Opzichisdekennisvandezesystementoegankelijk,maardefactoishetslechtsvooreenenkelingmogelijkomdezekennisookdaadwerkelijktebemachtigenentebenutten.Zogebruikenweallemaaldagelijksgeldofanderebetaalmiddelen,maarhebbenwemaarzeerweinigverstandvandemonetaireeconomie.Hetsysteemdatervoorzorgtdatgeld‘werkt’bevindtzichbuitendewaarnemingenbeoordelingvandemeestegebruikers.Enweslikkendemedicijnendieartsenonsvoorschrijvenzonderdatwewetenhoedezezijnsamengesteld.Errestvoorlekennietveelmeerdantevertrouwenopdezekennis.Monetaireeconomenofandereexpertskunnendaarentegenvertrouwenhebbeninbepaaldekennisoverdewerkingvanhetsysteem.Datlaatstebetekentoverigensnietdatzijprecieswetenhoehetsysteemwerkt.Dekenniskandecomplexi-teitwelhanteerbaarmaken,maarneemthaarnognietweg.Eensysteemkandusonverwachtetoekomstscenario’sproduceren.Erisoverigensnietperdefinitieeenlineairverbandtussenhetsysteemendeactorenuitdatsysteem.Zokomthetvoordatmensenwelvertrouwenhebbeninhunschool,maardatzenietvertrouwenophetonderwijssysteem;ofdatmensennietvertrouwenopdepolitiek,maarwelvertrouwenhebbenineenindividuelepoliticus,etcetera.

Eentweedeniveaubetrefthetinstitutioneleniveau.Erzijntalvanformeleeninfor-melewettenenregelsenprocedures–instituties–dietotdoelhebbenonsgedragin‘goede’banenteleidenendaarmeedemogelijketoekomstscenario’stereduceren.Hierbijkangedachtwordtaanwet-enregelgevingdievoorschrijfthoeweonsdienentegedragen.Ofaanoverheids-ofandereorganisatieswaarvanweverwachtendatdiezichookopeenbepaalde–voorspelbare–manieropstellen.Eenandervoorbeeldzijndepartijprogramma’s;dezegevenrichtlijnenoverdeinrichtingvandesamenlevingalsdiebepaaldepartijaandemachtkomt.Eengrootgedeeltevande‘gewoneburgers’vertrouwtopinstitutiesofoppartijprogramma’s.Maarerisookeengroepdieopeen

17

meerinstitutioneelniveauopereertendiedusdemogelijkheidheeftomintegrijpenindeinstituties.Zohebbengewoneburgersdoordebandgenomenrelatiefweinigtezeggenoverdewet-enregelgeving,maarhebbenTweedeKamerledendatwel.Voordeenegroepishetduseenkwestievan‘confidence’(deburgers)envoordeandereeenkwestievan‘trust’(TweedeKamerleden).Netalsbijhetsysteemzienweoverigensdatergeen1-op-1-relatieistussenpersonendieinstitutiesvertegenwoordigenendeinstituties.Neembijvoorbeelddevreemdelingenwet.Dezewet,ontworpendoorJobCohen(toenmaligPvdA-staatssecretaris),werdineenvolgendkabinetdoorRitaVerdonk(toenmaligministervandeLPF)uitgevoerd.Verdonkwerdvaakaangesprokenophaarhardebeleid,terwijlvolgensCoheniemandnodigwasmet‘eenkoelhoofdeneenwarmhart’.Verdonkdaarentegenberiepzichopdewetalszewerdaangesprokenophaarbeleid,hetinmiddelswelbekende‘regelisregel’.Wezienhierdathet‘vertrou-wenop’afhankelijkkanzijnvaneenwisselwerkingtussenpersooneninstitutie.Dezeparallelkanookdoorgetrokkenwordenvoordewisselwerkingtussenpoliticusenpartijprogramma.Weverwachtenvandeenepoliticusdatdiedatprogrammaopeenanderemanieruitvoertdandeanderpoliticus.Bijhetvertrouweninindividuengaathetomhetbeantwoordenvandevraag‘WatgaatpersoonXindetoekomstdoen?’.Wevertrouweniemandalsweverwachtendathijdatgenedoetwaarvanhijzegtdathijhetgaatdoen.Ofwevertrouweniemandalsweervanuitgaandathij/zijindetoekomstgepastebeslissingenzalnemen,ookalswenunognietwetenhoediepreciesuitzullenpakken.‘Leiderschap’wordtdanbenoemdalshetverwachtevermogenominnogonduidelijkesituatiesvangrotecomplexiteittochpassendtehandelen:‘hetkomtwelgoed,wantxzitaandeknoppen’.Hetvertrouwenopeenbepaaldscenario,enhetoptimismedaarover,komtdannietvoortuitdeborgingineensysteemofinstitutie,maaruitdeaanwezigheidvaneenbepaaldepersoon.Datroeptoverigensinteressantespanningenop,bijvoorbeeldalshetinrelatiesfeitelijkomsystemenofinstitutiesgaat,maarpersonenzichontwikkelentothetbelangrijksteniveauvanvertrouwen.Denkaande‘personalisering’vandepolitiek,waarinlijsttrekkersdepartijengaanoverheersen.Nietdeinstitutie(departij)ofhetsysteem(dedemocratie,derechtstaat),maardepersoon(MarkRutte,‘Geert’of‘Job’)wordenvertrouwdomnaareengoedeafloopteleiden.

Hetvertrouweninpersonenisoverigensookafhankelijkvanwatweindesamenlevingaldannietalsvanzelfsprekendervaren.Persoonlijkeruimtekanmeerofminderbeperktzijn.Inculturenwaarinvrouweneenondergeschiktepositiehebben,kunnenzijzichbeperktontplooien.Hunrepertoireaanmogelijkerollenisbeperkt.Individuenhebbenindehuidigewesterse/Nederlandsesamenlevingjuistdemogelijkheidomzichopuiteenlopendemanierentegedragenenverschillenderollentespelen.Opindividu-eelniveaumoetenkeuzeswordengemaaktdievoorheen‘voor’hetindividuwerdengemaakt.Datsteltdevanzelfsprekendheidvanhetgedragterdiscussieenkanleidentoteengroterekansopconflictenencontradictiestussenrollenenrolverwachtingen.Iemandvertrouwenbetekentdandatwijervanuitgaandatiemandeenbepaalderolzalspelenennieteenandere(Keymolen2008,p.32enookSeligman1997enGoffman

18

1959).Eenconcretesituatiewaarinmogelijkeconflictenencontradictiestussenrollenenrolverwachtingenzichvoordoen,isdesituatievandewerkendevrouw.Totindejarenzeventigvandevorigeeeuwkondenweeropvertrouwendatvrouwenbijdekomstvankinderenstoptenmetwerkenenvoordekinderengingenzorgen.Datwaszoverankerdindemaatschappijwaarinweleefden.Opditmomenthebbenvrouwennadekomstvankinderenverschillendekeuzemogelijkheden:voordekinderenzorgen,indeeltijdwerkenofinvoltijdwerken.Aldezekeuzeszijnminofmeermaatschappelijkgeaccepteerd.Trustgaatbijvoorbeeldspelenbijwerkgeversdie(zwangere)vrouwenaannemen.Moetikweleenvrouwvandertigaannemen,wantalszekinderenkrijgtbenikhaarmisschienkwijt?Moetikeenvrouwgelovendiezegtdatzezekerdoorblijftwerken,ookalszekinderenheeft,etcetera?(GebaseerdopSeligman1997enGoffman1959).Vertrouwenontstaatergensindemanierwaaropeenpersoonhandeltconformderoldievanhemofhaarverwachtwordt.Ofvertrouwenwordtbeschaamdofjuistwordtbevestigdisgeenobjectievemaat,maarisafhankelijkvandeverwachtingenoverderoldieeenindividu‘neemt’.

Samenvattendkunnenwestellendataldezevoorbeeldenlatenziendat‘trust’en‘confidence’zichopeenanderniveauafspelen.Devoorbeeldenlatenechterookziendatdieniveausgeenwettenvanmedenenperzenzijn.Afhankelijkvandepositione-ringkaneraandeniveausgesleuteldworden.Daarnaastkunnenookindetijdniveausveranderen.Relatiesdieeerderalsvanzelfsprekendwerdenaangemerktstaannuterdiscussie.Vertrouwenkanopheteneniveauafkalven,maartegelijkertijdenmisschienzelfsjuistdaaromopeenanderniveauversterktworden.

2.3Beschadigingvanvertrouwen

Verwachting en teleurstellingTeleurstellingisdebasisvandebeschadigingvanvertrouwen.Teleurstellingtreedtopalshetgehooptetoekomstscenariozichnietvoordoet.Eenverwachtingwordtdangeenwerkelijkheid.Datisduseencombinatievanenerzijdsdeverwachtingvoorafenanderzijdsdeconcreteprestatie(ofhetbeelddaarvan).Teleurstellingligtinbeidebesloten.Heelstrikteeisendievoorafwordengesteldaandatwatvan‘hetvertrouwde’wordtverwacht,bakkenalshetwaredeteleurstellingin.Hettoekomstscenariowordtdichtgetimmerdendekansisgrootdatbijdeminsteafwijkingteleurstellingontstaat.Hogeverwachtingenleidentotgroteteleurstellingen.Daaromzegthetoverlevingsin-stinctvanvoetbaltrainersze,datzedeverwachtingenvoorafzoveelmogelijkmoetenbeperkenomhetvertrouwenvanhetbestuurtebehouden.Zowordtimmersdeteleurstellingvoorafbeperkt.OfneemWilders,dieaanzijnkiezersbelooftvanhetbehoudvan65jaaralspensioenleeftijdeen‘breekpunt’temaken.Alsdatnietluktendepensioenleeftijdwordttochverschovennaar67,dankandeconclusiegetrokkenwordendatWildersniettevertrouwenis.Hijiszijnbeloftenietnagekomen.Eenandereconclusiezouechterkunnenzijndat65jaardeinzetwasvandiscussieendathetverhogenvandieleeftijdnaar67jaarovereenperiodevan20-30jaareenmooi

19

resultaatis.Depoliticusisdannogweltevertrouwen,wanthijheeftdebelangenzogoedmogelijkverdedigd.Enmisschienwashetwelonderdeelvaneenveelgroterstrategischspel,waarinzijnaankondigingom‘voor65jaartegaan’eenkritischesuccesfactorwasomzijnonderhandelingsresultaatbinnentehalen.Datlaatdedynamiektussenverwachting,vertrouwenenteleurstellingzien.Zehebbenmetelkaartemaken,maarderelatieszijnnietcausaal.Hetéénleidtnietpersetothetander.Hetvergroothoogstensdekans.Tochishetduidelijkdatbijeentestriktgehanteerdeverwachtinghetnietnakomenvaneenbeloftefeitelijkgeensuccesis,maareenverlies.Allesminderdandegenoemdeprestatieiseenverlieseneensignaalvooreengebrek-kigebetrouwbaarheidvandebetreffendepersoonofinstitutie.Datpleitvoorvoorzich-tigheidbijpolitici.Hetzelfdegeldtvoorwetgeving.Vertrouwenwealleenwetgevingdiewaterdichtis,dusdievoorkomtdaterdoorroodwordtgereden(ofdaterbijvoor-beeldtehardwordtgereden)?Ofzijnwebereidhiereenzekeremargebijintebouwen?Bijvoorbeelddoorde‘overtreding’meersituationeeltemakenendoorbewusteen‘grijsgebied’intebouwen.Denkaandeuitspraakover‘deletterendegeestvandewet’:wettenkunnenalleeneffectiefzijnalszenietdigitaalwordentoegepast,omdathetnooitluktomeenbedoelingachterdeweteffectief1-op-1ineenwetteksttevertalen.

Inbeidevoorbeeldenzienwedatdeeventuelebeschadigingvanhetvertrouwensamenhangtmetdevrijheidsgraaddiewordttoegekend.Meervrijheidbetekentmeerruimtevoordeanderomtoteigeninvullingtekomen.Datbetekentdatdekansopongedachteuitkomstengroterwordt.Hetlatenvanmindervrijheidbetekentdatwelheelpreciesbekendiswatwelenwatnietalsresultaatgeaccepteerdwordt.

Zelfregulerende mechanismenEentweedefactor,diedekansopdeteleurstellingvergroot,ishetaldannietaanwe-zigezelfregulerendemechanismevanvertrouwen.Datgeldtbijvoorbeeldalshetgevenvanvertrouwenietsiswatopzichgewaardeerdwordt,endaardooreenverplichtingschept.Eenmechanismedatwevindeninvriendschapsrelaties.Indatgevalbrengthetschenkenvanvertrouwenhetvoornemenmetzichmeeomdatvertrouwenniettebeschadigen.Alsdezewederkerigheidernietis,danishetproblematischvoordergelijkerelatiesomteblijvenbestaan.Daarnaastkancontinueringvanvertrouwenbetekenendatzelfsprestatiesdieverachterblijvenbijwatwas‘afgesproken’kunnenwordenoverwonnen.Zelfsalssommigeomstandersdaargeenenkelbegripmeervoorkunnenopbrengen.Eenvriendschapsrelatieisdanookeenbijzondererelatiealsoververtrouwenwordtgesproken.Vertrouwenisgeenbijkomendelementvaneenvriendschapsrelatie,eenvriendschapsrelatieíseenvertrouwensrelatie.Datgeldtnietvoordemeesteandererelatievormenendatmaaktdevriendschappelijketermenwaarinvaakoververtrouweninandersoortigerelatieswordtgesprokenproblematisch.Neembijvoorbeeldderelatietussenoudersenkinderen.Dezerelatieisongetwijfeldgebaatbijdeaanwezigheidvanvertrouwen,maarhetnietaanwezigzijnvanvertrou-wenbetekentnietdatderelatiedanwordtopgeheven.Eenandervoorbeeldisde

20

relatietussenoverheidenburgers;ookalsdeburgersdeoverheidnietvertrouwen,blijvenzeburgers.Hetverschiltussendezerelatiesenvriendschapsrelatiesisdatdeeersterelaties‘opgelegd’endus‘gedwongen’zijn.Erkannietvoorgekozenwordenenerkanniet(ofiniedergevalzeermoeilijk)aanontsnaptworden.Datwasoverigensookeenvandekritiekenbijdefinanciëlecrisis.Mensenvoeldenzichbedrogendooreensysteemwaarvoorzenietgekozenhadden,zijvertrouwdenophetfinanciëlesysteem.

Deconsequentiesvandebeschadigingzijnbijhetvertrouwenin,andersdandeconsequentiesvanhetvertrouwenop.Bijvertrouweninwordtbijeenbeschadigingvanvertrouwendehandookineigenboezemgestoken.Deteleurstellinggaatdangepaardmetspijt.Bijvertrouwenopissprakevaneenexternebeschadiging.Deteleurstellingvoeltdanalsvervreemding.

2.4Wantrouwen:calculatieencompensatie

Dekwetsbaarheidvanhetvertrouwenhoudtdevraagovereindwatergebeurtalshetenescenariogeenwerkelijkheidwordt.Iserméérmogelijkdanalleenmaarvertrou-wenopofin?Eenlogischevervolgstapishetzoekennaarrelatieswaarinéénscenariomogelijkwenselijkis,maarwaarinookhandelingsperspectievenwordengecreëerdvoorhetgevaldathetscenariozichnietvoordoet.Deveronderstelling‘steldathettoekomstscenariozichnietvoordoet’wordtdaninhethandelenverdisconteerd.Hetuitgangspuntisdannietmeer(alleen)vertrouwen,maarookwantrouwen.Ouderskunnendeoppaseenpaarkeeropdeavondbellenomtevragen‘hoehetgaat’.Deoudersstellenzicherzekervandatdeoppaserinderdaadnogisenkunnenzicheenbeeldvormenvandestandvanzaken(welofgeenhuilendekinderen,metofzonderhardeTVofmuziek,hoe‘klinkt’deoppas)endeoppasweetdatdeouderserooknogzijn(enervaartdatmogelijkalscontrole,maarmogelijkookalsblijkvaninteresse).Hetvertrouwenindeoppasgaatdangepaardmeteencontrolemoment‘tussendoor’.

CalculatieOphetniveauvandevrijwilligerelatiekanopverschillendemanierenhetwantrouwenwordenverdisconteerd.Eeneerstemogelijkheidisdeorganisatievanwantrouwenvoorafgaandaanhetgevenvanvertrouwen.Wantrouwenishiergeennegatiefbegrip,hetbetekentdaterexplicietrekeningwordtgehoudenmetverschillendetoekomstsce-nario’s.Datgebeurtbijvoorbeeldinsprookjes.Potentiëleschoonzonenwordendewijdewereldingestuurdenzijmoetenallerleivuurproevendoorstaanomaantetonendatzijtevertrouwenzijn.Pasdanisdekoningbereiddehandvanzijndochterteschenken(O’Neill2002).Dekoninggaatervanuitdaterjongemannenzijndiegeschiktzijnomschoonzoonteworden(duseriseenzekeroptimisme),maardatgeldtnietvoorelkejongeman.Daaromonderwerpthijdepersooninkwestieaanbeproe-vingenindeveronderstellingdatdievoorspellendewaardehebben.Eendergelijkevormvangeorganiseerdwantrouwenvindenwedagelijksterug,bijvoorbeeldalshet

21

gaatomdeselectievanpersonen.Alsdebetreffendepersoonallangbekendis,dankandezeselectiegebeurenopbasisvanervaring:wathebbenweeerdervandezepersoongezien?Ingevallendatditnietmogelijkiskangebruikgemaaktwordenvananderezaken,zoalsintelligentietesten,gesprekken,assessmentcenters,curriculavitae,selectiewedstrijden,etcetera.Deze‘selectieaandepoort’geschiedtoverigensnietalleenbijpersonen,maarookbijlanden(‘WiewordtertoegelatentotdeEU?’)ofbijorganisaties(‘Wiekrijgterweleenbankvergunningenwieniet?’),ofbijwetgeving(‘Watwarendeeffectenvandezewetgevinginanderelanden?’).Opallerleimanierenwordenaanpersonen,institutenoflandeneisengesteldomtoteengemeenschaptoetetreden.Inderegelgaathetindergelijkegevallenomselectieaandepoort.Hetwantrouwenwordtgeorganiseerdalvorenshetvertrouwenaantebieden.Denieuwetoetredermoethetvertrouwen‘verdienen’endannietzozeerdoorbinnendegemeen-schaptepresteren,maardooreenaantalprestatiesbuitendegemeenschaptelatenziendiedoordegemeenschapalsrelevantwordenbeschouwd.Dezetesten–vooraf-gaandaanheteffectuerenvanderelatieendeintredeindegemeenschap–zullenmeerofmindergerichtzijnop(on)voorspelbaarheid.Degemeenschapwilhetrisicovanongewenstgedragverkleinen.Naasthetvoorkomenvaneenandereafloopdandeverwachte,iserookdemogelijk-heidommetanderescenario’srekeningtehouden,waarbijhetmeergaatomdeeinduitkomsten.Inhetgevalvaneenvrijwilligerelatiekandatgebeurendooreengecalculeerdeafspraakaantegaan.Steldateenvandepartijendeafspraaknietnakomt,danbetekentdatnognietautomatischdatersprakeisvan‘spijt’zoalsdatbijvertrouwenaanbodkwam.Tegenoverhetnietnakomenvandeafspraakstaatdaneenvergoeding,zodathetpersaldonietslechteruitpakt.Despijtwordtverdisconteerdtoteengeldbedrag,uittekerendooreenderde(verzekering)ofdooreendirectbetrok-kene(bijvoorbeelddeoppaszelf ).Delogicahierbijisdatdestrafophetnietnakomenvandeafspraakeenstimulansisomdeafspraakjuistwelnatekomen.

CompensatieInhetgevalvaneenopgelegderelatieishetnietaltijdmogelijkomietsdergelijksaftedwingen.Nochex-post,nochex-ante.Omdatergeenkeuzewordtgemaakt,iserookgeen‘afdwingbaar’momentvancalculatie.Mensensprakentotvoordefinanciëlecrisisnietmetdebankafwatermethunsaldozougebeurenalsdebankindeproble-menzoukomen.Datwasimmersletterlijk‘ondenkbaar’.Eenoptieisweldatgezochtwordtnaardemogelijkheidvancompensatieendeinstitutioneleverankeringdaarvan.Eenvoorbeeldhiervaniswet-enregelgeving,zoalshetgarantiestelsel.Alsietsopeenanderemanieruitpaktdanafgesprokeninwet-enregelgeving,dankunnendezeafsprakenvaakalsnogafgedwongenworden,oferissprakevaneencompensatie.Diewordtnietindespecifieketransactieafgesprokenenisbijdeafwegingomdedaadwelofniettevoltrekkennietaandeorde,maarwordterachterafwelopbetrokken.Alseenmoordgepleegdwordt,danisdemoordnietterugtedraaien.Ookhebbende‘betrok-kenen’voorafnietexplicieteengesprekovercompensatie,hoewelhetslachtoffermogelijkzalproberenomdelateredadervandestrafmaatendepakkansteovertui-

22

gen.Maardewetgevingzorgterachterafvoordatermogelijkhedenzijnomdedadertestraffen.Alsdetreinennietrijden,dankomenmensennietoptijd,maarkrijgenzeweleengedeeltevanhuntreinkaartjevergoed.Deoverheidkannietaltijdvoorkomendatdezezakengebeuren,maarzijkanweleenvangnetbiedenomeventueleongewensteeffectentecompenseren.Enalseencreditcard‘geript’wordt,dankrijgtderechtmatigehoudervandekaartdeschadezonderalteveelgedoevandemaatschappijvergoed.MichelvanEeten(2010)wijstoverigensopdestrategischekeuzevandecreditcardmaatschappijenhiervoor:maatschappijenwillennietdatgebruikerspertransactiedeafwegingoverrisico’smaken.Zewillennietdatgebruikersvertrouwen indekaart,maardatzevertrouwen op.Zeleggendaaromexantegeenenkelenadrukopdevoorwaardenwaaronderwelofgeencompensatieplaatsvindt.Hetvertrouweniser‘gewoon’enbijanderescenario’siserzonderuitzonderingcompensatie.Debetalingpercreditcardblijftopdiemanierzoveelmogelijkbuitendesfeervandebewusteafwegingvangebruikers.Endaarvarendemaatschappijenwelbij(endegebruikerook).

Eenanderalternatiefisdecompensatiedoormiddelvanchecksandbalances:hetorganiserenvanmachtentegenmacht.Daarbijbestaataandeenekantdemogelijk-heiddateenindividuofinstitutieeenbeslissingneemt(endushetvertrouwenkrijgtomdattedoen)enaandeanderekantdatdezebeslissingterdiscussiewordtgesteld,ofdatdebeslisserterverantwoordingwordtgeroepen.Datvindenwebijvoorbeeldbijdekabinetsbesluitendiedoorhetparlementterdiscussiekunnenwordengesteld,endieeerstgoedgekeurdmoetenwordenalvorenszeuitgevoerdkunnenworden.Daarnaastzijnernogdegrondrechtendiedeburgerbeschermentegenhethandelenvandeoverheid.Dezescheidingdermachtenorganiseertnietalleenwantrouwen.Hetbiedtookdemogelijkheidomeenkwestievanuitverschillendeperspectieventebekijken.Decomplexiteitwordthierdushanteerbaargemaaktdoorhaartetonen.Wantmochteentoekomstscenarionietwerken,daniseraltijdnogdemogelijkheidvaneenandertoekomstscenario.OporganisatorischniveauzijnchecksandbalancestevindeninhetinstellenvaneenRaadvanBestuureneenRaadvanToezicht.Waarbijdelaatstetoezichthoudtophetbesluitvormingsprocesvandeeerste.

Alsdevoorgaandeendezeperspectievenineenmatrixverwerktworden,danvolgthetvolgendebeeld:

Opgelegde relatie Vrijwillige relatie

Rekeninghoudenmetééntoekomstscenario Confidence Trust

Rekeninghoudenmetmeerderetoekomstscenario’s

Compensatie(ofchecksandbalances)

Calculatie(ofselectie)

Tabel 2.2: Verschillende vormen van reductie van complexiteit

23

Totslotgeldtzowelvooreenopgelegdealsvooreenvrijwilligerelatiedemogelijkheidvanvoortdurendemonitoring.

Wantrouwenkanookgeorganiseerdwordentijdensderelatie.Inhetgevalvanvertrouwenkangeheimhoudingbijvoorbeeldeenbelangrijkerolspelen.Vertrouwenengeheimhoudinggaanvaaksamen.Daarstaattegenoverdathetinhetgevalvanwantrouwenwenselijkkanzijnzakentransparanttemaken,openheidvanzakentegeven.Hetgaaterdanomdatmenseninformatiekrijgendieheninstaatsteltomtebeoordelenofdepersoon,oforganisatieinkwestiehandeltzoalsgeëistwordtofjuistniet.Hetkanzijndat(bijvoorbeeld)personenhetinhengesteldevertrouwenmoetenverdienendoorprestatiestelatenzien,maarookdatpersonenvertrouwengenietentotdatdegemetenprestatieseenanderbeeld–eenandertoekomstscenario–latenzien.Voorbeeldendieinhetverlengdeliggenzijnhetopstellenvanstreefcijfersofhetcommunicerenmetkengetallen.Bijstreefcijferskrijgtiemandderuimteomdattedoenwathijofzijgepastvindt(dusvertrouwen),opvoorwaardedathetstreefcijferwordtgerealiseerd(organisatievanwantrouwen).Kengetallenkunnenvergelekenwordenmetanderekengetallenenvervolgenskanerbepaaldwordenwieerrelatiefgeziengoedheeftgescoordenwiebenedendemaatblijft.Benchmarkingisdaneenmanieromwantrouwenteorganiseren(waarbijervanuitwordtgegaandatbenchmar-kingookinstaatisomdattedoen).Cruciaalissteedsookdevraagwatmetdeprestatiegegevensgedaanwordt.Correctiekanmeerofminderuitgaanvanleermoge-lijkheden.Tegenvallendeprestatieskunnenwordengebruiktomlessenteleren.Daarnaiserdemogelijkheidhetovertedoen.Inbeidegevallenspeeltdevoorspel-baarheideendoorslaggevenderol.Wewillendatdeactorenzichuiteindelijkgaangedragenzoalsdatvoorafisvastgelegd.Doordisciplineringindevormvaneenleerproceswordtdanopdelangeretermijnvoorspelbaarheidvergroot,door‘verinner-lijking’vandebedoeldenormofverwachting.Wezienhieroverigenseenopmerkelijkeomkering.Namelijkhetorganiserenvanwantrouwendoortevertrouwenopzakenalsbenchmarkingeneenlerendvermogen.

2.5Driekanttekeningenbijvertrouwen(enwantrouwen)

Totslotvandithoofdstukplaatsenweeenaantalkanttekeningenbijhetinzettenvanvertrouwenenbijdeinteractietussenvertrouwenenwantrouwen.Eeneerstekantte-keningbijhet‘ontwerpen’vanarrangementenvanvertrouwenenwantrouwenisdathetinzettenvanvertrouwenineenrelatienietaltijdleidttotméérvertrouwenvandeverschillendepartijen.Innietvriendschapsrelatiesisheteffectvanvertrouwenmoeilijkeenduidigtebepalen.Ophetgevenvanvertrouwenvolgtnietautomatischhetontvangenvanvertrouwen.Hetiseengrotendeelsonbegrepenvariabele,wewetennietgoedwatdegevolgenvandeintroductievanvertrouwenofwantrouwenineensysteemzijn.Datkomtomdatermeerdereredenenzijnomrelatiesaantegaanendusookmeerdereredenenomhetvertrouwenophetspelzetten.Vertrouwenzalincomplexearrangementenaltijdonderdrukkomentestaan.Endanishetnietalleen

24

eenkwetsbaarfenomeen,maarookeenheelingrijpendelementinderelatie.Alsermetnameophetvertrouwenvertrouwdwordt,endatvertrouwenwordtbeschadigd,dankandatgroteconsequentieshebben.Erwordtnietzomaar‘ondergepresteerd’,maarerwordt‘vertrouwengeschonden’.Dattrekteenzwarewisseloprelatieswaarinvertrouwendesturendevariabeleis.Wewordendangeconfronteerdmetcomplexiteit:dewereldzieterandersuitdangedacht.Enwehebbengeenmiddelenmeeromhaarhanteerbaartemaken,hetvertrouwenvroegimmersnietomeenback-up.

Eentweedekanttekeningbetreftdeinzetvanwantrouwen.Wantrouwenkanbijdragenaanhethanteerbaarmakenvancomplexiteit,maardatbetekentnietdatwantrouwenookomslaatinvertrouwen.Beidehebbenandereuitgangspunten.Voorwantrouwenishetinstandhoudenvandemogelijkheidvanvele/alleoptieshetuitgangspunt,terwijlvertrouwenjuistdraaitophetoptimismedatéénscenariozichzalvoordoen.Wantrouwenkandebetrokkenpartijenmeer‘verdacht’makenopandereopties.Alsmensenofinstitutieswordtgevraagdomvoortdurendverantwoordingafteleggen,danroeptdatmogelijkjuisttwijfelop.VolgensO’Neill(2002)ishetvertrouwenininstitutiesafgenomenvanafhetmomentdatzijmeerwantrouwen(bijvoorbeeldtransparantie)zijngaanorganiseren.Oplangetermijnkanwantrouwenoverigenswelomslaaninvertrouwen,alsmensenoptimistischzijnoverdewerkingvaneenbepaalderegelenzijdeze‘verinnerlijken’.Zevertrouwendannietzozeeropderegelomtegaranderendatereenbepaaldeactievolgt,maarophetfeitdatdieactievanzelfspre-kendis.Eenveelgebruiktvoorbeeldishierhet‘KinderwetjevanVanHouten’.Hetverbodopkinderarbeid,endeampernogbestaandepraktijkdaarvaninNederland,isverinnerlijkt.Zelfsalsdeweternietmeerzouzijn,danisdekansdatermassaalkinderarbeidzouontstaanklein.Hetvertrouwenisdanvanuiteenregelovergeslagennaareenanderniveaudanderegel.

Vertrouwenenwantrouwenlopenbovendiennietlineairinelkaarover:Hetisgeenglijdendeofgradueleschaal,maardeverhoudingkanineensvreemdesprongenmaken.Hetvertoonteenpatroondatelderswordtbenoemdalsdatvaneen‘socialeepidemie’.Hetheefteenexponentieelpatroon,zowelindegroeialsindeafname.Vertrouwenkanineensverdwenenzijn,bijvoorbeeldalsereengrootincidentvoorvaltwaarmeehetsysteemterdiscussiekomttestaan,maarookgeheelcontrairaanwatdeomstandighedenengebeurtenissenzoudendoenvermoeden,intactblijvenofzelfsverbeteren.Gezaghebbendoptredennaeenrampkan–zelfsalsderampdeelstoeteschrijvenisaaneigennalatigheid–juistvertrouwenbevorderen.Wekennendaarvanverschillendevoorbeelden.Ende‘matevanvertrouwen’kanooknogeensmetenigeregelmaatwisselen.Hetisbovendienookonduidelijkinhoeverredeelementenvertrouwenenwantrouwenzomaartemengenzijn.Hetisdusweliswaarnodigombeideelementenineenrelatieintebrengen,maarinwelkedoseringisonduidelijk.Wewetenonvoldoendeoverdemanierwaaropbeideopelkaarinwerken.Vertrouwenisonbegrepen,endatplaatsteenkrachtigekanttekeningbijeenalteinstrumentele‘inzet’ervaninsturingsarrangementen.

25

Eenderdekanttekeningdiegemaaktkanwordenisdatvertrouwenenwantrouwennietperdefinitieopdezelfdeniveausgeorganiseerdzoudenmoetenwordenalswaarcomplexiteitzichvoordoet.Complexiteitopkennisniveaukanhanteerbaarwordendooreenpersoondieeenovertuigendverhaalverteltoverwateraandehandis.Hijleidthetpubliekdanmeteengeloofwaardigenvertrouwenwekkendverhaaldoordecomplexiteitvandematerienaareenuitweg.Opdezelfdemanierkancomplexiteitophetniveauvanhetsysteemhanteerbaarwordengemaaktdoorproceduresdiewerken,ofdoorinstitutiesdiestabiliteitencontroleuitstralen.Decomplexiteitwordternietminderdoor,maardeverschillendespelersdietemiddenvancomplexiteitmoetenhandelenvindenindeproceduresofinstitutieswelhouvastvoorhunhandelen.Hunvertrouwenligtdannietbeslotenindevoorspelbaarheidvanhetsysteem,maarindespelregelsdieerzijnomtemiddenvandiecomplexiteitindetoekomsttekunnenhandelen.

2.6Eendoordachte‘inzet’vanvertrouwen

Watbetekenendezeverkenningenvoorhetinzettenvanvertrouweninrelaties?Omtekomentoteendoordachteinzetvanvertrouwen,moetwatonsbetrefteenreekssamenhangendestappenwordendoorlopen.Deeerstevraagbetreftdeaardvanderelatie.Hetbeantwoordenvandezevraaggeeftaanofhetmogelijkisomtevertrou-weninofdathetalleenmogelijkisomtevertrouwenop:vanwatvoorsoortrelatieissprake?Vrijwilligofgedwongen?Detweedevraagbetrefthetaantalscenario’swaarmeerekeninggehoudenwordt.Gaatmenuitvanéénscenario,ofwordtbuitenhethandelenopbasisvanéénscenariotochookrekeninggehoudenmetdemogelijk-heidvanbepaaldeanderescenario’s?Opbasisvanhetaantalscenario’skandanafgeleidwordenwatdegevolgenzijnalshetanderedanhetverwachtescenarioinderdaaddekopopsteekt:isersprakevanspijt,verplichting,vervreemdingofvergoeding?Ditroeptdederdevraagopofdezeuitkomstpassendisbijhetbelangdatophetspelstaat.Alsvertrouweningezetwordtindezinvanoptimismeenvanzelfspre-kendheidisheteengoedkoopmechanismedateffectiefkanzijn.Maareendergelijkvertrouwenkanbehalvefinancieelvoordeelookfinancieelnadeelopleveren.Vertrouwenkangeschondenworden,metallekostenvandien.Dusalsergrotebelangenophetspelstaan,ishetzeerdevraagofhiervooralvertrouwdmoetwordenopvertrouwen.Datgeldtmetnamevooreenoverheiddieookalszevertrouwenschenktverantwoordingafzalmoetenleggenoverderedenwaaromervertrouwdwordt.

26

Hetonderstaandeschemavatditsamen.

Aard van de relatie: Vertrouwen of wantrouwen: Bij onverwacht resultaat:

Vrijwillig

TrustEéntoekomstscenario:vertrouwen

Spijt

CalculatieMeerderetoekomstscenario’s:wantrouwen

Verplichting

Opgelegd

ConfidenceEéntoekomstscenario:vertrouwen

Vervreemding

CompensatieMeerderetoekomstscenario’s:wantrouwen

Vergoeding

Tabel 2.3: Reultaten bij vertrouwensbreuk

27

Hetiseind2008.Vertrouwenstaatvolopindeaandacht.DekredietcrisiswoedtinallehevigheideneistnuookslachtoffersinNederland.EenvandeeersteslachtoffersenwellichthetmeestprominenteisFortis.HetvertrouweninFortisvaltwegenFortismoetvandeonderganggeredwordendoortenationaliseren.Indezecasusreconstrue-renwedevalvanFortisvanuithetperspectiefvanvertrouwen.DereconstructieisgebaseerdopdebesprekingvanFortisindedagbladen,metnamehetFinancieeleDagblad(FD).Westellenonshierbijdevraagofdaadwerkelijksprakewasvanvertrou-wenenopwelkewijzedanmethetverliesvandatvertrouwenwerdomgegaan.Zotrekkenwelessenuitdefinanciëlecrisiseninhetbijzonderoverdewijzewaaropvertrouwen‘werkt’ener‘aan’vertrouwengewerktwordt.

3.1EenreconstructievandeondergangvanFortis

Voorafgaandaandereconstructieishetvanbelangtebenadrukkendatdefragmentenwaarinsprakeisvanvertrouwenletterlijkuitdegeanalyseerdeartikelenkomen.Wesprekenduszelfgeenoordeeluitoverde‘standvanhetvertrouwen’opeenbepaaldmomentindecasus,maarreproducerenwatanderen-media,ofpersonendiedemedialetterlijkalsmediumvoorhunboodschapbenutten–daaroverzeggen.Deperiodediewordtonderzochtlooptvanhetmanifestwordenvaneenvertrouwens-breuktothet(vermeende)herstelvanvertrouwen.Datlijktoverzichtelijkenlogisch,maarhetisinpraktischezinlastigom‘hetmoment’vandevertrouwensbreukexacttebepalen.Netzoalshetherstelmoeilijkvasttestellenis.Verschillendemomenten

3.Casus: Fortis en de vrije val van het vertrouwen

28

komenvoorhetlabel‘breuk’inaanmerking.Dat,zozullenwelatenzien,iseenbelangrijkonderdeelvanhetprobleem.WijkiezenhieralsbeginvanonzeanalysevoorhetmomentwaaropdeVerenigingvanEffectenbezitters(VEB)duidelijkmaakthetvertrouwenkwijttezijndoormeteenplantekomenomhetvertrouwenteherstellen.Achterafisdateenbelangrijkebreukinhetprocesgeweest.Hetdoelvandereconstruc-tieishetblootleggenvanmechanismendieinzichtgeveninhetfunctionerenvanvertrouwen.

Onduidelijkheid over de staat van Fortis: wat is waar?‘HetvertrouweninFortisistoteendieptepuntgedaald’.DeVerenigingvoorEffectenBezittersishardenduidelijkinzijnoordeel.VoordeVEBisdesituatiebijFortisaanleidingommeteenstappenplantekomen,metalsdoelhetherstelvanhetvertrouweninFortis.Fortiszalhetvertrouwenvandebeleggers,verenigdindeVEB,moetenherwinnen.BelangrijkisdatdeVEBdeoorzaakvoorhetvertrouwensverliesnietzozeerzietindezwakkeprestatiesofpositievanhetbedrijf,maarvooralinhetgebrekaanhelderheidhierover.Nietdetoestandzelf,maardemanierwaarophetbedrijfinzichtheeftgegeveninzijntoestandisvoordeVEBcruciaal.Fortisisonvol-doendeopenoverhoehetmethetbedrijfgaatendatisvolgensdeVEBaanleidingomnietmeertegelovenindegezondheidvanhetbedrijf.VolgensdeVEBheeftFortisslechtgecommuniceerdeniseenherstructureringvanhetbedrijfnodig.DaarnaastvindtdeVEBdatFortisnieuwe,duidelijkgekwantificeerdedoelstellingenvoordemiddellangetermijnmoetformuleren(FD:18/8/2008).Danishetweermogelijkomhetbedrijfgoedtekunnenvolgenentebeoordelen.DeVEBpresenteertditstappen-planvoorafgaandaaneeninformatievebijeenkomst,georganiseerddoorFortis.IndezebijeenkomstvraagtMauriceLippens,detoenmaligeCEOvanFortis,om‘vertrou-wenensteunindezemoeilijketijden’(NRC:19/8/2008).Opdatmomentbestaaterdusgeenonduidelijkheidoverhetfeitdathetmethetbedrijfnietgoedgaatendater‘ietsaandehandis’,maargaathetvooralovereenwegingvandekwaliteitvandeinspan-ningendiehetbedrijfonderneemtomerbovenoptekomen.VanFortiswordenoprechteinspanningenverwachtdiedebeleggerhetgevoelgevendathetbedrijfdezorgenserieusneemt.TopmanLippenszelfleverthieraaneenbijdrageenkooptaandelenvanFortis.VolgenshetFD(30/8/2008)‘puttendebeleggersvertrouwenuitdezeaankoop’.Hijlaatziendathijeendeelvanzijneigenwelvaartdurftteverbindenaanzijnbedrijfenspreektdaarmeezijnvertrouwenuitinhetbedrijf.Dekoersstijgtlicht.Watookwinstoplevertindiezelfdeperiodeiseen‘lichtetoenamevanvertrou-wenindeAmerikaansefinanciëlesector’(FD:30/8/2008).Hetlijktindesectorbetertegaanendemarktkomtenigszinstotrust.Beleggershalenopgeluchtadem.Dekredietcrisislijktmeetevallen.

De sector in verval, Fortis in liquiditeitsproblemen?NoggeentweewekenlaterzijndeverhalenuitdeVSminderzonnig.Rustgevendzijndeverhaleniniedergevalnietmeer.Debeleggerszijn‘hetvertrouwenindeAmerikaansezakenbankLehmanBrothersvolledigkwijt’(FD:12/9/2008).Eénvande

29

meestgezaghebbendefinanciëleinstellingenindeVSblijktingroteproblementezijngeraakt,inhetbijzonderdoorvolstrektondoorzichtigefinanciëleproductenentransacties.Datheeftgroteimpactopdestemmingindefinanciëlesectorenopdebeurs.DeterneergeslagenstemmingheeftgevolgenvoorFortisendebankiséénvandegrootsteverliezersophetDamrak.DestemminginhetalgemeenleidttotklappenvoorFortisinhetbijzonder.Hetluidteenzeeronrustigeperiodein.

Eenpaardagenlatergebeurtervoordemeestevolgershetondenkbare:LehmanBrothersvaltom.VoormaligtopbankierOnnoRudingmeentdatdeondergangvanLehmanBrothers‘hetvertrouweninhetAmerikaanseBankwezenkanschaden’.Ookkanhetgevolgenhebbenvoordereëleeconomie,zomeentRuding:‘Eengeringervertrouwendruktnietalleendeconsumptie,maarkanerookvoorzorgendatbankenmindertoeschietelijkwordenmethetuitlenenvangeldaanconsumentenenbedrij-ven.Alshetmoeilijkerwordtomtelenen,gaatdattenkostevandereëleeconomie’(FD:16/9/2008).Duidelijkisdatdesectorinzwaarweerisendatindividueleinstellin-genindeproblemenkomen,omdatzeonderlingallemaalpositiesinenbijelkaarhebben.Devalvandeenebankleidttotverliezenenafschrijvingenbijeenanderebank.

DevalvanLehmanbetekenteenhardeklapindefinanciëlemarkten:‘Hetvertrouwenwasdiedagvolkomenweg’zeggenanalistenachteraf.DekoersvanFortisheeftsterkonderdegebeurtenissentelijdenenmaakteenenormevaldoor(FD:17/9/2008).Indevolgendedagenstabiliseertdekoersopeenlaagniveau,maarenkeledagenlateriserweerwathoop.DekoersvanFortisstijgt.DeverklaringdiewordtgegevenishetAmerikaansenoodplanomdeeconomieteredden.Hetdoelvanhetplanisdat‘debankenelkaarnadeingreepweervertrouwen’,zodatdeinterbancairemarktweerkanfunctioneren(FD:20/9/2008).Deindrukontstaatdathetdoorvelengevreesdedomino-effecthiermeewordttegengehoudenendatdekettingreactiegestoptkanworden,voordatdezegoedenwelopgangkomt.Deinspanninglijkttewerken.Opnieuwmaakteenlichteopluchtingzichvandebeursvloerendesectormeester.

Maarookdezeopluchtingisvankorteduur.AmpereenweeklatergaathetwederomverkeerdmetFortis.Debankglijdtopdebeurssteedsverderweg,terwijlhetbestuuropkortetermijnweiniganderskandoendantot‘kalmte’manen.Dezorgenzijninmiddelsvaninpotentiegiftigeaard:hetgaatnietmeeromeenprobleeminhetbeleidofdecommunicatievanFortis,maaromeenhardnekkiggeruchtdatdebankinliquiditeitsproblemenzit.DaarmeekrijgtdekredietcrisisookinNederlandenBelgiëeengezicht.Hetliquiditeitsprobleem,zowetendemeerofmindergeïnformeerdevolgers,betekentmogelijkheteindevandebank.En,zowetensommigebeschouwersooktevertellen,hetfeitdathetgeruchtgaatdoetalhetnodigemethetbedrijf.Fortisontkenthetprobleeminalletoonaarden,maarwordtnietofnauwelijksgeloofd.Een‘run’opdebankdreigt,wantiedereendieopeisbarevorderingenuitheeftstaanprobeertdiebinnentehalen,‘zolanghetnogkan’.Endat,zobevestigendedeskundi-

30

gen,veroorzaaktinderegeljuisthetliquiditeitsprobleem.Ofheternualwasofniet,hetgeruchtoverhetliquiditeitsprobleemwordteen‘selffulfillingprophecy’.Ofhet‘waar’isdoetalnietmeerterzake.Devraagisofhetwordtgeloofd.

Strijd tegen een faillissementHetbelangrijksteprobleemvanFortiswordtindezeperiodezichtbaar.Rondalleswatdebanknogzegtofdoetheerst‘eengebrekaanvertrouwen’.Datgeldtookvoordeinspanningenomdebanktesteunenenteherstellen.‘Kanditprobleemwordenverholpen?’zoisdeactuelevraagindemedia.Ja,wordtopdiverseplekkengesugge-reerd:‘hetvertrouweninFortiskanherstellenalsdebank-verzekeraarerinslaagtbedrijfsonderdelenteverkopentegeneengoedeprijs’(FD:26/9/2008).Ditvermoedenvanherstelwordtnietdooriedereenomarmd.VooralinBelgië–waarhetbedrijfgeldtalseen‘volksaandeel’enveelparticulierendirectdoordevalindeaandelenkoerszijngeraakténdooreeneventuelecrisisbijdebanknogveelzwaardergetroffenzullenworden-heeftdeFortispaniekhardtoegeslagen.VolgensdekrantDeStandaardkomtinelkgesprekdiedagensteedséénvraagterug:‘GaatFortisfailliet?’Endevraagstellen,zolijktdeteneurtezijn,ishembeantwoorden.DeBelgischeregeringprobeertondertussendekalmtetebewarenenpremierYvesLetermedoetdetoezeggingdatdeoverheidgarantstaatvoorallespaarders(endusnietvoormaximaal20.000perspaarder).WatvooralmoetstoppenvolgensReynders,deministervanFinanciën,zijn‘degeruchten’.Hierdoorneemtimmershetrisicovande‘runonthebank’toe.AllespelersopdefinanciëlemarktenmoetenvolgensReyndershunverantwoordelijkheidnemenengeengeruchtenmeerverspreiden.Wantdeze‘geruchtenkunnenhetvertrouwenindebank’alleenmaarmeeraantasten(FD:27/9/2008).

WouterBos,detoenmaligeNederlandseministervanFinanciën,probeertdespaardersvanABNAmroookgerusttestellen.ABNAmroisopdatmomentongeveersindseenjaarovergenomendoorFortis.ViaFortiskandecrisisdusookuitstralennaarABNAmro.EndaarmeeraakthetveelNederlandsespaardersenanderebelanghebbenden.BosdeeltmeedatABNAmropaséchtonderdeelvanFortiswordt,alsdetoezichthou-dergoedkeuringgeeft.Datisnognietgebeurd.DaarnaastmoetFortisdoorzelfonderdelenteverkopenhet‘herstelvanvertrouweninluiden’(FD:27/9/2008).HermanVerwilst,detoenmaligeCEOvanFortis,kondigtdatookaan.Deverkoopbetreftookkroonjuwelenenmoet10miljardeuroopleveren.ZelfvertrektVerwilstvrijdagavondalsCEO.Hetmagallemaalnietbaten.WatFortisookzegtofdoet,‘Fortisslaagternietinhetvertrouwenopfinanciëlemarktenteherwinnen’.NederlandseinstitutionelebeleggersweigereneendringendverzoekomFortiseenkapitaalinjectietegevendoorpreferenteaandelentekopen.(FD:27/9/2008).Ookdezogenaamdekroonjuwelenleverenonvoldoendeopen/ofgeïnteresseerdenhakenaf.Zondagwordtzodoendeduidelijkdathetverkopenvanonderdeleninclusiefkroonjuwelennietvergenoeggaat.

31

De staat grijpt inHéélFortisstaatvervolgenstekoop(FD:29/9/2008).Commerciëlepartijenwordenernietgevondenendedriemeestbetrokkenoverheden,Nederland,BelgiëenLuxemburg,nemenallemaaleen49%belanginrespectievelijkFortisBankNederland,FortisBankBelgiëenFortisBankLuxemburg.Zowordtdepositievandebankver-sterkt.Eenfaillissementismetdesteunvandeoverhedentechnischnogmaarmoeilijkmogelijk.Datzouvertrouwenmoetenwekken;hetmeestsombere,maarvolgensbeleggerswelwaarschijnlijkescenario,isinpraktischezinzogoedalsafgewend.Tochleidtdeongebruikelijkeinterventietotdenodigeonrustonderaandeelhouders.AandeelhoudersvanFortiseisendatersnelduidelijkheidkomtoverdepositiediezijnuhebben.Tochiserookveelsteunvoordeinterventie.Eenvandegrootsteaandeel-houders,hetpensioenfondsABP,noemtdegekozenoplossing‘zorgvuldigendoor-dachtenbelangrijkomherstelvanvertrouweninFortistebewerkstelligen’(30/9/2008).Datsignaalzouvertrouwenwekkendmoetwerken.OokEurocommissarisvanMededingingNeelieKroes,dienauwbetrokkenisbijdeonderhandelingen,zietvooralsnogweinigproblemeninhetbelangdatBelgië,NederlandenLuxemburgzondagvoor11,2miljardeurokochteninonderdelenvanbank-verzekeraarFortis.‘Wehebbenervertrouwenindatdemaatregelenconformderegelszijn.TotnutoehebbendeautoriteiteninkwestiegeluisterdnaardeopinievandeEuropeseCommissie’,aldusKroes’woordvoerder.(FD:30/9/2008).EnookvolgensKiburg(vakbondFNV)ishetmiljardenbelangvandeStaatinFortiseenuitstekendemanierom‘hetvertrouwenindefinanciëlesectorteherstellen’.Opdiemanierkandeneerwaartsespiraaldoorbro-kenwordenvanbankendiefaillietgaanofjojoënopdebeurs.Wantalsbankendatdoenkunnenzegeenleningenmeerverstrekkenaananderebedrijvendiedanophunbeurtindeproblemenkomen(FD:30/9/2008).Voorevenlijktdecrisisafgewendenlijktereenadequaatmedicijntegenacuutvertrouwensverlies‘ontdekt’tezijn.RondFortiskeertderustvooreventerug,zodatdebankaanzijnherstelkanwerken.

Omstreden zekerheidTochishetmedicijnnietonomstreden.ErkomtookkritiekopdesteunvandeoverhedenvoorFortis.Industriëlebedrijvenmogengeenstaatssteunkrijgen,maarbankenkennelijkwel.Deervaringenmetstaatssteunzijndesastreus,voorondersteun-deenstaat;waarombestaathetvermoedendathetbijeenbankzalwerken?VolgensCasperdeVries,hoogleraarMonetaireEconomieaandeErasmusUniversiteitRotterdam,ishetnietterechtdatbankenmetindustriëlebedrijvenvergelekenworden.‘BijFortisgaathetomvertrouwenennietomhetreddenvandeconcurrentiepositieofhetinstandhoudenvandewerkgelegenheid.’(FD:30/9/2008).Debancairesectorwordtalsmotorvandeeconomiegezien.Zonderreddingvandemotorkanookdeeconomienietdraaien.Hetbelangisgroterdanbijeen‘gewoon’bedrijf.Maardestaatsinterventies,dieookdooranderelandenwordentoegepast,genererennietdebeoogdeeffecten.OpdeEuropesegeldmarktzakt‘hetvertrouwennaareennieuwdieptepunt’.Hetdriemaandelijkseuribor-tariefstijgtmetruim17basispuntentot5,275%.Hetinterbancaireverkeerdroogtzogoedalsop.‘Ondankswereldwijde

32

staatsinterventiesverliezenbeleggersmaandagmassaalhetvertrouwenindefinanci-elesector’.(FD:30/9/2008).Naeenvlakkeopeningzakkendekoersensnelenhardweg.‘Hetvertrouweniswegenhetwantrouwenneemtalleenmaartoe.’Datmaakthetvolgenseenhandelaarergmoeilijkomdehuidigemarktnogtekunneninterpreteren.Volgenshemisdegrotevraag:‘watkomternogmeeraan?’Inafwachtingvandievraagzitiedereenstilofprobeertmenuitrisicovollepositieswegtekomen.DatgaattenkostevanFortis.Fortisopentineersteinstantie15%hoger,maarbinnenkortetijdstaathetaandeelondanksalleinspanningenvandeoverhedenweerindemin.Aanheteindvandehandelsdagnoteerthetaandeel3,96euro,eenverliesvan23,6%bijeenomzetvan95miljoenstuks(30/9/2008).

Politieke dynamiekOndertussenmoetBoszichindeTweedeKamerverantwoordenvoorzijnongebruike-lijkehandeleninhetweekend.Hijkrijgtkamerbredesteunvoorzijningrijpen.Hijwordtals‘redder’vandebankgevierd.Zijnoptredenwas‘onparlementair’,voltrokzichbuitendeKamer,maarwasindevoorliggendecasusvolgensdeKamerbuitenge-woonadequaatengepast.VolgensBoszijnergeennieuweproblementemelden.Detoezichthouderhoudtvolgenshemdesituatievanuurtotuurindegaten:geennieuwsisgoednieuws.Bosheeftzelfsgoednieuws:FeyenoordiseenrondeverderindeEuropaCupendestaatisnu–viahoofdsponsorFortis–ookeenbeetjebetrokkenbijdeclub.DeKamerkanomhetluchtigheidjelachen.BosmaaktinhetdebatookduidelijkdathetbelangvandeoverheidinFortisvantijdelijkeaardis.NaastzijnpogingomdespeculatieoverFortistedoorbreken–‘geennieuwsisGOEDnieuws’–schetsthijeenoptimistischtoekomstbeeldoverhetbedrijf.Destaatheeftgeenambitiesineenpermanenterolalsbankier.AlsdemarktenweergestabiliseerdzijnenhetvertrouwentussenbankenishersteldwordtFortisvolgensBosweervandehandgedaan(FD:1/10/2008)enBosverwachtdeaandelenmetwinsttekunnenverkopen.Dereddingsactielevertoptermijnzelfsgeldop.Dezehandelswijzenodigtvolgenssommigefractiesuittotbredereinzet.VolgensFransWeekers(TweedeKamerlidvoordeVVD)ishetaandepolitiekomdevicieuzecirkelvanafnemendvertrouwentussenbanken,burgersenbedrijventedoorbrekendoorleningenenobligatiesvanbankenoptekopen(basisplanPaulson)ofdooreenrechtstreekseinjectie,zoalsbijFortis.WeekerswilookdatdeministervanFinanciënallespaargeldenvoor100%garandeertenniettotslechts40000europerpersoon,zoalsnu.Boshaddinsdagalaangegevenhiernietaantewillen(FD:2/10/2008).PremierBalkenendeenministervanFinanciënBoswillendathunaanpakopEuropeesniveauwordtomarmdendatalleEuropeselandengeldreserverenwaardoorzehetzelfdekunnendoenalsNederlandbijFortisheeftgedaan.DatzouvolgensBoseen‘geweldigsignaalvanvertrouwenrichtingdeEuropeseburgerszijn.’(FD:3/10/2008).Ookhierwordtdedynamiekvandeprofetiebespeeld,ditkeeralseen‘self-denyingprophecy’.Doorhettoezeggenvandergelijkeomvangrijkegarantieswordtdekansdaterooittotuitkeringovermoetwordengegaanverkleind.Belangrijkisookdatdereddingnadrukkelijkniettoteengeïsoleerdeactiewordtbeperkt,maareenbredeoperatiewordt;internationaalenmetdesugges-

33

tiedatookanderevolgendebankenopdezemanier‘gered’zullenworden.Daarmeewordtbewustdeself-denyingprophecybespeeld:doorenormebedragenvoorreddingsactiestereserverenendezeookpubliekelijkaantekondigen,wordtdekansdatzeooitechtmoetenwordenaangesprokenkleiner.Indezeperiodeheerstenigoptimisme.Demarktheeftgefaald,maardeoverheidheeftvoornieuwevenwichtgezorgd,zoluidteenveelgehoordeboodschap.

Nationalisatie van FortisTerwijlBosindeKamerzijn49%deelnameverdedigt,wordtopdeachtergrondechtergewerktaaneenandereoplossing.DeproblemenbijFortisblijkennamelijkallerminstopgelost.DeaandelenkoersenvanFortisblijvennaeendalinginhetbeginvandeweekaandelagekant,maarrelatiefstabiel.Fortisheeftechtereenbijkomendprobleem,hetkangeengeldmeeraantrekkenopdegeldmarkt.Fortiskomtzodoendeondankshetingrijpenvandeoverheidinsteedsgrotereproblemen.Deoverheidmoetnogeenkeeringrijpen,Fortismoetnogeenkeerwordengered.OpeengezamenlijkepersconferentiemakenministervanFinanciënBos,minister-presidentBalkenendeenDNB-presidentWellinkbekenddatdeNederlandseStaatFortisBankNederlandenABNAmroheeftmoetenovernemenomtevoorkomendatdiebankenwordenmeegesleurdindedreigendeondergangvanhetFortis-concern.Destappendieeenweekeerderzijngenomen,blijkennietvoldoende.SindsdonderdagavondhebbendedrieinBrusselverderonderhandeld.Datzijnpittigegesprekken,waarbijhetgeïntegreerdebedrijftamelijkradicaalenmetgroteonzorgvuldigeslagenindriebrokkenisverdeeld.VolgensdeMinistervanFinanciënishiermeeeenoplossinggevondendieperspectiefbiedtomrustenzekerheidtebrengenendiebijdraagtaanherstelvanvertrouwen.DeprijsdiewordtbetaaldisvolgensBosfair:‘16,8miljardiseenmarktconformeprijs’(FD:4/10/2008).OoknuwordtdeverwachtinguitgesprokendatABNAmro,hetNederlandsedeelvanFortis,optermijnmetwinstkanwordenverkocht.

Indetabelhierondereenoverzichtvandespelersendewijzewaarophetvertrouwenofeengebrekdaaraanzichmanifesteren.

Wieisbetrokken? Gebrekaanvertrouwen

VEB Slechtecommunicatieenstructuuroplossendoorkwantificeerbaredoelen

CEOLippens Hetzijnmoeilijketijden.Vertrouwenherstellendoorzelfaandelentekopen

Aandeelhouders Meervertrouwen(prijsaandelenstijgt)dooractieLippensendoorvertrouweninAmerikaansefinanciëlesector

Aandeelhouders MindervertrouwendoorproblemenLehmanBrothers

OnnoRuding Dalingvanvertrouweninhetbankwezenzorgtvoordalingvanvertrouwenindereëleeconomie

34

Aandeelhouders ValLehmanBrothers(koersdaling)

Aandeelhouders Amerikaansnoodplan(koersstijging)

AandeelhoudersGeruchtvanspeculantdatFortisindeproblemenisenextrauitgiftevanaandelenzaldoen(koersdaling)

Aandeelhouders VerkopenonderdelenvanFortis(koersherstel)

MinisterLetermeGarantievoorallespaardersGeruchtenmoetenstoppen

MinisterBos SpaardersABNAmrogeruststellen

CEOVerwilst Fortismoetonderdelenverkopen

Nederlandseinstitutionelebeleggers GeenkapitaalinjectieinFortis

PolitiekFortistekoopNederlandse,BelgischeenLuxemburgsestaatnemen49%belanginFortis

HoogleraarDeVries Vertrouweniswatbankendoen

PolitiekKoersendalen/EuriborstijgtStaatsinterventieshelpenniet

Politiek Ingrijpeninvicieuzecirkel

MinisterBalkenendeenMinisterBos IngrijpenopEuropeesniveau

NederlandseStaat OvernameFortisBankNederland

Tabel 3.1 Overzicht Fortis Case

3.2Een(pogingtot)herstelvanvertrouwen

WeziendatinhetverhaalvanFortisvoortdurendpogingenwordengedaanomhet‘vertrouwenteherstellen’,ofmisschienbeteromdecomplexiteithanteerbaartemaken.Datisnieteenvoudig.Dezecomplexiteitistoegenomendoordecrisisendezetoenamewordtverklaarddoorhetwegvallenvanhetvertrouwen.Daardoorzittenweineenvicieuzecirkel.Vertrouwen,eenofmisschienweldemanieromcomplexiteithanteerbaartemaken,staatterdiscussie.Decomplexiteitneemthierdoortoe,maaromdathetvertrouwenterdiscussiestaatishetlastig–zonietonmogelijk–omdoormiddelvanvertrouwencomplexiteithanteerbaartemaken.Inhetonderstaandeoverzichtstaanderelatiesdieindezecasuïstiekeenrolspelen.Omdathetbijdeduidingvanderelatievanbelangisomdepartijtenopzichtevanelkaartepositioneren,isinditgevalgekozenomFortisalsorganisatiealsuitgangs-punttenemen.Datlevertdevolgenderelatiesop:

35

VrijwilligerelatieFortis–VEBFortis–CEO(Lippens)Fortis-AandeelhoudersFortis–Bos(onderhandelingen)

Opgelegderelatie

Fortis–AmerikaanseFinanciëlesectorFortis–LehmanBrothersFortis–AmerikaansNoodplanSpeculant–FortisGeruchten-FortisFortis–Leterme(garantiespaartegoeden)Fortis–Bos(garantiespaartegoeden)Fortis–EuriborFortis–Nederlandseoverheid(overname)

Tabel 3.2: Indeling van de relaties in vrijwillig en opgelegd vanuit het ‘Fortis’ perspectief

AldezerelatieszettenhetvertrouwenvanFortisophetspel.ZijlatenzienhoebeperktderolvanFortisisbijhetherstelvanhetvertrouwen.Veelvanderelatiesspelenzichimmersafophetniveauvanconfidence.DatbetekentdatFortishierzelfweinigaankandoen.Fortisheefttelevenmetdezevanzelfsprekendheid,endusookmethetterdiscussiestellen–devervreemding–daarvan.

Hetgaatdanmetnameom:- Amerikaansefinanciëlesector- LehmanBrothers- Amerikaansnoodplan- Speculantenengeruchten- Euribor

Hetherstelvanvertrouwenishiervooreenbelangrijkgedeeltegekoppeldaandehoopdatopdezeniveausweer(positiefgestemde)vanzelfsprekendhedeninhetlevenwordengeroepen.Daarnaastzienwedatdepogingentothetherstelvanvertrouwen,waarinFortisendedaarbijbehorendeactoropeenmeerdirectemanierprobeertderelatieweerwerkbaartemaken.Hierondereenoverzichtvandezepogingen.

Relatie Pogingtotherstel

Fortis–VEBCalculatie:helderheidcreërendoorhetontwikkelenvaneenstappenplan.OpdiemaniermoetFortismeerinzichtgeveninhaardoenenlaten.

Fortis–CEOTrust:deCEOtoontzijnoptimismedoormetzijneigengeldinaandelenteinvesteren.

Fortis–Aandeelhouders

Trust:Fortisprobeertaandeelhoudersgerusttestellendoor‘geruststellende’uitsprakenoverFortistedoen.DeuitsprakenslaannietofnauwelijksaanenlatenvooralziendathetoptimismeoverFortisnietlangeraanwezigis.

36

Fortis–Bos

Calculatie:deministerleverteenbijdrageaandeonderhandelingendiealsdoelhebbenomFortisopeenanderemanierindemarkttezetten.DooreenaandeeltenemeninFortiswordtgetrachtomdekeuzevoorFortisinplaatsvaneenkeuzeopbasisvanvertrouwenteherdefiniërenalseenberekendekeuze.Datwordtnietgeaccepteerd.

Fortis–LetermeCompensatie:doordegarantieopdespaargeldenteverhogenissprakevancompensatievoordeongewensteuitwerkingenvanhetfinanciëlesysteem.

Fortis–BosCompensatie:doordegarantieopdespaargeldenteverhogenissprakevancompensatievoordeongewensteuitwerkingenvanhetfinanciëlesysteem.

Fortis–Nederlandseoverheid

Confidence:doordeovernamevanFortisdoordeNederlandseoverheid.Dezeoplossingiseffectiefvanuitvertrouwensperspectief.Devanzelfsprekendheidvandefinanciëlesectorwordtingeruildvoordevanzelfsprekendheidvandeoverheid.

Tabel 3.3 Pogingen tot herstel van vertrouwen

Watwezienisdatdepogingenomhetvertrouwenteherstellenniet(altijd)lopenviahetvertrouwen.Alternatievenwordengebodenindevormvancompensatieencalculatie.Deboodschaplijkttezijn:zelfsalsuFortisnietvertrouwt,dannog–ofdanjuist–iseenbelegginginFortisdemoeitewaard.Vertrouwenwordtdaarmeegeherde-finieerdincalculatieencompensatie.Deeffectenhiervanlijkenoverigensbeperkt.Mogelijkkomtdatomdatereerstvertrouwennodigis,alvorenseendergelijkeboodschapaanslaat.Alshetvertrouwenwegis,danisdezeboodschapnietovertui-gendgenoeg.Hetkanookkomendooreenwisselwerkingtussendeverschillendeniveauswaaropvertrouwenhierterdiscussiestaat.Omtebepalenwaternuophetspelstaat,wordthieronderaandachtbesteedaanviercomplicatiesdiezichdoengeldenbijpogingenomhetvertrouwenteherstellen.

3.3Complicatiesenkansenbijhetherstelvanvertrouwen

Dedestructievewisselwerkingtussen‘vertrouwenin’en‘vertrouwenop’HetvertrouwenwaarophetfunctionerenvanFortisgebaseerdis,lijktongrijpbaar,ofiniedergevalmeerduidig.Opbasisvandebesprekingvandereconstructievandecasezienwedathetzowelom‘vertrouwenin’alsom‘vertrouwenop’gaat(zieooktabel3.2).Deaandelenkoersen–alsbelangrijkeindicatorvoorhetvertrouwenvanFortis–kronkelenhierdoorheen.Zeverenopenkrijgenklappenalserietsgebeurtmethetvertrouweninenhetvertrouwenop,maarzijtonendeachterliggendedynamiekniet.Erkannietuitafgelezenwordenwatmotievenvooreenkoerswijzigingzijn,hoewelallerleianalistenwelpogingendoenomstijgingofdalingterationaliserenenterelaterenaanconcretegebeurtenissenindemarktofinhetbedrijf.ZokanhetvertrouweninFortisnietgereduceerdwordentotdeCEOofFortisalsorganisatie.Zijblijktookafhankelijkvanhetvertrouwenopdewerkingvandefinanciëlemarkten

37

wereldwijd.ZelfsalsdienietdirectlogischaanFortisterelaterenzijn.ZobrengtdevalvanLehmanBrothersFortisindeproblemen,terwijlFortisgeendirectbelanginLehmanheeft.Eriswaarschijnlijkweleenwisselwerkingtussendeverschillendeniveaus,wantFortiswordtrelatiefhardgetroffendoordefinanciëlecrisis.Dezeverwevenheidvanvertrouwenmaakthetlastigomeenaanknopingspunttevindenvanwaaruithetvertrouwenwordthersteld.Fortiswordtgetroffendoorhetafbrokkelendevertrouwenophetfinanciëlesysteem.Zijprobeertdatteherstellendoorteintervenië-renenteinvestereninhetvertrouwenin.DezeinterventieskunnenhoogstenswataanhetvertrouweninFortisveranderen(maardoendatniet).

Pogingen tot herstel van vertrouwen leiden tot een verlies aan vertrouwenIndeFortiscasekomenverschillendeinterventieslangs.Zijhebbenallemaalalsdoelomhetvertrouwenteherstellen.EenaantalvandiepogingenspeeltinophetvertrouweninFortis.DatgaatopvoorhetindividueleingrijpenvandeCEOtothettekoopzettenvanheelFortisenuiteindelijkhetopknippenennationaliserenvanhetbedrijf.Steedshebbendeinterventiestijdelijkenigezin,ofsomshelemaalgeenzin,maarwerkenzenietduurzaamdoor.Sterkernog,doorhetmislukkenvandepogingentotherstelvanvertrouwenwordtdetoestandintoenemendematewanhopig:‘alsditniethelpt,watdanwel?’,lijktdeonuitgesprokenvraagdietelkensweeropkomt.Demaatregelenkrijgeneensteedsmeerdraconischensystematischkarakter,maarsteedsblijktdeproblematiekrondFortisresistentvoorhetmedicijn.HethoogtepuntvandezecyclusvanaanhoudendenstapelendgebrekaanvertrouwenishetnieteffectiefzijnvandegedeeltelijkeovernamevanFortisdoordedrieoverheden.Zelfseenbelangvan49%inFortissteltdemarktennietgerustenleidtbijvoorbeeldniettoteenherstelindekredietwaardigheidvanFortis.Debankkrijgtopdekapitaalmarktgeengeldmeergeleend.Economisch-technischgezienzoudezeoplossingafdoendemoetenzijn,definanciënvanFortiswarenhierdoorweeroporde,maardooreengebrekaanvertrou-wenblijktookdezeingreepnieteffectief.EndaarmeekreeghetvertrouweninFortisdeultiemeslagenwerdFortisletterlijkreddeloos.

Wezienoverigensdatnietalleengetrachtwordtomhetvertrouwenteherstellendoornieuwvertrouwenteschenken(zietabel3.3).Wezienhierookdatjuistanderebenaderingenwordeningezetomderelatiesweerwerkbaartemaken.HetlijkteropdatdezemaatregelendebeslissingvoorFortiswillenrationaliseren.Zewillenaanto-nendathetookopbasisvanberekendeargumentatiegoedisominFortisteinveste-ren.Dooreengebrekaanvertrouwenkomtdezeboodschapechternietofnauwelijksover.Hetvertrouwendaalthierdoornogverder,wantzelfseenberekendebeslissingbiedtgeensoelaas.DatgeldtzekervoorboodschappendievanuitFortiszelfkomen.Watbeterwerktisals‘externen’ingrijpen,zoalsdeoverheid.Datkunnenzedoendoorcompensatietebiedenofdoordeconfidenceteherdefiniëren.Hetherstelkomtvanbuiten,zolangereengeloofwaardigbuitenis.Alshetvertrouwendanuiteindelijkhersteldwordt,dangebeurtdatnietbinnendefinanciëlewereld,nochbinnenFortis.Definanciëlewereldblijktnietovervoldoende

38

middelenoftoereikendemanierentebeschikkenomhetvertrouwenteherstellen.Mogelijkwerderteveelvertrouwdopvertrouwen.WatwelhelptisdatvertrouwenwordtovergenomendoordeNederlandseoverheid.HierdoorverandertFortisvaninstitutionelecontext.Hetvertrouwenisnietlangerafhankelijkvanaandelenkoersen,maarhetvertrouweninFortisbestaatbijdegratievanvertrouwenopdeNederlandseoverheid.Deoverheidishier–naastbeoordelaarvanhetvertrouweninderolalstoezichthouder–ookeenhelperdieeendosisvertrouwenaaneeninstellingkantoedienen.Devanzelfsprekendheidvandefinanciëlemarkten,wordtvervangendooreenvanzelfsprekendheidopoverheidsniveau.Datlijkteenadequateoplossing,maaralleenalservoldoenderedenisomtegelovendatookderedderzelfoplangetermijntevertrouwenis.IsdeNederlandseoverheidbijvoorbeeldinstaatomnogeenrondevanreddingsactiesoptebrengen?Hoekredietwaardigzijnoverhedenzelfnog?Enhoesterkzijninternationaleinstitutiesensamenwerkingsverbandenalszenogverderonderdrukwordengestelddooreenvolgendefaseindekredietcrisis?Daarhoortbovendiennogdevraagbijwatdeperverseeffectenzijnvanhetbestaanvaneendergelijke‘redder’:roepthetgeenstrategischgedragopbijbankenofinhetsysteemalsgeheel.Alsmenweetdaterreddingkomt,danloktdatuittotrisicovolgedrag.Helemaalalsdeprijsvoordereddingineersteinstantienietdoordebanken(ofdebankiers)wordtopgebracht,maardoorburgersenbedrijveninanderesectoren.

Zelfreferentieel vertrouwen, ‘zeggen is zien’Hetvertrouwenindefinanciëlesectoriseencruciaalproductiemiddelvoordesectorzelf.Hetgaatnietomvertrouwenvanbuitenstaandersinhetsysteem,maaromhetsysteemzelf.Hetvertrouwenisdaaromzelfreferentieel.Indehandelingenindefinanciëlesectorwerd–totvoordecrisis–hetvertrouwenindehandelingendieindesectorplaatsvondenbevestigd.Hetwasalsvanzelfsprekend.Bankenleendengewoongeldaanelkaarenaandebedrijven.Alshetvertrouwenernietmeeris,stokthethandelen.Erzijndangeenandereaanknopingspuntenmeerdiealsback-upwerken.Alsvertrouwendebasisisvanhetfinanciëlestelsel,dankomtmeteencrisisvanhetvertrouwenhetfinanciëlestelselingevaar.Erisdannietsandersmeeromoptevertrouwenalshetvertrouwenisweggevallen.Definanciëlecrisislaatdaarmeezienhoerisicovolvertrouwenopvertrouwenis.

3.4Conclusie:lessenuitdecasusFortis

Opbasisvandebestuderingvaneenpogingtotherstelvanvertrouwen,kunnenwevervolgensterugblikkenopdevragendiebijhetslotvanhettheoretischkaderzijngesteld.Dezevragenzijn:

Watisdeaardvanderelatie?Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?Isdeinvullingvanderelatiepassendbijhetbelangdatophetspelstaat?

39

Deeerstevraagbeantwoordenwijdoortekijkenofderelatievrijwilligofgedwongenis.Daaruitontstaathetvolgendebeeld:

Wat is de aard van de relatie?Indecasuskwamenverschillenderelatiesaanbod.Relatiesopbasisvanvrijwilligheidzijnrelatiestussen:- Fortisenaandeelhouders(VEB)- Fortisenhetmanagement

Relatiesdiegezienkunnenwordenalsgedwongenrelatieszijn:- RelatietussenFortisenhetfinanciëlesysteem- RelatietussenFortisendeondergangvanLehmanBrothers- RelatietussenFortisendeAmerikaanseoverheid

Relatiesdievanuiteennationaalperspectiefsterkafhankelijkzijnvandeinstitutionelepositiediewordtingenomen:- RelatietussentoezichthouderenFortis- RelatietussenministervanFinanciënenFortis

Detweedevraagbeantwoordenwedoortekijkennaarhetaantaltoekomstscenario’swaarmeerekeningwordtgehouden.

Is in deze relatie sprake van vertrouwen of niet?Watwezienindezecasuïstiekisdaterinbijnaallerelatiessprakewasvanvertrouwen.Inditgevalbetekendedatdatwerduitgegaanvaneenrooskleurig–renderend–toekomstscenario.Alshetgaatomhetherstelvanvertrouwendanzienwedatinsommigegevallengebruikwordtgemaaktvanvertrouwenomvertrouwenteherstellen,inanderegevallenwordtgebruikgemaaktvanwantrouwenomvertrouwenteherstellen.

Vertrouwenomvertrouwenteherstellen:- CEOvanFortisdieaandelenFortiskoopt.- MinistervanFinanciendieervanuitgaatdatdefinanciëlemarktenzozullenwerkendatdeverkoop

vanFortisuiteindelijkrendabelis.

Wantrouwenomvertrouwenteherstellen:- TienstappenplanvandeVEB.- Berekening(economischelogica)dieaanmoettonendatFortisgezondis.

Totslotisernogeenderdecategorie,deverplaatsingvanvertrouwenomvertrouwenteherstellen:- OvernamevanFortisdooroverheidwaardoordeinstitutionelepositiewijzigt(endeoverheidmeer

mogelijkhedenheeftomwantrouwenteorganiseren).

Bijdederdevraaggevenwedebelangenaandieophetstelstaanendoenweeenvoorzetvooreenbelangenafweging.

40

Belangenafweging

Debelangendiehierophetspelstaanzijn:- DebelangenvanFortisendaarmeevandefinanciëlesector- Debelangenvanderedder,inditgevaldeNederlandseoverheid

DoorhetreddenvanFortisenanderefinanciëleinstellingenheeftdeNederlandseoverheidzichzelfkwetsbaargemaaktvoorontwikkelingenopdefinanciëlemarkten.Derisico’sdaarvanwordennureedszichtbaar.Devraag‘wieredtderedder?’tasthetvertrouwenindeoverheidmogelijkaan,maardatmaakthetnietmindernoodzakelijkhaartochtestellen.

41

Hetisdevraagwatdelessenuitdefinanciëlecrisis,inhetbijzonderdeervaringenmethetverliesaanendepogingentotherstelvanhetvertrouweninFortis,betekenenvoordeoverheid.WedoendathierdoordetoepassingvandelessenopeendoorhetMinisterievanBZKaangereiktecasus.Wepassendelessenuitdekredietcrisistoeopderelatievandeoverheidtotandereactoren.Daarbijgaathethieromeeninterbestuur-lijkecasus,eenoverheidinrelatietoteenandereoverheid.WevragenonsafofhetverstandigisomvertrouweninteinzetteninderelatietussenRijkengemeenten.Dezevraagbeantwoordenwedoorgebruiktemakenvandestukken:‘UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht,DeBestuurlijkeRoutekaartvooreenInterbestuurlijkeVeranderopgave’(2009)en‘SamenaandeSlag,BestuursakkoordRijkenGemeenten’(2007).Inbeidestukkenspeeltvertrouweneenrol.Voordebestuursak-koordenisgekozenomdatzijalsdoelhaddendevertrouwensrelatietussenRijksoverheidendecentraleoverhedenweerteherstellen,wantdezerelatiehadindeloopdertijdveelschadeopgelopen.Hetinstrumentontwikkeldezichvervolgenstoteenstandaard,dienogaltijdwordtgehanteerdinhetverkeertussenRijksoverheidendecentraleoverheden.

NaastdedocumentenputtenwehieruitdebevindingenvaneenwerksessiemetambtenarenvanBZK.Nadatweeenbeeldhebbenontwikkeldvandewijzewaaropvertrouwenindebestuursakkoordstukkenwordtgebruikt,analyserenwedatbeeldvolgensdemethodedieweinhoofdstuk2hebbenontwikkeld.Vervolgensgaanwemeergedetailleerdinopderelatietussenrijkengemeentenenopdetoekomstscena-

4.De lessen en het analysekader:vertrouwen als houvast voor bestuur?

42

rio’sdiedaarbijinhetspelzijn.Tenslottedoenweuitsprakenoverdemanierwaaropvertrouwenenwantrouwenhierinvullingkunnenkrijgenenwatdatvooroverheids-sturingbetekent.

4.1Vertrouwenineeninterbestuurlijkerelatie

Alsweopzoekgaannaarvertrouwenindebeidegeanalyseerdeakkoorden,danzienwedatvertrouwendaareenprominenterolspeelt.Hetwordtingezetbijeenmotive-ringvan‘hetBestuursakkoord’enbijde‘HerzieningvandeInterbestuurlijkeVerhoudingen’.

InhetBestuursakkoordwordtderolvanvertrouwenduidelijkindeopeningsparagraaf:

‘Vertrouwenligtaandebasisvaneengoedfunctionerendesamenleving:vertrouwenvanburgersinelkaar,vertrouwenvandeburgerindeoverheidenvertrouwentussendeoverhedenonderling.HetisdegezamenlijkeambitievanhetkabinetendeNederlandsegemeentenomaldezevormenvanvertrouwenteversterken.Eenwaardevolledemocratie,eenverbindendbestuureneendienendeoverheidzijnhierbijvoorwaarden.Altijdstaatdeburgercentraal’(BestuursakkoordRijkenGemeenten2007).

InhetUitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezichtkomthetbelangvanvertrouweninhethoofdstuk‘Visieopinterbestuurlijktoezicht’aanbod.

‘Hetrijkheeftdeopdrachtombijdecentralisatievantakendetaakuitvoeringdaadwer-kelijklostelaten,meertevertrouwenopdetaakuitvoeringdoordecentraleoverhedenenopdedaaraanwezigecontrolemechanismen.[…]Dedecentraleoverhedenhebbendeopdrachtomdehorizontaleverantwoordingsmechanismenteversterkenenhetvertrouwenindeoverheidwaartemaken.[…]Goedeinterbestuurlijkeverhoudingenvragendusomeengezamenlijkeinspanningvanalleoverheidslagenomvertrouwentegevenenteverdienen.Hierdoorkanhetinterbestuurlijketoezichtsterkwordenverminderd.’(UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht,p.10)

Inbeidecaseswordtvertrouwengezienalséénvandefunderendeprincipesinderelatie.Hetiseenuitgangspuntenzodoendeeenbelangrijkelementinderedeneringdieaanhetbeleidtengrondslagligt.Althans,datlaatdetekstzien.

4.2Vertrouwen:relatieentoekomstscenario’s

Omtekijkenoferbehalveallerleitekstueleverwijzingennaarvertrouwenookdaadwerkelijksprakeisvanvertrouwenindevoorgesteldeinterbestuurlijkeverhoudin-gen,gaanwenaderophetbeschrevenarrangementin.Wehanterenhiervoorhetinhoofdstuk2en3uitgewerktekader.

43

Wat is de aard van de relatie? Opgelegd of vrijwillig?AlseerstegaanweinophetBestuursakkoord.Tijdensdewerksessiemetdeambtena-renvanBZKwerddoorhenhetbelangvan‘hetgesprek’benadruktdatdoorhetBestuursakkoordopgangwordtgebracht.BZKverteltdegemeentennietwatzemoetendoen,maargaatmetdegemeenteningesprek.Hierdoorisersprakevaneenverschuivingvanmeeropgelegdnaarmeervrijwillig.Daarinzitvolgensdeambtenareneenbelangrijkeontwikkeling;nieteenszozeerhetakkoordzelf,maardewegernaartoeiseenbelangrijkeuitdrukkingvaneenbewegingnaarvertrouwen,eneenvertrouwenineenrelatiediebovendienelementenvanvrijwilligheidomvat.Ofiniedergevalnietgeheelisopgelegd.Hetisnoglanggeenuitsluitendvrijwilligerelatie,wantooklosvanhetBestuursakkoordzijnRijkengemeententotelkaarveroordeeld.Zeverkerenfeitelijkineentweezijdigopgelegderelatie,waarbijerweluitdrukkelijkemachtsverschillentussenbeidepartijenzijn.Derelatieiszekernietsymmetrisch.

EenzelfdeverschuivingzienwebijdeHerzieningvanhetInterbestuurlijkToezicht.IndeHerzieningInterbestuurlijkToezichtstaatoverdeveranderendetoezichtverhoudin-gen(gekoppeldaanvertrouwen)hetvolgende:

‘Hetrijkmoetdusterughoudendzijninhetgebruikvanverantwoordingentoezichtennietdoorspecifieketoezichtbepalingenwilleninterveniërenindedecentraletaakuit-voering(HerzieningIBT,p.9)[…]Hetrijkheeftdeopdrachtombijdecentralisatievantakendetaakuitvoeringdaadwerkelijklostelaten,meertevertrouwenopdetaakuit-voeringdoordecentraleoverhedenenopdedaaraanwezigecontrolemechanismen.DitbetekentookdateenministernietdoordeKamerterverantwoordingkanwordengeroepenoverdetaakuitvoeringvanindividueleprovinciesengemeenten.Dedecentraleoverhedenhebbendeopdrachtomdehorizontaleverantwoordingsmecha-nismenteversterkenenhetvertrouwenvanderijksoverheidwaartemaken’(HerzieningIBT,p.10)

Deverschuivingvanmeernaarminderopgelegdofvanmindernaarmeervrijwilligkrijgthiergestaltedoordevoorgesteldevervangingvanverticaaltoezichtdoorhorizontaaltoezicht.GemeentenkunnenhuneigentoezichtorganiserenenzijnhiervoornietmeerafhankelijkvanhetRijk.HetRijkhoudtnietlanger–ofveelminder–vanuitdeverticalerelatietoezicht,maarspoortdelokaleoverhedenaanominzelfteontwikkelenhorizontaleverbandenhettoezichtopdetaakuitvoeringteorganiseren.Interessantisweldatze,alswedetekststriktnemen,wel‘deopdrachtkrijgen’omhetvertrouwenvandeoverheidwaartemaken.Defermheidvandieuitspraakstaatinenigcontrastmetdenotievanvertrouwen.Zijmaaktiniedergevalduidelijkdathetvertrouwenzichzelfnietreguleert.Tijdenshetleeratelierwerdeenbelangrijkeaanvullendeopmerkinggeplaatstbijdeverschuivingvaneenmeernaareenminderopgelegderelatie.Debestuursakkoordenbrengenmogelijkmeeropgelegderelatiesmetzichmeedanweopheteerstgezichtzoudenvermoeden.Doormetdegemeentenafsprakentemakenwordenimmers

44

andereministeriesanderdrukgezetomzichaandezeafsprakenteconfirmeren.Deafsprakenleggendusandereactorenweervastinderelatie.Waaraandeenekantderelatieeenmeeropenkarakterkrijgt,wordtdezeaandeanderekantingeperktenmeeropgelegd.Globaalbekekenzienweduseenverschuivingvan‘meeropgelegd’naar‘meervrijwillig’.IniedergevalalsweinhetbijzonderkijkennaarderelatietussenBZKengemeentenindeBestuursakkoorden.

Devolgendevraagisofweookeenverschuivingzienopdevraagmetwelketoekomst-scenario’srekeningwordtgehouden?Enofdateréénisofdatermeerzijn?HiervaltdirectopdatbijhetBestuursakkoordsprakeisvaneenverschuivingnaarééntoe-komstscenario–datwatindeakkoordenstaat–zonderdaarbijvoorzieningentetreffenvoorhetgevaldeafsprakennietnageleefdworden.Metafwijkendescenario’swordtgeenrekeninggehouden.Erzijngeen‘straffen’of‘sancties’indezegevallen.Zewordenalthansnietgenoemd.Evenminishetmogelijkomdanderelatieteverbreken.DatdegemeentenenhetRijkookindetoekomstnogmetelkaarsamenmoetenwerken,zoueenstimulanskunnenzijnomtedoenwatervanhenverwachtwordt.Devraagofditvoldoendeis,wordtnietbeantwoord.Ookwordternauwelijksaandachtbesteedaanderisico’svanhetvertrouwen.Hetlijktteduidenopdeveronderstellingdathetvertrouwenhierzelfregulerendwerktendathetvanzelfsprekendenduurzaam‘is’.Datkanbetekenendathetvertrouwenwelergradicaalenietwatnaïefwordtingevoerd.Hetkanookbetekenendathetfeitelijkweinigomhetlijfheeftendathetnietbijzonderserieusgenomenwordt.

Inhetgevalvandeherzieningvanhetinterbestuurlijktoezichtliggendekaartenanders.Eenradicaleenlogischeconsequentievanhetomarmenvanvertrouwenzouhetafschaffenzijnvanhettoezicht.Toezichtisimmersgebaseerdopdeveronderstel-lingdatdetoekomstnaarallewaarschijnlijkheidandersuitpaktdanverwachtofgehoopt.Watwehierdanookvooralzieniseenverschuivingvantoezicht,vanverticaalnaarhorizontaal.Alservertrouweninhetspelis,danisdathetvertrouwenoverhetkunnenuitvoerenvantoezichtdoordegemeenten.Dezeverschuivingengevenalaandatereenaantaladdertjesonderhetgraszitalshetgaatomdeorganisatievanvertrouwen.Hieronderwerkenwedatverderuitdoortelatenziendathetschen-kenvanvertrouwenookcomplicatiesenrisico’smetzichmeebrengt.

4.3Complicatiesbijvertrouwenopvertrouwen?

Ishetverstandigomopdezemaniermetvertrouwenomtegaan?Weziendaarvooropbasisvandelessenuitdefinanciëlecrisisendeeerdereconceptueleverkenningeenaantalmogelijke/waarschijnlijkecomplicaties.Meergedetailleerdkomenwebijdevolgendeproblemen:

45

Opgelegde vrijwilligheidDeoverhedenwaardearrangementenbetrekkingophebben,‘kiezen’nietvooreenrelatiemetelkaar,maarzijninfeitetotelkaarveroordeeld.Watmeervrijwilligheidinderelatiebrengen,kanderelatietengoedekomen,maarisookriskant.Steldatdeafsprakennietwordennagekomen,dankanhetRijkbesluitenomdevertrouwensrela-tieterugtedraaien.Datisproblematischwantdoordattedoenkandeheleoverheiddestempelkrijgenvan‘niettevertrouwen’.Hetheleoverheidssysteemkandaardoorindiskredietkomen.Gemeentenkunnenderelatiezoalsvastgelegdinbestuursakkoordennietformeelterugdraaien,maarzijkunnenerwelvoorkiezenomzichnietaanhetakkoordtehouden.Dezekeuzekangerechtvaardigdzijn,omdateengemeentemetmeerbelangenrekeningdienttehoudendandievanBZKalleen.Bovendienisderelatievandienaarddatzeookblijftvoortbestaanalshetvertrouwenophetspelwordtgezet.

Ruimte voor meerdere scenario’sHettweedepuntdathieraandeordeis,isdevraagwaterophetspelwordtgezet.Zijndeafsprakenvandienaard,datalszijandersuitpakkendanverwachtdat‘spijt’danvoldoendeis.Inpersoonlijkerelatieskan‘spijt’eenbelangrijkerolvervullen,maarinderelatietussenoverheidengemeentenkanspijtooksnelgekoppeldwordenaannaïviteit.WaaromhebbenRijkengemeentenergeenrekeningmeegehoudendatuitkomstenanderszoudenkunnenzijndanverwacht?Invriendschapsrelatieskunnenweervanuitgaandatanderenzichaanhunwoordhouden.Eenzelfdeverwachtingkoestereninoverheidsrelatiesduidtvooralopnaïviteit.Hetzorgterookvoordatdepartijenmetlegehandenstaanalszakenandersuitpakkendanverwacht.

Een dubbele kwetsbaarheidOokbijdeherinrichtingvanhetinterbestuurlijktoezichtontstaateenprobleemdoorhetverschuivenvanderelatie.Deveronderstellinglijkthierbijtezijndathorizontaaltoezichtbeterwerktdanverticaaltoezicht.DatneemtnietwegdathetRijkookterverantwoordinggeroepenkanwordenalshethorizontaletoezichtfaalt.HetgevenvandeverantwoordelijkheidaandegemeentenbetekentnietdathetRijkdaardoorbuitenspelkomttestaan.AangezienhetRijkdezebeslissingkannemen,iszijook(mede)verantwoordelijkvoordegevolgen.Erishiermetanderewoordensprakevaneendubbelekwetsbaarheid.Steldathethorizontaletoezichtfaalt,danstaatnietalleendattoezichtophetspel,maarookhetvertrouwenvanhetRijkindegemeenten.

Lagere transactiekosten vormen de basisVertrouwenlijktindezebeidearrangementendusopeenheelspecifiekemanierinvullingtekrijgen.Hetarrangementlijktvooralbedoeldomtegenlageretransactie-kostenééntoekomstscenarioterealiseren.Hetisfeitelijkeenuitvoeringsarrangement,waarinvertrouwenbedoeldisalseenmanieromtegenlagekostendeasymmetrieinderelatieteorganiseren.Vooraldecontrolelastenwordenvermeden,iniedergevaloppapier.Datkaneenwezenlijkebaatzijn,maardevraagisofdetransactiekostendaadwerkelijklageruitpakkenalshetvertrouwennietwordtwaargemaakt.

46

De symboliek van vertrouwenDaarnaastlijkthetvertrouwenhierooksterktewordeningezetalssymbolischedaad.BZKorganiseerthiernietalleenderelatietotverschillende‘agenten’,maarlijktookvooralopteroepentoteenmeer‘vriendelijk’gesprek.Vertrouwenspreektnietzozeeruithetarrangement,maarishiervooraleenoproep:‘latenweelkaarvertrouwenenvooralnietteveelbestrijden’.Datismeereenoproepophetniveauvan‘omgangsvor-men’danophetniveauvansturingsrelaties.‘Samenkomenweerweluit’,zolijktdesymboliekvanbeidenota’stezijn.Datisopzichzelfnietperseeenverkeerduitgangs-punt,vaakzalhetzelfsheelfunctioneelzijn,maardatbetekentnietdatdaarmeederelatiefundamenteelvankarakterisveranderd.

4.4Conclusie:gematigdvertrouwen?

TerafsluitingvandezecasuskunnendevragendieookindeslotconclusievanFortisaanbodkwamennogmaalsbeantwoordworden.Dezevragenwaren:

Watisdeaardvanderelatie?Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?Isdeinvullingvanderelatiepassendbijhetbelangdatophetspelstaat?

Deeerstevraagbeantwoordenwedoortekijkenofderelatievrijwilligofgedwongenis.Daaruitontstaathetvolgendebeeld:

Wat is de aard van de relatie?

Indecasuskwamenverschillenderelatiesaanbod.Derelatiestussenoverhedenzijnveelalgedwongenrelaties.Datgeldtookvoorderelatietussenrijkengemeenten.

Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?

Indezerelatiezienwepogingentothetinvoerenvanvertrouwen:- Afsprakeninhetbestuursakkoorddienietafdwingbaarzijn.- Geenscenario’svoorhetnietnalevenvandeafspraken- Eenverschuivingvanverticaalnaarhorizontaaltoezicht

Belangenafweging- Hetschenkenvanvertrouwenbetekentnietdaterdaadwerkelijkvanvertrouwenkanworden

uitgegaan,hetvertrouwenisnietzelfregulerend.Erzijnverschillendebelangeninhetspeldieditvertrouwenterdiscussiekunnenstellen.

- Hetvertrouwenopinterpersoonlijkniveaukannietvertaaldwordennaareenvertrouwenopinstitutioneelniveau.

- Hetisrisicovolomindezerelatievanvertrouwenuittegaanengeenrekeningtehoudenmetalternatievescenario’s.Juistvandeoverheidkanverwachtwordendatzijhiervooreenvangnetcreëert.

- Vertrouwenwordtingezetvanuitefficiencyoverwegingen,maarderisico’sdiedatmetzichmeebrengtkunnenkostbaarzijn.

47

Debovengenoemdecomplicaties,vooralbelichtbijdebelangenafweging,stellenhetvertrouwenopvertrouweninoverheidsrelatiesterdiscussie.Alsdeteleurstellingingegevenvertrouweneenbelangrijkeoorzaakvandebeschadigingvanvertrouwenis,dankunnendeoverhedenzichzelfweleensineenlastigparketbrengendoorzoopvertrouwenintezetten.Zelopendekansomdoordemanierwaaropzehetvoorafhebbengeorganiseerdeenmogelijketeleurstellingachterafalintebouwen.Demotievenvoordeintroductievanvertrouwenzijnbegrijpelijk,inhetbijzonderdereductievankostenvoorcontroleentoezichtenhet‘gebaar’naardemedeoverhedendathetRijkmeerineenopenrelatiemethenwilstaan.Beideelementenhebbenuiteraardmetelkaartemaken.Hettweededraagtinpotentiesterkbijaanheteerste,enviceversa.Hoeweldieintentiesdusgoedengeloofwaardigzijn,ishetdevraagofdezeuitwerkingenvooralvastleggingdaarvanookgoedzalwerken.Onsvermoedenisdatzedeeerstepraktischetestsnietzullendoorstaanendatalsnelzalblijkendatdebeeldenenverwachtingentochuiteenlopenendatdeprestatiesafwijkenvanwatpartijenvanelkaardachtentekrijgen.Hetisdevraaghoerobuusthetarrangementdannogis.

Belangrijkerisechteromteconstaterendatvertrouwenvoordezerelatieendezebedoelingenhelemaalnietnoodzakelijkis.OmderelatietussenRijkengemeentenopeenprettigemanierintevullenzijneranderemogelijkhedenbeschikbaar.Erisnugekozenvoorhetnietbesprekenvandeoptiedatanderennietvolgensverwachtingopereren,terwijleengesprekoverwattedoenbijalternatievetoekomstscenario’sderelatieookkanversterken.Hetonderzoekenvandergelijkeafsprakenkaneenvangnetbieden,datjuistindezetijden–metveelonzekerheid-belangrijkis.

Hetnadenkenoverhet‘Whatif ’-scenarioisingegevenvanuitdetaakvandeoverheidomhaarburgerstebeschermen.Deoverheidheeftbijzondereverantwoordelijkheden,diegrotezorgvuldigheidinhethandelenvereisen.Degekozenmaniervanvertrouwenpastdaarvolgensonsnietgoedbij.Steldatsprakeisvanmisplaatstvertrouwen,opwiekandeburgerdaneenberoepdoen?Deburgerisinveelopzichteneenonderdaandieeenzijdigvandeoverheidafhankelijkisenwaarbijoverheidshandelendiepindepersoonlijkesfeerdoordringt.Deoverheidkanveelschadeaanrichten.Daarombeschermendeklassiekegrondrechtendeburgertegendeoverheid,zonderdatdeburgerdeoverheidhoefttevertrouwen.Tegelijkertijdgevendesocialegrondrechtendeburgeraansprakenopoverheidsvoorzieningen,waarbijhetvertrouwenvandeburgerindeoverheidgeenrelevantefactoris.Ietsvergelijkbaarskanwordenopge-merktoverdeverhoudingtussenoverheden.Derelatievanwederzijdseafhankelijk-heidishiereenzekerheiddiesterkerisdandevertrouwensrelatie.Dezezekerheidiswettelijkverankerdindesystematiekvanmedebewindencomplementairbestuur.

Voordeoverheidlijkthetdaarom–ookindeinterbestuurlijkerelatie–vooralzoekennaareenvormvangematigdvertrouwen.Daarinzouenerzijdswelmoetenwordengeprobeerdominderdaaddeonderlingeverhoudingengoedenwerkbaartemaken,

48

maarmaganderzijdsookzekeraandachtzijnvoordevraagwatergebeurtalshetnietgoedgaat.Daarvoorkunnendanexplicietevoorzieningenwordengetroffen,indevormvangeorganiseerdwantrouwen.Voordeoverheidlijkenvooralmogelijkhedenteliggeninhetopbouwenvangemengdearrangementenmetelementenvanvertrou-wen,geflankeerddoorelementenvanwantrouwen.Diekunnen,afhankelijkvanhetonderwerp,georganiseerdwordenalstoetsvooraf,controletijdensdeuitvoeringofindevormvanchecksandbalancesoverhetgeheleproces.Belangrijkisdeconclusiedatditniethoefttebetekenendatdaarmeehetvertrouwennietvandegrondkankomenenkangroeien.Integendeel.Wemenendatheteenvoorwaardeisomindecontextvandeoverheidtotenigevormvanvertrouweninderelatietekomen.

49

5.1.Hetrisicovanvertrouwen

DefinanciëlecrisisendeFortiscasehebbendebeidekantenvanhetsturenopvertrouwenlatenzien.AandeenekantwasvertrouweninFortisenindefinanciëlesectordeafgelopenjarenlucratiefenproductief.Daarvanhebbenallebetrokkenendirectofindirectzeergeprofiteerd.Zelfsmetdeverliezenvandefinanciëlesectormeegewogenishetsaldovandewelvaartsgroeinogsteedszeerpositief.Hetloslatenvanhetfinanciëlesysteemheeftdushetnodigeopgeleverd,vertrouwenheeft‘uitbe-taald’.Maaralserietsmisgaatmetvertrouwen,danisookgeblekendaterdanweinigtotnietsmeerisomopterugtevallen.Endatdeverdelingvandehogekosten,diedaarmeegepaardgaan,voorgroteproblemenbijallerleipartijenzorgtdieeropzichweinigaankondendoen.Datisdekeerzijdevanhetvertrouwen,hoelucratiefhetpersaldonogsteedsis.Vertrouwenisbehalvelucratief,ookkwetsbaarenmoeilijkherstelbaar.DeoptimistischelijnzienweookindedooronsbestudeerdecasesvanBZK.Netalsvoordekredietcrisisindefinanciëlemarkten,spreektookBZKindestukkenoververtrouwenvooraloverdezonnige(enlucratieve)kantenervan.Vertrouwenlevertop,zoisdeveronderstellingenhetiseenmanieromdegespannenverhoudingenmetanderepartijeneenrijkereenprettigereinvullingtegeven.Partijenconstaterendatdewegvanhetopstapelendewantrouwendoodlooptenlijkendanradicaalophettegenovergesteldetewillenvertrouwen.Zowordtvertrouwenneerge-zetalsmiddelomefficiencytebewerkstelligen(mindertoezichtlasten;hetbesteuit

5.Conclusie

50

partijenhalen)enwordthetingezetomdeonderlingeverhoudingenteverbeteren(prettigereverhoudingen;beterebasisvooroplossenvanconflictendieonvermijdelijknogzullenontstaan).

Hoewelhetoptimismeendemogelijkebatenterechtzijn,hetzijninderdaadmoge-lijkeuitkomstenvaneeninvullingvaneenrelatieopbasisvanvertrouwen,zienweechterookeenanderekantvanhetsturenopvertrouwen.Indecasesiseenaantalrisico’srondhetsturenopvertrouwenzichtbaargeworden.

De ongrijpbaarheid van vertrouwenWeziendatvertrouweninveelgevallenonkritischwordtgebruikt.Hetis‘goed’,zondertwijfel,voorbehoudofprecisering.IndecasesvanBZKwordtgeenduidelijkeomschrij-vinggegevenvanwatvertrouwenis.Hetlijkteropdatwedatallemaalwelweten,vertrouwenisvanzelfsprekend.DeFortiscaseheeftdaarentegenlatenziendatvertrou-wenhelemaalgeeneenvoudigeneenduidigconceptisendathetuitmaaktwelkevormvanvertrouwenaandeordeis.Hetvertrouwentoondezichintalvangedaantesenbleekongrijpbaar,ookomdatallebetrokkenenopheelverschillendeniveausenoverheelverschillendevormenpraatten.Eeneenvoudigeeneenzijdigeinzetvanhetconceptvertrouwenbetekentnietdatvertrouweneenvoudigofeenzijdigterealiserenofteherstellenis.Ietsofiemandvertrouwenbetekentnognietdatietsofiemandtevertrouwenis.Ensomsisvertrouwengeenexplicieteafwegingvanmensen–mensenwetennietdatzevertrouwen–maargaathetdeafwegingteboven.Derealiteitvanvertrouweniszodoendenietdathetvanzelfsprekendis,maarjuistdathetonduidelijk,ongrijpbaarenambiguis.Duidelijkheidontstaatnietvanzelf,maarmoetdoordebetrokkenenworden‘gemaakt’.

Het risico van het herstel van vertrouwenIndecasuïstiekginghetsteedsomeenherstelvanvertrouwen.Derelatiebegintnietvanuithetnietsofvanuiteenpositieveuitgangspositie,maarvertrokvanuiteenachterstand.Erwasiets‘stuk’endatmoestwordenhersteld.Hoewelwenietexactwetenhoedatbijdeinterbestuurlijke verhoudingenuitpakt(diecasusisnogniet‘afgelopen’),zagenwedathetherstelvanhetvertrouwenbijFortisproblematischwas.Hetherstelvanvertrouwenbleeknietgemakkelijk.OpverschillendemanierenwerdgepoogdombijFortishetvertrouwenteherstellen.Nietalleendooropnieuwvertrouwentegeven,bijvoorbeelddoorzakenals‘berekend’voortestellenofdoor‘compensatie’tebiedenoftegaranderen.Meestalluktendezepogingennietofwarendeeffectenzeertijdelijkvanaard.Omdathetnietgeluktwasomhetvertrouwenteherstellenwerdhetvertrouwenvervolgensnogmeerbeschadigd.Nietalleenhadhetgevenvanvertrouwengeenzinmeer,ookdeberekendebeslissingwerdnietopgepakt.Pogingenleiddenniettotresultaten,maarkloptenweldeverwachtingenop.Enhetschrillecontrasttussenverwachtingenresultaatzorgdevooreenverderereductievanvertrouwen.Zoontstondeennegatievespiraal,waarbijhetvertrouwenlangzaamuitderelatiewegliepeneruiteindelijkgeheeluitverdween.Metdeultiemeconsequentiealsgevolg,namelijkdat

51

hetbedrijfFortistegenmajeuremaatschappelijkekostenenmetnogveelhogerekostenvoordeeigenaandeelhouders,moestworden‘gered’.HetisdevraagwatergebeurtalseendergelijkespiraalookinderelatietussenhetRijkendemedeoverhe-denoptreedt.Watzijndandegevolgen?Enwiekandanalsredderinterveniëren?Depogingomderelatieteverbeterendoordeintroductievanvertrouwenisopzichzelfnobelenkansrijk,maarbevatookeenrisicovanhetverderverstorenvanjuistdierelatie.Hetmedicijnkannieuwekwalenveroorzakenenbestaandeklachtendoenverergeren.

Vertrouwen is maar beperkt zelfregulerendSlechtseenenkelevormvanvertrouweniszelfregulerend:vertrouwengevenbetekentindiegevallenookvertrouwenkrijgen.Heteigenhandelenwordtweerspiegeldinhethandelenvandeander.Dathetsomszogaatbetekentechternietdathetaltijdaandeordeis.Hettegendeellijkt(helaas)eerderwaar.Hetzelfgevenvanvertrouwenblijktgeengarantievooreenrelatiemeteenanderdiewerktvolgensdeprincipesvanvertrouwen.Tochlijktvaak–ookindecasesvanBZK–vandezeveronderstellingtewordenuitgegaan.Ofdatdeuitwerkinginiedergevalopdezeveronderstellinglijkttezijngebaseerd.Datgebeurtbijvoorbeeldalsopdeefficiencyvoordelenvanvertrouwenwordtgewezen.Vertrouwenisefficiëntomdathetminder controlevereist.Datklopt,maaralleenalserietsvaneenzelfregulerendvermogentotstandkomt,waarbijactorenzichzelfenmogelijkookanderengaancontrolerenenaanspreken.Danvervangtzelfreguleringdecontroleenisersprakevaneenefficiencyvoordeel.Decontroleverdwijntdanniet,maarverandertvanlocusenfocus.Partijenmatigenzichzelf,uitzichzelf,zonderdatdaaranderenvoornodigzijndietoezienopderelatie.Indeanalyseisdatzelfregulerendevermogenterdiscussiegesteld.Hetisnietvanzelfaanwezigenisbovendiennietzomaarrobuust.Hetiseerderzeldzaamenkwetsbaar.Vertrouwenisalleenzelfregulerendbinneneenbepaaldeenbeperktecontext.Inalleanderegevallenzalhetgevenvanvertrouwenookvragenomhetorganiserenvaneenvangnetvooralshetandersuitpaktdanverwacht.Endezeorganisatiekosttijdengeld,énbrengthetrisicometzichmeeomhetvertrouwenindewielenterijden.Hoewelelementenvanwantrouwenvaaknoodzakelijkzijnomvertrouwenvandegrondtetrekkenentelaten‘werken’,frustrerenelementenvanwantrouwentegelijkertijdmogelijkdetotstandkomingenwerkingvanvertrouwen.

De gelaagdheid van vertrouwenBijdeFortiscasewerddewisselwerkingtussenhetvertrouwenopverschillendeniveausduidelijk.Zowelhet‘vertrouwenin’,alshet‘vertrouwenop’stondenterdiscussie.WezagendathetvertrouweninFortiseensamenspelisvanvertrouwenindeorganisatieendepersonendieerookwerkten,maarookvandedynamiekopdefinanciëlemarkten.Dezevormenvanvertrouweninterfererenmetelkaar.WatwezagenindeBZKcasuïstiekisdatdaardewisselwerkingtussendevormenvanvertrou-wenwelerkendwordt.Dangaathetvooralomdepositieveeffecten.Alshetgaatomdenegatieveeffectenwordterechtereenlijngetrokken.Datgebeurtbijvoorbeelddoor

52

testellendatdeministernietnaardeKamerkanwordengeroepenalserietsmislooptindegemeente.Nukandatwelzozijn,maardathetformeelnietmogelijkisdeministernaardeKamerteroepenbetekentnognietdathetvertrouwenindeministerdaarmeeovereindblijft.VertrouwenisietsandersdanhetwelofnietindeKamerkunnenwordengeroepen.

Onbestuurbare reflexiviteitIndefinanciëlemarktenishetvertrouwenlangetijdweergegevenviadeaandelen-koersen.Indeaandelenkoersslaatvertrouwenneerineenconcreet‘getal’.OokindeFortisCasezienwedatdezeaandelenkoersenalsvertrouwensbarometerwordengebruikt.Deeenvoudvaneendergelijkecijfermatigeindicatorstaatechterinschrilcontrastmetdedynamiekdiedaarachterzit.Ookwerderonjuisteofoncontroleerbareinformatieindeaandelenkoersverwerkt.Hierdoorwasdeindicatorzelfnietlangertevertrouwen,maardeedzij–vreemdgenoeg–nogweldienstalsgraadmeter.Diereflexiviteitwasuiteindelijkteveelvoorhetsysteemendroegbijnabijaandeonder-gangvanhethelefinanciëlestelsel.Overalwerdineensaandegraadmetergetwijfeldendatleiddetoteenenormetoenamevanwantrouweninbedrijveneneengrotevalvanaandelenkoersenoverdegehelebreedte.Allesgreepinelkaarin,watbijnazorgdevooreengeheleimplosiealsgevolgvandereflexiviteitvanhetsysteem.Weziendatookdegemeentenwillengaanwerken(endatookalgedeeltelijkdoen)metcijfermatigeindicatorendieopenigerleiwijzedebetrouwbaarheidvanpartijenlatenzien.Hetisdevraagofdatmogelijkisenhoedereflexiviteitvandergelijkeinspanningenzalzijn.Inhetgunstigegevalnodigthetallebetrokkenenuittotbetereprestaties.MaarineenmindergunstigscenariogaandekengetalleneeneigenlevenleidenenondermijnenzepersaldoderelatietussenhetRijkendemedeoverheden.

Het vertrouwen komt van buitenWatdedoorslaggafbijhetherstelvanvertrouwendoorFortiswasnietzozeerdaternieuwemensengingenwerken,datdeorganisatieanderswerdingerichtofdatdefinanciëlemarktenweeropveerden.Wathetvertrouwenterugbrachtwasdeverplaat-singvandeverantwoordelijkheidende‘dekking’vanuithetfinanciëlesysteemnaardeoverheid.Integenstellingtotdefinanciëlemarktengenootdeoverheidwelvertrou-wen,iniedergevaldaarwaarhetopreddingsactiesaankwam.Hieruitkunnentweezakenwordenafgeleid.Teneersteishetbelangvaneenback-upvooralshetvertrouwennietmeerwerkt;dereddingkwamnietvanbinnenhetsysteem,maarvanbuiten.Maardatwerpteentweedevraagop,hoeverdieback-updoorkanenmoetgaan.Metanderewoorden:wieredtdereddervanvertrouwen?Enmoetdereddingaltijdkomen,ofalleensoms?Enwatbetekenteenreddingvanbuitenineensysteemdatpratgaatopdeheilzamewerkingvan‘natuurlijkeselectie’,waarinhet‘ondergaan’vansommigeelementeneeninherentenzelfsheilzaamelementvanhetsysteemis.Delesdatreddingvanbuitenkomtbiedtzichtopeennieuwrisico;erisgeenoneindigaantalreddersbeschikbaar,veelverderdandeoverheidgaathetniet.Enwatalsdiezelfindeproblemenkomt,alsdevertrouwenscrisisdeoverhedenzelfbetreft,ofalsdeoverheid

53

onvoldoendemiddelenheeftomanderenogtekunnenredden?Inmiddelszijnbeidekwestiesbijzonderrelevantgeworden.Nublijkenooklandenmaarbeperktkredietwaardigenmoetenlandennetalseerderaldebankenenverzekeraars‘gered’worden.Ensommigewordennietgered,ofalleenmaar‘eenbeetje’.Deredderszittenzelfookaanhetrandjeenzelopenhetrisicoomdoordepogingenomanderentereddenzelfverderafteglijden.Bestaanervoordergelijkeafwegingenrichtlijnen?Ishet‘wieheteerstkomt,wieheteerstmaalt’,ofmageenreddingookwordenafgebrokenalskortdaarnaeenandere,meerbelangrijkeenomvangrijkepartij‘omvalt’?KanGriekenlandalsnogwordenlosgelatenalsdemiddelennodigblijkenomhetvoordeEuropeseeconomieveelbelangrijkereSpanjeenItaliëovereindtehouden?Wiebeslistzoietsenopwelkegronden?Weziendatooknuweergezochtwordtnaareenhogerexternniveauvoorredding,bijvoorbeelddeEUenhetIMF,maardekrachtvandergelijkeorganenstaatofvaltuiteindelijkmetdekrachtvanlidstaten.Iedereenisdoordrongenvanhetfeitdatalsdecrisisindefinanciënvanoverhedenserieusdoorzetenerenkelegroteeconomieënindeproble-menkomen,geenvandemogelijke‘reddendepartijen’instaatzalzijnomoptetreden.Endatdoetafbreukaanallereddingsactiesdiewordenondernemen.Ookhierlaatdereflexiviteitzichvoelen.

5.2Hetbalancerenvanvertrouwenenwantrouwen

Webegonnenditessaymetdevraagofhetmogelijkisomdelessendiezijnopgedaanindefinanciëlesector,intezetteninderelatievandeoverheidtotpartijenindesamenleving.Inditafsluitendedeelbenoemenweenkelevandielessen.

Redundante systemen zijn meer te vertrouwenDeeerstelesiswatonsbetreftomniethetvertrouwen,maarhethanteerbaar maken van complexiteitalsuitgangspunttenemen.Vertrouweniséénvandemanierenomdecomplexiteittereduceren,maarhetisnietdeenigemanieromdattedoen.Vertrouwenwordtvanuitnormatieveoverwegingenvaakbovenofbuitenhetregulierearsenaalinstrumentengeplaatst,maarhetisertotopzekerehoogteeen‘gewoon’onderdeelvan.Daarnaastmoetvertrouwenbijnaperdefinitievergezeldgaanvanandersoortigemaatregeleneninstrumenten.Vertrouwenisinveeloverheidsrelatiesnietzelfregulerendenomhettelaten‘werken’moetenerdusflankerendemaatrege-lengenomenworden.Dergelijkemaatregelen,diemeestalelementenvanwantrou-wenomvatten,wordennogaleenstegenoververtrouwengeplaatst,metdetoevoegingdatdienietgoedsamengaan.Derealiteitiswatmeercomplexengenuanceerderdandat.Dergelijkeflankerendemaatregelendragenvaakbijaandezelfreguleringenversterkendaarmeedewerkingvanvertrouwen.Doorterugvaloptiesvooraftebenoemen,wordtdekansdatzenodigzijnverkleind.DenkaandehonderdenmiljardendiedeVS,deEUenhetIMFreserveerdenvoorgarantiesalsbanken‘omzoudenvallen’.Dewerkingvandergelijkegarantiesisdatzealszemaargrootgenoegzijn,zedekanskleinmakendatzeooitnodigzijn:omdatergrotegarantieszijn,groter

54

dan nodig is,isergeenredenmeeromtegelovendatdebankzalvallen,waterinreflexievesystemenvervolgensooktoeleidtdatdebankinderdaadnietvalt.Wiekleinegarantiesgeeftisdaarmee‘duurder’uit,wantdegarantiesgevengeenvertrouwen,watbetekentdatzeuitbetaaldmoetenworden.Wieextremegarantiesgeeft,verkleintdekansdatzeooitaangesprokenmoetenworden.Zokanvertrouwendusgroeiendoordeintroductievanelementenvanwantrouwen.Hetinpolitiekeuitsprakenenarrangementenbenadrukkenvanvertrouwenbetekentnietautomatischdathetvertrouwener‘is’enookoplangeretermijn‘werkt’.Alseraangehechtwordtvertrouwentehandhaven,danishetaantebevelenomnaastdatvertrouwenookwantrouwenteorganiseren.Zowordterredundantiegecreëerdalshetgaatomhethanteerbaarmakenvandecomplexiteit:alshetenesysteemnietwerkt,danmisschienwelhetandere.Perrelatiekanvervolgensgekekenworden‘hoeveel’vertrouwenenhoeveel‘wantrouwen’ingezetkunnenworden.Datbetekentdatdesturingsarrangementenwaarbijingezetwordtopvertrouwenookaltijdvragenomhetorganiserenvanwantrouwen.Afhankelijkvandeeerdergenoemdeonvoorspelbaar-heidenhetbelangdaterophetspelstaatkunnenderelatiesdanalsvolgtwordeningedeeld.

Inzetten op betrouwbaarheid in plaats van op vertrouwenAlsweinterpreterenhoedeonderzochtecaseszichontwikkelen,danzienwesteedseenfijnzinnigspeltussenvertrouwenenwantrouwen.Onzetweedeles,diedusnauwsamenhangtmetdeeerste,isdatdeoverheidinzoukunnenzettenopbetrouwbaarheidinplaatsvanopvertrouwen.Datlijktvreemdnaeenessayoververtrouwen,maarhetiseenpreciseringvanwathierisuitgewerkt.Betrouwbaarheidkandekwaliteitenvanvertrouwenengeorganiseerdwantrouwenverenigen.Vertrouwengeveniséén,maarvoordeoverheidgaathetaltijdookomhetander,namelijkhetvoorzienvanwatergebeurtalshetvertrouwenfaalt.Eenbetrouwbareoverheidisgeenoverheiddieopeenscenarioafkoerstendaarinvertrouwt.Datzoualtijdgepaardmoetengaanmetietsanders.Eenbetrouwbareoverheidiseenoverheiddiekritischisoverwatzijzelfkandoenendeburgersbeschermttegendemogelijkevalvanhetvertrouwen.Dezebeschermingontstaatvanuiteencombinatievanwantrouwenenvertrouwen.Wantrouwenbetekentdandatdeoverheidopeenactievemanierrekeninghoudtmetzakendieandersuitkunnenpakkendanverwacht.Inplaatsvantehopenentestrevennaareentoekomstscenariokandeoverheidfungerenalsrolmodelbijhetomgaanmetonzekerhedenendusmeerderetoekomstscenario’s.Betrouwbaarzijnisdaneenkwalificatievaneenoverheiddieweethoezedezeonzekerheidomkanzettenineenwerkbarerelatie.Eenbetrouwbareoverheidiseenoverheiddieinstaatisomarrange-mententebouwenwaarinelementenvanvertrouwenenwantrouwenmetelkaarinevenwichtwordengebracht.Vreemdgenoegkaneenteverdoorgevoerdeintroductievanvertrouwenhetvertrou-weninderelatiejuistverstoren.Alsdeoverheidendaarmeehaarburgers‘geloven’invertrouwendankomenafwijkingendaarvanhardaan.Zekeralsdievervolgensooknogeens‘ongedekt’blijken.Ookmagdeintroductievanvertrouweninrelatiesvande

55

overheidtotmaatschappelijkepartijennooitleidentoteenreductievandeuiteinde-lijkeverantwoordelijkheidvandeoverheid.Alshetmoetofnodigis,danisdeoverheidnogsteedsverantwoordelijkenaanspreekbaarvoordatgenewatisafgesproken.Ookalsdieafspraakeengrootelementvanvertrouwenheeft.Datbetekentdatdeoverheidvolgensonsnietmoetopschuivenrichtingtrustofconfidence,maardatervoorhaarjuistkansenliggeninhetuitwerkenvancompensatieencalculatie.Inhetgevalvanvertrouweninmoetdeoverheiddancalculerendtewerkgaan,inhetgevalvanvertrouwenopkanvandeoverheidcompensatieverwachtworden.Deoverheidinvesteertdannietineen‘vriendschappelijke’relatiemetburgers,maargaatrolvastopzoeknaarbetrouwbaar-heidindevormvanhetnakomenvanafsprakenenhetgarantstaanalserzakenanderslopendanafgesproken.Datimpliceertweldatdeoverheidmoetbezienvoorwelketakenendoelenmenwerkelijkinstaatisomeendergelijkebetrouwbaarheidwaartemaken.Politicimakenzichnuaanspreekbaarvooronderwerpenwaaropdatonmoge-lijkisendatdoetafbreukaandebetrouwbaarheid.Deoverheidsrolwordtdaarmeeookmeerselectief.Eengeloofwaardigoptredenvaneenbetrouwbareoverheidbegintmeteenbeperkingvanhetrepertoireaanverantwoordelijkhedenentakenwaarvoormendievolledigeverantwoordelijkheidclaimt.Hetisdevraagofdieconsequentievandeintroductievanvertrouwenvoldoendeonderdeaandachtvandepolitiekenhetbestuuris.Onsvermoedenisvanniet,maarwezijnvanmeningdathetbelangrijkisdatdieaandachtsneltotstandkomt.

Vertrouwen als leerprocesDitessaylaatzichlezenalseenconceptueleanalysevanhet‘fenomeen’vertrouwen.Insommigedelen,envooralzoaanheteindervan,werkenwemeertoenaarpraktischebenutting.Vooralindiemeerophandelingsrepertoiregerichtedelen,wordtvaakdebalanstussenvertrouwenenwantrouweningebracht.Vertrouwenmaggeen‘blind’vertrouwenzijnenbetrouwbaarheidvereistdaterrekeningwordtgehoudenmetwaternogkanenmoetophetmomentdathetvertrouweninstort.Steedsisdaarineenwonderlijkespanningtezientussenenerzijdshetkoersenopvertrouwen,maaranderzijdsookhetinbrengenvanelementenvanwantrouwen.Vooraf,tijdensofachterafhetproces.Vooraf,bijvoorbeeldindevormvanselectieengereguleerdetoelatingaanhetbegin(hetinstellenvaneenvergunning),als‘licensetooperate’binnenhetopverderopvertrouwengebaseerdesysteem.Oftijdens,bijvoorbeelddooropbasisvanopkennisbestandengebaseerderisicoanalysesopbepaaldeplekkengerichtexterntoezichttehouden.Ofdoorhetinstellenvaneen‘redphone’,waarmeepartijendieconflictenzienontluikenelkaarkunnencontactenomtevoorkomendatzeallebeiineenongewildmaaronomkeerbaarconflictwordenmeegesleurd.Zebrengendaneenventielaanomdespanning,dienietviaderegulierekanalenkanweglopen(maardaarinwelkanopbouwen),eenuitwegtegeven.Ofna afloop,bijvoor-beelddoorgarantiesaftegevenvoorhetgevaleenpartijmochtinstorten.VanEetenbespreektinzijnoratiebijvoorbeelddecreditcardmaatschappijen.Dieversterkenheelactiefhetvertrouweninhunkaart–datisimmershunbestaansrecht–,maarnietdoorhetvoorafintensiefcheckenofiemandtevertrouwenis,ofdoorhetaanbrengenvan

56

pincodes,chipsenadvertentiecampagnesrondveiligheidintebouwen,maardooréénsimpeleregelteintroduceren:‘bijfraudevergoedenwijuwschade,zondergedoe’.Hetvertrouwen,datdiesimpelestelregeloplevert,zorgtervoordatdemaatschappijendusdaniggroteomzettenmaken,datzeprobleemloosdekostenvoordefraudegeval-lenkunnendragen.Zebespelenmethunspelrondvertrouwenenwantrouwendereflexiviteitvandietweebegrippen.Zeontkennenniethetwantrouwen,zebelovennietdaternooitfraudezalzijn.Zedraaienhetom,‘beloven’daterbijiedereenooitietskangebeuren,maargaranderendatzeerindatgevalvoordeklantzijn.Ennietmeteene-mailadresoftelefoonnummeromdemeldingteregistrerenen/ofinforma-tietegeven,maarmeteenno-nonsensevergoedingvandekosten.Dereflexiviteitvandatspelisdatdie‘inbouw’vanwantrouwenmaaktdathetvertrouwenindekaartzosterkwordt,datdekostenvanhetwantrouwenmarginaalworden.Creditcard-maatschappijenhandelenzodoendenietinvertrouwen,maarinbetrouwbaarheid.

Bijhetmakenvanafwegingentussenvertrouwenenwantrouwengeldtsteedsdevraag‘wanneerishetgenoeg’en‘wanneerishetnetteveel’.Wanneerondersteunendeelementenvanwantrouwenhetvertrouwen,enwanneerschadenzedetotstandkomingvaneenrelatieopbasisvanvertrouwen.Opdievraagisgeenanderantwoordmogelijkdandathetinelkecasusanderszalzijn.Endathetinelkecasusinverschillendeperiodesoffasesanderszalzijn.Datlijktobligaat,maarhetiswelderealiteit.Watisdanhetcriteriumomhetsteedsanderstedoen?Hetcriteriumiswatonsbetreftdevraagofhetprocesvanvertrouwennogingangis.Vertrouwenis,zohebbenwebetoogd,eenrelationeelbegrip.Het‘is’erniet,maarmoetgroeien.Hetontwikkeltzich,positiefofnegatief.Steedsgaathetomdevraagwatopditmomentinditprocesdeontwikkelingis.Enwatisvanuitdatontwikkelingsprocesbeziendebalanstussenwantrouwenenvertrouwen.Datprocesbezienwijdaaromnietalseen‘implementa-tieproces’,ofalseenproceswaarinjemaargenoegmoetstapelenenwachtentotheteris,maaralseenleerproces.Partijenmoetenhetvertrouwenleren,zowelhetgevenalsontvangenvanvertrouwen.Zemoetenerletterlijkingroeien.Endatgaatmetvallenenopstaan.Opallerleimomentenzalhetvertrouwenopenigerleiwijzegeschondenwordendoorpartijen:afsprakenwordennietnagekomen,prestatiesvallentegen,partijenvertonenonverwachttochandergedrag,erontstaanincidentenenkwesties.Indepraktijkwordendergelijkeincidentenopgevatalsaanleidingomhetvertrouwenintetrekkenofverderconditioneeltemaken.Terwijlinonzeredeneringdatéénvandeoptiesis,dienaasthetcontinuerenofzelfsverdiepenvanvertrouwenstaan.Hetargumentmoetdanzijnofde‘overtreding’methetvertrouwenoptevattenisalseenstapin hetleerproces,ofalseenbreuk ermee.Afhankelijkvandebeantwoordingvandievraagzalhetantwoordvandepartijdiehetvertrouwengeeftheelanderszijn.Somsishetinderdaadhetbeëindigenvanhetvertrouweneneenpartijonderscherpertoezichtplaatsen.Maarsomsisheteenaanleidingomderelatiejuistteverdiepen,partijentehelpen,zetebegeleidenenmeervertrouwentegeven.Dekunstisdanompartijen‘indeleercurve’tekrijgenenzevaardigtemakeninhetopererenineenrelatiegebaseerd

57

opvertrouwen.Datleerprocesisuiteraardtweezijdig.Allepartijen,zoweldegevendealsontvangendepartij,participereninhetleerproces.

Ten besluitWebegonnenditessaymeteen‘quote’waarinhetvertrouwenalsheldendaadwerdneergezet.Hetvereistloslatenenkwetsbaarkunnenzijn.Hetorganiserenopbasisvanvertrouwenisdaneenheldendaad,omdatdatrisicovollecompetentieszijninderealiteitvanhetopenbaarbestuur.Inditessayisdieuitspraakopallerleimanierenonderbouwdenonderschreven:vertrouwenisinderdaadgevaarlijk,nietzonderrisicoenallesbehalvevanzelfsprekend.Entochblijftdebeeldspraakonbevredigend.Watweookhebbenlatenzien,isdathetgaatomeenproces.Datvergtgeenheroïschespronginhetdiepe,maarbetekenteenprocesvanlangeadem,metveelkleinestapjes,opkrabbelen,opnieuwbeginnenenvolharden.Ensomsstoppen.Deheldendaadisdanniethetbeginnenvandatproces-hetkiezenvoorvertrouwen-maarveeleerhetdaarinvolharden,hetdeugdelijkorganiseren,hetbalancerenenhetleren.Wijhopendatditessayeenbijdragelevertaandetotstandkomingvandatproces.

58

Referenties

CommissieMaas(2009).Naareenherstelvanvertrouwen.Eeten,VanM.,Techniekvandeonmacht,Fatalismeinpolitiekentechnologie,2010,NSOB.Giddens,A.,ModernityandSelf-Identity,SelfandSocietyintheLateModernAge,StanfordUniversityPress,Stanford,1991.Goffman,E.,ThePresentationofSelfinEverydayLife,Doubleday,NewYork,1959.Keymolen,E.,VolVertrouwen,OverOnline(On)zekerheidendeBrugvanhetVertrouwendhandelen,Afstudeerscriptie,Rotterdam2008.Luhmann,N.,TrustandPower,TwoWorksbyNiklasLuhmann,JohnWiley&SonsLtd,Chichester,1979.Luhmann,Niklas(2000)‘Familiarity,Confidence,Trust:ProblemsandAlternatives’,inGambetta,Diego(ed.)Trust:MakingandBreakingCooperativeRelations,electronicedition,DepartmentofSociology,UniversityofOxford,chapter6,pp.94-107.Meurs,P.(2008)SociaalVertrouwen,Eenkwestievandurf,SER,VerweijJonkerLezing.O’Neill,O.,2002.AQuestionofTrust.ReithLectures.BBC.Prast,H.M.,Mosch,R.&W.F.vanRaaij(2005).Vertrouwen,cementvandesamenlevingenaanjagervandeeconomie.Amsterdam:DeNederlandscheBank.Schuyt,K.enVerhoeven,I.(2003)Institutioneelvertrouwenalsbronvanlegitimiteit,OpenbaarBestuur13-3(maart),pp.11-14.Seligman,A.B.,TheProblemofTrust,PrincetonUniversityPress,NewJersey,1997.CasuïstiekMinisterievanBinnenlandseZakenenVerengingNederlandseGemeenten,UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezichtdebestuurlijkeroutekaartvooreeninterbestuurlijkeveranderopgave,2009.

59

COLOFON

InopdrachtvanhetministerievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties,DirectieKennisontwikkelingvoorOpenbaarBestuurenVeiligheid(dKOV)

Schedeldoekshaven2002511EZDenHaagPostbus200112500EADenHaag

Internet:www.rijksoverheid.nlE-mail:kov@minbzk.nl

60

61

62

De crisis van het vertrouw

en en het vertrouwen na de crisis

De risico’s van het vertrouw

en op vertrouwen

Dit is een uitgave van:Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | DirectiePostbus 20011 | 2500 ea Den Haagwww.rijksoverheid.nlDecember 2010 | B-5221

De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen