Tilburg University
De crisis van het vertrouwen en het vertrouwen na de crisis
Frissen, Paul; Noordegraaf-Eelens, L.H.J.; van der Steen, M.A.
Document version:Publisher's PDF, also known as Version of record
Publication date:2010
Link to publication
Citation for published version (APA):Frissen, P. H. A., Noordegraaf-Eelens, L. H. J., & van der Steen, M. A. (2010). De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisis: De risico’s van het vertrouwen op vertrouwen. Den Haag: Ministerie vanBinnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.
- Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research - You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain - You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal
Take down policyIf you believe that this document breaches copyright, please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.
Download date: 26. Feb. 2019
De crisis van het vertrouw
en en het vertrouwen na de crisis
De risico’s van het vertrouw
en op vertrouwen
Dit is een uitgave van:Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | DirectiePostbus 20011 | 2500 ea Den Haagwww.rijksoverheid.nlDecember 2010 | B-5221
De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen
1
De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen
2
Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van het onderzoek berust bij de auteurs. De inhoud vormt niet per definitie een weergave van het standpunt van de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
3
De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen
november2010
Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB)Dr. L.H.J. Noordegraaf-EelensProf. dr. P.H.A. FrissenDr. M.A. van der Steen
5
‘Zeker, vertrouwen is een heroïsche daad: je moet jezelf overwinnen en het risico nemen dat de ander het geschonken vertrouwen schendt. Vertrouwen is dan ook een uiterst humane maar gevaarlijke deugd.’ (Gerard Bodifée, Trouw, 16 september 2008)
7
Inhoud1. Inleiding 5 1.1 Eenverkenningvanvertrouwen 5 Eendwingendgesprek 5 Hetapplausvoorbij 5 Vertrouweninarrangementenvooroverheidssturing 6 1.2Opzetendoelvanhetessay 6
2. Vertrouwen als reductie van complexiteit 9 2.1Watisvertrouwen? 9 2.2Deniveausvanvertrouwen 11 2.3Beschadigingvanvertrouwen 12 Verwachtingenteleurstelling 12 Zelfregulerendemechanismen 13 2.4Wantrouwen:calculatieencompensatie 14 Calculatie 14 Compensatie 15 2.5Driekanttekeningenbijvertrouwen(enwantrouwen) 16 2.6Eendoordachte‘inzet’vanvertrouwen 17
3. Casus: Fortis en de vrije val van het vertrouwen 19 3.1EenreconstructievandeondergangvanFortis 19 OnduidelijkheidoverdestaatvanFortis:watiswaar? 19 Desectorinverval,Fortisinliquiditeitsproblemen? 20 Strijdtegeneenfaillissement 20 Destaatgrijptin 21 Omstredenzekerheid 22 Politiekedynamiek 22 NationalisatievanFortis 23 3.2Een(pogingtot)herstelvanvertrouwen 24 3.3Complicatiesenkansenbijhetherstelvanvertrouwen 25 Dedestructievewisselwerkingtussen‘vertrouwenin’en‘vertrouwenop’ 25 Pogingentotherstelvanvertrouwenleidentoteenverliesaanvertrouwen 25 Hetherstelkomtvanbuiten,zolangereengeloofwaardigbuitenis 27 Zelfreferentieelvertrouwen,‘zeggeniszien’ 27 3.4Conclusie:lessenuitdecasusFortis 27
4. De lessen en het analysekader: vertrouwen als houvast voor bestuur? 30 4.1Vertrouwenineeninterbestuurlijkerelatie 30 4.2Vertrouwen:relatieentoekomstscenario’s 31 Watisdeaardvanderelatie?Opgelegdofvrijwillig? 31
8
4.3Complicatiesbijvertrouwenopvertrouwen? 32 Opgelegdevrijwilligheid 32 Ruimtevoormeerderescenario’s 32 Eendubbelekwetsbaarheid 33 Lageretransactiekostenvormendebasis 33 Desymboliekvanvertrouwen 33 4.4Conclusie:gematigdvertrouwen? 33
5. Conclusie 36 5.1.Derisico’svanhetvertrouwen 36 Deongrijpbaarheidvanvertrouwen 36 Hetrisicovanhetherstelvanvertrouwen 36 Vertrouwenismaarbeperktzelfregulerend 37 Degelaagdheidvanvertrouwen 37 Onbestuurbarereflexiviteit 38 Hetvertrouwenkomtvanbuiten 38 5.2 Vanvertrouwengevennaarbetrouwbaarzijn 39 Redundantesystemenzijnmeertevertrouwen 39 Inzettenopbetrouwbaarheidinplaatsvanopvertrouwen 39
6. Referenties 43 Casuïstiek 43
9
1.1Eenverkenningvanvertrouwen
HetMinisterievanBZKheeftdeNSOBgevraagdeenverkenninguittevoerenvandemogelijkerolvanvertrouweninoverheidssturing.Eeneersteaanleidingisdefinanci-elecrisisvandeafgelopenjaren(2008-2010),dieomeenherbezinningophetvertrou-wensbegripvraagtenderolvandeoverheiddaarin.Immers,vertrouwenistamelijk‘plotseling’eenschaarsgoedgeworden.Althans,wezijngeconfronteerdmetdeprijsvaneengebrekaanvertrouwen.Datheefteennieuweimpulsgegevenaanhetthema,dateerderonderandereomstandighedenookalonderwerpwasvaneenaantalbeschouwingen.ZopubliceerdedeNederlandscheBank(DNB)in2005noghetrapportgetiteld:Vertrouwen, cement van de samenleving en aanjager van de economie (Prast, Mosch, en van Raaij, 2005).Detitelisfeitelijkdeboodschapvanhetboek.Vertrouweniseencrucialefactorbinnendeeconomie.DoorhetvertrouwentecreërenenteonderhoudenlevertdeNederlandscheBankeencrucialebijdrageaandeeconomie.Zondervertrouwengaathetniet.Datleekin2005nogeentamelijkeopendeurenhetrapportleiddetoenookniettotbijzonderveelophefofreactie.Natuurlijkisdatbelangrijkenhetgaatookgoed,alkunnendingenaltijdnogbeter,zowasdealgemenereactie.Inmiddelswetenwebeter.
1.Inleiding
10
Een dwingend gesprekDatdeomstandighedendanigzijnveranderd,endatdaarmeeookhetgesprekeenveelmeerdwingendkarakterheeftgekregen,bleekbijdepresentatievaneenanderrapportoververtrouwen,inhetvoorjaarvan2009.Alsreactieopdefinanciëlecrisispresen-teerdedecommissieMaas(2009)hetrapportNaar een herstel van vertrouwen.Ookhierdektdetiteldeboodschapuitstekend:hetvertrouwenisverdwenenenmoethersteldworden.Ensnel.Maarhoe?Hetrapportpresenteertaanbevelingenoverdewijzewaarophetvertrouwen,datmetdefinanciëlecrisisisverdwenen,mogelijkerwijshersteldkanworden.Daartoezijnvergaandeinterventiesgewenstengelegitimeerd.Kostennochmoeitemoetengespaardwordenomhetvertrouwenteherstellenentaboeszijnnietlangervantoepassing.Definanciëlecrisisheeftimmerslatenzienhoebelangrijkvertrouwenisvoordeeconomieenwatergebeurtalsbankenelkaarendeklantendebankennietmeervertrouwen.DeboodschapvanhetDNBrapportuit2005heeftzichovertuigendbewezen,alleennietopdemanierdieDNBtoenhadvoorzien.Hetisinderdaadhetcementvandesamenlevingendeaanjager–zelfsdepijler–vandeeconomie.Deprijsvanvertrouwen,ofvaneentekortdaaraan,isextreemhooggebleken.Eninspanningendieherstelbeogenblijkenmoeizaamtewerken.Opspreekwoordniveauwistenwedatal.Eenconfrontatiein‘reallife’metdetegeltjeswijs-hedenblijftbijzonderpijnlijkenvooroverheidssturingzeerproblematisch.Deoverheidheeftdaaromacuutbehoefteaaneeninterventierepertoirevoorhetherstelvanvertrouwen.
Het applaus voorbijEentweedeaanleidingvoordevraagnaareenoverzichtvandekennisoververtrouwenstaatlosvandekredietcrisisenhetrecenteacuteverliesvanvertrouwenineensectorwaarindatcruciaalis.Vertrouweniseenapplausbegrip:iedereeniserinbeginselvoor,zekeralshethemofhaarzelfbetreft.Hetwordtveelgebruiktinallerleivormenvanpolitieke,bestuurlijkeenambtelijkeuitingen.Deoverheidwilzichmeeropbasisvanvertrouwentotdesamenlevingverhouden.VooralsindshetaantredenvandeeerstekabinettenBalkenendeisdenadrukopvertrouwentussenoverheidensamenlevingtoegenomen.Tegelijkertijdmetdetoenemenderetorischeaandachtisderolvanvertrouwennogmaarzeerbeperktinconceptueleénpraktischezindoordeverschil-lendekabinettenuitgewerkt.Erwordtveelovergesproken,maarweinigconcreetmeegedaan.Overdemanierwaaropvertrouweneenproductieverolkanspeleninsturings-relatiesisnogmaarweinigconcreetmateriaalbeschikbaar.Vaakgaathetomabstracteintentieverklaringen(‘meervertrouwen,minderwantrouwen’)ofomdereproductievandeeerdergenoemdetegeltjeswijsheden(‘vertrouwenkomttevoetengaattepaard’).Eenadequatedoordenkingvanwatvertrouweninsturingsrelatiesis,wathetdoetenkanenhoehetopminofmeerinstrumentelewijzetenbehoevevansturingkanwordeningezet,ontbreektvooralsnog.Datbetekentdatweofwelzomaarwat
11
doenofdatweindepraktijknietsdoen.Beidegevallenstrokennietmetdatgenewatinhetpolitiekediscoursoveroverheidssturingwordtverkondigd.Daaromishetinteressantomeenmeergestructureerdeverkenningteondernemennaarwatdeintroductievanvertrouweninderelatievandeoverheidmetdesamenlevingbetekent.Enwatdatmethetapplausdoet.
Vertrouwen in arrangementen voor overheidssturingVanuitbeideaanleidingenwerkenweinditessayaaneenverkenningvanhetfunctio-nerenvanvertrouwen(hoehetwerkt,zichontwikkelt,verdwijnt,versterkt,etc.),maarookaandefunctievanvertrouwen(hoehetingezetkanwordeninsturing).Wewillenmetditessayeenwisselwerkinginitiërentussenderolvanvertrouwenindefinanciëlesector,endeinzetvanvertrouwendoordeoverheidinsturingsrelaties.Daaromstaatdevolgendevraagcentraal:
Watbetekenendelessendiezijnopgedaaninderecentevertrouwenscrisisindefinanciëlesectorvoordebenuttingvanvertrouweninarrangementenvan
overheidssturing?
Omdezevraagtebeantwoorden,formulerenwedrievoorbereidendevragen.Vanuitdebeantwoordingvandezevragengaanwevervolgensopdecentralevraagin.- Watisvertrouwen?- Welkelessenzijnuitdevertrouwenscrisisindefinanciëlesectorafteleidenoverde
inzetvanvertrouweninrelaties?- Hoekanvertrouwenwordeningezetineenrelatievanoverheidssturing?
Bijhetbeantwoordenvandezevragenbestedenweinhetbijzonderaandachtaanderisico’svanvertrouwen.Wantalsvertrouwenopgroteschaalwordtingezetishetnuttigennoodzakelijkomderisico’sdiedatmetzichmeebrengtinbeeldtekrijgen.Daarmeeproberenweonsnadrukkelijkteontworstelenaande‘intentieverklaringen’en‘geloofsuitdrukkingen’diedoorgaansmetdebattenoververtrouwengepaardgaan.Alleendoorderisico’svandeinzetvanvertrouweninsturingsrelatiesscherpinbeeldtebrengen,kangewerktwordenaanmanierenomdierisico’stebeheersenendesturingdaarmeeookproductieftemaken.Juistdoorderisico’stebelichtennemendekansenopsuccesvolleinzetvolgensonstoe.Enwordtduidelijkvoorwelketypedomeinenentakenvertrouwenkansrijkisenwaarniet.
1.2Opzetendoelvanhetessay
Inditessaykomenwelangsdevolgenderedeneerlijntoteenbeantwoordingvandecentralevraag.Inhoofdstuk2construerenweeentheoretischkadervoorhetanalyse-renvanvertrouweninrelaties.Dithoofdstukgaatopzoeknaardecoördinatenvanvertrouwenenwerkthetonderscheiduittussentweeverschillendevormenvanvertrouwen:vertrouwenin envertrouwenop.InhetEngels‘trust’en‘confidence’.Ook
12
wordthierinduidelijkgemaaktdatvertrouwen–zowelinalsop–eenuitzonderlijkeenrisicovollemanierisomrelatiesvormtegeven.Tweealternatievenvoorhetvormgevenvanrelatieskomeneveneensaanbod:calculatieencompensatie.Hetschemadathieruitontstaat,gebruikenwevoordeanalysevandeFortisCaseinhoofdstuk3.Inditverhaalgaathetomeen(uiterstmoeizaam)herstelvanvertrouwen.WatwezienisdatbijFortisbeidevormenvanvertrouwenbeschadigdrakenendatpogingenomhetvertrouwenteherstellenverlopen.Vanuitdelessenoverdemoeilijk-heidomvertrouwenteherstellenindefinanciëlecrisiskijkenwevervolgensnaardemogelijketoepassingvanvertrouweninrelatiesvandeoverheid.TweedoorBZKaangedragencasesdienenalsinputvoordithoofdstuk:“SamenaandeSlag,BestuursakkoordvanRijkenGemeenten”(2007)enhet“UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht”(2009).Inhetlaatstehoofdstukformulerenweopbasisvandecasesconclusiesoverdeinzetvanvertrouwendoordeoverheid.Onzestellingisdatdeoverheiduiterstterughoudendmoetzijnmethetinzettenvanvertrouwen.Aandeinzetvanvertrouwenzijnvolgensonsgroterisico’sverbonden.Onspleidooiisnietomdekansenopbatenvanwegedierisico’sachterwegetelaten,maaromzemeernadrukkelijkteoverwegen.Weformulerendaartoezesrisico’swaarmeeeenoverheid,diewilsturenopvertrouwen,inaanrakingkomt.Zodoendeheefthetessaynietalleenalsdoelomhetbegripvanvertrouwentevergroten.Hetgeeftookeenoverzichtvanvragendiegestelddienentewordenalssprakeisvaneenintentieomtesturenopvertrouwen.Daarmeevormthetmogelijkerwijseenbeginvaneenafwegingskadervooroverhedendieinhunrelatietotdesamenlevingofandereoverhedenvertrouwenwilleninzetten.
13
2.1Watisvertrouwen?
Hetveleenvaaknietduidelijkomschrevengebruikvanvertrouwennodigtuittoteennadereanalysevanditbegrip.AanknopingspuntdaarbijvormtdeomschrijvingvanvertrouwendoordesocioloogNiklasLuhmann(1979,2000).VolgensLuhmanngaathetbijvertrouwenomdereductievandecomplexiteit.Metcomplexiteitbedoelthijdatermeerderetoekomstscenario’smogelijkzijn,maardatwijgeenzekerheidhebben–ofkunnenkrijgen–overhetscenariodatzichvoorzaldoen.Cognitieverationaliteitschietdantekortvoorhetmakenvanafwegingen,omdatonvoldoendeinformatieoverdetoekomstgevondenkanworden.Omtehandelenisdusietsandersnodig.Vertrouweniseenmanieromdezeconfrontatiemetcomplexiteithanteerbaartemaken.Datdoenwedoorvertrouwenteschenkenaanééntoekomstscenario.Vertrouwenisdangeengarantie,maareerdereenpragmatischeverwachtingdateenbepaaldscenariozichzalvoltrekken.Wehoudeninonshandelendangeenrekeningmetdemogelijkheiddatanderescenario’szichvoltrekken.Wehandelenindatgevalnietomdatwehetweten,maaromdatwegelovendateenbepaaldscenariozichzalvoltrekken.Nietallevertrouwenishetzelfdeenvertrouwenisalzekernietietswatlukraaktotstandkomt.Hetisgeenrationelecalculatie,maarookallesbehalveeenirrationeleimpulsievehandeling.Elkevormvanvertrouwenheeftzozijneigengronden.Vertrouweniseenverzamelnaamvoorzeeruiteenlopendevarianten.InhetEngels
2.Vertrouwen als reductie van complexiteit
14
wordteenonderscheidgemaakttussen‘confidence’en‘trust’.BeidebegrippenwordeninhetNederlandsvertaaldalsvertrouwenendatmaaktcommunicatiesomslastig.SchuytenVerhoevenbrengeneenbruikbarenuanceringaandoorinhetgevalvan‘confidence’tesprekenvan‘vertrouwenop’eninhetgevalvan‘trust’van‘vertrouwenin’.Opdiemaniermaakthijduidelijkdatbeidevormenvanvertrouweneenanderebetekenishebben.
OpbasisvanLuhmannkanhetverschilinbetekenisverduidelijktworden.Inhetgevalvan‘trust’,vertrouwenin,isersprakevaneenkeuzediewemaken,eencommitmentdatweafgeven.Eenvoorbeelddaarvanishetvertrouwenineenoppasvoordekinderen.Wezoudenerookvoorkunnenkiezenomdeoppasniettevertrouwenengewoonthuisteblijven.Wewetendaterrisico’saanverbondenzijn,maarkiezen–opbasisvanaldannietgegrondoptimisme–voorditscenario.Inhetgevalvan‘confidence’,ofvertrouwenop,isergeensprakevaneenbewustekeuzevooreentoekomstscenario.Erwordtdanvanuitgegaandatdetoekomstzichalsvanzelfsprekendopeenbepaaldemanierzalvoltrekken.Ervindtgeenkeuzeplaatsrondeenconcretesituatie,maarhetvertrouwenligtopeenhogerniveau.Zovertrouwtiemandbijvoorbeeldopgeld(dathetzijnwaardebehoudt),enheeftdiepersoonvertrouwenineenbepaaldebeleggingsbeslissing(enhadhetookeenanderkunnenzijn).Dezehoudingkomtinpraktischezinvaakvoortuitdeonmogelijkheidomopdat‘niveau’–alsindividu–beslissingentenemen.Zelfsalzoueenpersoon‘geld’nietvertrouwen,daniszijnmogelijkheidomzichaanhetvertrouwenindeeuroteonttrekkenafwezig.Eenandervoorbeeldisdatvanvertrouwenopdedemocratieenvertrouwenineenbepaaldepartijofpersoon.Hetverschiltussentrustenconfidencezitinderelatiemet‘hetvertrouwde’.Inhetgevalvantrustisdierelatiegebaseerdopeenvrijwilligekeuze,inhetgevalvanconfidenceissprakevaneenopgelegderelatie.Burgerskiezennietsteedsopnieuwvoorhetvertrouwenopdedemocratie,maarwelvoorvertrouwenineenlijsttrekker.Overigenszienweookhierdathetniveaugeengegevenenstatischegroothedenzijn.Steedsvloeienzeinelkaarover.Inhetdiepstvandefinanciëlecrisiswarenerbijvoorbeeldverhalenoveralternatievenvoorgelden‘crisis-watcher’WillemMiddelkooproeptalenigetijdoptotmassaleaankoopvangoud,omdathijverwachtdatgeldbinnenenkelejarenwaardelooszalzijn.Zettenwebeidevormenvanhethanteerbaarmakenvancomplexiteitnaastelkaardankomenwetothetvolgendebeeld:
Trust Confidence
Aardvanderelatie VrijwilligBewustenexpliciet
OpgelegdOnontkoombaarofonbewust
Vancomplexiteitkomentotééntoekomstscenario
Optimisme(keuze)‘hetzalgoedkomen’,‘zozalhetgaan’
Vanzelfsprekend‘zoisdat’,‘zoishet’
Tabel 2.1: Het verschil tussen trust en confidence
15
Datbijzoweltrustalsconfidenceslechtsééntoekomstscenariowordtgehanteerd,betekentdatinbeidegevallengeenvangnetwordtgecreëerdvoorandereopties.Eenkenmerkvanvertrouwenlijkttezijndaternade‘keuze’vooreenoptiegeenandereoptiesvoormogelijkwordengehouden.Ookalsdebeslisserzoalsinhetgevalvantrustweetdateranderescenario’smogelijkzijn,wordenergeenflankerendemaatregelengenomen.Hierkanbijvoorbeeldgedachtwordenaanhuwelijkspartnersdienietkiezenvooreenhuwelijkscontractomdatzijervanuitgaandathunhuwelijk–integenstellingtotveelanderehuwelijken–welstandzalhouden.Mochthetgehooptescenariozichnietvoordoen,daniserinhetgevalvantrustsprakevanspijt.Erwasdemogelijkheidomvaneenandertoekomstscenariouittegaan,maarmenkooservoortevertrouwen.Inhetgevalvanconfidenceisernietzozeersprakevanspijt,erwasvolgensdepersoonhelemaalgeenkeuze,maareerdervanvervreemding.Bijeenbeschadigingvanconfidencebelandendebetrokkenenineenvoorhennietvanzelfsprekendesituatie;ervalteenzekerheidwegwaarvanzijnietvoormogelijkhieldendatdieeropeenbepaaldmomentnietmeerzouzijn.Personenkunnendanletterlijkniet‘bevatten’wathenisoverkomen,omdathetgebeurdebetrekkingheeftopeenelementdatzevoornietveranderlijkhielden.Geldiseraltijd,hoekanhetwaardeverliezen?Bankenzijnstabiel,hoekunnenzeverdwijnen?Derechtstaatiser,hoekandezeafkalven?Vervreemdingenspijtzijnnietalleenandereemoties,zeleidenooktotanderehandelingsperspectieven.Ingevalvanspijtkantroosthelpen,waaringevalvanvervreemdingietsandersaandehandlijkttezijnenallereerstnieuwehouvastnodigis.
Datinhetgevalvanéchtvertrouwennadrukkelijkrekeningwordtgehoudenmetslechtséénscenarioiseenkrachtvanvertrouwen.Vertrouwenkanjuisthierdoorverplichtendwerken:hetschenkenvanvertrouwenbrengtdeplichtvoordeandermetzichmeeomdatookwaartemaken.Datgaatopvoorzoverdeanderdatzoervaart.Eenoppasvoeltdatdeoudershemofhaarmethunkinderenvertrouwenendatspeeltalshetgoedismeeindeafwegingvanhandelingenvandeoppas.Hetistegelijkertijdookdekwetsbaarheidvanvertrouwen.Erkunnenvoordeverschillendeactorenuiteenlopende(legitiemeofillegitieme)belangenzijndiehetvertrouwenophetspelzetten.Hetisuiteindelijkaandeanderomhetvertrouwenwaartemakenensomskanofwildieanderdatuiteindelijkniet.Eenietsanderevormvandezewerkingisdatvertrouwendoordeandermogelijkalsprettigwordtervarenenhemofhaarpositiefprikkeltomhetbestetelatenzien.Sportersgevenbijvoorbeeldaandatzetothunbesteprestatieskomenalszehetvertrouwenvandecoachofploegleiding‘ervaren’.Vertrouwenloktdusookopeenpositievemanieruitomhetgoede–ofiniedergevalzogoedmogelijke–tedoenenhetvervelende,schadelijkeofkwadetelaten.Indezewerkingliggenuiteraarddebelangrijkstebatenvandeinzetvanvertrouweninrelaties.Hetloktuittotgoededaden,zonderallerleihogekostenvoortoezichtenhandhaving.Hetisindiezineenvormvansturingzonderregulering.Hetisookeenkwetsbarevormvandesturing,wantvertrouwenkaneenvoudigbeschadigdworden(ziepara-graaf2.3).
16
2.2Deniveausvanvertrouwen
Hetonderscheiddatwordtgemaakttussen‘trust’en‘confidence’,maarooktussencompensatieencalculatielaatalziendatnietallerelatieshetzelfdezijn.Indezeparagraafwerkenwedatuitdoortelatenziendatdeaardvanderelatiegekoppeldkanwordenaandeinterventiemogelijkheden.Omdatduidelijktemakenonderscheidenwedriesoortenniveaus:systeem,institutieenindividu.Afhankelijkvanhetniveauenvandepositiediedaarinbekleedwordt,isersprakevaneenopgelegdedanwelvrijwilligerelatie,endedaarbijbehorendemogelijkhedenvoortrustencalculatieofconfidenceencompensatie.
Alshetoversystemengaat,dansprekenwehieroverabstractesystemenofexpertsyste-men(zieGiddens1991).Datzijnsystemendie,zoalsdemonetaireeconomieofdegeneeskunde,diepdoorgedrongenzijninonsbestaan,maarwaarvanlekeninhetalgemeengeenofslechtszeerweinigverstandhebben.Zeonttrekkenzichaanonzewaarnemingomdatweerzodanigaangewendzijn,ofomdatweereenvoudigwegteweinigvanafwetenomereenzinvolleopvattingovertevormen.Opzichisdekennisvandezesystementoegankelijk,maardefactoishetslechtsvooreenenkelingmogelijkomdezekennisookdaadwerkelijktebemachtigenentebenutten.Zogebruikenweallemaaldagelijksgeldofanderebetaalmiddelen,maarhebbenwemaarzeerweinigverstandvandemonetaireeconomie.Hetsysteemdatervoorzorgtdatgeld‘werkt’bevindtzichbuitendewaarnemingenbeoordelingvandemeestegebruikers.Enweslikkendemedicijnendieartsenonsvoorschrijvenzonderdatwewetenhoedezezijnsamengesteld.Errestvoorlekennietveelmeerdantevertrouwenopdezekennis.Monetaireeconomenofandereexpertskunnendaarentegenvertrouwenhebbeninbepaaldekennisoverdewerkingvanhetsysteem.Datlaatstebetekentoverigensnietdatzijprecieswetenhoehetsysteemwerkt.Dekenniskandecomplexi-teitwelhanteerbaarmaken,maarneemthaarnognietweg.Eensysteemkandusonverwachtetoekomstscenario’sproduceren.Erisoverigensnietperdefinitieeenlineairverbandtussenhetsysteemendeactorenuitdatsysteem.Zokomthetvoordatmensenwelvertrouwenhebbeninhunschool,maardatzenietvertrouwenophetonderwijssysteem;ofdatmensennietvertrouwenopdepolitiek,maarwelvertrouwenhebbenineenindividuelepoliticus,etcetera.
Eentweedeniveaubetrefthetinstitutioneleniveau.Erzijntalvanformeleeninfor-melewettenenregelsenprocedures–instituties–dietotdoelhebbenonsgedragin‘goede’banenteleidenendaarmeedemogelijketoekomstscenario’stereduceren.Hierbijkangedachtwordtaanwet-enregelgevingdievoorschrijfthoeweonsdienentegedragen.Ofaanoverheids-ofandereorganisatieswaarvanweverwachtendatdiezichookopeenbepaalde–voorspelbare–manieropstellen.Eenandervoorbeeldzijndepartijprogramma’s;dezegevenrichtlijnenoverdeinrichtingvandesamenlevingalsdiebepaaldepartijaandemachtkomt.Eengrootgedeeltevande‘gewoneburgers’vertrouwtopinstitutiesofoppartijprogramma’s.Maarerisookeengroepdieopeen
17
meerinstitutioneelniveauopereertendiedusdemogelijkheidheeftomintegrijpenindeinstituties.Zohebbengewoneburgersdoordebandgenomenrelatiefweinigtezeggenoverdewet-enregelgeving,maarhebbenTweedeKamerledendatwel.Voordeenegroepishetduseenkwestievan‘confidence’(deburgers)envoordeandereeenkwestievan‘trust’(TweedeKamerleden).Netalsbijhetsysteemzienweoverigensdatergeen1-op-1-relatieistussenpersonendieinstitutiesvertegenwoordigenendeinstituties.Neembijvoorbeelddevreemdelingenwet.Dezewet,ontworpendoorJobCohen(toenmaligPvdA-staatssecretaris),werdineenvolgendkabinetdoorRitaVerdonk(toenmaligministervandeLPF)uitgevoerd.Verdonkwerdvaakaangesprokenophaarhardebeleid,terwijlvolgensCoheniemandnodigwasmet‘eenkoelhoofdeneenwarmhart’.Verdonkdaarentegenberiepzichopdewetalszewerdaangesprokenophaarbeleid,hetinmiddelswelbekende‘regelisregel’.Wezienhierdathet‘vertrou-wenop’afhankelijkkanzijnvaneenwisselwerkingtussenpersooneninstitutie.Dezeparallelkanookdoorgetrokkenwordenvoordewisselwerkingtussenpoliticusenpartijprogramma.Weverwachtenvandeenepoliticusdatdiedatprogrammaopeenanderemanieruitvoertdandeanderpoliticus.Bijhetvertrouweninindividuengaathetomhetbeantwoordenvandevraag‘WatgaatpersoonXindetoekomstdoen?’.Wevertrouweniemandalsweverwachtendathijdatgenedoetwaarvanhijzegtdathijhetgaatdoen.Ofwevertrouweniemandalsweervanuitgaandathij/zijindetoekomstgepastebeslissingenzalnemen,ookalswenunognietwetenhoediepreciesuitzullenpakken.‘Leiderschap’wordtdanbenoemdalshetverwachtevermogenominnogonduidelijkesituatiesvangrotecomplexiteittochpassendtehandelen:‘hetkomtwelgoed,wantxzitaandeknoppen’.Hetvertrouwenopeenbepaaldscenario,enhetoptimismedaarover,komtdannietvoortuitdeborgingineensysteemofinstitutie,maaruitdeaanwezigheidvaneenbepaaldepersoon.Datroeptoverigensinteressantespanningenop,bijvoorbeeldalshetinrelatiesfeitelijkomsystemenofinstitutiesgaat,maarpersonenzichontwikkelentothetbelangrijksteniveauvanvertrouwen.Denkaande‘personalisering’vandepolitiek,waarinlijsttrekkersdepartijengaanoverheersen.Nietdeinstitutie(departij)ofhetsysteem(dedemocratie,derechtstaat),maardepersoon(MarkRutte,‘Geert’of‘Job’)wordenvertrouwdomnaareengoedeafloopteleiden.
Hetvertrouweninpersonenisoverigensookafhankelijkvanwatweindesamenlevingaldannietalsvanzelfsprekendervaren.Persoonlijkeruimtekanmeerofminderbeperktzijn.Inculturenwaarinvrouweneenondergeschiktepositiehebben,kunnenzijzichbeperktontplooien.Hunrepertoireaanmogelijkerollenisbeperkt.Individuenhebbenindehuidigewesterse/Nederlandsesamenlevingjuistdemogelijkheidomzichopuiteenlopendemanierentegedragenenverschillenderollentespelen.Opindividu-eelniveaumoetenkeuzeswordengemaaktdievoorheen‘voor’hetindividuwerdengemaakt.Datsteltdevanzelfsprekendheidvanhetgedragterdiscussieenkanleidentoteengroterekansopconflictenencontradictiestussenrollenenrolverwachtingen.Iemandvertrouwenbetekentdandatwijervanuitgaandatiemandeenbepaalderolzalspelenennieteenandere(Keymolen2008,p.32enookSeligman1997enGoffman
18
1959).Eenconcretesituatiewaarinmogelijkeconflictenencontradictiestussenrollenenrolverwachtingenzichvoordoen,isdesituatievandewerkendevrouw.Totindejarenzeventigvandevorigeeeuwkondenweeropvertrouwendatvrouwenbijdekomstvankinderenstoptenmetwerkenenvoordekinderengingenzorgen.Datwaszoverankerdindemaatschappijwaarinweleefden.Opditmomenthebbenvrouwennadekomstvankinderenverschillendekeuzemogelijkheden:voordekinderenzorgen,indeeltijdwerkenofinvoltijdwerken.Aldezekeuzeszijnminofmeermaatschappelijkgeaccepteerd.Trustgaatbijvoorbeeldspelenbijwerkgeversdie(zwangere)vrouwenaannemen.Moetikweleenvrouwvandertigaannemen,wantalszekinderenkrijgtbenikhaarmisschienkwijt?Moetikeenvrouwgelovendiezegtdatzezekerdoorblijftwerken,ookalszekinderenheeft,etcetera?(GebaseerdopSeligman1997enGoffman1959).Vertrouwenontstaatergensindemanierwaaropeenpersoonhandeltconformderoldievanhemofhaarverwachtwordt.Ofvertrouwenwordtbeschaamdofjuistwordtbevestigdisgeenobjectievemaat,maarisafhankelijkvandeverwachtingenoverderoldieeenindividu‘neemt’.
Samenvattendkunnenwestellendataldezevoorbeeldenlatenziendat‘trust’en‘confidence’zichopeenanderniveauafspelen.Devoorbeeldenlatenechterookziendatdieniveausgeenwettenvanmedenenperzenzijn.Afhankelijkvandepositione-ringkaneraandeniveausgesleuteldworden.Daarnaastkunnenookindetijdniveausveranderen.Relatiesdieeerderalsvanzelfsprekendwerdenaangemerktstaannuterdiscussie.Vertrouwenkanopheteneniveauafkalven,maartegelijkertijdenmisschienzelfsjuistdaaromopeenanderniveauversterktworden.
2.3Beschadigingvanvertrouwen
Verwachting en teleurstellingTeleurstellingisdebasisvandebeschadigingvanvertrouwen.Teleurstellingtreedtopalshetgehooptetoekomstscenariozichnietvoordoet.Eenverwachtingwordtdangeenwerkelijkheid.Datisduseencombinatievanenerzijdsdeverwachtingvoorafenanderzijdsdeconcreteprestatie(ofhetbeelddaarvan).Teleurstellingligtinbeidebesloten.Heelstrikteeisendievoorafwordengesteldaandatwatvan‘hetvertrouwde’wordtverwacht,bakkenalshetwaredeteleurstellingin.Hettoekomstscenariowordtdichtgetimmerdendekansisgrootdatbijdeminsteafwijkingteleurstellingontstaat.Hogeverwachtingenleidentotgroteteleurstellingen.Daaromzegthetoverlevingsin-stinctvanvoetbaltrainersze,datzedeverwachtingenvoorafzoveelmogelijkmoetenbeperkenomhetvertrouwenvanhetbestuurtebehouden.Zowordtimmersdeteleurstellingvoorafbeperkt.OfneemWilders,dieaanzijnkiezersbelooftvanhetbehoudvan65jaaralspensioenleeftijdeen‘breekpunt’temaken.Alsdatnietluktendepensioenleeftijdwordttochverschovennaar67,dankandeconclusiegetrokkenwordendatWildersniettevertrouwenis.Hijiszijnbeloftenietnagekomen.Eenandereconclusiezouechterkunnenzijndat65jaardeinzetwasvandiscussieendathetverhogenvandieleeftijdnaar67jaarovereenperiodevan20-30jaareenmooi
19
resultaatis.Depoliticusisdannogweltevertrouwen,wanthijheeftdebelangenzogoedmogelijkverdedigd.Enmisschienwashetwelonderdeelvaneenveelgroterstrategischspel,waarinzijnaankondigingom‘voor65jaartegaan’eenkritischesuccesfactorwasomzijnonderhandelingsresultaatbinnentehalen.Datlaatdedynamiektussenverwachting,vertrouwenenteleurstellingzien.Zehebbenmetelkaartemaken,maarderelatieszijnnietcausaal.Hetéénleidtnietpersetothetander.Hetvergroothoogstensdekans.Tochishetduidelijkdatbijeentestriktgehanteerdeverwachtinghetnietnakomenvaneenbeloftefeitelijkgeensuccesis,maareenverlies.Allesminderdandegenoemdeprestatieiseenverlieseneensignaalvooreengebrek-kigebetrouwbaarheidvandebetreffendepersoonofinstitutie.Datpleitvoorvoorzich-tigheidbijpolitici.Hetzelfdegeldtvoorwetgeving.Vertrouwenwealleenwetgevingdiewaterdichtis,dusdievoorkomtdaterdoorroodwordtgereden(ofdaterbijvoor-beeldtehardwordtgereden)?Ofzijnwebereidhiereenzekeremargebijintebouwen?Bijvoorbeelddoorde‘overtreding’meersituationeeltemakenendoorbewusteen‘grijsgebied’intebouwen.Denkaandeuitspraakover‘deletterendegeestvandewet’:wettenkunnenalleeneffectiefzijnalszenietdigitaalwordentoegepast,omdathetnooitluktomeenbedoelingachterdeweteffectief1-op-1ineenwetteksttevertalen.
Inbeidevoorbeeldenzienwedatdeeventuelebeschadigingvanhetvertrouwensamenhangtmetdevrijheidsgraaddiewordttoegekend.Meervrijheidbetekentmeerruimtevoordeanderomtoteigeninvullingtekomen.Datbetekentdatdekansopongedachteuitkomstengroterwordt.Hetlatenvanmindervrijheidbetekentdatwelheelpreciesbekendiswatwelenwatnietalsresultaatgeaccepteerdwordt.
Zelfregulerende mechanismenEentweedefactor,diedekansopdeteleurstellingvergroot,ishetaldannietaanwe-zigezelfregulerendemechanismevanvertrouwen.Datgeldtbijvoorbeeldalshetgevenvanvertrouwenietsiswatopzichgewaardeerdwordt,endaardooreenverplichtingschept.Eenmechanismedatwevindeninvriendschapsrelaties.Indatgevalbrengthetschenkenvanvertrouwenhetvoornemenmetzichmeeomdatvertrouwenniettebeschadigen.Alsdezewederkerigheidernietis,danishetproblematischvoordergelijkerelatiesomteblijvenbestaan.Daarnaastkancontinueringvanvertrouwenbetekenendatzelfsprestatiesdieverachterblijvenbijwatwas‘afgesproken’kunnenwordenoverwonnen.Zelfsalssommigeomstandersdaargeenenkelbegripmeervoorkunnenopbrengen.Eenvriendschapsrelatieisdanookeenbijzondererelatiealsoververtrouwenwordtgesproken.Vertrouwenisgeenbijkomendelementvaneenvriendschapsrelatie,eenvriendschapsrelatieíseenvertrouwensrelatie.Datgeldtnietvoordemeesteandererelatievormenendatmaaktdevriendschappelijketermenwaarinvaakoververtrouweninandersoortigerelatieswordtgesprokenproblematisch.Neembijvoorbeeldderelatietussenoudersenkinderen.Dezerelatieisongetwijfeldgebaatbijdeaanwezigheidvanvertrouwen,maarhetnietaanwezigzijnvanvertrou-wenbetekentnietdatderelatiedanwordtopgeheven.Eenandervoorbeeldisde
20
relatietussenoverheidenburgers;ookalsdeburgersdeoverheidnietvertrouwen,blijvenzeburgers.Hetverschiltussendezerelatiesenvriendschapsrelatiesisdatdeeersterelaties‘opgelegd’endus‘gedwongen’zijn.Erkannietvoorgekozenwordenenerkanniet(ofiniedergevalzeermoeilijk)aanontsnaptworden.Datwasoverigensookeenvandekritiekenbijdefinanciëlecrisis.Mensenvoeldenzichbedrogendooreensysteemwaarvoorzenietgekozenhadden,zijvertrouwdenophetfinanciëlesysteem.
Deconsequentiesvandebeschadigingzijnbijhetvertrouwenin,andersdandeconsequentiesvanhetvertrouwenop.Bijvertrouweninwordtbijeenbeschadigingvanvertrouwendehandookineigenboezemgestoken.Deteleurstellinggaatdangepaardmetspijt.Bijvertrouwenopissprakevaneenexternebeschadiging.Deteleurstellingvoeltdanalsvervreemding.
2.4Wantrouwen:calculatieencompensatie
Dekwetsbaarheidvanhetvertrouwenhoudtdevraagovereindwatergebeurtalshetenescenariogeenwerkelijkheidwordt.Iserméérmogelijkdanalleenmaarvertrou-wenopofin?Eenlogischevervolgstapishetzoekennaarrelatieswaarinéénscenariomogelijkwenselijkis,maarwaarinookhandelingsperspectievenwordengecreëerdvoorhetgevaldathetscenariozichnietvoordoet.Deveronderstelling‘steldathettoekomstscenariozichnietvoordoet’wordtdaninhethandelenverdisconteerd.Hetuitgangspuntisdannietmeer(alleen)vertrouwen,maarookwantrouwen.Ouderskunnendeoppaseenpaarkeeropdeavondbellenomtevragen‘hoehetgaat’.Deoudersstellenzicherzekervandatdeoppaserinderdaadnogisenkunnenzicheenbeeldvormenvandestandvanzaken(welofgeenhuilendekinderen,metofzonderhardeTVofmuziek,hoe‘klinkt’deoppas)endeoppasweetdatdeouderserooknogzijn(enervaartdatmogelijkalscontrole,maarmogelijkookalsblijkvaninteresse).Hetvertrouwenindeoppasgaatdangepaardmeteencontrolemoment‘tussendoor’.
CalculatieOphetniveauvandevrijwilligerelatiekanopverschillendemanierenhetwantrouwenwordenverdisconteerd.Eeneerstemogelijkheidisdeorganisatievanwantrouwenvoorafgaandaanhetgevenvanvertrouwen.Wantrouwenishiergeennegatiefbegrip,hetbetekentdaterexplicietrekeningwordtgehoudenmetverschillendetoekomstsce-nario’s.Datgebeurtbijvoorbeeldinsprookjes.Potentiëleschoonzonenwordendewijdewereldingestuurdenzijmoetenallerleivuurproevendoorstaanomaantetonendatzijtevertrouwenzijn.Pasdanisdekoningbereiddehandvanzijndochterteschenken(O’Neill2002).Dekoninggaatervanuitdaterjongemannenzijndiegeschiktzijnomschoonzoonteworden(duseriseenzekeroptimisme),maardatgeldtnietvoorelkejongeman.Daaromonderwerpthijdepersooninkwestieaanbeproe-vingenindeveronderstellingdatdievoorspellendewaardehebben.Eendergelijkevormvangeorganiseerdwantrouwenvindenwedagelijksterug,bijvoorbeeldalshet
21
gaatomdeselectievanpersonen.Alsdebetreffendepersoonallangbekendis,dankandezeselectiegebeurenopbasisvanervaring:wathebbenweeerdervandezepersoongezien?Ingevallendatditnietmogelijkiskangebruikgemaaktwordenvananderezaken,zoalsintelligentietesten,gesprekken,assessmentcenters,curriculavitae,selectiewedstrijden,etcetera.Deze‘selectieaandepoort’geschiedtoverigensnietalleenbijpersonen,maarookbijlanden(‘WiewordtertoegelatentotdeEU?’)ofbijorganisaties(‘Wiekrijgterweleenbankvergunningenwieniet?’),ofbijwetgeving(‘Watwarendeeffectenvandezewetgevinginanderelanden?’).Opallerleimanierenwordenaanpersonen,institutenoflandeneisengesteldomtoteengemeenschaptoetetreden.Inderegelgaathetindergelijkegevallenomselectieaandepoort.Hetwantrouwenwordtgeorganiseerdalvorenshetvertrouwenaantebieden.Denieuwetoetredermoethetvertrouwen‘verdienen’endannietzozeerdoorbinnendegemeen-schaptepresteren,maardooreenaantalprestatiesbuitendegemeenschaptelatenziendiedoordegemeenschapalsrelevantwordenbeschouwd.Dezetesten–vooraf-gaandaanheteffectuerenvanderelatieendeintredeindegemeenschap–zullenmeerofmindergerichtzijnop(on)voorspelbaarheid.Degemeenschapwilhetrisicovanongewenstgedragverkleinen.Naasthetvoorkomenvaneenandereafloopdandeverwachte,iserookdemogelijk-heidommetanderescenario’srekeningtehouden,waarbijhetmeergaatomdeeinduitkomsten.Inhetgevalvaneenvrijwilligerelatiekandatgebeurendooreengecalculeerdeafspraakaantegaan.Steldateenvandepartijendeafspraaknietnakomt,danbetekentdatnognietautomatischdatersprakeisvan‘spijt’zoalsdatbijvertrouwenaanbodkwam.Tegenoverhetnietnakomenvandeafspraakstaatdaneenvergoeding,zodathetpersaldonietslechteruitpakt.Despijtwordtverdisconteerdtoteengeldbedrag,uittekerendooreenderde(verzekering)ofdooreendirectbetrok-kene(bijvoorbeelddeoppaszelf ).Delogicahierbijisdatdestrafophetnietnakomenvandeafspraakeenstimulansisomdeafspraakjuistwelnatekomen.
CompensatieInhetgevalvaneenopgelegderelatieishetnietaltijdmogelijkomietsdergelijksaftedwingen.Nochex-post,nochex-ante.Omdatergeenkeuzewordtgemaakt,iserookgeen‘afdwingbaar’momentvancalculatie.Mensensprakentotvoordefinanciëlecrisisnietmetdebankafwatermethunsaldozougebeurenalsdebankindeproble-menzoukomen.Datwasimmersletterlijk‘ondenkbaar’.Eenoptieisweldatgezochtwordtnaardemogelijkheidvancompensatieendeinstitutioneleverankeringdaarvan.Eenvoorbeeldhiervaniswet-enregelgeving,zoalshetgarantiestelsel.Alsietsopeenanderemanieruitpaktdanafgesprokeninwet-enregelgeving,dankunnendezeafsprakenvaakalsnogafgedwongenworden,oferissprakevaneencompensatie.Diewordtnietindespecifieketransactieafgesprokenenisbijdeafwegingomdedaadwelofniettevoltrekkennietaandeorde,maarwordterachterafwelopbetrokken.Alseenmoordgepleegdwordt,danisdemoordnietterugtedraaien.Ookhebbende‘betrok-kenen’voorafnietexplicieteengesprekovercompensatie,hoewelhetslachtoffermogelijkzalproberenomdelateredadervandestrafmaatendepakkansteovertui-
22
gen.Maardewetgevingzorgterachterafvoordatermogelijkhedenzijnomdedadertestraffen.Alsdetreinennietrijden,dankomenmensennietoptijd,maarkrijgenzeweleengedeeltevanhuntreinkaartjevergoed.Deoverheidkannietaltijdvoorkomendatdezezakengebeuren,maarzijkanweleenvangnetbiedenomeventueleongewensteeffectentecompenseren.Enalseencreditcard‘geript’wordt,dankrijgtderechtmatigehoudervandekaartdeschadezonderalteveelgedoevandemaatschappijvergoed.MichelvanEeten(2010)wijstoverigensopdestrategischekeuzevandecreditcardmaatschappijenhiervoor:maatschappijenwillennietdatgebruikerspertransactiedeafwegingoverrisico’smaken.Zewillennietdatgebruikersvertrouwen indekaart,maardatzevertrouwen op.Zeleggendaaromexantegeenenkelenadrukopdevoorwaardenwaaronderwelofgeencompensatieplaatsvindt.Hetvertrouweniser‘gewoon’enbijanderescenario’siserzonderuitzonderingcompensatie.Debetalingpercreditcardblijftopdiemanierzoveelmogelijkbuitendesfeervandebewusteafwegingvangebruikers.Endaarvarendemaatschappijenwelbij(endegebruikerook).
Eenanderalternatiefisdecompensatiedoormiddelvanchecksandbalances:hetorganiserenvanmachtentegenmacht.Daarbijbestaataandeenekantdemogelijk-heiddateenindividuofinstitutieeenbeslissingneemt(endushetvertrouwenkrijgtomdattedoen)enaandeanderekantdatdezebeslissingterdiscussiewordtgesteld,ofdatdebeslisserterverantwoordingwordtgeroepen.Datvindenwebijvoorbeeldbijdekabinetsbesluitendiedoorhetparlementterdiscussiekunnenwordengesteld,endieeerstgoedgekeurdmoetenwordenalvorenszeuitgevoerdkunnenworden.Daarnaastzijnernogdegrondrechtendiedeburgerbeschermentegenhethandelenvandeoverheid.Dezescheidingdermachtenorganiseertnietalleenwantrouwen.Hetbiedtookdemogelijkheidomeenkwestievanuitverschillendeperspectieventebekijken.Decomplexiteitwordthierdushanteerbaargemaaktdoorhaartetonen.Wantmochteentoekomstscenarionietwerken,daniseraltijdnogdemogelijkheidvaneenandertoekomstscenario.OporganisatorischniveauzijnchecksandbalancestevindeninhetinstellenvaneenRaadvanBestuureneenRaadvanToezicht.Waarbijdelaatstetoezichthoudtophetbesluitvormingsprocesvandeeerste.
Alsdevoorgaandeendezeperspectievenineenmatrixverwerktworden,danvolgthetvolgendebeeld:
Opgelegde relatie Vrijwillige relatie
Rekeninghoudenmetééntoekomstscenario Confidence Trust
Rekeninghoudenmetmeerderetoekomstscenario’s
Compensatie(ofchecksandbalances)
Calculatie(ofselectie)
Tabel 2.2: Verschillende vormen van reductie van complexiteit
23
Totslotgeldtzowelvooreenopgelegdealsvooreenvrijwilligerelatiedemogelijkheidvanvoortdurendemonitoring.
Wantrouwenkanookgeorganiseerdwordentijdensderelatie.Inhetgevalvanvertrouwenkangeheimhoudingbijvoorbeeldeenbelangrijkerolspelen.Vertrouwenengeheimhoudinggaanvaaksamen.Daarstaattegenoverdathetinhetgevalvanwantrouwenwenselijkkanzijnzakentransparanttemaken,openheidvanzakentegeven.Hetgaaterdanomdatmenseninformatiekrijgendieheninstaatsteltomtebeoordelenofdepersoon,oforganisatieinkwestiehandeltzoalsgeëistwordtofjuistniet.Hetkanzijndat(bijvoorbeeld)personenhetinhengesteldevertrouwenmoetenverdienendoorprestatiestelatenzien,maarookdatpersonenvertrouwengenietentotdatdegemetenprestatieseenanderbeeld–eenandertoekomstscenario–latenzien.Voorbeeldendieinhetverlengdeliggenzijnhetopstellenvanstreefcijfersofhetcommunicerenmetkengetallen.Bijstreefcijferskrijgtiemandderuimteomdattedoenwathijofzijgepastvindt(dusvertrouwen),opvoorwaardedathetstreefcijferwordtgerealiseerd(organisatievanwantrouwen).Kengetallenkunnenvergelekenwordenmetanderekengetallenenvervolgenskanerbepaaldwordenwieerrelatiefgeziengoedheeftgescoordenwiebenedendemaatblijft.Benchmarkingisdaneenmanieromwantrouwenteorganiseren(waarbijervanuitwordtgegaandatbenchmar-kingookinstaatisomdattedoen).Cruciaalissteedsookdevraagwatmetdeprestatiegegevensgedaanwordt.Correctiekanmeerofminderuitgaanvanleermoge-lijkheden.Tegenvallendeprestatieskunnenwordengebruiktomlessenteleren.Daarnaiserdemogelijkheidhetovertedoen.Inbeidegevallenspeeltdevoorspel-baarheideendoorslaggevenderol.Wewillendatdeactorenzichuiteindelijkgaangedragenzoalsdatvoorafisvastgelegd.Doordisciplineringindevormvaneenleerproceswordtdanopdelangeretermijnvoorspelbaarheidvergroot,door‘verinner-lijking’vandebedoeldenormofverwachting.Wezienhieroverigenseenopmerkelijkeomkering.Namelijkhetorganiserenvanwantrouwendoortevertrouwenopzakenalsbenchmarkingeneenlerendvermogen.
2.5Driekanttekeningenbijvertrouwen(enwantrouwen)
Totslotvandithoofdstukplaatsenweeenaantalkanttekeningenbijhetinzettenvanvertrouwenenbijdeinteractietussenvertrouwenenwantrouwen.Eeneerstekantte-keningbijhet‘ontwerpen’vanarrangementenvanvertrouwenenwantrouwenisdathetinzettenvanvertrouwenineenrelatienietaltijdleidttotméérvertrouwenvandeverschillendepartijen.Innietvriendschapsrelatiesisheteffectvanvertrouwenmoeilijkeenduidigtebepalen.Ophetgevenvanvertrouwenvolgtnietautomatischhetontvangenvanvertrouwen.Hetiseengrotendeelsonbegrepenvariabele,wewetennietgoedwatdegevolgenvandeintroductievanvertrouwenofwantrouwenineensysteemzijn.Datkomtomdatermeerdereredenenzijnomrelatiesaantegaanendusookmeerdereredenenomhetvertrouwenophetspelzetten.Vertrouwenzalincomplexearrangementenaltijdonderdrukkomentestaan.Endanishetnietalleen
24
eenkwetsbaarfenomeen,maarookeenheelingrijpendelementinderelatie.Alsermetnameophetvertrouwenvertrouwdwordt,endatvertrouwenwordtbeschadigd,dankandatgroteconsequentieshebben.Erwordtnietzomaar‘ondergepresteerd’,maarerwordt‘vertrouwengeschonden’.Dattrekteenzwarewisseloprelatieswaarinvertrouwendesturendevariabeleis.Wewordendangeconfronteerdmetcomplexiteit:dewereldzieterandersuitdangedacht.Enwehebbengeenmiddelenmeeromhaarhanteerbaartemaken,hetvertrouwenvroegimmersnietomeenback-up.
Eentweedekanttekeningbetreftdeinzetvanwantrouwen.Wantrouwenkanbijdragenaanhethanteerbaarmakenvancomplexiteit,maardatbetekentnietdatwantrouwenookomslaatinvertrouwen.Beidehebbenandereuitgangspunten.Voorwantrouwenishetinstandhoudenvandemogelijkheidvanvele/alleoptieshetuitgangspunt,terwijlvertrouwenjuistdraaitophetoptimismedatéénscenariozichzalvoordoen.Wantrouwenkandebetrokkenpartijenmeer‘verdacht’makenopandereopties.Alsmensenofinstitutieswordtgevraagdomvoortdurendverantwoordingafteleggen,danroeptdatmogelijkjuisttwijfelop.VolgensO’Neill(2002)ishetvertrouwenininstitutiesafgenomenvanafhetmomentdatzijmeerwantrouwen(bijvoorbeeldtransparantie)zijngaanorganiseren.Oplangetermijnkanwantrouwenoverigenswelomslaaninvertrouwen,alsmensenoptimistischzijnoverdewerkingvaneenbepaalderegelenzijdeze‘verinnerlijken’.Zevertrouwendannietzozeeropderegelomtegaranderendatereenbepaaldeactievolgt,maarophetfeitdatdieactievanzelfspre-kendis.Eenveelgebruiktvoorbeeldishierhet‘KinderwetjevanVanHouten’.Hetverbodopkinderarbeid,endeampernogbestaandepraktijkdaarvaninNederland,isverinnerlijkt.Zelfsalsdeweternietmeerzouzijn,danisdekansdatermassaalkinderarbeidzouontstaanklein.Hetvertrouwenisdanvanuiteenregelovergeslagennaareenanderniveaudanderegel.
Vertrouwenenwantrouwenlopenbovendiennietlineairinelkaarover:Hetisgeenglijdendeofgradueleschaal,maardeverhoudingkanineensvreemdesprongenmaken.Hetvertoonteenpatroondatelderswordtbenoemdalsdatvaneen‘socialeepidemie’.Hetheefteenexponentieelpatroon,zowelindegroeialsindeafname.Vertrouwenkanineensverdwenenzijn,bijvoorbeeldalsereengrootincidentvoorvaltwaarmeehetsysteemterdiscussiekomttestaan,maarookgeheelcontrairaanwatdeomstandighedenengebeurtenissenzoudendoenvermoeden,intactblijvenofzelfsverbeteren.Gezaghebbendoptredennaeenrampkan–zelfsalsderampdeelstoeteschrijvenisaaneigennalatigheid–juistvertrouwenbevorderen.Wekennendaarvanverschillendevoorbeelden.Ende‘matevanvertrouwen’kanooknogeensmetenigeregelmaatwisselen.Hetisbovendienookonduidelijkinhoeverredeelementenvertrouwenenwantrouwenzomaartemengenzijn.Hetisdusweliswaarnodigombeideelementenineenrelatieintebrengen,maarinwelkedoseringisonduidelijk.Wewetenonvoldoendeoverdemanierwaaropbeideopelkaarinwerken.Vertrouwenisonbegrepen,endatplaatsteenkrachtigekanttekeningbijeenalteinstrumentele‘inzet’ervaninsturingsarrangementen.
25
Eenderdekanttekeningdiegemaaktkanwordenisdatvertrouwenenwantrouwennietperdefinitieopdezelfdeniveausgeorganiseerdzoudenmoetenwordenalswaarcomplexiteitzichvoordoet.Complexiteitopkennisniveaukanhanteerbaarwordendooreenpersoondieeenovertuigendverhaalverteltoverwateraandehandis.Hijleidthetpubliekdanmeteengeloofwaardigenvertrouwenwekkendverhaaldoordecomplexiteitvandematerienaareenuitweg.Opdezelfdemanierkancomplexiteitophetniveauvanhetsysteemhanteerbaarwordengemaaktdoorproceduresdiewerken,ofdoorinstitutiesdiestabiliteitencontroleuitstralen.Decomplexiteitwordternietminderdoor,maardeverschillendespelersdietemiddenvancomplexiteitmoetenhandelenvindenindeproceduresofinstitutieswelhouvastvoorhunhandelen.Hunvertrouwenligtdannietbeslotenindevoorspelbaarheidvanhetsysteem,maarindespelregelsdieerzijnomtemiddenvandiecomplexiteitindetoekomsttekunnenhandelen.
2.6Eendoordachte‘inzet’vanvertrouwen
Watbetekenendezeverkenningenvoorhetinzettenvanvertrouweninrelaties?Omtekomentoteendoordachteinzetvanvertrouwen,moetwatonsbetrefteenreekssamenhangendestappenwordendoorlopen.Deeerstevraagbetreftdeaardvanderelatie.Hetbeantwoordenvandezevraaggeeftaanofhetmogelijkisomtevertrou-weninofdathetalleenmogelijkisomtevertrouwenop:vanwatvoorsoortrelatieissprake?Vrijwilligofgedwongen?Detweedevraagbetrefthetaantalscenario’swaarmeerekeninggehoudenwordt.Gaatmenuitvanéénscenario,ofwordtbuitenhethandelenopbasisvanéénscenariotochookrekeninggehoudenmetdemogelijk-heidvanbepaaldeanderescenario’s?Opbasisvanhetaantalscenario’skandanafgeleidwordenwatdegevolgenzijnalshetanderedanhetverwachtescenarioinderdaaddekopopsteekt:isersprakevanspijt,verplichting,vervreemdingofvergoeding?Ditroeptdederdevraagopofdezeuitkomstpassendisbijhetbelangdatophetspelstaat.Alsvertrouweningezetwordtindezinvanoptimismeenvanzelfspre-kendheidisheteengoedkoopmechanismedateffectiefkanzijn.Maareendergelijkvertrouwenkanbehalvefinancieelvoordeelookfinancieelnadeelopleveren.Vertrouwenkangeschondenworden,metallekostenvandien.Dusalsergrotebelangenophetspelstaan,ishetzeerdevraagofhiervooralvertrouwdmoetwordenopvertrouwen.Datgeldtmetnamevooreenoverheiddieookalszevertrouwenschenktverantwoordingafzalmoetenleggenoverderedenwaaromervertrouwdwordt.
26
Hetonderstaandeschemavatditsamen.
Aard van de relatie: Vertrouwen of wantrouwen: Bij onverwacht resultaat:
Vrijwillig
TrustEéntoekomstscenario:vertrouwen
Spijt
CalculatieMeerderetoekomstscenario’s:wantrouwen
Verplichting
Opgelegd
ConfidenceEéntoekomstscenario:vertrouwen
Vervreemding
CompensatieMeerderetoekomstscenario’s:wantrouwen
Vergoeding
Tabel 2.3: Reultaten bij vertrouwensbreuk
27
Hetiseind2008.Vertrouwenstaatvolopindeaandacht.DekredietcrisiswoedtinallehevigheideneistnuookslachtoffersinNederland.EenvandeeersteslachtoffersenwellichthetmeestprominenteisFortis.HetvertrouweninFortisvaltwegenFortismoetvandeonderganggeredwordendoortenationaliseren.Indezecasusreconstrue-renwedevalvanFortisvanuithetperspectiefvanvertrouwen.DereconstructieisgebaseerdopdebesprekingvanFortisindedagbladen,metnamehetFinancieeleDagblad(FD).Westellenonshierbijdevraagofdaadwerkelijksprakewasvanvertrou-wenenopwelkewijzedanmethetverliesvandatvertrouwenwerdomgegaan.Zotrekkenwelessenuitdefinanciëlecrisiseninhetbijzonderoverdewijzewaaropvertrouwen‘werkt’ener‘aan’vertrouwengewerktwordt.
3.1EenreconstructievandeondergangvanFortis
Voorafgaandaandereconstructieishetvanbelangtebenadrukkendatdefragmentenwaarinsprakeisvanvertrouwenletterlijkuitdegeanalyseerdeartikelenkomen.Wesprekenduszelfgeenoordeeluitoverde‘standvanhetvertrouwen’opeenbepaaldmomentindecasus,maarreproducerenwatanderen-media,ofpersonendiedemedialetterlijkalsmediumvoorhunboodschapbenutten–daaroverzeggen.Deperiodediewordtonderzochtlooptvanhetmanifestwordenvaneenvertrouwens-breuktothet(vermeende)herstelvanvertrouwen.Datlijktoverzichtelijkenlogisch,maarhetisinpraktischezinlastigom‘hetmoment’vandevertrouwensbreukexacttebepalen.Netzoalshetherstelmoeilijkvasttestellenis.Verschillendemomenten
3.Casus: Fortis en de vrije val van het vertrouwen
28
komenvoorhetlabel‘breuk’inaanmerking.Dat,zozullenwelatenzien,iseenbelangrijkonderdeelvanhetprobleem.WijkiezenhieralsbeginvanonzeanalysevoorhetmomentwaaropdeVerenigingvanEffectenbezitters(VEB)duidelijkmaakthetvertrouwenkwijttezijndoormeteenplantekomenomhetvertrouwenteherstellen.Achterafisdateenbelangrijkebreukinhetprocesgeweest.Hetdoelvandereconstruc-tieishetblootleggenvanmechanismendieinzichtgeveninhetfunctionerenvanvertrouwen.
Onduidelijkheid over de staat van Fortis: wat is waar?‘HetvertrouweninFortisistoteendieptepuntgedaald’.DeVerenigingvoorEffectenBezittersishardenduidelijkinzijnoordeel.VoordeVEBisdesituatiebijFortisaanleidingommeteenstappenplantekomen,metalsdoelhetherstelvanhetvertrouweninFortis.Fortiszalhetvertrouwenvandebeleggers,verenigdindeVEB,moetenherwinnen.BelangrijkisdatdeVEBdeoorzaakvoorhetvertrouwensverliesnietzozeerzietindezwakkeprestatiesofpositievanhetbedrijf,maarvooralinhetgebrekaanhelderheidhierover.Nietdetoestandzelf,maardemanierwaarophetbedrijfinzichtheeftgegeveninzijntoestandisvoordeVEBcruciaal.Fortisisonvol-doendeopenoverhoehetmethetbedrijfgaatendatisvolgensdeVEBaanleidingomnietmeertegelovenindegezondheidvanhetbedrijf.VolgensdeVEBheeftFortisslechtgecommuniceerdeniseenherstructureringvanhetbedrijfnodig.DaarnaastvindtdeVEBdatFortisnieuwe,duidelijkgekwantificeerdedoelstellingenvoordemiddellangetermijnmoetformuleren(FD:18/8/2008).Danishetweermogelijkomhetbedrijfgoedtekunnenvolgenentebeoordelen.DeVEBpresenteertditstappen-planvoorafgaandaaneeninformatievebijeenkomst,georganiseerddoorFortis.IndezebijeenkomstvraagtMauriceLippens,detoenmaligeCEOvanFortis,om‘vertrou-wenensteunindezemoeilijketijden’(NRC:19/8/2008).Opdatmomentbestaaterdusgeenonduidelijkheidoverhetfeitdathetmethetbedrijfnietgoedgaatendater‘ietsaandehandis’,maargaathetvooralovereenwegingvandekwaliteitvandeinspan-ningendiehetbedrijfonderneemtomerbovenoptekomen.VanFortiswordenoprechteinspanningenverwachtdiedebeleggerhetgevoelgevendathetbedrijfdezorgenserieusneemt.TopmanLippenszelfleverthieraaneenbijdrageenkooptaandelenvanFortis.VolgenshetFD(30/8/2008)‘puttendebeleggersvertrouwenuitdezeaankoop’.Hijlaatziendathijeendeelvanzijneigenwelvaartdurftteverbindenaanzijnbedrijfenspreektdaarmeezijnvertrouwenuitinhetbedrijf.Dekoersstijgtlicht.Watookwinstoplevertindiezelfdeperiodeiseen‘lichtetoenamevanvertrou-wenindeAmerikaansefinanciëlesector’(FD:30/8/2008).Hetlijktindesectorbetertegaanendemarktkomtenigszinstotrust.Beleggershalenopgeluchtadem.Dekredietcrisislijktmeetevallen.
De sector in verval, Fortis in liquiditeitsproblemen?NoggeentweewekenlaterzijndeverhalenuitdeVSminderzonnig.Rustgevendzijndeverhaleniniedergevalnietmeer.Debeleggerszijn‘hetvertrouwenindeAmerikaansezakenbankLehmanBrothersvolledigkwijt’(FD:12/9/2008).Eénvande
29
meestgezaghebbendefinanciëleinstellingenindeVSblijktingroteproblementezijngeraakt,inhetbijzonderdoorvolstrektondoorzichtigefinanciëleproductenentransacties.Datheeftgroteimpactopdestemmingindefinanciëlesectorenopdebeurs.DeterneergeslagenstemmingheeftgevolgenvoorFortisendebankiséénvandegrootsteverliezersophetDamrak.DestemminginhetalgemeenleidttotklappenvoorFortisinhetbijzonder.Hetluidteenzeeronrustigeperiodein.
Eenpaardagenlatergebeurtervoordemeestevolgershetondenkbare:LehmanBrothersvaltom.VoormaligtopbankierOnnoRudingmeentdatdeondergangvanLehmanBrothers‘hetvertrouweninhetAmerikaanseBankwezenkanschaden’.Ookkanhetgevolgenhebbenvoordereëleeconomie,zomeentRuding:‘Eengeringervertrouwendruktnietalleendeconsumptie,maarkanerookvoorzorgendatbankenmindertoeschietelijkwordenmethetuitlenenvangeldaanconsumentenenbedrij-ven.Alshetmoeilijkerwordtomtelenen,gaatdattenkostevandereëleeconomie’(FD:16/9/2008).Duidelijkisdatdesectorinzwaarweerisendatindividueleinstellin-genindeproblemenkomen,omdatzeonderlingallemaalpositiesinenbijelkaarhebben.Devalvandeenebankleidttotverliezenenafschrijvingenbijeenanderebank.
DevalvanLehmanbetekenteenhardeklapindefinanciëlemarkten:‘Hetvertrouwenwasdiedagvolkomenweg’zeggenanalistenachteraf.DekoersvanFortisheeftsterkonderdegebeurtenissentelijdenenmaakteenenormevaldoor(FD:17/9/2008).Indevolgendedagenstabiliseertdekoersopeenlaagniveau,maarenkeledagenlateriserweerwathoop.DekoersvanFortisstijgt.DeverklaringdiewordtgegevenishetAmerikaansenoodplanomdeeconomieteredden.Hetdoelvanhetplanisdat‘debankenelkaarnadeingreepweervertrouwen’,zodatdeinterbancairemarktweerkanfunctioneren(FD:20/9/2008).Deindrukontstaatdathetdoorvelengevreesdedomino-effecthiermeewordttegengehoudenendatdekettingreactiegestoptkanworden,voordatdezegoedenwelopgangkomt.Deinspanninglijkttewerken.Opnieuwmaakteenlichteopluchtingzichvandebeursvloerendesectormeester.
Maarookdezeopluchtingisvankorteduur.AmpereenweeklatergaathetwederomverkeerdmetFortis.Debankglijdtopdebeurssteedsverderweg,terwijlhetbestuuropkortetermijnweiniganderskandoendantot‘kalmte’manen.Dezorgenzijninmiddelsvaninpotentiegiftigeaard:hetgaatnietmeeromeenprobleeminhetbeleidofdecommunicatievanFortis,maaromeenhardnekkiggeruchtdatdebankinliquiditeitsproblemenzit.DaarmeekrijgtdekredietcrisisookinNederlandenBelgiëeengezicht.Hetliquiditeitsprobleem,zowetendemeerofmindergeïnformeerdevolgers,betekentmogelijkheteindevandebank.En,zowetensommigebeschouwersooktevertellen,hetfeitdathetgeruchtgaatdoetalhetnodigemethetbedrijf.Fortisontkenthetprobleeminalletoonaarden,maarwordtnietofnauwelijksgeloofd.Een‘run’opdebankdreigt,wantiedereendieopeisbarevorderingenuitheeftstaanprobeertdiebinnentehalen,‘zolanghetnogkan’.Endat,zobevestigendedeskundi-
30
gen,veroorzaaktinderegeljuisthetliquiditeitsprobleem.Ofheternualwasofniet,hetgeruchtoverhetliquiditeitsprobleemwordteen‘selffulfillingprophecy’.Ofhet‘waar’isdoetalnietmeerterzake.Devraagisofhetwordtgeloofd.
Strijd tegen een faillissementHetbelangrijksteprobleemvanFortiswordtindezeperiodezichtbaar.Rondalleswatdebanknogzegtofdoetheerst‘eengebrekaanvertrouwen’.Datgeldtookvoordeinspanningenomdebanktesteunenenteherstellen.‘Kanditprobleemwordenverholpen?’zoisdeactuelevraagindemedia.Ja,wordtopdiverseplekkengesugge-reerd:‘hetvertrouweninFortiskanherstellenalsdebank-verzekeraarerinslaagtbedrijfsonderdelenteverkopentegeneengoedeprijs’(FD:26/9/2008).Ditvermoedenvanherstelwordtnietdooriedereenomarmd.VooralinBelgië–waarhetbedrijfgeldtalseen‘volksaandeel’enveelparticulierendirectdoordevalindeaandelenkoerszijngeraakténdooreeneventuelecrisisbijdebanknogveelzwaardergetroffenzullenworden-heeftdeFortispaniekhardtoegeslagen.VolgensdekrantDeStandaardkomtinelkgesprekdiedagensteedséénvraagterug:‘GaatFortisfailliet?’Endevraagstellen,zolijktdeteneurtezijn,ishembeantwoorden.DeBelgischeregeringprobeertondertussendekalmtetebewarenenpremierYvesLetermedoetdetoezeggingdatdeoverheidgarantstaatvoorallespaarders(endusnietvoormaximaal20.000perspaarder).WatvooralmoetstoppenvolgensReynders,deministervanFinanciën,zijn‘degeruchten’.Hierdoorneemtimmershetrisicovande‘runonthebank’toe.AllespelersopdefinanciëlemarktenmoetenvolgensReyndershunverantwoordelijkheidnemenengeengeruchtenmeerverspreiden.Wantdeze‘geruchtenkunnenhetvertrouwenindebank’alleenmaarmeeraantasten(FD:27/9/2008).
WouterBos,detoenmaligeNederlandseministervanFinanciën,probeertdespaardersvanABNAmroookgerusttestellen.ABNAmroisopdatmomentongeveersindseenjaarovergenomendoorFortis.ViaFortiskandecrisisdusookuitstralennaarABNAmro.EndaarmeeraakthetveelNederlandsespaardersenanderebelanghebbenden.BosdeeltmeedatABNAmropaséchtonderdeelvanFortiswordt,alsdetoezichthou-dergoedkeuringgeeft.Datisnognietgebeurd.DaarnaastmoetFortisdoorzelfonderdelenteverkopenhet‘herstelvanvertrouweninluiden’(FD:27/9/2008).HermanVerwilst,detoenmaligeCEOvanFortis,kondigtdatookaan.Deverkoopbetreftookkroonjuwelenenmoet10miljardeuroopleveren.ZelfvertrektVerwilstvrijdagavondalsCEO.Hetmagallemaalnietbaten.WatFortisookzegtofdoet,‘Fortisslaagternietinhetvertrouwenopfinanciëlemarktenteherwinnen’.NederlandseinstitutionelebeleggersweigereneendringendverzoekomFortiseenkapitaalinjectietegevendoorpreferenteaandelentekopen.(FD:27/9/2008).Ookdezogenaamdekroonjuwelenleverenonvoldoendeopen/ofgeïnteresseerdenhakenaf.Zondagwordtzodoendeduidelijkdathetverkopenvanonderdeleninclusiefkroonjuwelennietvergenoeggaat.
31
De staat grijpt inHéélFortisstaatvervolgenstekoop(FD:29/9/2008).Commerciëlepartijenwordenernietgevondenendedriemeestbetrokkenoverheden,Nederland,BelgiëenLuxemburg,nemenallemaaleen49%belanginrespectievelijkFortisBankNederland,FortisBankBelgiëenFortisBankLuxemburg.Zowordtdepositievandebankver-sterkt.Eenfaillissementismetdesteunvandeoverhedentechnischnogmaarmoeilijkmogelijk.Datzouvertrouwenmoetenwekken;hetmeestsombere,maarvolgensbeleggerswelwaarschijnlijkescenario,isinpraktischezinzogoedalsafgewend.Tochleidtdeongebruikelijkeinterventietotdenodigeonrustonderaandeelhouders.AandeelhoudersvanFortiseisendatersnelduidelijkheidkomtoverdepositiediezijnuhebben.Tochiserookveelsteunvoordeinterventie.Eenvandegrootsteaandeel-houders,hetpensioenfondsABP,noemtdegekozenoplossing‘zorgvuldigendoor-dachtenbelangrijkomherstelvanvertrouweninFortistebewerkstelligen’(30/9/2008).Datsignaalzouvertrouwenwekkendmoetwerken.OokEurocommissarisvanMededingingNeelieKroes,dienauwbetrokkenisbijdeonderhandelingen,zietvooralsnogweinigproblemeninhetbelangdatBelgië,NederlandenLuxemburgzondagvoor11,2miljardeurokochteninonderdelenvanbank-verzekeraarFortis.‘Wehebbenervertrouwenindatdemaatregelenconformderegelszijn.TotnutoehebbendeautoriteiteninkwestiegeluisterdnaardeopinievandeEuropeseCommissie’,aldusKroes’woordvoerder.(FD:30/9/2008).EnookvolgensKiburg(vakbondFNV)ishetmiljardenbelangvandeStaatinFortiseenuitstekendemanierom‘hetvertrouwenindefinanciëlesectorteherstellen’.Opdiemanierkandeneerwaartsespiraaldoorbro-kenwordenvanbankendiefaillietgaanofjojoënopdebeurs.Wantalsbankendatdoenkunnenzegeenleningenmeerverstrekkenaananderebedrijvendiedanophunbeurtindeproblemenkomen(FD:30/9/2008).Voorevenlijktdecrisisafgewendenlijktereenadequaatmedicijntegenacuutvertrouwensverlies‘ontdekt’tezijn.RondFortiskeertderustvooreventerug,zodatdebankaanzijnherstelkanwerken.
Omstreden zekerheidTochishetmedicijnnietonomstreden.ErkomtookkritiekopdesteunvandeoverhedenvoorFortis.Industriëlebedrijvenmogengeenstaatssteunkrijgen,maarbankenkennelijkwel.Deervaringenmetstaatssteunzijndesastreus,voorondersteun-deenstaat;waarombestaathetvermoedendathetbijeenbankzalwerken?VolgensCasperdeVries,hoogleraarMonetaireEconomieaandeErasmusUniversiteitRotterdam,ishetnietterechtdatbankenmetindustriëlebedrijvenvergelekenworden.‘BijFortisgaathetomvertrouwenennietomhetreddenvandeconcurrentiepositieofhetinstandhoudenvandewerkgelegenheid.’(FD:30/9/2008).Debancairesectorwordtalsmotorvandeeconomiegezien.Zonderreddingvandemotorkanookdeeconomienietdraaien.Hetbelangisgroterdanbijeen‘gewoon’bedrijf.Maardestaatsinterventies,dieookdooranderelandenwordentoegepast,genererennietdebeoogdeeffecten.OpdeEuropesegeldmarktzakt‘hetvertrouwennaareennieuwdieptepunt’.Hetdriemaandelijkseuribor-tariefstijgtmetruim17basispuntentot5,275%.Hetinterbancaireverkeerdroogtzogoedalsop.‘Ondankswereldwijde
32
staatsinterventiesverliezenbeleggersmaandagmassaalhetvertrouwenindefinanci-elesector’.(FD:30/9/2008).Naeenvlakkeopeningzakkendekoersensnelenhardweg.‘Hetvertrouweniswegenhetwantrouwenneemtalleenmaartoe.’Datmaakthetvolgenseenhandelaarergmoeilijkomdehuidigemarktnogtekunneninterpreteren.Volgenshemisdegrotevraag:‘watkomternogmeeraan?’Inafwachtingvandievraagzitiedereenstilofprobeertmenuitrisicovollepositieswegtekomen.DatgaattenkostevanFortis.Fortisopentineersteinstantie15%hoger,maarbinnenkortetijdstaathetaandeelondanksalleinspanningenvandeoverhedenweerindemin.Aanheteindvandehandelsdagnoteerthetaandeel3,96euro,eenverliesvan23,6%bijeenomzetvan95miljoenstuks(30/9/2008).
Politieke dynamiekOndertussenmoetBoszichindeTweedeKamerverantwoordenvoorzijnongebruike-lijkehandeleninhetweekend.Hijkrijgtkamerbredesteunvoorzijningrijpen.Hijwordtals‘redder’vandebankgevierd.Zijnoptredenwas‘onparlementair’,voltrokzichbuitendeKamer,maarwasindevoorliggendecasusvolgensdeKamerbuitenge-woonadequaatengepast.VolgensBoszijnergeennieuweproblementemelden.Detoezichthouderhoudtvolgenshemdesituatievanuurtotuurindegaten:geennieuwsisgoednieuws.Bosheeftzelfsgoednieuws:FeyenoordiseenrondeverderindeEuropaCupendestaatisnu–viahoofdsponsorFortis–ookeenbeetjebetrokkenbijdeclub.DeKamerkanomhetluchtigheidjelachen.BosmaaktinhetdebatookduidelijkdathetbelangvandeoverheidinFortisvantijdelijkeaardis.NaastzijnpogingomdespeculatieoverFortistedoorbreken–‘geennieuwsisGOEDnieuws’–schetsthijeenoptimistischtoekomstbeeldoverhetbedrijf.Destaatheeftgeenambitiesineenpermanenterolalsbankier.AlsdemarktenweergestabiliseerdzijnenhetvertrouwentussenbankenishersteldwordtFortisvolgensBosweervandehandgedaan(FD:1/10/2008)enBosverwachtdeaandelenmetwinsttekunnenverkopen.Dereddingsactielevertoptermijnzelfsgeldop.Dezehandelswijzenodigtvolgenssommigefractiesuittotbredereinzet.VolgensFransWeekers(TweedeKamerlidvoordeVVD)ishetaandepolitiekomdevicieuzecirkelvanafnemendvertrouwentussenbanken,burgersenbedrijventedoorbrekendoorleningenenobligatiesvanbankenoptekopen(basisplanPaulson)ofdooreenrechtstreekseinjectie,zoalsbijFortis.WeekerswilookdatdeministervanFinanciënallespaargeldenvoor100%garandeertenniettotslechts40000europerpersoon,zoalsnu.Boshaddinsdagalaangegevenhiernietaantewillen(FD:2/10/2008).PremierBalkenendeenministervanFinanciënBoswillendathunaanpakopEuropeesniveauwordtomarmdendatalleEuropeselandengeldreserverenwaardoorzehetzelfdekunnendoenalsNederlandbijFortisheeftgedaan.DatzouvolgensBoseen‘geweldigsignaalvanvertrouwenrichtingdeEuropeseburgerszijn.’(FD:3/10/2008).Ookhierwordtdedynamiekvandeprofetiebespeeld,ditkeeralseen‘self-denyingprophecy’.Doorhettoezeggenvandergelijkeomvangrijkegarantieswordtdekansdaterooittotuitkeringovermoetwordengegaanverkleind.Belangrijkisookdatdereddingnadrukkelijkniettoteengeïsoleerdeactiewordtbeperkt,maareenbredeoperatiewordt;internationaalenmetdesugges-
33
tiedatookanderevolgendebankenopdezemanier‘gered’zullenworden.Daarmeewordtbewustdeself-denyingprophecybespeeld:doorenormebedragenvoorreddingsactiestereserverenendezeookpubliekelijkaantekondigen,wordtdekansdatzeooitechtmoetenwordenaangesprokenkleiner.Indezeperiodeheerstenigoptimisme.Demarktheeftgefaald,maardeoverheidheeftvoornieuwevenwichtgezorgd,zoluidteenveelgehoordeboodschap.
Nationalisatie van FortisTerwijlBosindeKamerzijn49%deelnameverdedigt,wordtopdeachtergrondechtergewerktaaneenandereoplossing.DeproblemenbijFortisblijkennamelijkallerminstopgelost.DeaandelenkoersenvanFortisblijvennaeendalinginhetbeginvandeweekaandelagekant,maarrelatiefstabiel.Fortisheeftechtereenbijkomendprobleem,hetkangeengeldmeeraantrekkenopdegeldmarkt.Fortiskomtzodoendeondankshetingrijpenvandeoverheidinsteedsgrotereproblemen.Deoverheidmoetnogeenkeeringrijpen,Fortismoetnogeenkeerwordengered.OpeengezamenlijkepersconferentiemakenministervanFinanciënBos,minister-presidentBalkenendeenDNB-presidentWellinkbekenddatdeNederlandseStaatFortisBankNederlandenABNAmroheeftmoetenovernemenomtevoorkomendatdiebankenwordenmeegesleurdindedreigendeondergangvanhetFortis-concern.Destappendieeenweekeerderzijngenomen,blijkennietvoldoende.SindsdonderdagavondhebbendedrieinBrusselverderonderhandeld.Datzijnpittigegesprekken,waarbijhetgeïntegreerdebedrijftamelijkradicaalenmetgroteonzorgvuldigeslagenindriebrokkenisverdeeld.VolgensdeMinistervanFinanciënishiermeeeenoplossinggevondendieperspectiefbiedtomrustenzekerheidtebrengenendiebijdraagtaanherstelvanvertrouwen.DeprijsdiewordtbetaaldisvolgensBosfair:‘16,8miljardiseenmarktconformeprijs’(FD:4/10/2008).OoknuwordtdeverwachtinguitgesprokendatABNAmro,hetNederlandsedeelvanFortis,optermijnmetwinstkanwordenverkocht.
Indetabelhierondereenoverzichtvandespelersendewijzewaarophetvertrouwenofeengebrekdaaraanzichmanifesteren.
Wieisbetrokken? Gebrekaanvertrouwen
VEB Slechtecommunicatieenstructuuroplossendoorkwantificeerbaredoelen
CEOLippens Hetzijnmoeilijketijden.Vertrouwenherstellendoorzelfaandelentekopen
Aandeelhouders Meervertrouwen(prijsaandelenstijgt)dooractieLippensendoorvertrouweninAmerikaansefinanciëlesector
Aandeelhouders MindervertrouwendoorproblemenLehmanBrothers
OnnoRuding Dalingvanvertrouweninhetbankwezenzorgtvoordalingvanvertrouwenindereëleeconomie
34
Aandeelhouders ValLehmanBrothers(koersdaling)
Aandeelhouders Amerikaansnoodplan(koersstijging)
AandeelhoudersGeruchtvanspeculantdatFortisindeproblemenisenextrauitgiftevanaandelenzaldoen(koersdaling)
Aandeelhouders VerkopenonderdelenvanFortis(koersherstel)
MinisterLetermeGarantievoorallespaardersGeruchtenmoetenstoppen
MinisterBos SpaardersABNAmrogeruststellen
CEOVerwilst Fortismoetonderdelenverkopen
Nederlandseinstitutionelebeleggers GeenkapitaalinjectieinFortis
PolitiekFortistekoopNederlandse,BelgischeenLuxemburgsestaatnemen49%belanginFortis
HoogleraarDeVries Vertrouweniswatbankendoen
PolitiekKoersendalen/EuriborstijgtStaatsinterventieshelpenniet
Politiek Ingrijpeninvicieuzecirkel
MinisterBalkenendeenMinisterBos IngrijpenopEuropeesniveau
NederlandseStaat OvernameFortisBankNederland
Tabel 3.1 Overzicht Fortis Case
3.2Een(pogingtot)herstelvanvertrouwen
WeziendatinhetverhaalvanFortisvoortdurendpogingenwordengedaanomhet‘vertrouwenteherstellen’,ofmisschienbeteromdecomplexiteithanteerbaartemaken.Datisnieteenvoudig.Dezecomplexiteitistoegenomendoordecrisisendezetoenamewordtverklaarddoorhetwegvallenvanhetvertrouwen.Daardoorzittenweineenvicieuzecirkel.Vertrouwen,eenofmisschienweldemanieromcomplexiteithanteerbaartemaken,staatterdiscussie.Decomplexiteitneemthierdoortoe,maaromdathetvertrouwenterdiscussiestaatishetlastig–zonietonmogelijk–omdoormiddelvanvertrouwencomplexiteithanteerbaartemaken.Inhetonderstaandeoverzichtstaanderelatiesdieindezecasuïstiekeenrolspelen.Omdathetbijdeduidingvanderelatievanbelangisomdepartijtenopzichtevanelkaartepositioneren,isinditgevalgekozenomFortisalsorganisatiealsuitgangs-punttenemen.Datlevertdevolgenderelatiesop:
35
VrijwilligerelatieFortis–VEBFortis–CEO(Lippens)Fortis-AandeelhoudersFortis–Bos(onderhandelingen)
Opgelegderelatie
Fortis–AmerikaanseFinanciëlesectorFortis–LehmanBrothersFortis–AmerikaansNoodplanSpeculant–FortisGeruchten-FortisFortis–Leterme(garantiespaartegoeden)Fortis–Bos(garantiespaartegoeden)Fortis–EuriborFortis–Nederlandseoverheid(overname)
Tabel 3.2: Indeling van de relaties in vrijwillig en opgelegd vanuit het ‘Fortis’ perspectief
AldezerelatieszettenhetvertrouwenvanFortisophetspel.ZijlatenzienhoebeperktderolvanFortisisbijhetherstelvanhetvertrouwen.Veelvanderelatiesspelenzichimmersafophetniveauvanconfidence.DatbetekentdatFortishierzelfweinigaankandoen.Fortisheefttelevenmetdezevanzelfsprekendheid,endusookmethetterdiscussiestellen–devervreemding–daarvan.
Hetgaatdanmetnameom:- Amerikaansefinanciëlesector- LehmanBrothers- Amerikaansnoodplan- Speculantenengeruchten- Euribor
Hetherstelvanvertrouwenishiervooreenbelangrijkgedeeltegekoppeldaandehoopdatopdezeniveausweer(positiefgestemde)vanzelfsprekendhedeninhetlevenwordengeroepen.Daarnaastzienwedatdepogingentothetherstelvanvertrouwen,waarinFortisendedaarbijbehorendeactoropeenmeerdirectemanierprobeertderelatieweerwerkbaartemaken.Hierondereenoverzichtvandezepogingen.
Relatie Pogingtotherstel
Fortis–VEBCalculatie:helderheidcreërendoorhetontwikkelenvaneenstappenplan.OpdiemaniermoetFortismeerinzichtgeveninhaardoenenlaten.
Fortis–CEOTrust:deCEOtoontzijnoptimismedoormetzijneigengeldinaandelenteinvesteren.
Fortis–Aandeelhouders
Trust:Fortisprobeertaandeelhoudersgerusttestellendoor‘geruststellende’uitsprakenoverFortistedoen.DeuitsprakenslaannietofnauwelijksaanenlatenvooralziendathetoptimismeoverFortisnietlangeraanwezigis.
36
Fortis–Bos
Calculatie:deministerleverteenbijdrageaandeonderhandelingendiealsdoelhebbenomFortisopeenanderemanierindemarkttezetten.DooreenaandeeltenemeninFortiswordtgetrachtomdekeuzevoorFortisinplaatsvaneenkeuzeopbasisvanvertrouwenteherdefiniërenalseenberekendekeuze.Datwordtnietgeaccepteerd.
Fortis–LetermeCompensatie:doordegarantieopdespaargeldenteverhogenissprakevancompensatievoordeongewensteuitwerkingenvanhetfinanciëlesysteem.
Fortis–BosCompensatie:doordegarantieopdespaargeldenteverhogenissprakevancompensatievoordeongewensteuitwerkingenvanhetfinanciëlesysteem.
Fortis–Nederlandseoverheid
Confidence:doordeovernamevanFortisdoordeNederlandseoverheid.Dezeoplossingiseffectiefvanuitvertrouwensperspectief.Devanzelfsprekendheidvandefinanciëlesectorwordtingeruildvoordevanzelfsprekendheidvandeoverheid.
Tabel 3.3 Pogingen tot herstel van vertrouwen
Watwezienisdatdepogingenomhetvertrouwenteherstellenniet(altijd)lopenviahetvertrouwen.Alternatievenwordengebodenindevormvancompensatieencalculatie.Deboodschaplijkttezijn:zelfsalsuFortisnietvertrouwt,dannog–ofdanjuist–iseenbelegginginFortisdemoeitewaard.Vertrouwenwordtdaarmeegeherde-finieerdincalculatieencompensatie.Deeffectenhiervanlijkenoverigensbeperkt.Mogelijkkomtdatomdatereerstvertrouwennodigis,alvorenseendergelijkeboodschapaanslaat.Alshetvertrouwenwegis,danisdezeboodschapnietovertui-gendgenoeg.Hetkanookkomendooreenwisselwerkingtussendeverschillendeniveauswaaropvertrouwenhierterdiscussiestaat.Omtebepalenwaternuophetspelstaat,wordthieronderaandachtbesteedaanviercomplicatiesdiezichdoengeldenbijpogingenomhetvertrouwenteherstellen.
3.3Complicatiesenkansenbijhetherstelvanvertrouwen
Dedestructievewisselwerkingtussen‘vertrouwenin’en‘vertrouwenop’HetvertrouwenwaarophetfunctionerenvanFortisgebaseerdis,lijktongrijpbaar,ofiniedergevalmeerduidig.Opbasisvandebesprekingvandereconstructievandecasezienwedathetzowelom‘vertrouwenin’alsom‘vertrouwenop’gaat(zieooktabel3.2).Deaandelenkoersen–alsbelangrijkeindicatorvoorhetvertrouwenvanFortis–kronkelenhierdoorheen.Zeverenopenkrijgenklappenalserietsgebeurtmethetvertrouweninenhetvertrouwenop,maarzijtonendeachterliggendedynamiekniet.Erkannietuitafgelezenwordenwatmotievenvooreenkoerswijzigingzijn,hoewelallerleianalistenwelpogingendoenomstijgingofdalingterationaliserenenterelaterenaanconcretegebeurtenissenindemarktofinhetbedrijf.ZokanhetvertrouweninFortisnietgereduceerdwordentotdeCEOofFortisalsorganisatie.Zijblijktookafhankelijkvanhetvertrouwenopdewerkingvandefinanciëlemarkten
37
wereldwijd.ZelfsalsdienietdirectlogischaanFortisterelaterenzijn.ZobrengtdevalvanLehmanBrothersFortisindeproblemen,terwijlFortisgeendirectbelanginLehmanheeft.Eriswaarschijnlijkweleenwisselwerkingtussendeverschillendeniveaus,wantFortiswordtrelatiefhardgetroffendoordefinanciëlecrisis.Dezeverwevenheidvanvertrouwenmaakthetlastigomeenaanknopingspunttevindenvanwaaruithetvertrouwenwordthersteld.Fortiswordtgetroffendoorhetafbrokkelendevertrouwenophetfinanciëlesysteem.Zijprobeertdatteherstellendoorteintervenië-renenteinvestereninhetvertrouwenin.DezeinterventieskunnenhoogstenswataanhetvertrouweninFortisveranderen(maardoendatniet).
Pogingen tot herstel van vertrouwen leiden tot een verlies aan vertrouwenIndeFortiscasekomenverschillendeinterventieslangs.Zijhebbenallemaalalsdoelomhetvertrouwenteherstellen.EenaantalvandiepogingenspeeltinophetvertrouweninFortis.DatgaatopvoorhetindividueleingrijpenvandeCEOtothettekoopzettenvanheelFortisenuiteindelijkhetopknippenennationaliserenvanhetbedrijf.Steedshebbendeinterventiestijdelijkenigezin,ofsomshelemaalgeenzin,maarwerkenzenietduurzaamdoor.Sterkernog,doorhetmislukkenvandepogingentotherstelvanvertrouwenwordtdetoestandintoenemendematewanhopig:‘alsditniethelpt,watdanwel?’,lijktdeonuitgesprokenvraagdietelkensweeropkomt.Demaatregelenkrijgeneensteedsmeerdraconischensystematischkarakter,maarsteedsblijktdeproblematiekrondFortisresistentvoorhetmedicijn.HethoogtepuntvandezecyclusvanaanhoudendenstapelendgebrekaanvertrouwenishetnieteffectiefzijnvandegedeeltelijkeovernamevanFortisdoordedrieoverheden.Zelfseenbelangvan49%inFortissteltdemarktennietgerustenleidtbijvoorbeeldniettoteenherstelindekredietwaardigheidvanFortis.Debankkrijgtopdekapitaalmarktgeengeldmeergeleend.Economisch-technischgezienzoudezeoplossingafdoendemoetenzijn,definanciënvanFortiswarenhierdoorweeroporde,maardooreengebrekaanvertrou-wenblijktookdezeingreepnieteffectief.EndaarmeekreeghetvertrouweninFortisdeultiemeslagenwerdFortisletterlijkreddeloos.
Wezienoverigensdatnietalleengetrachtwordtomhetvertrouwenteherstellendoornieuwvertrouwenteschenken(zietabel3.3).Wezienhierookdatjuistanderebenaderingenwordeningezetomderelatiesweerwerkbaartemaken.HetlijkteropdatdezemaatregelendebeslissingvoorFortiswillenrationaliseren.Zewillenaanto-nendathetookopbasisvanberekendeargumentatiegoedisominFortisteinveste-ren.Dooreengebrekaanvertrouwenkomtdezeboodschapechternietofnauwelijksover.Hetvertrouwendaalthierdoornogverder,wantzelfseenberekendebeslissingbiedtgeensoelaas.DatgeldtzekervoorboodschappendievanuitFortiszelfkomen.Watbeterwerktisals‘externen’ingrijpen,zoalsdeoverheid.Datkunnenzedoendoorcompensatietebiedenofdoordeconfidenceteherdefiniëren.Hetherstelkomtvanbuiten,zolangereengeloofwaardigbuitenis.Alshetvertrouwendanuiteindelijkhersteldwordt,dangebeurtdatnietbinnendefinanciëlewereld,nochbinnenFortis.Definanciëlewereldblijktnietovervoldoende
38
middelenoftoereikendemanierentebeschikkenomhetvertrouwenteherstellen.Mogelijkwerderteveelvertrouwdopvertrouwen.WatwelhelptisdatvertrouwenwordtovergenomendoordeNederlandseoverheid.HierdoorverandertFortisvaninstitutionelecontext.Hetvertrouwenisnietlangerafhankelijkvanaandelenkoersen,maarhetvertrouweninFortisbestaatbijdegratievanvertrouwenopdeNederlandseoverheid.Deoverheidishier–naastbeoordelaarvanhetvertrouweninderolalstoezichthouder–ookeenhelperdieeendosisvertrouwenaaneeninstellingkantoedienen.Devanzelfsprekendheidvandefinanciëlemarkten,wordtvervangendooreenvanzelfsprekendheidopoverheidsniveau.Datlijkteenadequateoplossing,maaralleenalservoldoenderedenisomtegelovendatookderedderzelfoplangetermijntevertrouwenis.IsdeNederlandseoverheidbijvoorbeeldinstaatomnogeenrondevanreddingsactiesoptebrengen?Hoekredietwaardigzijnoverhedenzelfnog?Enhoesterkzijninternationaleinstitutiesensamenwerkingsverbandenalszenogverderonderdrukwordengestelddooreenvolgendefaseindekredietcrisis?Daarhoortbovendiennogdevraagbijwatdeperverseeffectenzijnvanhetbestaanvaneendergelijke‘redder’:roepthetgeenstrategischgedragopbijbankenofinhetsysteemalsgeheel.Alsmenweetdaterreddingkomt,danloktdatuittotrisicovolgedrag.Helemaalalsdeprijsvoordereddingineersteinstantienietdoordebanken(ofdebankiers)wordtopgebracht,maardoorburgersenbedrijveninanderesectoren.
Zelfreferentieel vertrouwen, ‘zeggen is zien’Hetvertrouwenindefinanciëlesectoriseencruciaalproductiemiddelvoordesectorzelf.Hetgaatnietomvertrouwenvanbuitenstaandersinhetsysteem,maaromhetsysteemzelf.Hetvertrouwenisdaaromzelfreferentieel.Indehandelingenindefinanciëlesectorwerd–totvoordecrisis–hetvertrouwenindehandelingendieindesectorplaatsvondenbevestigd.Hetwasalsvanzelfsprekend.Bankenleendengewoongeldaanelkaarenaandebedrijven.Alshetvertrouwenernietmeeris,stokthethandelen.Erzijndangeenandereaanknopingspuntenmeerdiealsback-upwerken.Alsvertrouwendebasisisvanhetfinanciëlestelsel,dankomtmeteencrisisvanhetvertrouwenhetfinanciëlestelselingevaar.Erisdannietsandersmeeromoptevertrouwenalshetvertrouwenisweggevallen.Definanciëlecrisislaatdaarmeezienhoerisicovolvertrouwenopvertrouwenis.
3.4Conclusie:lessenuitdecasusFortis
Opbasisvandebestuderingvaneenpogingtotherstelvanvertrouwen,kunnenwevervolgensterugblikkenopdevragendiebijhetslotvanhettheoretischkaderzijngesteld.Dezevragenzijn:
Watisdeaardvanderelatie?Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?Isdeinvullingvanderelatiepassendbijhetbelangdatophetspelstaat?
39
Deeerstevraagbeantwoordenwijdoortekijkenofderelatievrijwilligofgedwongenis.Daaruitontstaathetvolgendebeeld:
Wat is de aard van de relatie?Indecasuskwamenverschillenderelatiesaanbod.Relatiesopbasisvanvrijwilligheidzijnrelatiestussen:- Fortisenaandeelhouders(VEB)- Fortisenhetmanagement
Relatiesdiegezienkunnenwordenalsgedwongenrelatieszijn:- RelatietussenFortisenhetfinanciëlesysteem- RelatietussenFortisendeondergangvanLehmanBrothers- RelatietussenFortisendeAmerikaanseoverheid
Relatiesdievanuiteennationaalperspectiefsterkafhankelijkzijnvandeinstitutionelepositiediewordtingenomen:- RelatietussentoezichthouderenFortis- RelatietussenministervanFinanciënenFortis
Detweedevraagbeantwoordenwedoortekijkennaarhetaantaltoekomstscenario’swaarmeerekeningwordtgehouden.
Is in deze relatie sprake van vertrouwen of niet?Watwezienindezecasuïstiekisdaterinbijnaallerelatiessprakewasvanvertrouwen.Inditgevalbetekendedatdatwerduitgegaanvaneenrooskleurig–renderend–toekomstscenario.Alshetgaatomhetherstelvanvertrouwendanzienwedatinsommigegevallengebruikwordtgemaaktvanvertrouwenomvertrouwenteherstellen,inanderegevallenwordtgebruikgemaaktvanwantrouwenomvertrouwenteherstellen.
Vertrouwenomvertrouwenteherstellen:- CEOvanFortisdieaandelenFortiskoopt.- MinistervanFinanciendieervanuitgaatdatdefinanciëlemarktenzozullenwerkendatdeverkoop
vanFortisuiteindelijkrendabelis.
Wantrouwenomvertrouwenteherstellen:- TienstappenplanvandeVEB.- Berekening(economischelogica)dieaanmoettonendatFortisgezondis.
Totslotisernogeenderdecategorie,deverplaatsingvanvertrouwenomvertrouwenteherstellen:- OvernamevanFortisdooroverheidwaardoordeinstitutionelepositiewijzigt(endeoverheidmeer
mogelijkhedenheeftomwantrouwenteorganiseren).
Bijdederdevraaggevenwedebelangenaandieophetstelstaanendoenweeenvoorzetvooreenbelangenafweging.
40
Belangenafweging
Debelangendiehierophetspelstaanzijn:- DebelangenvanFortisendaarmeevandefinanciëlesector- Debelangenvanderedder,inditgevaldeNederlandseoverheid
DoorhetreddenvanFortisenanderefinanciëleinstellingenheeftdeNederlandseoverheidzichzelfkwetsbaargemaaktvoorontwikkelingenopdefinanciëlemarkten.Derisico’sdaarvanwordennureedszichtbaar.Devraag‘wieredtderedder?’tasthetvertrouwenindeoverheidmogelijkaan,maardatmaakthetnietmindernoodzakelijkhaartochtestellen.
41
Hetisdevraagwatdelessenuitdefinanciëlecrisis,inhetbijzonderdeervaringenmethetverliesaanendepogingentotherstelvanhetvertrouweninFortis,betekenenvoordeoverheid.WedoendathierdoordetoepassingvandelessenopeendoorhetMinisterievanBZKaangereiktecasus.Wepassendelessenuitdekredietcrisistoeopderelatievandeoverheidtotandereactoren.Daarbijgaathethieromeeninterbestuur-lijkecasus,eenoverheidinrelatietoteenandereoverheid.WevragenonsafofhetverstandigisomvertrouweninteinzetteninderelatietussenRijkengemeenten.Dezevraagbeantwoordenwedoorgebruiktemakenvandestukken:‘UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht,DeBestuurlijkeRoutekaartvooreenInterbestuurlijkeVeranderopgave’(2009)en‘SamenaandeSlag,BestuursakkoordRijkenGemeenten’(2007).Inbeidestukkenspeeltvertrouweneenrol.Voordebestuursak-koordenisgekozenomdatzijalsdoelhaddendevertrouwensrelatietussenRijksoverheidendecentraleoverhedenweerteherstellen,wantdezerelatiehadindeloopdertijdveelschadeopgelopen.Hetinstrumentontwikkeldezichvervolgenstoteenstandaard,dienogaltijdwordtgehanteerdinhetverkeertussenRijksoverheidendecentraleoverheden.
NaastdedocumentenputtenwehieruitdebevindingenvaneenwerksessiemetambtenarenvanBZK.Nadatweeenbeeldhebbenontwikkeldvandewijzewaaropvertrouwenindebestuursakkoordstukkenwordtgebruikt,analyserenwedatbeeldvolgensdemethodedieweinhoofdstuk2hebbenontwikkeld.Vervolgensgaanwemeergedetailleerdinopderelatietussenrijkengemeentenenopdetoekomstscena-
4.De lessen en het analysekader:vertrouwen als houvast voor bestuur?
42
rio’sdiedaarbijinhetspelzijn.Tenslottedoenweuitsprakenoverdemanierwaaropvertrouwenenwantrouwenhierinvullingkunnenkrijgenenwatdatvooroverheids-sturingbetekent.
4.1Vertrouwenineeninterbestuurlijkerelatie
Alsweopzoekgaannaarvertrouwenindebeidegeanalyseerdeakkoorden,danzienwedatvertrouwendaareenprominenterolspeelt.Hetwordtingezetbijeenmotive-ringvan‘hetBestuursakkoord’enbijde‘HerzieningvandeInterbestuurlijkeVerhoudingen’.
InhetBestuursakkoordwordtderolvanvertrouwenduidelijkindeopeningsparagraaf:
‘Vertrouwenligtaandebasisvaneengoedfunctionerendesamenleving:vertrouwenvanburgersinelkaar,vertrouwenvandeburgerindeoverheidenvertrouwentussendeoverhedenonderling.HetisdegezamenlijkeambitievanhetkabinetendeNederlandsegemeentenomaldezevormenvanvertrouwenteversterken.Eenwaardevolledemocratie,eenverbindendbestuureneendienendeoverheidzijnhierbijvoorwaarden.Altijdstaatdeburgercentraal’(BestuursakkoordRijkenGemeenten2007).
InhetUitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezichtkomthetbelangvanvertrouweninhethoofdstuk‘Visieopinterbestuurlijktoezicht’aanbod.
‘Hetrijkheeftdeopdrachtombijdecentralisatievantakendetaakuitvoeringdaadwer-kelijklostelaten,meertevertrouwenopdetaakuitvoeringdoordecentraleoverhedenenopdedaaraanwezigecontrolemechanismen.[…]Dedecentraleoverhedenhebbendeopdrachtomdehorizontaleverantwoordingsmechanismenteversterkenenhetvertrouwenindeoverheidwaartemaken.[…]Goedeinterbestuurlijkeverhoudingenvragendusomeengezamenlijkeinspanningvanalleoverheidslagenomvertrouwentegevenenteverdienen.Hierdoorkanhetinterbestuurlijketoezichtsterkwordenverminderd.’(UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht,p.10)
Inbeidecaseswordtvertrouwengezienalséénvandefunderendeprincipesinderelatie.Hetiseenuitgangspuntenzodoendeeenbelangrijkelementinderedeneringdieaanhetbeleidtengrondslagligt.Althans,datlaatdetekstzien.
4.2Vertrouwen:relatieentoekomstscenario’s
Omtekijkenoferbehalveallerleitekstueleverwijzingennaarvertrouwenookdaadwerkelijksprakeisvanvertrouwenindevoorgesteldeinterbestuurlijkeverhoudin-gen,gaanwenaderophetbeschrevenarrangementin.Wehanterenhiervoorhetinhoofdstuk2en3uitgewerktekader.
43
Wat is de aard van de relatie? Opgelegd of vrijwillig?AlseerstegaanweinophetBestuursakkoord.Tijdensdewerksessiemetdeambtena-renvanBZKwerddoorhenhetbelangvan‘hetgesprek’benadruktdatdoorhetBestuursakkoordopgangwordtgebracht.BZKverteltdegemeentennietwatzemoetendoen,maargaatmetdegemeenteningesprek.Hierdoorisersprakevaneenverschuivingvanmeeropgelegdnaarmeervrijwillig.Daarinzitvolgensdeambtenareneenbelangrijkeontwikkeling;nieteenszozeerhetakkoordzelf,maardewegernaartoeiseenbelangrijkeuitdrukkingvaneenbewegingnaarvertrouwen,eneenvertrouwenineenrelatiediebovendienelementenvanvrijwilligheidomvat.Ofiniedergevalnietgeheelisopgelegd.Hetisnoglanggeenuitsluitendvrijwilligerelatie,wantooklosvanhetBestuursakkoordzijnRijkengemeententotelkaarveroordeeld.Zeverkerenfeitelijkineentweezijdigopgelegderelatie,waarbijerweluitdrukkelijkemachtsverschillentussenbeidepartijenzijn.Derelatieiszekernietsymmetrisch.
EenzelfdeverschuivingzienwebijdeHerzieningvanhetInterbestuurlijkToezicht.IndeHerzieningInterbestuurlijkToezichtstaatoverdeveranderendetoezichtverhoudin-gen(gekoppeldaanvertrouwen)hetvolgende:
‘Hetrijkmoetdusterughoudendzijninhetgebruikvanverantwoordingentoezichtennietdoorspecifieketoezichtbepalingenwilleninterveniërenindedecentraletaakuit-voering(HerzieningIBT,p.9)[…]Hetrijkheeftdeopdrachtombijdecentralisatievantakendetaakuitvoeringdaadwerkelijklostelaten,meertevertrouwenopdetaakuit-voeringdoordecentraleoverhedenenopdedaaraanwezigecontrolemechanismen.DitbetekentookdateenministernietdoordeKamerterverantwoordingkanwordengeroepenoverdetaakuitvoeringvanindividueleprovinciesengemeenten.Dedecentraleoverhedenhebbendeopdrachtomdehorizontaleverantwoordingsmecha-nismenteversterkenenhetvertrouwenvanderijksoverheidwaartemaken’(HerzieningIBT,p.10)
Deverschuivingvanmeernaarminderopgelegdofvanmindernaarmeervrijwilligkrijgthiergestaltedoordevoorgesteldevervangingvanverticaaltoezichtdoorhorizontaaltoezicht.GemeentenkunnenhuneigentoezichtorganiserenenzijnhiervoornietmeerafhankelijkvanhetRijk.HetRijkhoudtnietlanger–ofveelminder–vanuitdeverticalerelatietoezicht,maarspoortdelokaleoverhedenaanominzelfteontwikkelenhorizontaleverbandenhettoezichtopdetaakuitvoeringteorganiseren.Interessantisweldatze,alswedetekststriktnemen,wel‘deopdrachtkrijgen’omhetvertrouwenvandeoverheidwaartemaken.Defermheidvandieuitspraakstaatinenigcontrastmetdenotievanvertrouwen.Zijmaaktiniedergevalduidelijkdathetvertrouwenzichzelfnietreguleert.Tijdenshetleeratelierwerdeenbelangrijkeaanvullendeopmerkinggeplaatstbijdeverschuivingvaneenmeernaareenminderopgelegderelatie.Debestuursakkoordenbrengenmogelijkmeeropgelegderelatiesmetzichmeedanweopheteerstgezichtzoudenvermoeden.Doormetdegemeentenafsprakentemakenwordenimmers
44
andereministeriesanderdrukgezetomzichaandezeafsprakenteconfirmeren.Deafsprakenleggendusandereactorenweervastinderelatie.Waaraandeenekantderelatieeenmeeropenkarakterkrijgt,wordtdezeaandeanderekantingeperktenmeeropgelegd.Globaalbekekenzienweduseenverschuivingvan‘meeropgelegd’naar‘meervrijwillig’.IniedergevalalsweinhetbijzonderkijkennaarderelatietussenBZKengemeentenindeBestuursakkoorden.
Devolgendevraagisofweookeenverschuivingzienopdevraagmetwelketoekomst-scenario’srekeningwordtgehouden?Enofdateréénisofdatermeerzijn?HiervaltdirectopdatbijhetBestuursakkoordsprakeisvaneenverschuivingnaarééntoe-komstscenario–datwatindeakkoordenstaat–zonderdaarbijvoorzieningentetreffenvoorhetgevaldeafsprakennietnageleefdworden.Metafwijkendescenario’swordtgeenrekeninggehouden.Erzijngeen‘straffen’of‘sancties’indezegevallen.Zewordenalthansnietgenoemd.Evenminishetmogelijkomdanderelatieteverbreken.DatdegemeentenenhetRijkookindetoekomstnogmetelkaarsamenmoetenwerken,zoueenstimulanskunnenzijnomtedoenwatervanhenverwachtwordt.Devraagofditvoldoendeis,wordtnietbeantwoord.Ookwordternauwelijksaandachtbesteedaanderisico’svanhetvertrouwen.Hetlijktteduidenopdeveronderstellingdathetvertrouwenhierzelfregulerendwerktendathetvanzelfsprekendenduurzaam‘is’.Datkanbetekenendathetvertrouwenwelergradicaalenietwatnaïefwordtingevoerd.Hetkanookbetekenendathetfeitelijkweinigomhetlijfheeftendathetnietbijzonderserieusgenomenwordt.
Inhetgevalvandeherzieningvanhetinterbestuurlijktoezichtliggendekaartenanders.Eenradicaleenlogischeconsequentievanhetomarmenvanvertrouwenzouhetafschaffenzijnvanhettoezicht.Toezichtisimmersgebaseerdopdeveronderstel-lingdatdetoekomstnaarallewaarschijnlijkheidandersuitpaktdanverwachtofgehoopt.Watwehierdanookvooralzieniseenverschuivingvantoezicht,vanverticaalnaarhorizontaal.Alservertrouweninhetspelis,danisdathetvertrouwenoverhetkunnenuitvoerenvantoezichtdoordegemeenten.Dezeverschuivingengevenalaandatereenaantaladdertjesonderhetgraszitalshetgaatomdeorganisatievanvertrouwen.Hieronderwerkenwedatverderuitdoortelatenziendathetschen-kenvanvertrouwenookcomplicatiesenrisico’smetzichmeebrengt.
4.3Complicatiesbijvertrouwenopvertrouwen?
Ishetverstandigomopdezemaniermetvertrouwenomtegaan?Weziendaarvooropbasisvandelessenuitdefinanciëlecrisisendeeerdereconceptueleverkenningeenaantalmogelijke/waarschijnlijkecomplicaties.Meergedetailleerdkomenwebijdevolgendeproblemen:
45
Opgelegde vrijwilligheidDeoverhedenwaardearrangementenbetrekkingophebben,‘kiezen’nietvooreenrelatiemetelkaar,maarzijninfeitetotelkaarveroordeeld.Watmeervrijwilligheidinderelatiebrengen,kanderelatietengoedekomen,maarisookriskant.Steldatdeafsprakennietwordennagekomen,dankanhetRijkbesluitenomdevertrouwensrela-tieterugtedraaien.Datisproblematischwantdoordattedoenkandeheleoverheiddestempelkrijgenvan‘niettevertrouwen’.Hetheleoverheidssysteemkandaardoorindiskredietkomen.Gemeentenkunnenderelatiezoalsvastgelegdinbestuursakkoordennietformeelterugdraaien,maarzijkunnenerwelvoorkiezenomzichnietaanhetakkoordtehouden.Dezekeuzekangerechtvaardigdzijn,omdateengemeentemetmeerbelangenrekeningdienttehoudendandievanBZKalleen.Bovendienisderelatievandienaarddatzeookblijftvoortbestaanalshetvertrouwenophetspelwordtgezet.
Ruimte voor meerdere scenario’sHettweedepuntdathieraandeordeis,isdevraagwaterophetspelwordtgezet.Zijndeafsprakenvandienaard,datalszijandersuitpakkendanverwachtdat‘spijt’danvoldoendeis.Inpersoonlijkerelatieskan‘spijt’eenbelangrijkerolvervullen,maarinderelatietussenoverheidengemeentenkanspijtooksnelgekoppeldwordenaannaïviteit.WaaromhebbenRijkengemeentenergeenrekeningmeegehoudendatuitkomstenanderszoudenkunnenzijndanverwacht?Invriendschapsrelatieskunnenweervanuitgaandatanderenzichaanhunwoordhouden.Eenzelfdeverwachtingkoestereninoverheidsrelatiesduidtvooralopnaïviteit.Hetzorgterookvoordatdepartijenmetlegehandenstaanalszakenandersuitpakkendanverwacht.
Een dubbele kwetsbaarheidOokbijdeherinrichtingvanhetinterbestuurlijktoezichtontstaateenprobleemdoorhetverschuivenvanderelatie.Deveronderstellinglijkthierbijtezijndathorizontaaltoezichtbeterwerktdanverticaaltoezicht.DatneemtnietwegdathetRijkookterverantwoordinggeroepenkanwordenalshethorizontaletoezichtfaalt.HetgevenvandeverantwoordelijkheidaandegemeentenbetekentnietdathetRijkdaardoorbuitenspelkomttestaan.AangezienhetRijkdezebeslissingkannemen,iszijook(mede)verantwoordelijkvoordegevolgen.Erishiermetanderewoordensprakevaneendubbelekwetsbaarheid.Steldathethorizontaletoezichtfaalt,danstaatnietalleendattoezichtophetspel,maarookhetvertrouwenvanhetRijkindegemeenten.
Lagere transactiekosten vormen de basisVertrouwenlijktindezebeidearrangementendusopeenheelspecifiekemanierinvullingtekrijgen.Hetarrangementlijktvooralbedoeldomtegenlageretransactie-kostenééntoekomstscenarioterealiseren.Hetisfeitelijkeenuitvoeringsarrangement,waarinvertrouwenbedoeldisalseenmanieromtegenlagekostendeasymmetrieinderelatieteorganiseren.Vooraldecontrolelastenwordenvermeden,iniedergevaloppapier.Datkaneenwezenlijkebaatzijn,maardevraagisofdetransactiekostendaadwerkelijklageruitpakkenalshetvertrouwennietwordtwaargemaakt.
46
De symboliek van vertrouwenDaarnaastlijkthetvertrouwenhierooksterktewordeningezetalssymbolischedaad.BZKorganiseerthiernietalleenderelatietotverschillende‘agenten’,maarlijktookvooralopteroepentoteenmeer‘vriendelijk’gesprek.Vertrouwenspreektnietzozeeruithetarrangement,maarishiervooraleenoproep:‘latenweelkaarvertrouwenenvooralnietteveelbestrijden’.Datismeereenoproepophetniveauvan‘omgangsvor-men’danophetniveauvansturingsrelaties.‘Samenkomenweerweluit’,zolijktdesymboliekvanbeidenota’stezijn.Datisopzichzelfnietperseeenverkeerduitgangs-punt,vaakzalhetzelfsheelfunctioneelzijn,maardatbetekentnietdatdaarmeederelatiefundamenteelvankarakterisveranderd.
4.4Conclusie:gematigdvertrouwen?
TerafsluitingvandezecasuskunnendevragendieookindeslotconclusievanFortisaanbodkwamennogmaalsbeantwoordworden.Dezevragenwaren:
Watisdeaardvanderelatie?Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?Isdeinvullingvanderelatiepassendbijhetbelangdatophetspelstaat?
Deeerstevraagbeantwoordenwedoortekijkenofderelatievrijwilligofgedwongenis.Daaruitontstaathetvolgendebeeld:
Wat is de aard van de relatie?
Indecasuskwamenverschillenderelatiesaanbod.Derelatiestussenoverhedenzijnveelalgedwongenrelaties.Datgeldtookvoorderelatietussenrijkengemeenten.
Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?
Indezerelatiezienwepogingentothetinvoerenvanvertrouwen:- Afsprakeninhetbestuursakkoorddienietafdwingbaarzijn.- Geenscenario’svoorhetnietnalevenvandeafspraken- Eenverschuivingvanverticaalnaarhorizontaaltoezicht
Belangenafweging- Hetschenkenvanvertrouwenbetekentnietdaterdaadwerkelijkvanvertrouwenkanworden
uitgegaan,hetvertrouwenisnietzelfregulerend.Erzijnverschillendebelangeninhetspeldieditvertrouwenterdiscussiekunnenstellen.
- Hetvertrouwenopinterpersoonlijkniveaukannietvertaaldwordennaareenvertrouwenopinstitutioneelniveau.
- Hetisrisicovolomindezerelatievanvertrouwenuittegaanengeenrekeningtehoudenmetalternatievescenario’s.Juistvandeoverheidkanverwachtwordendatzijhiervooreenvangnetcreëert.
- Vertrouwenwordtingezetvanuitefficiencyoverwegingen,maarderisico’sdiedatmetzichmeebrengtkunnenkostbaarzijn.
47
Debovengenoemdecomplicaties,vooralbelichtbijdebelangenafweging,stellenhetvertrouwenopvertrouweninoverheidsrelatiesterdiscussie.Alsdeteleurstellingingegevenvertrouweneenbelangrijkeoorzaakvandebeschadigingvanvertrouwenis,dankunnendeoverhedenzichzelfweleensineenlastigparketbrengendoorzoopvertrouwenintezetten.Zelopendekansomdoordemanierwaaropzehetvoorafhebbengeorganiseerdeenmogelijketeleurstellingachterafalintebouwen.Demotievenvoordeintroductievanvertrouwenzijnbegrijpelijk,inhetbijzonderdereductievankostenvoorcontroleentoezichtenhet‘gebaar’naardemedeoverhedendathetRijkmeerineenopenrelatiemethenwilstaan.Beideelementenhebbenuiteraardmetelkaartemaken.Hettweededraagtinpotentiesterkbijaanheteerste,enviceversa.Hoeweldieintentiesdusgoedengeloofwaardigzijn,ishetdevraagofdezeuitwerkingenvooralvastleggingdaarvanookgoedzalwerken.Onsvermoedenisdatzedeeerstepraktischetestsnietzullendoorstaanendatalsnelzalblijkendatdebeeldenenverwachtingentochuiteenlopenendatdeprestatiesafwijkenvanwatpartijenvanelkaardachtentekrijgen.Hetisdevraaghoerobuusthetarrangementdannogis.
Belangrijkerisechteromteconstaterendatvertrouwenvoordezerelatieendezebedoelingenhelemaalnietnoodzakelijkis.OmderelatietussenRijkengemeentenopeenprettigemanierintevullenzijneranderemogelijkhedenbeschikbaar.Erisnugekozenvoorhetnietbesprekenvandeoptiedatanderennietvolgensverwachtingopereren,terwijleengesprekoverwattedoenbijalternatievetoekomstscenario’sderelatieookkanversterken.Hetonderzoekenvandergelijkeafsprakenkaneenvangnetbieden,datjuistindezetijden–metveelonzekerheid-belangrijkis.
Hetnadenkenoverhet‘Whatif ’-scenarioisingegevenvanuitdetaakvandeoverheidomhaarburgerstebeschermen.Deoverheidheeftbijzondereverantwoordelijkheden,diegrotezorgvuldigheidinhethandelenvereisen.Degekozenmaniervanvertrouwenpastdaarvolgensonsnietgoedbij.Steldatsprakeisvanmisplaatstvertrouwen,opwiekandeburgerdaneenberoepdoen?Deburgerisinveelopzichteneenonderdaandieeenzijdigvandeoverheidafhankelijkisenwaarbijoverheidshandelendiepindepersoonlijkesfeerdoordringt.Deoverheidkanveelschadeaanrichten.Daarombeschermendeklassiekegrondrechtendeburgertegendeoverheid,zonderdatdeburgerdeoverheidhoefttevertrouwen.Tegelijkertijdgevendesocialegrondrechtendeburgeraansprakenopoverheidsvoorzieningen,waarbijhetvertrouwenvandeburgerindeoverheidgeenrelevantefactoris.Ietsvergelijkbaarskanwordenopge-merktoverdeverhoudingtussenoverheden.Derelatievanwederzijdseafhankelijk-heidishiereenzekerheiddiesterkerisdandevertrouwensrelatie.Dezezekerheidiswettelijkverankerdindesystematiekvanmedebewindencomplementairbestuur.
Voordeoverheidlijkthetdaarom–ookindeinterbestuurlijkerelatie–vooralzoekennaareenvormvangematigdvertrouwen.Daarinzouenerzijdswelmoetenwordengeprobeerdominderdaaddeonderlingeverhoudingengoedenwerkbaartemaken,
48
maarmaganderzijdsookzekeraandachtzijnvoordevraagwatergebeurtalshetnietgoedgaat.Daarvoorkunnendanexplicietevoorzieningenwordengetroffen,indevormvangeorganiseerdwantrouwen.Voordeoverheidlijkenvooralmogelijkhedenteliggeninhetopbouwenvangemengdearrangementenmetelementenvanvertrou-wen,geflankeerddoorelementenvanwantrouwen.Diekunnen,afhankelijkvanhetonderwerp,georganiseerdwordenalstoetsvooraf,controletijdensdeuitvoeringofindevormvanchecksandbalancesoverhetgeheleproces.Belangrijkisdeconclusiedatditniethoefttebetekenendatdaarmeehetvertrouwennietvandegrondkankomenenkangroeien.Integendeel.Wemenendatheteenvoorwaardeisomindecontextvandeoverheidtotenigevormvanvertrouweninderelatietekomen.
49
5.1.Hetrisicovanvertrouwen
DefinanciëlecrisisendeFortiscasehebbendebeidekantenvanhetsturenopvertrouwenlatenzien.AandeenekantwasvertrouweninFortisenindefinanciëlesectordeafgelopenjarenlucratiefenproductief.Daarvanhebbenallebetrokkenendirectofindirectzeergeprofiteerd.Zelfsmetdeverliezenvandefinanciëlesectormeegewogenishetsaldovandewelvaartsgroeinogsteedszeerpositief.Hetloslatenvanhetfinanciëlesysteemheeftdushetnodigeopgeleverd,vertrouwenheeft‘uitbe-taald’.Maaralserietsmisgaatmetvertrouwen,danisookgeblekendaterdanweinigtotnietsmeerisomopterugtevallen.Endatdeverdelingvandehogekosten,diedaarmeegepaardgaan,voorgroteproblemenbijallerleipartijenzorgtdieeropzichweinigaankondendoen.Datisdekeerzijdevanhetvertrouwen,hoelucratiefhetpersaldonogsteedsis.Vertrouwenisbehalvelucratief,ookkwetsbaarenmoeilijkherstelbaar.DeoptimistischelijnzienweookindedooronsbestudeerdecasesvanBZK.Netalsvoordekredietcrisisindefinanciëlemarkten,spreektookBZKindestukkenoververtrouwenvooraloverdezonnige(enlucratieve)kantenervan.Vertrouwenlevertop,zoisdeveronderstellingenhetiseenmanieromdegespannenverhoudingenmetanderepartijeneenrijkereenprettigereinvullingtegeven.Partijenconstaterendatdewegvanhetopstapelendewantrouwendoodlooptenlijkendanradicaalophettegenovergesteldetewillenvertrouwen.Zowordtvertrouwenneerge-zetalsmiddelomefficiencytebewerkstelligen(mindertoezichtlasten;hetbesteuit
5.Conclusie
50
partijenhalen)enwordthetingezetomdeonderlingeverhoudingenteverbeteren(prettigereverhoudingen;beterebasisvooroplossenvanconflictendieonvermijdelijknogzullenontstaan).
Hoewelhetoptimismeendemogelijkebatenterechtzijn,hetzijninderdaadmoge-lijkeuitkomstenvaneeninvullingvaneenrelatieopbasisvanvertrouwen,zienweechterookeenanderekantvanhetsturenopvertrouwen.Indecasesiseenaantalrisico’srondhetsturenopvertrouwenzichtbaargeworden.
De ongrijpbaarheid van vertrouwenWeziendatvertrouweninveelgevallenonkritischwordtgebruikt.Hetis‘goed’,zondertwijfel,voorbehoudofprecisering.IndecasesvanBZKwordtgeenduidelijkeomschrij-vinggegevenvanwatvertrouwenis.Hetlijkteropdatwedatallemaalwelweten,vertrouwenisvanzelfsprekend.DeFortiscaseheeftdaarentegenlatenziendatvertrou-wenhelemaalgeeneenvoudigeneenduidigconceptisendathetuitmaaktwelkevormvanvertrouwenaandeordeis.Hetvertrouwentoondezichintalvangedaantesenbleekongrijpbaar,ookomdatallebetrokkenenopheelverschillendeniveausenoverheelverschillendevormenpraatten.Eeneenvoudigeeneenzijdigeinzetvanhetconceptvertrouwenbetekentnietdatvertrouweneenvoudigofeenzijdigterealiserenofteherstellenis.Ietsofiemandvertrouwenbetekentnognietdatietsofiemandtevertrouwenis.Ensomsisvertrouwengeenexplicieteafwegingvanmensen–mensenwetennietdatzevertrouwen–maargaathetdeafwegingteboven.Derealiteitvanvertrouweniszodoendenietdathetvanzelfsprekendis,maarjuistdathetonduidelijk,ongrijpbaarenambiguis.Duidelijkheidontstaatnietvanzelf,maarmoetdoordebetrokkenenworden‘gemaakt’.
Het risico van het herstel van vertrouwenIndecasuïstiekginghetsteedsomeenherstelvanvertrouwen.Derelatiebegintnietvanuithetnietsofvanuiteenpositieveuitgangspositie,maarvertrokvanuiteenachterstand.Erwasiets‘stuk’endatmoestwordenhersteld.Hoewelwenietexactwetenhoedatbijdeinterbestuurlijke verhoudingenuitpakt(diecasusisnogniet‘afgelopen’),zagenwedathetherstelvanhetvertrouwenbijFortisproblematischwas.Hetherstelvanvertrouwenbleeknietgemakkelijk.OpverschillendemanierenwerdgepoogdombijFortishetvertrouwenteherstellen.Nietalleendooropnieuwvertrouwentegeven,bijvoorbeelddoorzakenals‘berekend’voortestellenofdoor‘compensatie’tebiedenoftegaranderen.Meestalluktendezepogingennietofwarendeeffectenzeertijdelijkvanaard.Omdathetnietgeluktwasomhetvertrouwenteherstellenwerdhetvertrouwenvervolgensnogmeerbeschadigd.Nietalleenhadhetgevenvanvertrouwengeenzinmeer,ookdeberekendebeslissingwerdnietopgepakt.Pogingenleiddenniettotresultaten,maarkloptenweldeverwachtingenop.Enhetschrillecontrasttussenverwachtingenresultaatzorgdevooreenverderereductievanvertrouwen.Zoontstondeennegatievespiraal,waarbijhetvertrouwenlangzaamuitderelatiewegliepeneruiteindelijkgeheeluitverdween.Metdeultiemeconsequentiealsgevolg,namelijkdat
51
hetbedrijfFortistegenmajeuremaatschappelijkekostenenmetnogveelhogerekostenvoordeeigenaandeelhouders,moestworden‘gered’.HetisdevraagwatergebeurtalseendergelijkespiraalookinderelatietussenhetRijkendemedeoverhe-denoptreedt.Watzijndandegevolgen?Enwiekandanalsredderinterveniëren?Depogingomderelatieteverbeterendoordeintroductievanvertrouwenisopzichzelfnobelenkansrijk,maarbevatookeenrisicovanhetverderverstorenvanjuistdierelatie.Hetmedicijnkannieuwekwalenveroorzakenenbestaandeklachtendoenverergeren.
Vertrouwen is maar beperkt zelfregulerendSlechtseenenkelevormvanvertrouweniszelfregulerend:vertrouwengevenbetekentindiegevallenookvertrouwenkrijgen.Heteigenhandelenwordtweerspiegeldinhethandelenvandeander.Dathetsomszogaatbetekentechternietdathetaltijdaandeordeis.Hettegendeellijkt(helaas)eerderwaar.Hetzelfgevenvanvertrouwenblijktgeengarantievooreenrelatiemeteenanderdiewerktvolgensdeprincipesvanvertrouwen.Tochlijktvaak–ookindecasesvanBZK–vandezeveronderstellingtewordenuitgegaan.Ofdatdeuitwerkinginiedergevalopdezeveronderstellinglijkttezijngebaseerd.Datgebeurtbijvoorbeeldalsopdeefficiencyvoordelenvanvertrouwenwordtgewezen.Vertrouwenisefficiëntomdathetminder controlevereist.Datklopt,maaralleenalserietsvaneenzelfregulerendvermogentotstandkomt,waarbijactorenzichzelfenmogelijkookanderengaancontrolerenenaanspreken.Danvervangtzelfreguleringdecontroleenisersprakevaneenefficiencyvoordeel.Decontroleverdwijntdanniet,maarverandertvanlocusenfocus.Partijenmatigenzichzelf,uitzichzelf,zonderdatdaaranderenvoornodigzijndietoezienopderelatie.Indeanalyseisdatzelfregulerendevermogenterdiscussiegesteld.Hetisnietvanzelfaanwezigenisbovendiennietzomaarrobuust.Hetiseerderzeldzaamenkwetsbaar.Vertrouwenisalleenzelfregulerendbinneneenbepaaldeenbeperktecontext.Inalleanderegevallenzalhetgevenvanvertrouwenookvragenomhetorganiserenvaneenvangnetvooralshetandersuitpaktdanverwacht.Endezeorganisatiekosttijdengeld,énbrengthetrisicometzichmeeomhetvertrouwenindewielenterijden.Hoewelelementenvanwantrouwenvaaknoodzakelijkzijnomvertrouwenvandegrondtetrekkenentelaten‘werken’,frustrerenelementenvanwantrouwentegelijkertijdmogelijkdetotstandkomingenwerkingvanvertrouwen.
De gelaagdheid van vertrouwenBijdeFortiscasewerddewisselwerkingtussenhetvertrouwenopverschillendeniveausduidelijk.Zowelhet‘vertrouwenin’,alshet‘vertrouwenop’stondenterdiscussie.WezagendathetvertrouweninFortiseensamenspelisvanvertrouwenindeorganisatieendepersonendieerookwerkten,maarookvandedynamiekopdefinanciëlemarkten.Dezevormenvanvertrouweninterfererenmetelkaar.WatwezagenindeBZKcasuïstiekisdatdaardewisselwerkingtussendevormenvanvertrou-wenwelerkendwordt.Dangaathetvooralomdepositieveeffecten.Alshetgaatomdenegatieveeffectenwordterechtereenlijngetrokken.Datgebeurtbijvoorbeelddoor
52
testellendatdeministernietnaardeKamerkanwordengeroepenalserietsmislooptindegemeente.Nukandatwelzozijn,maardathetformeelnietmogelijkisdeministernaardeKamerteroepenbetekentnognietdathetvertrouwenindeministerdaarmeeovereindblijft.VertrouwenisietsandersdanhetwelofnietindeKamerkunnenwordengeroepen.
Onbestuurbare reflexiviteitIndefinanciëlemarktenishetvertrouwenlangetijdweergegevenviadeaandelen-koersen.Indeaandelenkoersslaatvertrouwenneerineenconcreet‘getal’.OokindeFortisCasezienwedatdezeaandelenkoersenalsvertrouwensbarometerwordengebruikt.Deeenvoudvaneendergelijkecijfermatigeindicatorstaatechterinschrilcontrastmetdedynamiekdiedaarachterzit.Ookwerderonjuisteofoncontroleerbareinformatieindeaandelenkoersverwerkt.Hierdoorwasdeindicatorzelfnietlangertevertrouwen,maardeedzij–vreemdgenoeg–nogweldienstalsgraadmeter.Diereflexiviteitwasuiteindelijkteveelvoorhetsysteemendroegbijnabijaandeonder-gangvanhethelefinanciëlestelsel.Overalwerdineensaandegraadmetergetwijfeldendatleiddetoteenenormetoenamevanwantrouweninbedrijveneneengrotevalvanaandelenkoersenoverdegehelebreedte.Allesgreepinelkaarin,watbijnazorgdevooreengeheleimplosiealsgevolgvandereflexiviteitvanhetsysteem.Weziendatookdegemeentenwillengaanwerken(endatookalgedeeltelijkdoen)metcijfermatigeindicatorendieopenigerleiwijzedebetrouwbaarheidvanpartijenlatenzien.Hetisdevraagofdatmogelijkisenhoedereflexiviteitvandergelijkeinspanningenzalzijn.Inhetgunstigegevalnodigthetallebetrokkenenuittotbetereprestaties.MaarineenmindergunstigscenariogaandekengetalleneeneigenlevenleidenenondermijnenzepersaldoderelatietussenhetRijkendemedeoverheden.
Het vertrouwen komt van buitenWatdedoorslaggafbijhetherstelvanvertrouwendoorFortiswasnietzozeerdaternieuwemensengingenwerken,datdeorganisatieanderswerdingerichtofdatdefinanciëlemarktenweeropveerden.Wathetvertrouwenterugbrachtwasdeverplaat-singvandeverantwoordelijkheidende‘dekking’vanuithetfinanciëlesysteemnaardeoverheid.Integenstellingtotdefinanciëlemarktengenootdeoverheidwelvertrou-wen,iniedergevaldaarwaarhetopreddingsactiesaankwam.Hieruitkunnentweezakenwordenafgeleid.Teneersteishetbelangvaneenback-upvooralshetvertrouwennietmeerwerkt;dereddingkwamnietvanbinnenhetsysteem,maarvanbuiten.Maardatwerpteentweedevraagop,hoeverdieback-updoorkanenmoetgaan.Metanderewoorden:wieredtdereddervanvertrouwen?Enmoetdereddingaltijdkomen,ofalleensoms?Enwatbetekenteenreddingvanbuitenineensysteemdatpratgaatopdeheilzamewerkingvan‘natuurlijkeselectie’,waarinhet‘ondergaan’vansommigeelementeneeninherentenzelfsheilzaamelementvanhetsysteemis.Delesdatreddingvanbuitenkomtbiedtzichtopeennieuwrisico;erisgeenoneindigaantalreddersbeschikbaar,veelverderdandeoverheidgaathetniet.Enwatalsdiezelfindeproblemenkomt,alsdevertrouwenscrisisdeoverhedenzelfbetreft,ofalsdeoverheid
53
onvoldoendemiddelenheeftomanderenogtekunnenredden?Inmiddelszijnbeidekwestiesbijzonderrelevantgeworden.Nublijkenooklandenmaarbeperktkredietwaardigenmoetenlandennetalseerderaldebankenenverzekeraars‘gered’worden.Ensommigewordennietgered,ofalleenmaar‘eenbeetje’.Deredderszittenzelfookaanhetrandjeenzelopenhetrisicoomdoordepogingenomanderentereddenzelfverderafteglijden.Bestaanervoordergelijkeafwegingenrichtlijnen?Ishet‘wieheteerstkomt,wieheteerstmaalt’,ofmageenreddingookwordenafgebrokenalskortdaarnaeenandere,meerbelangrijkeenomvangrijkepartij‘omvalt’?KanGriekenlandalsnogwordenlosgelatenalsdemiddelennodigblijkenomhetvoordeEuropeseeconomieveelbelangrijkereSpanjeenItaliëovereindtehouden?Wiebeslistzoietsenopwelkegronden?Weziendatooknuweergezochtwordtnaareenhogerexternniveauvoorredding,bijvoorbeelddeEUenhetIMF,maardekrachtvandergelijkeorganenstaatofvaltuiteindelijkmetdekrachtvanlidstaten.Iedereenisdoordrongenvanhetfeitdatalsdecrisisindefinanciënvanoverhedenserieusdoorzetenerenkelegroteeconomieënindeproble-menkomen,geenvandemogelijke‘reddendepartijen’instaatzalzijnomoptetreden.Endatdoetafbreukaanallereddingsactiesdiewordenondernemen.Ookhierlaatdereflexiviteitzichvoelen.
5.2Hetbalancerenvanvertrouwenenwantrouwen
Webegonnenditessaymetdevraagofhetmogelijkisomdelessendiezijnopgedaanindefinanciëlesector,intezetteninderelatievandeoverheidtotpartijenindesamenleving.Inditafsluitendedeelbenoemenweenkelevandielessen.
Redundante systemen zijn meer te vertrouwenDeeerstelesiswatonsbetreftomniethetvertrouwen,maarhethanteerbaar maken van complexiteitalsuitgangspunttenemen.Vertrouweniséénvandemanierenomdecomplexiteittereduceren,maarhetisnietdeenigemanieromdattedoen.Vertrouwenwordtvanuitnormatieveoverwegingenvaakbovenofbuitenhetregulierearsenaalinstrumentengeplaatst,maarhetisertotopzekerehoogteeen‘gewoon’onderdeelvan.Daarnaastmoetvertrouwenbijnaperdefinitievergezeldgaanvanandersoortigemaatregeleneninstrumenten.Vertrouwenisinveeloverheidsrelatiesnietzelfregulerendenomhettelaten‘werken’moetenerdusflankerendemaatrege-lengenomenworden.Dergelijkemaatregelen,diemeestalelementenvanwantrou-wenomvatten,wordennogaleenstegenoververtrouwengeplaatst,metdetoevoegingdatdienietgoedsamengaan.Derealiteitiswatmeercomplexengenuanceerderdandat.Dergelijkeflankerendemaatregelendragenvaakbijaandezelfreguleringenversterkendaarmeedewerkingvanvertrouwen.Doorterugvaloptiesvooraftebenoemen,wordtdekansdatzenodigzijnverkleind.DenkaandehonderdenmiljardendiedeVS,deEUenhetIMFreserveerdenvoorgarantiesalsbanken‘omzoudenvallen’.Dewerkingvandergelijkegarantiesisdatzealszemaargrootgenoegzijn,zedekanskleinmakendatzeooitnodigzijn:omdatergrotegarantieszijn,groter
54
dan nodig is,isergeenredenmeeromtegelovendatdebankzalvallen,waterinreflexievesystemenvervolgensooktoeleidtdatdebankinderdaadnietvalt.Wiekleinegarantiesgeeftisdaarmee‘duurder’uit,wantdegarantiesgevengeenvertrouwen,watbetekentdatzeuitbetaaldmoetenworden.Wieextremegarantiesgeeft,verkleintdekansdatzeooitaangesprokenmoetenworden.Zokanvertrouwendusgroeiendoordeintroductievanelementenvanwantrouwen.Hetinpolitiekeuitsprakenenarrangementenbenadrukkenvanvertrouwenbetekentnietautomatischdathetvertrouwener‘is’enookoplangeretermijn‘werkt’.Alseraangehechtwordtvertrouwentehandhaven,danishetaantebevelenomnaastdatvertrouwenookwantrouwenteorganiseren.Zowordterredundantiegecreëerdalshetgaatomhethanteerbaarmakenvandecomplexiteit:alshetenesysteemnietwerkt,danmisschienwelhetandere.Perrelatiekanvervolgensgekekenworden‘hoeveel’vertrouwenenhoeveel‘wantrouwen’ingezetkunnenworden.Datbetekentdatdesturingsarrangementenwaarbijingezetwordtopvertrouwenookaltijdvragenomhetorganiserenvanwantrouwen.Afhankelijkvandeeerdergenoemdeonvoorspelbaar-heidenhetbelangdaterophetspelstaatkunnenderelatiesdanalsvolgtwordeningedeeld.
Inzetten op betrouwbaarheid in plaats van op vertrouwenAlsweinterpreterenhoedeonderzochtecaseszichontwikkelen,danzienwesteedseenfijnzinnigspeltussenvertrouwenenwantrouwen.Onzetweedeles,diedusnauwsamenhangtmetdeeerste,isdatdeoverheidinzoukunnenzettenopbetrouwbaarheidinplaatsvanopvertrouwen.Datlijktvreemdnaeenessayoververtrouwen,maarhetiseenpreciseringvanwathierisuitgewerkt.Betrouwbaarheidkandekwaliteitenvanvertrouwenengeorganiseerdwantrouwenverenigen.Vertrouwengeveniséén,maarvoordeoverheidgaathetaltijdookomhetander,namelijkhetvoorzienvanwatergebeurtalshetvertrouwenfaalt.Eenbetrouwbareoverheidisgeenoverheiddieopeenscenarioafkoerstendaarinvertrouwt.Datzoualtijdgepaardmoetengaanmetietsanders.Eenbetrouwbareoverheidiseenoverheiddiekritischisoverwatzijzelfkandoenendeburgersbeschermttegendemogelijkevalvanhetvertrouwen.Dezebeschermingontstaatvanuiteencombinatievanwantrouwenenvertrouwen.Wantrouwenbetekentdandatdeoverheidopeenactievemanierrekeninghoudtmetzakendieandersuitkunnenpakkendanverwacht.Inplaatsvantehopenentestrevennaareentoekomstscenariokandeoverheidfungerenalsrolmodelbijhetomgaanmetonzekerhedenendusmeerderetoekomstscenario’s.Betrouwbaarzijnisdaneenkwalificatievaneenoverheiddieweethoezedezeonzekerheidomkanzettenineenwerkbarerelatie.Eenbetrouwbareoverheidiseenoverheiddieinstaatisomarrange-mententebouwenwaarinelementenvanvertrouwenenwantrouwenmetelkaarinevenwichtwordengebracht.Vreemdgenoegkaneenteverdoorgevoerdeintroductievanvertrouwenhetvertrou-weninderelatiejuistverstoren.Alsdeoverheidendaarmeehaarburgers‘geloven’invertrouwendankomenafwijkingendaarvanhardaan.Zekeralsdievervolgensooknogeens‘ongedekt’blijken.Ookmagdeintroductievanvertrouweninrelatiesvande
55
overheidtotmaatschappelijkepartijennooitleidentoteenreductievandeuiteinde-lijkeverantwoordelijkheidvandeoverheid.Alshetmoetofnodigis,danisdeoverheidnogsteedsverantwoordelijkenaanspreekbaarvoordatgenewatisafgesproken.Ookalsdieafspraakeengrootelementvanvertrouwenheeft.Datbetekentdatdeoverheidvolgensonsnietmoetopschuivenrichtingtrustofconfidence,maardatervoorhaarjuistkansenliggeninhetuitwerkenvancompensatieencalculatie.Inhetgevalvanvertrouweninmoetdeoverheiddancalculerendtewerkgaan,inhetgevalvanvertrouwenopkanvandeoverheidcompensatieverwachtworden.Deoverheidinvesteertdannietineen‘vriendschappelijke’relatiemetburgers,maargaatrolvastopzoeknaarbetrouwbaar-heidindevormvanhetnakomenvanafsprakenenhetgarantstaanalserzakenanderslopendanafgesproken.Datimpliceertweldatdeoverheidmoetbezienvoorwelketakenendoelenmenwerkelijkinstaatisomeendergelijkebetrouwbaarheidwaartemaken.Politicimakenzichnuaanspreekbaarvooronderwerpenwaaropdatonmoge-lijkisendatdoetafbreukaandebetrouwbaarheid.Deoverheidsrolwordtdaarmeeookmeerselectief.Eengeloofwaardigoptredenvaneenbetrouwbareoverheidbegintmeteenbeperkingvanhetrepertoireaanverantwoordelijkhedenentakenwaarvoormendievolledigeverantwoordelijkheidclaimt.Hetisdevraagofdieconsequentievandeintroductievanvertrouwenvoldoendeonderdeaandachtvandepolitiekenhetbestuuris.Onsvermoedenisvanniet,maarwezijnvanmeningdathetbelangrijkisdatdieaandachtsneltotstandkomt.
Vertrouwen als leerprocesDitessaylaatzichlezenalseenconceptueleanalysevanhet‘fenomeen’vertrouwen.Insommigedelen,envooralzoaanheteindervan,werkenwemeertoenaarpraktischebenutting.Vooralindiemeerophandelingsrepertoiregerichtedelen,wordtvaakdebalanstussenvertrouwenenwantrouweningebracht.Vertrouwenmaggeen‘blind’vertrouwenzijnenbetrouwbaarheidvereistdaterrekeningwordtgehoudenmetwaternogkanenmoetophetmomentdathetvertrouweninstort.Steedsisdaarineenwonderlijkespanningtezientussenenerzijdshetkoersenopvertrouwen,maaranderzijdsookhetinbrengenvanelementenvanwantrouwen.Vooraf,tijdensofachterafhetproces.Vooraf,bijvoorbeeldindevormvanselectieengereguleerdetoelatingaanhetbegin(hetinstellenvaneenvergunning),als‘licensetooperate’binnenhetopverderopvertrouwengebaseerdesysteem.Oftijdens,bijvoorbeelddooropbasisvanopkennisbestandengebaseerderisicoanalysesopbepaaldeplekkengerichtexterntoezichttehouden.Ofdoorhetinstellenvaneen‘redphone’,waarmeepartijendieconflictenzienontluikenelkaarkunnencontactenomtevoorkomendatzeallebeiineenongewildmaaronomkeerbaarconflictwordenmeegesleurd.Zebrengendaneenventielaanomdespanning,dienietviaderegulierekanalenkanweglopen(maardaarinwelkanopbouwen),eenuitwegtegeven.Ofna afloop,bijvoor-beelddoorgarantiesaftegevenvoorhetgevaleenpartijmochtinstorten.VanEetenbespreektinzijnoratiebijvoorbeelddecreditcardmaatschappijen.Dieversterkenheelactiefhetvertrouweninhunkaart–datisimmershunbestaansrecht–,maarnietdoorhetvoorafintensiefcheckenofiemandtevertrouwenis,ofdoorhetaanbrengenvan
56
pincodes,chipsenadvertentiecampagnesrondveiligheidintebouwen,maardooréénsimpeleregelteintroduceren:‘bijfraudevergoedenwijuwschade,zondergedoe’.Hetvertrouwen,datdiesimpelestelregeloplevert,zorgtervoordatdemaatschappijendusdaniggroteomzettenmaken,datzeprobleemloosdekostenvoordefraudegeval-lenkunnendragen.Zebespelenmethunspelrondvertrouwenenwantrouwendereflexiviteitvandietweebegrippen.Zeontkennenniethetwantrouwen,zebelovennietdaternooitfraudezalzijn.Zedraaienhetom,‘beloven’daterbijiedereenooitietskangebeuren,maargaranderendatzeerindatgevalvoordeklantzijn.Ennietmeteene-mailadresoftelefoonnummeromdemeldingteregistrerenen/ofinforma-tietegeven,maarmeteenno-nonsensevergoedingvandekosten.Dereflexiviteitvandatspelisdatdie‘inbouw’vanwantrouwenmaaktdathetvertrouwenindekaartzosterkwordt,datdekostenvanhetwantrouwenmarginaalworden.Creditcard-maatschappijenhandelenzodoendenietinvertrouwen,maarinbetrouwbaarheid.
Bijhetmakenvanafwegingentussenvertrouwenenwantrouwengeldtsteedsdevraag‘wanneerishetgenoeg’en‘wanneerishetnetteveel’.Wanneerondersteunendeelementenvanwantrouwenhetvertrouwen,enwanneerschadenzedetotstandkomingvaneenrelatieopbasisvanvertrouwen.Opdievraagisgeenanderantwoordmogelijkdandathetinelkecasusanderszalzijn.Endathetinelkecasusinverschillendeperiodesoffasesanderszalzijn.Datlijktobligaat,maarhetiswelderealiteit.Watisdanhetcriteriumomhetsteedsanderstedoen?Hetcriteriumiswatonsbetreftdevraagofhetprocesvanvertrouwennogingangis.Vertrouwenis,zohebbenwebetoogd,eenrelationeelbegrip.Het‘is’erniet,maarmoetgroeien.Hetontwikkeltzich,positiefofnegatief.Steedsgaathetomdevraagwatopditmomentinditprocesdeontwikkelingis.Enwatisvanuitdatontwikkelingsprocesbeziendebalanstussenwantrouwenenvertrouwen.Datprocesbezienwijdaaromnietalseen‘implementa-tieproces’,ofalseenproceswaarinjemaargenoegmoetstapelenenwachtentotheteris,maaralseenleerproces.Partijenmoetenhetvertrouwenleren,zowelhetgevenalsontvangenvanvertrouwen.Zemoetenerletterlijkingroeien.Endatgaatmetvallenenopstaan.Opallerleimomentenzalhetvertrouwenopenigerleiwijzegeschondenwordendoorpartijen:afsprakenwordennietnagekomen,prestatiesvallentegen,partijenvertonenonverwachttochandergedrag,erontstaanincidentenenkwesties.Indepraktijkwordendergelijkeincidentenopgevatalsaanleidingomhetvertrouwenintetrekkenofverderconditioneeltemaken.Terwijlinonzeredeneringdatéénvandeoptiesis,dienaasthetcontinuerenofzelfsverdiepenvanvertrouwenstaan.Hetargumentmoetdanzijnofde‘overtreding’methetvertrouwenoptevattenisalseenstapin hetleerproces,ofalseenbreuk ermee.Afhankelijkvandebeantwoordingvandievraagzalhetantwoordvandepartijdiehetvertrouwengeeftheelanderszijn.Somsishetinderdaadhetbeëindigenvanhetvertrouweneneenpartijonderscherpertoezichtplaatsen.Maarsomsisheteenaanleidingomderelatiejuistteverdiepen,partijentehelpen,zetebegeleidenenmeervertrouwentegeven.Dekunstisdanompartijen‘indeleercurve’tekrijgenenzevaardigtemakeninhetopererenineenrelatiegebaseerd
57
opvertrouwen.Datleerprocesisuiteraardtweezijdig.Allepartijen,zoweldegevendealsontvangendepartij,participereninhetleerproces.
Ten besluitWebegonnenditessaymeteen‘quote’waarinhetvertrouwenalsheldendaadwerdneergezet.Hetvereistloslatenenkwetsbaarkunnenzijn.Hetorganiserenopbasisvanvertrouwenisdaneenheldendaad,omdatdatrisicovollecompetentieszijninderealiteitvanhetopenbaarbestuur.Inditessayisdieuitspraakopallerleimanierenonderbouwdenonderschreven:vertrouwenisinderdaadgevaarlijk,nietzonderrisicoenallesbehalvevanzelfsprekend.Entochblijftdebeeldspraakonbevredigend.Watweookhebbenlatenzien,isdathetgaatomeenproces.Datvergtgeenheroïschespronginhetdiepe,maarbetekenteenprocesvanlangeadem,metveelkleinestapjes,opkrabbelen,opnieuwbeginnenenvolharden.Ensomsstoppen.Deheldendaadisdanniethetbeginnenvandatproces-hetkiezenvoorvertrouwen-maarveeleerhetdaarinvolharden,hetdeugdelijkorganiseren,hetbalancerenenhetleren.Wijhopendatditessayeenbijdragelevertaandetotstandkomingvandatproces.
58
Referenties
CommissieMaas(2009).Naareenherstelvanvertrouwen.Eeten,VanM.,Techniekvandeonmacht,Fatalismeinpolitiekentechnologie,2010,NSOB.Giddens,A.,ModernityandSelf-Identity,SelfandSocietyintheLateModernAge,StanfordUniversityPress,Stanford,1991.Goffman,E.,ThePresentationofSelfinEverydayLife,Doubleday,NewYork,1959.Keymolen,E.,VolVertrouwen,OverOnline(On)zekerheidendeBrugvanhetVertrouwendhandelen,Afstudeerscriptie,Rotterdam2008.Luhmann,N.,TrustandPower,TwoWorksbyNiklasLuhmann,JohnWiley&SonsLtd,Chichester,1979.Luhmann,Niklas(2000)‘Familiarity,Confidence,Trust:ProblemsandAlternatives’,inGambetta,Diego(ed.)Trust:MakingandBreakingCooperativeRelations,electronicedition,DepartmentofSociology,UniversityofOxford,chapter6,pp.94-107.Meurs,P.(2008)SociaalVertrouwen,Eenkwestievandurf,SER,VerweijJonkerLezing.O’Neill,O.,2002.AQuestionofTrust.ReithLectures.BBC.Prast,H.M.,Mosch,R.&W.F.vanRaaij(2005).Vertrouwen,cementvandesamenlevingenaanjagervandeeconomie.Amsterdam:DeNederlandscheBank.Schuyt,K.enVerhoeven,I.(2003)Institutioneelvertrouwenalsbronvanlegitimiteit,OpenbaarBestuur13-3(maart),pp.11-14.Seligman,A.B.,TheProblemofTrust,PrincetonUniversityPress,NewJersey,1997.CasuïstiekMinisterievanBinnenlandseZakenenVerengingNederlandseGemeenten,UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezichtdebestuurlijkeroutekaartvooreeninterbestuurlijkeveranderopgave,2009.
59
COLOFON
InopdrachtvanhetministerievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties,DirectieKennisontwikkelingvoorOpenbaarBestuurenVeiligheid(dKOV)
Schedeldoekshaven2002511EZDenHaagPostbus200112500EADenHaag
Internet:www.rijksoverheid.nlE-mail:[email protected]
De crisis van het vertrouw
en en het vertrouwen na de crisis
De risico’s van het vertrouw
en op vertrouwen
Dit is een uitgave van:Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | DirectiePostbus 20011 | 2500 ea Den Haagwww.rijksoverheid.nlDecember 2010 | B-5221
De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen
Top Related