De weg naar het bijna failliet: Fortis

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

ACADEMIEJAAR 2010 – 2011

De weg naar het bijna failliet: Fortis

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van

Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur

Thomas Dhondt

onder leiding van

Prof. Dr. F. Dejonghe

Permission

Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd

worden, mits bronvermelding.

Thomas Dhondt

I

Woord vooraf

Ik wil hierbij graag verschillende personen bedanken voor de totstandkoming van deze thesis en hun

bijhorende steun, inzet en vertrouwen.

Eerst en vooral zou ik graag mijn promotor Prof. Dr. Frank Dejonghe willen bedanken voor de nodige

ondersteuning en deskundige kennis in het desbetreffende vakgebied. Verder heeft hij mij dit interessante

onderwerp aangereikt en zeker en vast mijn keuze beïnvloed om nog een jaar extra te studeren in het

finance vakgebied.

Mijn dank gaat uit naar Jan Smets met interessante feedback en ervaring vanuit zijn functie als directeur

bij de Nationale Bank van België. Ik wil ook graag de heren Stijn Ferrari en Tom Frankcx, beide

onderzoekers bij NBB, voor het interview en de extra informatie die ze mij hebben meegegeven.

Als laatste maar niet als minst belangrijke wil ik zeker en vast ook mijn vriendin, ouders, broers en

vrienden bedanken voor hun steun, hulp en vooral het nalezen van mijn thesis.

II

Inhoudsopgave Woord vooraf ................................................................................................................................ I

Inhoudsopgave ............................................................................................................................ II

Lijst figuren ................................................................................................................................ IV

Lijst tabellen ............................................................................................................................... V

Lijst afkortingen ......................................................................................................................... VI

1. Inleiding ................................................................................................................................ 1

2. Periode voorafgaand aan de crisis ....................................................................................... 3

2.1 Fortis van ontstaan tot de overname van ABN AMRO ................................................... 3

2.1.1 Het ontstaan van Fortis (1990 – 2004) ................................................................... 3

2.1.2 Het nieuwe Fortis (2004 – 2006) ............................................................................ 4

2.1.3 De overname van ABN-Amro (2007) ...................................................................... 5

2.2 Fortis als bedrijf ............................................................................................................. 5

2.2.1 Bedrijfsstructuur ..................................................................................................... 6

3. De overname van ABN AMRO ............................................................................................. 8

3.1 Financiering................................................................................................................... 9

3.2 Operationele & juridische moeilijkheden ...................................................................... 14

4. De crisis ............................................................................................................................. 15

4.1 De ondergang van Fortis ............................................................................................. 15

4.2 Gestructureerde kredieten ........................................................................................... 16

4.2.1 Risicoverdeling bij effectisering ............................................................................ 17

4.2.2 Effectisering bij Fortis ........................................................................................... 20

4.3 Off-balance sheet banking ........................................................................................... 24

4.3.1 Risico‟s verbonden met off-balance sheet banking ............................................... 25

4.3.2 Gevolgen Fortis .................................................................................................... 26

4.3.3 Wetgevende initiatieven ....................................................................................... 28

4.4 Risicomanagement...................................................................................................... 29

4.4.1 Structuur van het risicomanagement .................................................................... 30

4.4.2 Marktrisico ............................................................................................................ 31

4.4.3 Kredietrisico ......................................................................................................... 42

4.4.4 Liquiditeit .............................................................................................................. 47

5. Postcrisis gevolgen ............................................................................................................ 55

5.1 Systeemrisico .............................................................................................................. 55

III

5.1.1 Soorten systeemrisico .......................................................................................... 55

5.1.2 Fortis .................................................................................................................... 57

5.1.3 Meetmethodes voor systeemrisico ....................................................................... 58

5.1.4 Systeemrisico in België ........................................................................................ 62

5.2 Basel III ....................................................................................................................... 65

5.2.1 Noodzaak Basel III ............................................................................................... 65

5.2.2 Voorstellen Basel III ............................................................................................. 66

5.2.3 Gevolgen Basel III op de financiële sector ............................................................ 71

5.2.4 Mogelijk ongewenste gevolgen Basel III ............................................................... 73

6. Conclusie ........................................................................................................................... 76

Bibliografie .............................................................................................................................. VIII

IV

Lijst figuren

Figuur 1 Strategische & Financiële ontwikkeling 05-09Figuur (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005). 4

Figuur 2 Bedrijfsstructuur (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009) ..................................... 7

Figuur 3 Evolutie core equity 4de kwartaal 2007 (Fortis, Full year 2007 results presentation,

2007)………………………………………………………………….. ..................................................... 10

Figuur 4 Look-trough methode core equity (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009) 13

Figuur 5 Nettowinst per FTE (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005) ...................................................... 16

Figuur 6 Case shiller index 2000-2012.................................................................................................. 16

Figuur 7 Nasdaq index 2000-2010 ......................................................................................................... 17

Figuur 8 Overzicht effectisering 95-06 (Duffie D. , 2007) ................................................................... 18

Figuur 9 Verloop portfolio gestructureerde kredieten 2007 – 2008 .................................................. 22

Figuur 10 Europese, commerciële banken met grootste ABCP programma‟s ............................... 24

Figuur 11 Verloop portfolio Scaldis (in miljarden euro's) (Fortis, Full year 2007 results

presentation, 2007) (Fortis Bank, 2009)................................................................................................ 26

Figuur 12 Libor minus overnight swap rate (FED, 2009)……………………………………………27

Figuur 13 Commercieel papier (Brunnermeier, 2009) ........................................................................ 27

Figuur 14 Structuur risk management (Fortis, Fortis jaarrekening 2006) ........................................ 31

Figuur 15 Extreme values vs normale distributie (Aragones, Blanco, & Dowd) ............................. 36

Figuur 16 Distributie (The Economist, 2009) ........................................................................................ 37

Figuur 17 Verloop VaR dec. 2004 - dec. 2008 (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis jaarrekening

2006) ........................................................................................................................................................... 39

Figuur 18 Basel II kredietrisico benaderingen (Siddiqi, 2009) ........................................................... 42

Figuur 19 Decompositie van kredietrisico in de verschillende componenten (Padel, 2007) ........ 44

Figuur 20 Portfolio kapitaalbehoeften (Basel Committee on banking supervision, 2006) ............. 46

Figuur 21 De verschillende links tussen de soorten liquiditeit (Nikolaou, 2009, p. 23) .................. 52

Figuur 22 Liquiditeit in de de Euro geldmarkt (Nikolaou, 2009) ........................................................ 52

Figuur 23 In waarde verminderde activa periode 2005-2008 (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis

jaarrekening 2006) .................................................................................................................................... 58

Figuur 24 COVaR (Nationale Bank van België, 2010) ........................................................................ 62

Figuur 25 Hervormingen Basel III ter versterking van de kapitaal en liquiditeitsbuffers (Nationale

Bank van België, 2010) ............................................................................................................................ 66

Figuur 26 Retentie van de winsten naargelang de tier 1 ratio (Basel Committee on banking

supervision, 2010) .................................................................................................................................... 68

Figuur 27 Kapitaal en financieringstekorten ten gevolge van Basel III (Härle, Heuser, Pfetsch, &

Poppensieker, 2010) ................................................................................................................................ 71

Figuur 28 Impact analyse van Basel III op de Europese Banken. Pro forma reductie van de 2009

Basel II Tier 1 ratio in de veronderstelling van Basel III (The Boston Consultin Group, 2010) .... 72

Figuur 29 Impact Basel III op ROE Europese Banken (Härle, Heuser, Pfetsch, & Poppensieker,

2010) ........................................................................................................................................................... 73

Figuur 30 Lange termijn economische gevolgen Basel III (Basel Committee on Banking

Supervision, 2010) .................................................................................................................................... 75

V

Lijst tabellen

Tabel 1 Winst business units 2004 – 2007 (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006,

2006) (Fortis, Jaaroverzicht 2007, 2007) ................................................................................................ 6

Tabel 2 Goodwill overname ABN AMRO (Fortis, Consolidated interim financial statements for

the first half-year 2008, 2008) ................................................................................................................... 9

Tabel 3 Evolutie core equity eerste twee kwartalen 2008 (Fortis, Financial & Operational review

4 Aug 2008, 2008) .................................................................................................................................... 11

Tabel 4 verschil tussen het oorspronkelijke solvabiliteitsplan en het werkelijk gerealiseerde

Gegevens: (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009) (Fortis, Financial & Operational

review 4 aug 2008, 2008) (Fortis, Presentation results first 6 months 2008, 2008) ....................... 13

Tabel 5 Sensitiviteitsanalyse verschillende tranches (Krahnen & Wilde, 2008) ............................ 20

Tabel 6 Theoretische & eigenlijke faillissementen (The economist, 2010) ..................................... 23

Tabel 7 Credit conversion factor off-balance vehicles (Basel Committee, 2005) ........................... 25

Tabel 8 Standardized approach resecuritisation risk weights (Basel Committee on banking

supervision, 2009) .................................................................................................................................... 28

Tabel 9 Duration van het eigen vermogen (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006,

2006) ........................................................................................................................................................... 32

Tabel 10 Rentegevoeligheid van de reële waarde van het eigen vermogen (Fortis,

Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006) .............................................................................. 32

Tabel 11 Gap-analyse Fortis Bank (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006) ... 33

Tabel 12 Tabel 3 Uitzonderlijke risicoposities in vreemde valuta (Fortis, Geconsolideerde

jaarrekening Fortis 2006, 2006) ............................................................................................................. 33

Tabel 13 Tabel 4 valutarisicoposities voor Fortis verzekeringen (Fortis, Geconsolideerde

jaarrekening Fortis 2006, 2006) ............................................................................................................. 33

Tabel 14 Earnings -at-risk (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006) .................. 34

Tabel 15 VaR analyse Fortis 2004 – 2008 in miljoen euro‟s ............................................................. 38

Tabel 16 Leverage Fortis 2004 – 2007 (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009) ..... 40

Tabel 17 Looptijden activa en verplichtingen 2006 & 2007 (Fortis, 2007) ....................................... 51

Tabel 18 Onderlinge correlaties tussen 45 financiële instellingen gedurende verschillende stress

periodes (International Monetary Fund, 2009) ..................................................................................... 56

Tabel 19 Fundamentele karakteristieken van financiële instellingen (International Monetary

Fund, 2009) ............................................................................................................................................... 60

Tabel 20 Regressieresultaten vergelijken proxies en geavanceerde methodes (Drehman &

Tarashev, 2011) ........................................................................................................................................ 61

Tabel 21 Besmettingseffecten bij het faillissement van een buitenlandse bank (Nguyen, 2003) 63

Tabel 22 Impact Basel III op de kredietverlening van banken (Macroeconomic Assesment

Group, 2010) ............................................................................................................................................. 74

Tabel 23 Impact Basel III op de jaarlijkse groei van de economie (Macroeconomic Assesment

Group, 2010) ............................................................................................................................................. 74

VI

Lijst afkortingen ABCP Asset backed commercial paper

ABS Asset backed security

AFS Available-for-sale

ALM Asset liability management

ALSK Algemene Spaar- en Lijfrentekas

BBP Bruto Binnenlands Product

BIS Bank for International Settlements

CAD Capital adequacy directive

CBFA Commissie voor het bank-, financie- en assurantiewezen

CCC Central Credit Committee

CCF Credit conversion factor

CDO Collateralized debt obligations

CDS Credit default swap

CEO Chief Executive Officer

CFO Chief Financial Officer

CRM Credit risk mitigation

CVA Credit Value Adjustment

DNB De Nederlandsche Bank

EAD Exposure at default

EC Europese commissie

ECB Europese Centrale Bank

ELA Emergency lending assistance

ESA European Service Authorities

ESRB European Systemic Risk Board

EUR Euro

FBB Fortis Bank België

FED Federal Reserve

FIB Fortis Insurance Belgium

FPIM Federale Participatie- en Investeringsmaatschappij

FSB Financial stability board

FTE Full time equivalent

FVPL Fair value trough profit or loss

LCR Liquidity Coverage Ratio

LGD Loss given default

M&A Merger and Acquisitions

MBS Mortgage Back Securities

MPC Market policy commitee

VII

NBB Nationale Bank van België

NMKN Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid

NSFR Net Stable Funding Ratio

NV Naamloze vennootschap

OTC Over the counter

PD Probability of default

RBS Royal Bank of Scotland

RC Regulatory Capital

REPO Repurchase Agreement

ROE Return on equity

ROE Return on equity

RPI Royal Park Investments

RW Risk weight to asset

RWA Risk weighted asset

SIFI Systemically important Financial institutions

SPV Special purpose vehicle

VaR Value-at-Risk

VS Verenigde Staten

1

1. Inleiding

De financiële crisis, ingeleid door de diepe malaise op de Amerikaanse vastgoedmarkt, die vooral de

Westerse wereld trof in 2007-2008 kan worden gezien als de grootste crisis van het financiële systeem en

zelfs de globale economie sinds De Grote Depressie in de jaren dertig van de twintigste eeuw. De

problemen beperkten zich hierbij in eerste instantie tot vooral Amerikaanse financiële instellingen waarna

de crisis zich wijd verspreidde en een groot deel van de Europese financiële sector in de problemen

bracht. In een later stadium verbreedde de crisis zich verder tot de globale economie die in een zware

recessie terechtkwam waarbij vele Westerse landen negatieve groeicijfers vertoonden voor verschillende,

achtereenvolgende kwartalen. Tot op vandaag is de kredietcrisis een actueel onderwerp omwille van de

Europese schuldenproblematiek in onder meer Ierland, Griekenland en Portugal.

België bleef niet gespaard van de gevolgen gezien de aanwezigheid van een extensieve financiële sector.

Het balanstotaal van de drie Belgische grootbanken Fortis, KBC en Dexia bedroeg in 2007 483% van het

BBP waarvan Fortis 283% voor zijn rekening nam (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009). Alle

drie de banken zagen zich genoodzaakt aan te kloppen bij de overheid voor steun gezien de situatie op

de financiële markten. Dankzij deze interventies konden zowel KBC als Dexia individueel overleven. De

grootte van Fortis als bank en de aard van de problemen waarmee de bank kampte zorgden er echter

voor dat de verschillende overheden zich genoodzaakt zagen Fortis in drie delen te splitsen waarbij het

Nederlandse deel van Fortis samen met het kort daarvoor overgenomen ABN AMRO werd doorverkocht

aan de Nederlandse Staat en Fortis Bank België aan het Franse BNP Paribas. Hetgeen overbleef waren

de Belgische en internationale verzekeringsactiviteiten van de groep die vandaag de dag door het leven

gaan als Ageas.

Deze thesis behandelt het verloop en de gevolgen van de financiële crisis voor Fortis. Wat zijn de grote

redenen waarom het bedrijf verkocht moest worden? Kan men daadwerkelijk spreken van grote fouten bij

het dagdagelijkse management van de groep of eerder een ongelukkige samenloop van

omstandigheden? De grote publieke commotie die gepaard ging met de overname, heeft ervoor gezorgd

dat het bijna-failliet van Fortis reeds zorgvuldig gedocumenteerd werd door verschillende journalisten en

parlementaire onderzoekscommissies. Daarom beperk ik mij niet enkel tot een historische weergave van

de feiten maar probeer ik het onderzoek te verbreden vertrekkende van verschillende algemene

onderwerpen die mede de kredietcrisis veroorzaakt hebben. Het onderzoeksopzet van deze thesis is een

zo volledig mogelijk beeld van de volledige financiële crisis te schetsen, met specifieke aandacht voor

Fortis waarbij verschillende deelonderwerpen in detail worden besproken. Men kan hierbij drie

verschillende delen onderscheiden in het vervolg van deze thesis.

2

In een eerste deel wordt dieper ingegaan op de periode voorafgaand aan de crisis. Het ontstaan van het

bedrijf wordt uitgelegd in een tijdspanne van 1990 tot de overname van ABN AMRO in 2007. De nadruk

ligt hierbij op de gevolgen van de overname voor Fortis. De grote invloed op de solvabiliteit van Fortis

staat hierbij centraal. Vervolgens wordt de focus verlegd naar de eigenlijke crisis in het tweede deel.

Verschillende onderwerpen, die algemeen gezien worden als medeoorzaken voor het verspreiden van de

crisis, worden behandeld. Hierbij is er een onmiskenbare rol weggelegd voor de zogenaamde

gestructureerde kredieten, het off-balance sheet banking, het risk management van de bank met speciale

aandacht voor het markten kredietrisico relevant en als laatste een afzonderlijk hoofdstuk over liquiditeit

gezien de speciale rol en initiële onderschatting van dit risico.

Het derde en laatste deel van de thesis spitst zich toe op de meer hedendaagse gevolgen van de

financiële crisis voor banken en financiële instellingen in het algemeen. Concreet wordt hiermee de

implementatie van de nieuwe Basel III regulering en de mogelijke gevolgen hiervan voor de financiële

sector bedoeld. De focus van de toezichthouders op mogelijke systeemrisico‟s in plaats van het vroegere

micro-prudentiële toezicht op bancair niveau is hierbij ook van belang aangezien dit wederom mogelijk de

kapitaalvereisten en informatieverstrekking door banken kan beïnvloeden.

3

2. Periode voorafgaand aan de crisis

2.1 Fortis van ontstaan tot de overname van ABN AMRO

2.1.1 Het ontstaan van Fortis (1990 – 2004)

Fortis moet gezien worden als een amalgaam van verschillende Belgische en Nederlandse banken

verzekeringsactiviteiten. De basis werd gelegd in 1990 wanneer de Belgische verzekeringsmaatschappij

AG en de Nederlandse verzekeraar Amev een alliantie sluiten waardoor het eerste grote

grensoverschrijdende samenwerkingsakkoord in de financiële sector in Europa een feit was. Doorheen de

jaren 90 blijft de verzekeraar sterk groeien door overnames en privatiseringen van Belgische financiële

instellingen. Door achtereenvolgens de Algemene Spaar- en Lijfrentekas (ASLK) in 1993, de Nationale

Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid (NMKN), MeesPierson (Nederlandse vermogensbeheerder)

in 1995 en in 1998 de Generale Bank over te nemen ontstaat de grootste financiële instelling van België.

Vooral de overname van de Generale Bank had heel wat voeten in de aarde. Het werd een bitse

overnamestrijd tussen het latere Fortis en ABN AMRO. Onder meer dankzij de goede connecties van

Maurice Lippens in de Belgische politiek, met Gérard Mestrallet (topman van Suez, het bedrijf dat de

spilholding boven de Generale Bank had overgenomen) en een overnamebod van liefst 13 miljard euro

(dubbel zoveel als het oorspronkelijke overnamebod) trok Fortis uiteindelijk aan het langste eind.

(Sephiha, Michielsen, 2009).

Het resultaat is een bank-verzekeraar waarbij het zwaartepunt van het bankieren in België ligt en het

zwaartepunt van de verzekeringen in Nederland. In 1999 wordt de naam van de financiële groep definitief

omgedoopt tot Fortis. De daaropvolgende jaren worden nog enkele overnames gedaan maar de focus ligt

onder leiding van de nieuwe CEO Anton van Rossum op het op elkaar afstemmen van de verschillende

onderdelen en op het proberen verminderen van de Belgisch-Nederlandse spanningen (Sephiha,

Michielsen, 2009).

Door het barsten van de internetzeepbel in 2001 worden veel banken verplicht om forse minwaarden te

boeken op hun beleggingsportfolio. In 2002 boekt Fortis een 80% lagere winst. Tegelijk daalt de waarde

van het aandeel met 60% op twee jaar tijd. Deze slechte gang van zaken zorgt ervoor dat Fortis actief op

zoek gaat naar een buitenlandse partner (bij voorkeur een Spaanse, Duitse of Nederlandse bank) om mee

te gaan in de consolidatiegolf in de sector. Begin 2003 komt het tot verregaande gesprekken met BNP

Paribas maar deze springen af na wekenlange onderhandelingen. Een combinatie van al deze

gebeurtenissen zorgt voor de verzuring van de relatie tussen de raad van bestuur en Anton van Rossum

(Sephiha, Michielsen, 2009).

4

2.1.2 Het nieuwe Fortis (2004 – 2006)

Wanneer op 11 oktober 2004 Jean-Paul Votron CEO van Fortis wordt, schakelt men terug een versnelling

hoger. “Nadat wij het consolidatieproces in 2004 hebben voltooid, beginnen wij aan de volgende fase van

onze strategische reis naar de verwezenlijking van onze lange termijnambities voor 2009. Als één bedrijf

met twee uiterst winstgevende activiteiten –bankieren en verzekeren- streven wij naar versnelde groei,

waarbij wij toch goed greep houden op de kosten en risico‟s. Met andere woorden: ons doel is

winstgevende, duurzame en beheerste groei.” (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005, p. 12) Het einddoel

hierbij is om Fortis binnen te loodsen bij de top van Europese financiële instellingen en hierbij haar

onafhankelijkheid te bewaren.

Concreet vertaalt dit zich in de volgende strategische en financiële doelstellingen voor de periode 2005 –

2009.

Figuur 1 Strategische & Financiële ontwikkeling 05-09Figuur (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005, p. 17)

In 2005, het eerste volledige boekjaar onder Votron, is direct het resultaat van deze nieuwe doelstellingen

zichtbaar. Een omzetstijging van 25% tot 90,5 miljard euro en een winststijging van 30% tot bijna 4 miljard

Euro. Om de afhankelijkheid van de Benelux te verminderen werd verder de zesde grootste bank van

Turkije, Disbank, overgenomen voor een bedrag van 1 miljard euro. Verder daalden de niet-

personeelskosten met om en bij de 6% (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005).

Het jaar 2006 was mogelijk nog beter met een recordwinst van 4,4 miljard euro, een stijging van 12 %

vergeleken met het voorgaande jaar. Hierbij wordt 21 % van de winst in het buitenland gerealiseerd en

bijna 50% van de winst is afkomstig van de divisie Merchant Banking (Fortis, Geconsolideerde

5

jaarrekening Fortis 2006, 2006). Veel van de doelstellingen die in 2005 werden gesteld zijn reeds

verwezenlijkt, een verandering van strategie om de voorgaande jaren te evenaren dringt zich dus op.

2.1.3 De overname van ABN-Amro (2007)

Na twee sterke jaren, waarbij de focus lag op interne groei en kostenbesparingen in een sterke

economische omgeving, gestuwd door de divisie Merchant banking, werd het voor Jean-Paul Votron snel

duidelijk dat de groei op een andere manier zou moeten gezocht worden (Sephiha, Michielsen, 2009).

Door middel van samen te smelten met een andere grootbank zou een echte internationale grootbank

ontstaan. Na afgesprongen gesprekken met Dexia in 2005 en met Lloyds-TSB in 2006, wordt Fortis

gecontacteerd door een consortium van Europese grootbanken (Banco Santander en Royal Bank Of

Scotland) om een gezamenlijk bod te doen op de Nederlandse bank ABN-AMRO. Deze laatste was sinds

19 maart 2007 in exclusieve overnamegesprekken met de Britse bank Barclays.1 Fortis zou hierbij de

volgende activiteiten in handen krijgen:

Asset Management Business Unit

Private Banking Business Unit (zonder Zuid-Amerika)

ABN AMRO Nederland

ABN AMRO merknaam

Op 2 november 2007 maakt het consortium bekend dat 98,8 % van de aandelen in hun bezit is tegen een

prijs van 71,1 miljard euro waarvan 93% in contanten betaald wordt. Fortis draagt 33,81 % bij in het

consortium (Fortis, Consolidated quarterly financial report, 4de kwartaal 2007). Op de details van deze

overname wordt verder in de verhandeling ingegaan. De bovenstaande tekst dient louter als duiding voor

het ontstaan van de groep Fortis.

2.2 Fortis als bedrijf

Voordat er wordt toegespitst op de eigenlijke ondergang van Fortis is het essentieel een dieper inzicht te

verkrijgen in de werking van het bedrijf, op welk niveau welke beslissingen genomen werden en welke

beslissingsorganen hiervoor bestonden. Voor gedetailleerde beschrijvingen wordt verwezen naar de

toelichtingen in de jaarrekeningen.

1 ABN AMRO was deze overnamegesprekken begonnen nadat het Britse hefboomfonds The Children’s Investment

Fund (TCI), aandeelhouder van iets meer dan 1% van ABN AMRO, in een open brief aan topman Rijkman Groenink vroeg om de ontmanteling of volledige verkoop van het bedrijf op de agenda van de algemene vergadering te plaatsen. TCI was van oordeel dat de Nederlandse Bank achterliep ten opzichte van haar concurrenten en de voorbije jaren geen additionele waarde had gecreëerd (Management The Children's Investment Fund, 2007).

6

2.2.1 Bedrijfsstructuur

Fortis is als bedrijf traditioneel opgebouwd rond vier business units (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005).

1. Retail Banking: financiële diensten aan particulieren en kleine ondernemingen met

hoofdactiviteiten in de Benelux en Turkije.

2. Asset Management en Private Banking: aanbieden van financiële diensten aan middelgrote

ondernemingen die internationaal actief zijn en asset liability oplossingen voor bedrijven en

consultants.

3. Merchant Banking: advies en financiële oplossingen voor institutionele en zakelijke klanten

gecombineerd met sterke activiteiten op het vlak van gestructureerde kredieten, grond- ,

scheepvaart- en projectfinanciering.

4. Insurance: omvat drie subdivisies (Belgium, Netherlands en International) die het volledige scala

aan verzekeringsproducten aanbieden (Leven en Niet-leven).

Hieronder wordt een overzicht gegeven hoe deze verschillende onderdelen bijdragen tot de nettowinst

van de Fortis groep in de periode 2004 tot 2007. Hierbij moet vermeld worden dat de cijfers van het

boekjaar 2007 reeds sterke schommelingen vertonen door het begin van de financiële crisis en de

overname van ABN AMRO. Deze cijfers buiten beschouwing gelaten is er toch een duidelijke

transformatie van de bank merkbaar doorheen de jaren.

In 2004 kan Fortis nog beschouwd worden als een klassieke bank-verzekeraar waarbij 40% van de winst

komt uit verzekeringen en ongeveer 40% uit het „klassieke‟ bankieren. Doorheen de jaren is de sterke

toename van de divisie Merchant Banking als groeimotor van de bank opvallend. Het bedrijf evolueert

meer en meer naar een zakenbank naar Angelsaksisch voorbeeld waarbij een bank een groot deel van

zijn inkomsten verdient met fees in plaats van de klassiek interest spread.

Tabel 1 Winst business units 2004 – 2007 (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006) (Fortis, Jaaroverzicht

2007, 2007)

De juridische structuur van Fortis (vóór de overname van ABN AMRO) is terug te vinden in figuur twee

waarbij duidelijk wordt dat het bankgedeelte van de groep zich onder een Belgische vennootschap (Fortis

7

Bank SA/NV) bevindt en het verzekeringsgedeelte onder een Nederlandse vennootschap (Fortis

Insurance N.V.). Het hoofdkwartier van de bankdivisie bevond zich dan ook in Brussel en dat van de

verzekeringen in Utrecht.

Figuur 2 Bedrijfsstructuur (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009, p. 50)

Het executieve comité van Fortis, bij de aanvang van de financiële crisis, bestond uit acht personen

(Fortis, Fortis Corporate Governance Report , 2007). Hiernaast is ook de rol van Maurice Lippens

vermeldenswaardig als voorzitter van de raad van bestuur.

Jean Paul Votron: CEO

Herman Verwilst: Deputy CEO en Chief Operating Officer

Alain Deschênes: Chief Operating Officer

Filip Dierckx: CEO Merchant Banking

Camille Fohl: CEO Retail Banking

Lex Kloosterman: Chief Strategy Officer en CEO Asset Management and Private Banking

Gilbert Mittler: Chief Financial, Risk and General Counsel

Peer Van Harten: CEO Insurance en Real Estate

8

3. De overname van ABN AMRO

Fortis was traditioneel een bedrijf dat het gros van zijn inkomsten haalde uit de Benelux thuismarkt

waarop het een sterk winstgevende positie had. De maturiteit van de financiële markt in de Benelux had

als nadeel dat er nog maar weinig groeimogelijkheden te vinden waren. In 2005 kwam slechts 18% van de

nettowinst van buiten de Benelux (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005). Het bedrijf had traditioneel te

kampen met een voortdurend korte termijn liquiditeitstekort. Dit werd opgevangen door financiering op de

zeer liquide (voor de subprime crisis) interbancaire markt. Het tekort was grotendeels toe te schrijven aan

Fortis Bank Nederland. Het bedrijf had een sterke positie als huisbank van vele Nederlandse bedrijven

(leningen, overbruggingskredieten…) maar tegelijk een zwakke positie op de particuliere markt die instaat

voor het gros van de deposito‟s. Door Fortis Bank werd bijna voortdurend een geldvoorschot van 60

miljard toegekend ten voordele van Fortis Bank Nederland (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse,

2009, p. 34).

Het bedrijf had zich tot doel gesteld om tegen 2009 30% van de nettowinst te genereren buiten de

Benelux. Zo wilde het zijn afhankelijkheid van de thuismarkt verminderen. Maar wanneer Fortis in 2007

gecontacteerd wordt om in een consortium de Nederlandse bank ABN AMRO over te nemen doet er zich

een interessante opportuniteit voor. ABN AMRO is immers een bank met een sterke depositobasis in

Nederland en met een netto overschot aan liquiditeiten. Met de overname van ABN AMRO had Fortis met

andere woorden de kans om haar liquiditeitsrisico sterk te verminderen. Het netto-overschot werd

geraamd op om en bij de 25 miljard euro (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009, p. 28).

Verder werd er gerekend op een jaarlijkse synergie van om en bij de 1.3 miljard euro en een integratiekost

van ongeveer 1 miljard euro (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007, p. 12). Het management

van Fortis hapte toe en betaalde voor de overname 24 miljard Euro, grotendeels in cash. Hierbij is het wel

verwonderlijk dat Fortis een bindend overnamebod lanceerde terwijl het nog geen financieringsplannen

had voor diezelfde overname.

In de volgende paragrafen wordt de overname van ABN AMRO in detail uitgelegd. Hoe zou het

integratieproces verlopen, de financiering, gevolgen etc. De focus wordt vooral gelegd op de elementen

die in het belang waren van de solvabiliteit van Fortis aangezien deze een belangrijke rol speelde in het

verloop van de crisis

9

3.1 Financiering

Uitgaande van een core tier 1 ratio van 6% was er nood aan een solvabiliteitsbehoefte van 26.2 miljard

euro, uitgaande van de volgende vereisten. (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009, p. 25)

1. Aftrek van de goodwill en andere immateriële activa: 19.4 miljard euro (Fortis, Consolidated

interim financial statements for the first half-year 2008, 2008, p. 39)

2. Afschrijvingen van andere immateriële activa: 2.8 miljard euro

3. Solvabiliteitsvereisten gekoppeld aan financieringen van de overgenomen activa (risk weighted

assets volgens Basel II): 4.0 miljard euro2

Tabel 2 Goodwill overname ABN AMRO (Fortis, Consolidated interim financial statements for the first half-year 2008, 2008)

Het oorspronkelijk financieringsplan om aan deze behoefte te voldoen ging uit van vijf elementen die de

solvabiliteit op peil moesten houden: (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009, p. 25)

1. Een kapitaalverhoging van 13.2 miljard euro, onderschreven door onder andere Merrill Lynch en

ING

2. De uitgifte van financiële instrumenten: 7.2 miljard euro

3. Verkoop van niet strategische activa: 4.8 miljard euro

4. De operationele resultaten van 2008 & 2009

5. Group leverage: 3.4 miljard euro3

2 Dit bedrag wordt bepaald met behulp van het Capital Adequacy Directive(CAD) waarbij elk actief risk-based

gewogen wordt, resulterend in een bank specifieke kapitaalbuffer waarbij het risicoprofiel van de bank meer in beschouwing wordt genomen. Dit in tegenstelling tot Basel I normen waarbij slechts drie activaklassen bestonden. De specifieke doelstelling voor Fortis was hierbij 10.5% (AA-rated bank) (De Nederlandsche Bank). Dit onderwerp komt specifiek ter zake in volgende hoofdstukken. 3 Hiermee wordt bedoeld dat een deel van het eigen vermogen van de bank of verzekeringen gefinancierd mag

worden met schulden op holding niveau waarbij het bedrag wordt doorgestort naar de onderafdelingen. Ideaal

10

In de onderstaande figuren wordt een overzicht gegeven van het verloop van de solvabiliteit (core

equity) van de bank als gevolg van de overname van ABN AMRO. De verschillende elementen

worden hierbij kort uitgelegd.

Figuur 3 Evolutie core equity 4de kwartaal 2007 (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007)

Eind 2007 wordt een eerste overzicht vrijgegeven. Een eerste belangrijke parameter in het overzicht is het

aftrekken van de participatie in RFS holding van de core equity4 voor 50%. Dit bedrag zal tegengeboekt

worden wanneer de integratie van ABN AMRO onderdelen voltooid is en de goodwill ingeboekt wordt

(Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007, p. 11) .

Bij de financing transactions worden de hierboven vermelde financieringsbeslissingen vermeld (13.2

miljard euro kapitaalverhoging en 5.2 miljard financiële instrumenten uitgegeven). De revaluation slaat op

een herwaardering van de aandelenportfolio in de verzekeringstak. Eind 2007 staat de core equity 1.4

miljard boven de target core equity.

Door verslechterende marktomstandigheden op de internationale financiële markten kwamen

verschillende transacties die deel uitmaakten van het oorspronkelijk solvabiliteitsplan in het gedrang en

waren er onverwachte tegenslagen (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009).

wordt met de dividendbetalingen dan de intresten betaald. Opmerking: voor een AA-rated bank wordt dit beperkt tot een percentage van 15%. (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009) . 4 Volgens Prudential Standard APS 111 moeten equity en capital investments 50% van tier I kapitaal afgetrokken

worden wanneer: “equity and other capital investments in an insurer, including a holding company of an insurer, or other financial institution other than an ADI, authorized non-operating holding company (authorized NOHC) or equivalent overseas entity, where the ADI holds more than 20 per cent but less than 50 per cent of the voting shares.” (Bank of Australia, 2007) In de RFS-holding is dit duidelijk het geval aangezien Fortis 33.81% van de aandelen bezit.

5 In de Consortium and Shareholders’ Agreement (CSA) was afgesproken dat elk onderdeel van ABN AMRO dat de

partners verkrijgen van ABN AMRO een minimum ‘core equity to risk weighted assets’ moet hebben van 4.95%.

11

Waardeverminderingen op gestructureerde kredieten

Financiële instrumenten werden moeilijker om te plaatsen

Neerwaartse beurskoersen die leiden tot herzieningen van financiële activa

Dalende operationele winsten

Extra eisen van de Europese Commissie met betrekking tot de overname

Omwille van deze redenen werd eind juni 2008 beslist om het solvabiliteitsplan te versterken met extra

maatregelen.

Schrappen van het tussentijdse dividend en uitbetaling van het dividend in 2008 in aandelen

Extra verkoop van niet-strategische activa voor 2 miljard euro

Sales & lease back operaties en securitisation ter waarde van 1.5 miljard euro

Kapitaalsverhoging van 1.5 miljard euro via een een procedure van book building

Tabel 3 toont aan dat eind juni 2008 de kapitaalsverhoging reeds volledig onderschreven is en er extra

financiële instrumenten zijn uitgegeven ter waarde van 1.1 miljard euro. Van het oorspronkelijk plan is dus

reeds 6.3 van de 7.2 miljard financiële instrumenten geplaatst. Verder werd de integratie van ABN AMRO

asset management in Fortis asset management voltooid en moest bijgevolg de hierbij horende goodwill

afgetrokken worden (3.6 miljard euro)

Eind augustus 2008 wordt een laatste keer informatie gegeven over de solvabiliteitspositie voor de

verschillende overheidsinterventies. Dit gebeurt met behulp van de look-through methode waarmee als

het ware de to-be solvabiliteit wordt geschat, wanneer de verschillende operaties tot een goed einde

worden gebracht. Hierbij valt het direct op dat met het oorspronkelijke solvabiliteitsplan Fortis een core

equity onder de target equity zou hebben (22.6 miljard tegenover een target van 25.7 miljard euro), een

verschil van 3.1 miljard euro. Het aangepaste solvabiliteitsplan, gelanceerd eind juni 2008, moest de kans

bieden om dit tekort weg te werken.

Tabel 3 Evolutie core equity eerste twee kwartalen 2008 (Fortis, Financial & Operational review 4 Aug 2008, 2008)

12

Invloed op de actual core equity

Divestments & acquisitions: positief effect van 2.4 miljard

o Fortis Ping An Investments: overname van 50% van Fortis asset management

o Interparking: joint venture met Vinci over parkeergarages

o Delta Lloyd: overname van 51% belang van Delta Lloyd in ABN AMRO verzekeringen

Consolidation treatments: negatief effect van 5.1 miljard

o Tegenboeken RFS participatie en tegelijk inboeken goodwill (zie hierboven)

o Capital Support consortium partners5

o EC remedies: verplichte verkoop van onderdelen van ABN AMRO in Nederland om de

concurrentie te vrijwaren waarop een minwaarde geboekt werd. Dit onderdeel wordt

hieronder verder besproken.

o Intangibles ABN AMRO: waardevermindering op de overname

Invloed op de target core equity

Consolidation Treatments + Divestments & Acquisitions

o Delta Lloyd: verhoging van de kapitaalvereisten omwille van de overname van 51% joint

venture met Delta Lloyd.

o Consolidation: De Basel II normen bepalen hoeveel extra kapitaal er nodig is bij het in de

boeken nemen van de activa van ABN AMRO, rekening houdend met hun respectieve

risico. Bij de integratie van ABN AMRO moet er rekening gehouden worden met 95

miljard euro aan risico gewogen verplichtingen (Fortis, Financial & Operational review 4

aug 2008, 2008, p. 12). Hierbij zit 10 miljard euro die ook gedesinvesteerd moet worden

van de EC maar waarvoor Fortis initieel het krediet risico moet dragen omwille van het

overname akkoord met Deutsche Bank (Fortis, Consolidated interim financial statements

for the first half-year 2008, 2008).

5 In de Consortium and Shareholders’ Agreement (CSA) was afgesproken dat elk onderdeel van ABN AMRO dat de

partners verkrijgen van ABN AMRO een minimum ‘core equity to risk weighted assets’ moet hebben van 4.95%. Indien dit niet het geval is heeft deze partner recht op kapitaalondersteuning door de andere partners in de vorm van inschrijving op financiële instrumenten of door capital relief transactions (Fortis, Consolidated quarterly financial report, 4de kwartaal 2007).

13

Figuur 4 Look-trough methode core equity (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009)

Wanneer beide solvabiliteitsplannen worden samengevoegd en vervolgens wordt gekeken naar de

werkelijk gerealiseerde transacties in die periode (tot 4 augustus 2008) dan is de discrepantie tussen

beide wel zeer groot. Vooral op vlak van desinvesteringen valt het op dat een groot deel van de plannen

sterke vertraging opliep of gebeurde tegen sterk lagere transactieprijzen. De sale & lease back transacties

waren nog maar juist van start gegaan dus daar is het verschil niet zo verwonderlijk.

Tabel 4 verschil tussen het oorspronkelijke solvabiliteitsplan en het werkelijk gerealiseerde Gegevens: (Horman, Van

Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009) (Fortis, Financial & Operational review 4 aug 2008, 2008) (Fortis, Presentation results

first 6 months 2008, 2008)

14

3.2 Operationele & juridische moeilijkheden

Niet enkel de financiële vereisten, die nodig waren voor de realisatie van de overname, zorgden voor

moeilijkheden bij Fortis. Andere problemen, hoewel minder kwantificeerbaar, speelden zeker en vast ook

hun rol met name de Europese Commissie, de DNB en de eigenlijke integratie. Voor een gedetailleerde

uitleg verwijs ik door naar de literatuur.

Voor elke fusie is de toestemming van de Europese Commissie nodig, waarbij zij rekening houdt met het

feit of een bedrijf al dan niet een te dominante positie op een bepaalde markt krijgt. Indien dit wel het

geval is wordt de fusie geblokkeerd of is men verplicht een aantal activiteiten af te stoten. Uit vrees voor

een dominante positie op de Nederlandse markt werd Fortis verplicht om De Hollandse Bank Unie N.V.,

de factoringdivisie IFN Finance B.V. en enkele kleinere afdelingen af te stoten.

Op 2 juli 2008 wordt hiervoor na lang oponthoud een overeenkomst met Deutsche Bank gesloten. De

slechte marktomstandigheden dwingen Fortis echter hierop een minwaarde van 300 miljoen euro te

boeken, het marktrisico op de onderliggende activa nog enige tijd te dragen en extra afschrijvingen te

doen (Fortis, Consolidated interim financial statements for the first half-year 2008, 2008).

Een tweede moeilijkheid was de stroeve relatie met de toezichthouder en de De Nederlandsche Bank

(DNB) (Sephiha, Michielsen, 2009). De DNB is ontstemd omdat de CBFA eenzijdig besliste om ook de

controle van het Nederlandse filiaal van de combinatie Fortis-ABN AMRO op zich te nemen. Er is ook

protest omwille van het feit dat één van de Nederlandse kroonjuwelen wordt overgenomen door een

Belgisch bedrijf. Dit gecombineerd met de persoonlijke tegenkanting van de topman van de DNB, Nout

Wellink, die vanaf dag één gekant was tegen de overname wegens te risicovol en te moeilijk door het

splitsen van de bank in drie delen. De combinatie van deze factoren zorgde ervoor dat Fortis alles

minutieus moest plannen en eindeloos veel uitleg moest verschaffen bij de DNB voor elke stap die het

nam, resulterend in vertragingen van het integratieproces van de twee banken.

Ver moet ook de moeilijkheid van een dergelijke overname niet onderschat worden. Op een bepaald

ogenblik waren 1000 FTE bezig met de integratie van de banken waardoor er minder tijd was voor

andere, op dat ogenblik misschien belangrijkere zaken. (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007)

15

4. De crisis

4.1 De ondergang van Fortis

In het weekend van 27-28 september was de liquiditeits- en solvabiliteitspositie van Fortis zodanig in het

gedrang gekomen dat de Belgische, Nederlandse en Luxemburgse overheid besloten in te grijpen met als

doel de financiële stabiliteit in ieder land te garanderen. De regeringen besloten om elk afzonderlijk in te

grijpen op niveau van de vennootschap in elk land met een participatie van 49,9%. Verder werd besloten

om de participatie in de RFS-holding (ABN AMRO onderdelen) te verkopen aan geïnteresseerde partijen.

Hierbij injecteerde België 4,7 miljard euro in Fortis Bank, Nederland 4,2 miljard in Fortis Bank Nederland

en Luxemburg 2,5 miljard in Fortis Bank Luxemburg (Vlaamse Federatie van beleggingsclubs en

beleggers, 2008). Uiteindelijk zal deze transactie nooit volledig plaatsvinden.

Op 2 oktober beslist de DNB om Fortis Bank Nederland onder voogdij te plaatsen en wordt akkoord

gegaan met een overnameprijs van 16.8 miljard euro voor Fortis Bank Nederland en ABN AMRO door de

Nederlandse staat. Hierdoor werd de Belgische regering verplicht een beslissing te nemen over wat zij als

reactie hierop zou doen. Op 4 oktober werd vervolgens beslist om Fortis Bank te verkopen aan BNP

Paribas. De Franse bank kreeg hiermee 74.94% van de aandelen van Fortis Bank in handen terwijl de

FPIM een blokkeringminderheid behield. BNP Paribas verwierf tegelijkertijd 100% van Fortis Insurance

België en een participatie in Royal Park Investments, een SPV waarin de gestructureerde kredieten

werden ondergebracht. Hiervoor betaalde het 17.7 miljard euro (11 miljard voor de aandelen in de

bankvennootschap, 5.7 voor de verzekeringen en 1 miljard voor de SPV) (Horman, Van Gerven,

Vermeiren, & Kilesse, 2009, p. 62).

Op 11 februari 2009, na maandenlang protest door misnoegde aandeelhouders die veel geld verloren

hadden, wordt op de aandeelhoudersvergaderingen in Brussel en Utrecht zowel de verkoop van de

Nederlandse activiteiten aan de Nederlandse staat en Fortis Bank België aan BNP Paribas teruggedraaid

door een negatieve stemming. In het weekend van 7-8 maart wordt een nieuw akkoord onderhandeld

tussen de betrokken partijen. Hierbij verwerft BNP Paribas slechts 25% in Fortis Insurance Belgium in

plaats van 75%. Tevens wordt het exclusiviteitcontract tussen Fortis Bank België en Fortis Insurance

Belgium verlengd tot 2020. Het aantal activa ondergebracht in het SPV wordt verhoogd met 2 miljard

euro. De Belgische staat kent verschillende waarborgen toe aan BNP Paribas en de Fortis Holding ter

financiering van het SPV en het opvangen van mogelijke verliezen (Hübner, Massart, Swolfs, & Van

Gerven, 2009, p. 291). De overname van Fortis Nederland wordt niet meer heronderhandeld.

16

4.2 Gestructureerde kredieten

De winsten groeimotor van Fortis in de jaren 2004-2006 was de afdeling Merchant Banking (45.57 %

aandeel in de winst van 2006 zie tabel 1). Onder deze afdeling zitten met name de activiteiten die

betrekking hebben op gestructureerde activiteiten. De cijfers uit de onderstaande grafiek spreken voor

zich. Op slechts één jaar tijd verdubbelde de winst per personeelslid terwijl op het zelfde ogenblik het

personeelsbestand bij Merchant banking van 3908 in 2004 naar 4159 FTE‟s in 2005 steeg.

Figuur 5 Nettowinst per FTE (Fortis, Jaaroverzicht 2005, 2005)

Ten tijde van de toenmalige ASLK werd enkel in gestructureerde producten belegd als loutere investering

omwille van het voortdurende liquiditeitenoverschot in die tijd. Omdat deze investeringen zeer goed de

dotcom-crisis doorstonden werd beslist om deze activiteiten uit te breiden. De aanpak werd uitgebreid

naar trading en syndications, tegelijk werd er een ABS sales team opgericht dat CDO‟s op maat op basis

van credit derivative swaps aanbood. Tot dan situeerden de activiteiten zich wel hoofdzakelijk in Europese

producten (Hübner, Massart, Swolfs, & Van Gerven, 2009, p. 54).

Figuur 6 Case shiller index 2000-2012

17

Figuur 7 Nasdaq index 2000-2010

Eind 2005/begin 2006 werd vervolgens een team experts van Société Générale overgenomen om

activiteiten in CDO structurering op te bouwen. Wegens de wereldwijde crisis werden deze activiteiten in

de zomer van 2007 reeds verminderd en daarna volledig stopgezet. Dit had als onaangenaam gevolg dat

activa die nog gesecuriseerd of verkocht moesten worden op de balans bleven staan.

4.2.1 Risicoverdeling bij effectisering

De trend om activa te securiseren, overgewaaid uit de Verenigde Staten, had verschillende oorzaken

maar werd grotendeels ingegeven door de mogelijkheid om kredietrisico te transfereren. Allereerst kregen

banken de mogelijkheid om hun portfolio verder te diversifiëren en concentratierisico‟s omwille van te

grote afhankelijkheid van bepaalde klanten of sectoren te vermijden (Greenbaum & Thakor, 1987). Verder

werd het mogelijk om kapitaal vrij te maken wat vervolgens gebruikt kon worden voor andere, meer

winstgevende transacties.

Dit werd zeker interessant, eenmaal de Basel II regulering volledig van kracht was, aangezien banken

naargelang de rating van hun activa meer of minder kapitaal moesten aanhouden. Banken konden

bijgevolg de activa waarvoor hogere kapitaalvoorzieningen moesten aangehouden worden verkopen. Een

andere reden die veel aangehaald wordt is een verbetering van de liquiditeit van de markten en een

verhoging van de algemene marktwaarde (Duffie D. , 2007). Dit proces wordt wel beperkt door het risico

op moral hazard. Indien banken volledige activa zouden verkopen dan zou er geen motivatie meer langs

de kant van de bank bestaan om de leningen op te volgen, resulterend in een hoger percentage aan

wanbetalingen. Bijgevolg eisen investeerders dat banken altijd een deel van de activa zelf behouden als

investering.

18

De transfer van risico‟s door effectisering wordt bepaald door het opsplitsen (tranching) en subordineren

(subordination) van de portfolio waardoor een non-proportioneel delend karakter voor het delen van risico

tussen de verschillende tranches wordt verkregen. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen junior

tranches (om het eerste verlies op te vangen), mezzanine tranches en senior tranches (de allerlaatste).De

risico‟s worden met andere woorden verschoven in de portfolio, hierbij kunnen we onderscheid maken

tussen drie verschillende aspecten:

Verschuiven van de verliesdistributie

Veranderen van de correlatie tussen verschillende activa

Beïnvloeden van het systematisch risico van de bank

Figuur 8 Overzicht effectisering 95-06 (Duffie D. , 2007, p. 11)

De meningen over deze allocatie van risico‟s aan de verschillende tranches is sterk verschillend. Coval

vindt bijvoorbeeld dat investeerders in senior tranches sterk onderbetaald worden voor het systematisch

risico dat ze hiermee lopen (Coval, Jurek, & Stafford, 2007). Eckner daarentegen vindt dat de

compensatie per eenheid verwacht verlies veel hoger is bij senior tranches dan bij junior tranches

(Eckner, 2007). Zelfs toezichthouders hebben slechts een beperkt zicht op welke risico‟s zich waar

bevinden in het financieel systeem met betrekking tot effectisering (European Central Bank, 2004).

Belangrijk om het verloop van de crisis beter te begrijpen is een inzicht krijgen in de eigenlijke

risicoverdeling tussen de verschillende tranches. Onderzoek door Krahnen en Wilde, recent gepubliceerd,

gaat specifiek in op dit onderwerp. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een één factor model met een

macro economische factor die de performantie van de onderliggende portfolio van leningen beïnvloedt en

dus ook de bijhorende risico‟s. Vertrekkend van dit model krijgt men de mogelijkheid om de allocatie van

systematisch risico6 aan de verschillende tranches na te gaan.

6 Definitie zie hoofdstuk kredietrisico

19

Met behulp van Monte Carlo simulaties kunnen de opbrengsten en verliezen van de verschillende

tranches in kaart gebracht worden onder verschillende scenario‟s (Krahnen & Wilde, 2008).

Dankzij deze simulaties komt men tot verschillende interessante bevindingen. Door het opdelen van de

portfolio in verschillende tranches verkrijgt men daadwerkelijk verschillende activa die compleet

verschillende eigenschappen hebben met betrekking tot de risico‟s die ze dragen. Tussen deze

verschillende tranches vindt men de hoogste correlaties tussen tranches die gelijkaardige eigenschappen

hebben. De laagste correlaties worden gevonden tussen senior en junior tranches. De invloed van de

macro-economische factor op deze tranches is ook zeer verschillend. Algemeen kan men stellen dat

senior tranches zelden verliezen incasseren door verslechterende economische omstandigheden. Enkel

in zeer slechte scenario‟s lopen deze tranches verliezen op. Met andere woorden, het gros van het macro-

economische risico bevindt zich bij de junior tranches, maar het zogenaamde tail risico blijft bij de senior

tranches. Wanneer hierbij de vergelijking wordt gemaakt met gewone obligaties dan kan geconcludeerd

worden dat senior tranches veel grotere tail risico‟s hebben dan gewone obligaties (Krahnen & Wilde,

2008).

In een laatste deel wordt de invloed nagegaan van schokken (zoals de financiële crisis) op de

performantie en kwaliteit van de verschillende tranches. Schokken kunnen voortkomen uit verschillende

factoren zoals een ratingverlaging, verslechterende macro-economische omstandigheden of simpelweg

door een slechte doorlichting en controle van de kredieten omdat de junior tranches toch door de bank

verkocht worden. Deze factoren resulteren in veranderingen in onderlinge correlaties en/of hogere

faillissementspercentages, die vervolgens de verliezen van de respectievelijke tranches beïnvloeden en

dus een herverdeling van de risico‟s onder de tranches met zich meebrengt (Krahnen & Wilde, 2008).

De effecten van deze schokken worden duidelijk in de volgende tabel. Stijgingen van zowel correlaties als

defaults brengen hogere verliezen van de senior tranches met zich mee. Dit gaat bij hogere correlaties ten

voordele van de junior tranches die hun verliezen zien dalen. Bij een stijging van de defaults stijgen

logischerwijs zowel de verliezen in de senior als junior tranches (Krahnen & Wilde, 2008) .De resultaten

kunnen als zeer relevant beschouwd worden in de financiële crisis, gezien het feit dat de oorsprong ligt in

een zware schok in de Amerikaanse vastgoedmarkt waarbij zeer grote prijsdalingen voorkwamen die dus

vooral de senior tranches troffen door sterk stijgende default percentages.

Een aanzienlijk deel van de activa van Fortis was gesecuriseerd, in navolging van een wereldwijde trend.

Volgens een studie van de ECB in 2004 is 8-15% van de activa van de grote, internationale banken

betrokken in één of ander effectiseringsproces (European Central Bank, 2004). De redenen die hiervoor

worden aangehaald zijn de volgende: (Wilde & Jan, 2006)

20

Verminderen van het risico

Vergroten van de diversificatie

Verbeteren van de liquiditeit van de activa

Positieve invloed op de marktwaarde

Tabel 5 Sensitiviteitsanalyse verschillende tranches7 (Krahnen & Wilde, 2008, p. 21)

4.2.2 Effectisering bij Fortis

In het vervolg van het hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de grootte van de portfolio

gestructureerde kredieten vanaf eind 2007 (eerste gegevens die worden gepubliceerd) tot eind 2008

(laatste volledig onafhankelijke cijfers voor de overname door BNP Paribas). De tijdstippen van deze

bedragen zijn niet volgens vast patroon maar afhankelijk van de informatie die vrijgegeven wordt in de

jaarverslagen, kwartaalcijfers etc.

De eerste gedetailleerde cijfers van de investeringen van Fortis in gestructureerde kredieten zijn terug te

vinden in de presentatie van de cijfers voor het boekjaar 2007. Opvallend is dat de woorden

„gestructureerde kredieten‟ zelfs geen enkele keer voorkomen in de jaarrekening van 2006.

7 De junior tranche is hierbij tranche nummer 7 en de meest senior tranche nummer 1. In het basis scenario gaat

men uit van een portfolio van 10.000 zero bonds met een default probability van 7.63%, een maturiteit van 10 jaar en een correlatie van 0.15.

21

De portfolio kan eind 2007 in drie grote segmenten worden opgesplitst met elk dan nog verschillende

onderdelen (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007) (Fortis, Financial & Operational overview

2007, 2008):

US subprime CDO portfolio: 2.9 miljard euro in de boeken + 2.4 miljard euro reeds afgeschreven

Credit spread portfolio: 42.2 miljard euro + 0.1 miljard euro afgeschreven

Verzekering ABS portfolio: 3.1 miljard euro + 0.147 miljard euro afgeschreven

Dit maakt een totale portfolio voor afschrijvingen van 50.847 miljard euro, na afschrijvingen een

restbedrag van 48,2 miljard euro.

Vanaf 2008 worden er frequenter cijfers vrijgegeven over de portfolio. Voor het eerste kwartaal van 2008

komt Fortis met de volgende cijfers naar buiten. De portfolio heeft een totale nominale waarde van 43.3

miljard euro (Fortis, Financial and operational overview first quarter of 2008, 2008):

US subprime CDO portfolio: 2.3 miljard euro

Credit spread portfolio: 38.5 miljard euro

Verzekering ABS portfolio: 2.5 miljard euro

De daling van 4,9 miljard kan verklaard worden door terugbetalingen, schommelingen in wisselkoersen,

selectieve verkopen en extra afschrijvingen. De extra afschrijvingen bedragen 862,9 miljoen euro.

Voor het tweede kwartaal van 2008 worden geen afzonderlijke cijfers gegeven. De totale nominale

waarde van de portfolio op 30 juni 2008 bedraagt 39.114 miljard euro, wat neerkomt op 2.15 miljard euro

supplementaire afschrijvingen (Fortis, Consolidated interim financial statements for the first half-year

2008, 2008). Deze cijfers worden echter tegengesproken door het definitieve verslag van de eerste twee

kwartalen op 4 augustus 2008. Men komt met de volgende cijfers naar buiten (Fortis, Financial &

Operational review 4 aug 2008, 2008):

US subprime CDO portfolio: 1.9 miljard euro

Credit spread portfolio: 37.6 miljard euro

Verzekering ABS portfolio: 2.2 miljard euro

De definitieve cijfers spreken dus van een extra daling van 1.6 miljard in het tweede kwartaal en een totaal

nominaal bedrag van 41.7 miljard euro. Hiervan nemen extra afschrijvingen 594 miljoen euro voor hun

rekening.

De laatste enigszins consistente cijfers, voor de consolidatie van de cijfers van Fortis Bank in deze van

BNP Paribas, bevinden zich in een overzicht van de gestructureerde kredieten eind 2008 gepubliceerd

door Fortis Bank (Fortis Bank, 2008). De Fortis Holding is op dit moment reeds een onafhankelijke entiteit.

De verzekering ABS portfolio is hierbij niet meer terug te vinden in deze gegevens. Hoogstwaarschijnlijk

bevindt deze portfolio zich in de boeken van Fortis Insurance.

22

In het jaarverslag van Fortis (het gedeelte dat niet gekocht werd door Nederland of BNP Paribas) is er nog

één portfolio met gestructureerde kredieten terug te vinden ter waarde van 0,45 miljard Euro met nog 73

miljoen euro aan CDO‟s (Fortis, Annual results 2008 presentation, 2009). Midden 2008 was deze portfolio

nog 2,2 miljard Euro waard waarvan 0,98 miljard Euro aan CDO‟s (Fortis, Presentation results first 6

months 2008, 2008). Tegelijkertijd is bij de berekening van het eigen vermogen van de nieuwe Fortis

Holding een afschrijving terug te vinden van 0,4 miljard Euro voor financiële activa (Fortis, Annual results

2008 presentation, 2009, p. 28). Met de combinatie van al deze gegevens is het mogelijk een laatste

overzicht te maken van de gestructureerde kredieten die zich eind 2008 in Fortis Holding & Bank samen

bevinden.

US subprime CDO portfolio: 1 miljard euro

Credit spread portfolio: 31,3 miljard euro

Verzekering ABS portfolio: 0,45 miljard euro (onder voorbehoud)

Eén van de voorwaarden voor de overname van Fortis Bank door BNP Paribas was de oprichting van een

special purpose vehicule (SPV), Royal Park Investments, met als doel de meest risicovolle activa af te

zonderen van het gezonde gedeelte van de bank. Gefinancierd door de Belgische staat (43,5%), Fortis

(44,7%) en BNP Paribas(11,8%) is het de bedoeling de portfolio zodanig te beheren dat de run-off situatie

wordt geoptimaliseerd (Fortis, Persbericht betreffende de transacties tussen Fortis holding, de belgische

staat, fortis bank & BNP Paribas, 2009). De portefeuille bevat alle subprime CDO‟s en een deel van de

credit spread portfolio. Oorspronkelijk was er sprake van een verkoop ten bedrage van 10,4 miljard euro

maar het akkoord tussen de betrokken partijen werd achteraf herzien tot een bedrag van 11,4 miljard

euro, wat later nog eens naar boven werd bijgesteld tot 11,7 miljard euro door wisselkoersschommelingen

(Fortis, Persbericht betreffende de transacties tussen Fortis holding, de belgische staat, fortis bank & BNP

Paribas, 2009).

Onderstaande grafiek geeft een overzicht van het verloop van Fortis haar portfolio gestructureerde

kredieten over de periode van 2007 - 2008.

Figuur 9 Verloop portfolio gestructureerde kredieten 2007 – 2008

23

Indien men de kredietkwaliteit van de investeringsportfolio bekijkt (ratings door agentschappen) dan wordt

het duidelijk dat het gros van de credit spread portfolio en de subprime CDO‟s geïnvesteerd was in senior

posities met AAA of AA-ratings. Van de credit spread portfolio had liefst 91% een rating van AA of hoger,

dit voor een bedrag van 34.21 miljard euro (Fortis, Presentation results first 6 months 2008, 2008, p. 73).

In de CDO origination portfolio bevonden zich voor 80.85% super senior posities zijnde 3.8 miljard euro.

Het resterende deel van de portfolio bestond uit mezzanine en junior tranches die omwille van de crisis

niet meer verkocht raakten of aangehouden werden om moral hazard problemen te vermijden (Fortis,

Presentation results first 6 months 2008, 2008, p. 72).

Fortis had bijgevolg een zeer groot tail macro-economisch risico en was zeer gevoelig voor stijgingen van

default rates en correlaties gezien de sterke impact deze hebben op senior posities. De mezzanine en

junior tranches die zich in de origination portfolio bevonden waren bij het begin van de crisis bijna reeds

volledig afgeschreven (0.7 miljard op een nominale waarde van 0.9 miljard euro). De volgende figuur toont

een duidelijke sterke stijging aan van de default rates bij CDO‟s, resulterend in grote minwaarden.

Opmerkelijk is dat in de presentatie van de cijfers van de eerste zes maanden van 2008 van Fortis

melding wordt gemaakt van een laag kredietrisico juist omwille van het feit dat het gros van de portfolio

belegd is in activa met een AAA-rating terwijl bij een stijgende correlatie (zoals in de financiële crisis) deze

juist meer kredietrisico krijgen. Dit wijst nogmaals op de totaal verkeerde inschatting van de risico‟s die

gepaard gaan met gestructureerde kredieten.

Tabel 6 Theoretische & eigenlijke faillissementen (The economist, 2010)

24

4.3 Off-balance sheet banking

Een groot deel van de investeringen in de credit spread portfolio gebeurde met behulp van een groot off-

balance vehikel, Scaldis, dat is gevestigd op de Engelse Kanaaleilanden (Jersey). Het is een Hybrid Asset

Backed Commercial Paper program (ABCP) dat zich toespitst op twee taken (Fortis, Full year 2007 results

presentation, 2007):

Factoring (32%): Het opkopen van facturen van bedrijven zodat deze sneller hun geld ontvangen,

als tegenprestatie krijgt Fortis een commissie op het bedrag omdat het betalingszekerheid

verschaft.

Effectisering (68%): Herverpakken van activa op de balans tot gestructureerde kredieten

Het programma heeft eind 2007 een grootte van 18,1 miljard euro en geniet de hoogste rating van diverse

kredietbeoordeelaars. Typisch voor een ABCP programma is dat het zo goed als volledig gefinancierd

wordt met korte termijn commercieel papier van derden. Fortis was hierin één van de grotere spelers in

Europa. Gecombineerd met ABN AMRO zou het zelfs de grootste speler in Europa worden.

Figuur 10 Europese, commerciële banken met grootste ABCP programma’s

Oorspronkelijk werden off-balance vehikels opgericht om de kapitaaleisen opgelegd door toezichthouders

te ontwijken. Men richtte een vennootschap op met een klein eigen vermogen, geïnvesteerd door de bank,

en richtte zich dan op schuldfinanciering. Met behulp van deze middelen kocht men activa van de bank

waardoor deze haar balanstotaal kon verminderen. Dit hield twee voordelen in voor de bank in kwestie:

Men haalde activa van de balans van de bank en moest bijgevolg geen eigen risicogewogen

vermogen meer opzij zetten. Met andere woorden, men omzeilde de wettelijke kapitaalvereisten

zonder de potentiële voordelen op te geven. Dit onderwerp komt hier kort aan bod maar wordt

afzonderlijk behandeld bij het hoofdstuk kredietrisico.

Door de hoge rating van de vennootschap kon men goedkoop schuldfinanciering vinden op de

kapitaalmarkten. Afhankelijk van de activa die zich bij het off-balance vehikel bevonden ontstond

een aanzienlijke spread tussen de intresten betaald op de activa en de passiva. Door de hoge

leverage (schulden / eigen vermogen) realiseerde de bank een hoge return on equity (ROE).

25

4.3.1 Risico’s verbonden met off-balance sheet banking Natuurlijk staan hier bepaalde risico‟s tegenover. Om de reputatie en naambekendheid van het

programma te verhogen en om een hoge rating te verkrijgen staat, de bank rechtstreekse liquiditeitslijnen

toe. Verder blijft het kredietrisico op zich hetzelfde voor de bank, ook al staan de activa niet meer op de

balans, aangezien in turbulente periodes de schuldfinanciering opdroogt en de bank bijgevolg moet

instaan voor de kredietverliezen.

De Basel I regulering die van kracht was tussen 1988 en 2007 nam deze risico‟s weinig of niet in

beschouwing. Op de balans werden banken verplicht om minstens 8% eigen vermogen te hebben,

gebaseerd op een percentage van risico gewogen activa. 8 Voor off-balance activa bank waren die

vereisten veel lager. Vanaf 1 januari 2007 trad vervolgens de Basel II regulering in werking die het

probleem deels aanpakte. De kapitaalvereisten werden gebaseerd op de ratings die aan de activa werden

gegeven. De ratings bepaalden de credit conversion factor (CCF) waarop dan uiteindelijk de hoeveelheid

kapitaal werd bepaald die een bank moest aanhouden (Basel Committee, 2005, p. 122). Voor een AAA-

rated actief dat zich niet op de balans bevindt betekent dit dat slechts een vijfde van het kapitaal moet

worden aangehouden in vergelijking met een gelijkaardig actief dat zich op de balans bevindt9. Banken

verminderden hun kapitaalvereisten door leningen te securiseren en samen te brengen in hun off-balance

vehikels. Door diversificatie ontvingen deze leningen samen een betere rating dan elk afzonderlijk. 10

Tabel 7 Credit conversion factor off-balance vehicles (Basel Committee, 2005)

Verder werd het risico dat voor banken ontstond door het toestaan van kredietlijnen nog altijd niet in

beschouwing genomen (Brunnermeier, 2009). Voor liquiditeitslijnen kon onder bepaalde voorwaarden

terug een credit conversion factor gebruikt worden van slechts 20%. Men spreekt hierbij van eligible

liquidity facilities. Het was zelfs mogelijk dat men een CCF van 0% mocht toepassen indien er enkel

liquiditeitsfaciliteiten werden voorzien wanneer men spreekt van een algemene verstoring van de markt.

Hieronder worden problemen verstaan om vervallend commercieel papier te vervangen door nieuwe korte

termijn faciliteiten. De activa in de SPE zouden dan als onderpand dienen voor de toegestane liquiditeiten

8 De focus lag hierbij vooral op kredietrisico waarbij de activa van de bank opgedeeld werden in vijf risicoklassen.

(Investopedia) 9 Voor een actief ter waarde van 100€ dat zich op de balans bevindt met een AAA-rating is de bank verplicht bij een

kapitaalratio van 8% 20% risicogewogen activa aan te houden. De bank moet bijgevolg 100 x 8 % x 20% kapitaal aanhouden of 1.6€. Voor een actief in een off-balance vehikel is dit slechts een vijfde ervan gezien de CCF van 20%. 100 x 8% x 20% x 20% of 0.32€ 10

Als voorbeeld veronderstel dat een bank twee BBB rated activa op zijn balans heeft staan met een perfecte negatieve correlatie. Als het deze gewoon zou houden dan wordt ze verplicht voor hier veel eigen middelen voor aan de kant te zetten. Maar indien ze deze activa bundelt en securiseert in een gestructureerd investeringsvehikel dan kan men bij wijze van spreken AAA rated activa aanhouden aan een zeer lage kapitaalkost.

26

(Basel Committee, 2005, p. 124). Er wordt nergens melding gemaakt van de categorie waarin Fortis haar

kredietlijn naar Scaldis classificeerde maar aangezien het vehikel in precrisistijd 100% gefinancierd werd

met commercieel papier kan worden verondersteld dat Fortis niet verplicht was om de risico‟s van de

kredietlijn in te sluiten in haar economische kapitaal.

4.3.2 Gevolgen Fortis

Figuur 11 Verloop portfolio Scaldis (in miljarden euro's) (Fortis, Full year 2007 results presentation, 2007) (Fortis Bank,

2009)

Op jaarbasis is er een sterke afname te zien van de balans van Scaldis, vooral bij de

effectiseringsafdeling. De daling kan verklaard worden door afschrijvingen, het stoppen van

herinvesteringen wegens slechte marktomstandigheden en de transfer van een deel van de activa naar

Royal Park Investments. Tot midden 2008 wordt het programma volledig gefinancierd door derde partijen.

Eind 2008 gebeurt dit niet meer door een verdere verslechtering van de geldmarkt en ziet Scaldis zich

genoodzaakt om beroep te doen op de liquiditeitslijn voorzien door Fortis. Hierbij werd Fortis

geconfronteerd met het probleem dat de activa in de SPE door de hoge default rates en illiquiditeit sterk in

waarde waren verminderd waardoor ze niet meer als onderpand konden dienen voor financiering.

5,79 4,83 3,74

12,31

9,09

4,96

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

Eind 2007 30/06/2008 31/12/2008

Securiseren

Factoring

27

Figuur 12 Libor minus overnight swap rate (FED, 2009) Figuur 13 Commercieel papier (Brunnermeier, 2009)

Scaldis wordt bijgevolg geherfinancierd met 3.2 miljard dollar van de FED met bedrijfsleningen van Fortis

Bank New York als onderpand. De steun wordt gegeven onder de vorm van een repo-overeenkomst

tussen beide partijen. (Fortis Bank, 2009, p. 19) Hiernaast voorzag Fortis Bank ook rechtstreekse,

ondersteunende liquiditeitsfaciliteiten ten belope van 1,997 miljard euro (Fortis Bank, 2008, p. 83).

Vanaf 2007 worden de gestructureerde kredieten van Scaldis volledig geconsolideerd onder Fortis. Dit is

een tendens die op dat ogenblik bij vele grootbanken zichtbaar was. Deels ingegeven door wetgevende

initiatieven, deels uit pure noodzaak.

De noodzaak om SPV‟s te consolideren vond zijn oorsprong in verschillende probleem. Allereerst is er

traditioneel een groot looptijdsverschil tussen de activa en passiva, door het opdrogen van de markt voor

commercieel papier ontstonden er bijgevolg grote problemen bij de SPV‟s voor het vinden van

financiering. Ten tweede kregen de fondsen moeite met het betalen van de intresten op hun passiva door

de hoge default rates op hun activa waardoor ze verplicht werden om activa te verkopen ver onder hun

aankoopwaarde wat de druk op markt nog verhoogde en zorgde voor verdere waardedalingen. En als

laatste factor bestond er ook het reputatierisico11

dat de banken liepen, meestal waren de banken niet

volledig contractueel gebonden om de SPV‟s te redden maar het laten failliet gaan van deze structuren

zou zeer slecht zijn voor hun reputatie (Mollenkamp, 2007).

11

Met reputatierisico bedoelen we het risico dat ontstaat door een negatieve perceptie door klanten, tegenpartijen, aandeelhouders, investeerders en vele andere partijen waardoor de bank haar mogelijkheid om financiering te vinden of het onderhouden en creëren van nieuwe relaties in het gedrang komt. Specifiek naar bijvoorbeeld SPV’s kunnen banken impliciete steun geven wat krediet-, markt-, liquiditeits- en legaal risico met zich mee brengt. (Basel Committee on banking supervision, 2009, p. 19)

28

Om een voorbeeld te geven, de Amerikaanse bank Citigroup, voor de financiële crisis naar activa

gemeten de grootste bank wereldwijd, had op 31 maart 2008 een balans van 2200 miljard dollar en

daarnaast ook nog eens 1100 miljard dollar aan activa in off-balance vehikels geïnvesteerd. JPMorgan

had 400 miljard in deze structuren geïnvesteerd (Keoun, 2008). Allemaal zagen ze zich genoodzaakt om

deze activa deels terug op de balans te nemen omdat het eigen vermogen van deze SPV‟s anders

volledig zou verdampen. Citigroup was van september 2007 tot juli 2008 verplicht om 100 miljard dollar

terug te nemen met een verlies van meer dan 7 miljard dollar. Bij Fortis spreken we over een bedrag van

6,169 miljard euro dat terug geconsolideerd wordt (Fortis, Jaaroverzicht 2007, 2007, p. 185).

4.3.3 Wetgevende initiatieven Wetgevende initiatieven hieromtrent werden grotendeels genomen op initiatief van het Financial Stability

Forum, opgericht door de G20 met als doel het formuleren van aanbevelingen voor het globale financiële

systeem (Financial Stability Board, 2009). In samenwerking met het Basel comité en IFRS had men als

doelstelling om investeerders, regulatoren en banken de mogelijkheid te geven de volledige risico‟s van

SPV‟s correct in te schatten.

Begin 2009 publiceerde het Basel comité een rapport met aanpassingen met als doel de toen geldende

Basel II normen te verbeteren. Men had hierbij vooral aandacht voor de SPV‟s en ook voor het

liquiditeitsmanagement in een bank. In deze sectie is vooral het deel over SPV‟s relevant aangezien

liquidity management een algemeen probleem was voor Fortis. Het onderwerp wordt dan ook in een

afzonderlijk hoofdstuk behandeld. Het verslag had betrekking op alle drie de peilers van Basel II namelijk

minimumkapitaalvereisten, toezicht door toezichthouders en marktdiscipline.

Er wordt melding gemaakt van de term resecuritisation· als aanduiding voor specifieke activaklassen die

grote verliezen boekten in de crisis (CDO‟s van ABS etc.) maar ook voor liquiditeitslijnen van banken naar

bijvoorbeeld ABCP programma‟s. Specifiek voor off-balance vehikels werd de CCF voor liquiditeitslijnen

verhoogd van minimaal 20% tot 50%. (Basel Committee on banking supervision, 2009, p. 12) Voor

bijvoorbeeld CDO‟s van ABS waren vanaf dan de onderliggende risicogewichten van toepassing omdat

deze grotere systematische risico‟s vertonen.

Tabel 8 Standardized approach resecuritisation risk weights (Basel Committee on banking supervision, 2009, p. 5)

29

Verder werden banken verplicht om vanaf nu ook reputatierisico te erkennen, door het installeren van

beleidslijnen om dit soort risico te herkennen en door het inbouwen van reputatierisico in de stress testing

procedures zodat de gevolgen van dit risico kunnen worden gekwantificeerd. Er moet speciaal rekening

worden gehouden met de gevolgen voor de liquiditeitspositie en financieringsmogelijkheden van de bank

(Basel Committee on banking supervision, 2009, p. 20).

Op vlak van boekhoudkundige regelgeving veranderde er ook heel wat door de invoering van de nieuwe

IFRS-normen, IFRS 7 financiële instrumenten en informatieverschaffing, met als doel de transparantie te

verhogen in de jaarrekeningen. Deze standaard maakt het verplicht voor bedrijven om een uitzetting te

geven over het gebruik van financiële instrumenten, ook voor niet financiële bedrijven. Algemeen kunnen

we twee doelstellingen voor ogen stellen (IASC Foundation) :

De grootte van financiële instrumenten en hun performantie bepalen

De risico‟s waaraan het bedrijf hierdoor is blootgesteld kwantificeren en rapporteren hoe het

management deze risico‟s onder controle wil houden en opvolgen, met andere woorden het

kwalitatieve aspect.

De noodzaak van deze nieuwe IFRS-normen wordt duidelijk met het volgende voorbeeld. In de

jaarrekeningen van 2005 en 2006 komt het woord “Scaldis” geen enkele keer voor wat de inschatting van

potentiële risico‟s voor beleggers wederom moeilijker maakt. In het jaarverslag van 2007 wordt er de

eerste keer gewag van gemaakt bij de toelichting van gestructureerde kredietinstrumenten.

4.4 Risicomanagement

Conform de Basel II normen werd het minimum regulatory capital van Fortis bepaald aan de hand van drie

verschillende risico soorten.

Operationeel risico

Kredietrisico

Marktrisico

Aangezien het operationeel risico geen wezenlijk belang speelde in de financiële crisis gaan we slechts in

op krediet – en marktrisico. De methodiek die Fortis hierbij hanteerde wordt uitvoerig uitgelegd in de

verschillende toelichtingen bij de jaarrekeningen. Een ander belangrijk risico op vlak van individueel

risicomanagement namelijk het liquiditeitsrisico wordt in een afzonderlijk hoofdstuk behandeld gezien de

bijzondere rol die deze risicofactor gespeeld heeft bij de ondergang van Fortis. Sinds de financiële crisis

wordt het liquiditeitsrisico dan ook als een volwaardige risicocomponent beschouwd en komt deze

bijgevolg ook ruimschoots aan bod bij de nieuwe Basel III normen die als laatste hoofdstuk van deze

thesis aan bod zullen komen.

Alvorens de drie verschillende risico‟s in detail te bespreken is het aangewezen een overzicht te geven

van de risicomanagementstructuur die in werking was bij Fortis bij de aanvang van de crisis.

30

4.4.1 Structuur van het risicomanagement

Typerend voor Fortis is de deels gecentraliseerde, deels gedecentraliseerde structuur voor risk

management. Het wereldwijde risicobeheerkader, dat wordt ondersteund door centrale commissies, kan

worden beschouwd als het beginpunt van eender welk soort risicobeheer binnen Fortis. Hierbij geldt het

subsidiariteitsbeginsel waarbij iedere business afzonderlijk de eindverantwoordelijkheid heeft voor de

organisatie en uitvoering van het risicobeheer dat op niveau van de gecentraliseerde commissies werd

ontwikkeld (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006).

Het risico management vindt plaats op vier niveaus.

1. Groepsniveau: om ervoor te zorgen dat de raad van bestuur en het senior management steeds op

de hoogte is van de risico‟s waaraan Fortis onderhevig is en te controleren of het beheer van de

risico‟s gebeurt conform de voorgeschreven richtlijnen en normen

2. Support: een geïntegreerde, centrale divisie die verschillende taken op zich neemt: meten,

stimuleren, coördineren en ondersteunen van alle aspecten gerelateerd met risk management.

3. Entiteiten: naargelang de vereisten van de entiteiten wordt het risicobeleid gedelegeerd naar

verschillende commissies

Banking: Operationeel risico (OPC), Asset Liability Management en Market Policy

Commitee (ALM & MPC), Credit Policy Committee en Central Credit Committee (CPC &

CCC)

Insurance: Één enkel comité dat zich bezig houdt met alle aspecten op entiteitniveau

4. Businesses & landen: iedere business en land zijn zelf verantwoordelijk voor de risico‟s binnen

hun grenzen, dit zijn de zogenaamde gedecentraliseerde mid-offices. Hierbij wordt speciale

aandacht gegeven aan de specifieke richtlijnen van de lokale toezichthouders.

31

Figuur 14 Structuur risk management (Fortis, Fortis jaarrekening 2006, p. 57)

4.4.2 Marktrisico

“Marktrisico kan worden gedefinieerd als de verliezen die kunnen ontstaan door ongunstige

marktbewegingen die samenhangen met de handel in, of het aanhouden van, een positie in financiële

instrumenten. Dit risico kan voortvloeien uit een divers aantal factoren.” (Fortis, 2007, p. 84) Allereerst

wordt een onderscheid gemaakt tussen de bank/verzekerings investeringsportfolio (ALM) waarin zich de

structurele posities van Fortis bevinden en de handelsposities ingenomen door de bank, die zich dus

vooral bij de afdeling Merchant Banking bevinden (dealing book). Er wordt tussen beide een onderscheid

gemaakt omwille van de IAS 39 waarderingsregels die ervoor zorgen dat de meeste posities in de

bankportfolio gewaardeerd worden aan geamortiseerde kostprijs en niet beïnvloed worden door

wijzigingen in marktwaarde. Tradingposities daarentegen moeten gewaardeerd worden aan marktwaarde.

Allereerst wordt er een kort overzicht van de verschillende soorten marktrisico gegeven die Fortis in

beschouwing neemt en de belangrijkste indicatoren hiervoor (Fortis, Fortis jaarrekening 2006)

32

ALM-risico – renterisico

Gap-analyse van de kasstromen: analyse van het verschil tussen te ontvangen en te betalen

bedragen

Duration van het eigen vermogen: maatstaf van de gemiddelde termijn van kasstromen van een

portfolio (activa en schulden). Berekend op basis van de netto actuele waarde van de

kasstromen.

Rentegevoeligheid van de reële waarde van het eigen vermogen (sensitivity analysis): hierbij

wordt nagegaan wat de invloed is van een verschuiving in de rentecurve op de netto contante

waarde van het eigen vermogen.

Earnings-at-risk

Value-at-risk (VaR)

Het is hierbij moeilijk eenzijdig te bepalen of een rentestijging/daling al dan niet een positief of negatief

effect heeft aangezien er rekening moet gehouden worden met zoveel verschillende factoren die een

invloed op elkaar hebben. Tevens stel ik vast dat de verzekeringen en bankactiviteiten sterk verschillend

zijn op vlak van risico en ze dikwijls een elkaar neutraliserende factor zijn zoals uit de twee onderstaande

tabellen duidelijk blijkt.

Tabel 9 Duration van het eigen vermogen (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)

Tabel 10 Rentegevoeligheid van de reële waarde van het eigen vermogen (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis

2006, 2006)

Wanneer de Gap-analyse van de kasstromen van Fortis Bank in detail wordt bekeken dan kan men

duidelijk bepaalde renterisico‟s terugvinden.

33

Tabel 11 Gap-analyse Fortis Bank (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)

Op minder dan 1 maand heeft Fortis een groot bedrag aan uitstaande, te betalen verplichtingen. Een

renteverhoging zou hier wel degelijk een invloed hebben op de resultaten.

ALM-risico – Valutarisico

Het valutarisico bij Fortis Bank is minimaal doordat alle investeringen en leningen in andere valuta dan de

functionele valuta (EUR) moeten afgedekt worden. Uitzonderingen hierop dienen worden goedgekeurd

door het Asset Liability Management & Market Policy Commitee.

Tabel 12 Tabel 3 Uitzonderlijke risicoposities in vreemde valuta (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)

Deze risicoposities komen voort uit slechts gedeeltelijke of niet afgedekte participaties.

Bij het verzekeringsbedrijf is er wel een zekere exposure aan wisselkoersschommelingen, ontstaan door

deelnemingen in buitenlandse ondernemingen. De weergegeven risico‟s zijn de boekwaardes van de

deelnemingen.

Tabel 13 Tabel 4 valutarisicoposities voor Fortis verzekeringen (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)

Dit soort risico is niet relevant voor het onderwerp van deze thesis en wordt bijgevolg niet verder

behandeld.

ALM-risico – overige risicofactoren ( aandelen, vastgoed en wisselkoersen )

Value-at-risk

Earnings-at-risk: hiermee wordt het effect geschat van ongunstige wijzigingen van de rente of

aandelenprijzen op de winst voor belastingen.

34

Tabel 14 Earnings -at-risk (Fortis, Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006, 2006)

De tabel hierboven geeft een aantal uitkomsten van deze stresstesten weer. Aangezien niet alle factoren

zijn inbegrepen in het model is de representativiteit beperkt. Zeker het feit dat de

groepsfinancieringsactiviteiten en andere holdingactiviteiten van Fortis niet zijn inbegrepen lijkt mij hierbij

belangrijk. Aangezien Fortis dagelijks veel moet lenen op de interbankenmarkt zou een stijging van de

rente een nog sterker negatief effect kunnen uitlokken.

Handelsrisico (Dealing books)

Value-at-risk

4.4.2.1 Value-at-Risk

Bij het doornemen van het bovenstaande overzicht wordt het duidelijk dat er een dominante rol weg

gelegd is voor de Value-at-Risk indicator (VaR), het lijkt dan ook interessant om deze indicator verder te

bestuderen. Hoe werkt dit model, wat zijn de veronderstellingen, wat zijn de beperkingen en gevaren en in

welke mate en op welke manier werd VaR gebruikt in het risk management bij Fortis.

VaR is een methode voor het schatten van risico‟s die wereldwijd gebruikt wordt in de financiële sector.

Het model is oorspronkelijk ontworpen om de volgende vraag te beantwoorden. “What is the most I can

lose on this investment?” (New York University - Leonard N. Stern School of Business) Met andere

woorden, wat is het potentiële verlies dat men kan lijden op een risicovol actief over een bepaalde periode

bij een bepaald betrouwbaarheidsinterval? Het wordt vooral gebruikt om marktrisico in te schatten bij

marktbewegingen. Deze waarden kunnen dan vervolgens gebruikt en vergeleken worden met het eigen

vermogen van de onderneming. Op die manier kan men er zeker van zijn dat potentiële verliezen kunnen

worden opgevangen en niet leiden tot het failliet van de onderneming.

Het woord potentieel betekent dat het om een probabilistische methode gaat, oorspronkelijk ontwikkeld

door JP Morgan rond 1990 als intern controlesysteem voor senior managers. Één van de redenen dat het

programma vandaag zo veelvoudig gebruikt wordt is dat het rond 1994, in een weliswaar vereenvoudigde

versie, op het internet werd geplaatst zodat ook externe bedrijven ermee konden werken en verbeteringen

konden aanbrengen (Woods, Dowd, & Humphrey, 2008). Uit een rondvraag van het Basel Comité

concludeerde men dat 89% van de banken VaR gebruikt om hun marktrisico op te volgen en dit

publiceren in hun jaarverslagen (Basel, Committee, 2003). Men kan hierbij, naast de gewone VaR

maatstaf, onderscheid maken tussen verschillende, andere soorten VaR:

35

Marginale VaR: gebruikt om de invloed van een zeer kleine verandering in de portfolio aan te

duiden

Incrementele VaR: gebruikt om de totale impact van een bepaalde transactie te evalueren, hierbij

zal de VaR-indicator waarschijnlijk op een niet-lineaire manier veranderen

Component VaR: hierbij wordt geprobeerd de contributie van elke component van een portfolio

aan de volledige VaR afzonderlijk te kwantificeren. De moeilijkheid bestaat er hierbij in om de

correlaties tussen de verschillende componenten in beschouwing te nemen.

Bij Fortis maakt men voor de meting van het handelsrisico gebruik van een historische VaR indicator op

basis van een dynamische extreme waardedistributie. Men gaat uit van een tijdshorizon van één dag en

een betrouwbaarheidsinterval van 99% (Fortis, Fortis jaarrekening 2006). Anders gezegd, men berekent

het maximale verlies in één dag in 99 % van de gevallen. Dit verklaart ook deels de populariteit van de

methode, men kan met één cijfer weergeven wat men vandaag maximaal kan verliezen. Een andere

factor die van belang is naast VaR is de volaliteit van de posities die men inneemt. Hoe sterk zijn de

prijsschommelingen van de activa in portfolio en daarbij horend de positielimieten die aan activa gegeven

worden om risicoconcentratie te vermijden?

Het principe van de extreme waarden is afkomstig uit andere vakgebieden zoals de bouwkunde waarin

het cruciaal is dat een gebouw ook tegen extreme natuurrampen bestand is en is afgeleid van het centrale

limiet theorema. Men kan hierbij zonder assumpties te maken de kans op extreme waarden schatten en

zich bijgevolg beter voorbereiden (Aragones, Blanco, & Dowd). Op figuur 15 is een voorbeeld van een

simulatie met behulp van extreme waarden zichtbaar. Het is duidelijk dat de extreme waarden een betere

indicator zijn voor tail events. We spreken hierbij van een niet-lineaire methode.

De extreme waardedistributie wordt gebruikt om één van de grootste tekortkomingen op te vangen van

het VaR model, namelijk de assumptie van een normale verdeling bij het laten lopen van simulaties. Dit

zorgt ervoor dat men vooral focust op de gebeurtenissen die zich in het midden bevinden (rond het

gemiddelde) en niet op de uitlopers (tails). De realiteit heeft echter aangetoond dat er veel meer extreme

gebeurtenissen voorkomen dan verondersteld door een normale verdeling. (Woods, Dowd, & Humphrey,

2008)

36

.

Figuur 15 Extreme values vs normale distributie (Aragones, Blanco, & Dowd)

De risico‟s van het gebruiken van een normale (lineaire) verdeling bij VaR worden perfect verwoord met

het volgende citaat: “Benoît Mandelbrot, the mathematician who invented fractal theory, calculated that if

the Dow Jones Industrial Average followed a normal distribution, it should have moved by more than 3.4%

on 58 days between 1916 and 2003; in fact it did so 1.001 times. It should have moved by more than

4.5% on six days; it did so on 366. It should have moved by more than 7% only once in every 300.000

years; in the 20th century it did so 48 times.” (The Economist, 2009, p. 5)

De manier waarop de berekening van de handelsrisicopositie bij Fortis gebeurde in de lokale dealing

rooms, die zich situeren bij de klanten (New York, Singapore, Warschau…), en de centrale dealing room

in Brussel is merkelijk verschillend. Het is hierbij interessant te vermelden dat de posities die ingenomen

werden door traders in Brussel opgevolgd werden met behulp van een niet-lineaire VaR (zoals hierboven

beschreven) maar de lokale dealing rooms maakten gebruik van de lineaire VaR (Fortis, Geconsolideerde

jaarrekening Fortis 2006, 2006). Hierbij speelde de achterliggende gedachte dat het gros van de

handelsactiviteiten zich in Brussel situeerde en de posities die de andere filialen innamen slechts een

marginale invloed hadden op het geheel. De vraag die hierbij kan gesteld worden is of deze

voorspellingen beide even accuraat waren, zeker in tijden van stresssituaties.

37

Figuur 16 Distributie (The Economist, 2009)

Conform de Baselnormen die van toepassing zijn om deze tekortkoming op te vangen maakt Fortis

gebruik van sensitivity analysis en stress testing om inzicht te krijgen in extreme marktgebeurtenissen,

hypothetisch en historisch (Fortis, Jaaroverzicht 2007, 2007). Deze simulaties zijn handig maar beperkt

omdat men niet alle mogelijke scenario‟s kan gaan testen. Om de betrouwbaarheid van het model te

controleren worden er ook zogenaamde back-testen uitgevoerd waarbij de berekende prognoses voor

VaR worden uitgezet tegen de eigenlijke dagelijks geobserveerde waarden. De Basel II normen houden

ook rekening met deze back-testing procedures. Wanneer de VaR meer overschreden wordt dan

statistisch toegelaten kan de toezichthouder de betreffende bank ertoe verplichten extra kapitaal aan te

houden. Hierbij redeneert de toezichthouder dat de modellen de markt niet accuraat genoeg kunnen

voorspellen en de desbetreffende bank bijgevolg een extra marge aan kapitaal moet aanhouden.

(Duchateau, 2010) Er wordt een onderscheid gemaakt tussen drie verschillende situaties:

Groene zone: 0 tot 4 overtredingen

Gele zone: 5 tot 9 overtredingen

Rode zone: meer dan 10 overtredingen

De grootte van het aan te houden te kapitaal om het marktrisico af te dekken is dus afhankelijk van de

VaR indicator. Elke bank moet op dagelijkse basis een minimumkapitaal aanhouden dat hoger is dan de

VaR van één dag daarvoor en tevens hoger dan het gemiddelde van de zestig voorgaande dagen. Dit

cijfer wordt vervolgens vermenigvuldigd met een multiplicator die afhankelijk is van het aantal

overtredingen bepaald door de back-testing procedures, uitgelegd in de vorige paragraaf (multiplicator

varieert op een schaal tussen 3 en 4 afhankelijk van de zone waarin men zich bevindt) (Cuoco & Hong,

2004).

38

Een andere toepassing van VaR is de berekening van het economische kapitaal dat een bank moet

aanhouden voor haar trading portfolio. (bij Fortis: periode van één jaar met 250 handelsdagen en een

betrouwbaarheidsinterval van 99.97 %) Hierbij wordt rekening gehouden met de hoeveelheid economisch

kapitaal die nodig is om een AA-rating te behouden.

Ondanks het wijdverspreide gebruik van de methode zijn er naast het gebruik van normale verdelingen

nog andere nadelen verbonden aan VaR. Er zijn vragen over de validiteit van de VaR schattingen omwille

van het feit dat in een sociaal systeem er een dynamische, onderlinge afhankelijkheid is van

marktprocessen die elkaar voortdurend beïnvloeden en bijgevolg de kans op fouten vergroten. Verder is

er ook een implementatierisico met betrekking tot het feit hoe de modellen in de werkelijkheid worden

geïmplementeerd in een bedrijf en vermindert de precisie sterk naargelang men te maken heeft met

complexere financiële posities. Tevens bestaat ook het gevaar dat traders posities aannemen die kleine

winsten generen maar tegelijk ook een kleine kans hebben op extreme verliezen doordat de uiteinden van

de verdeling niet in beschouwing worden genomen (zie hiervoor). Men moet ook goede interne

controlesystemen voorzien om manipulatie van VaR te vermijden (Aragones, Blanco, & Dowd). Een goed

voorbeeld hiervan is terug te vinden bij Barings Bank12

. Deze nadelen vergroten de kans dat een bank

niet voorbereid is op potentiële stresssituaties.

Een bijkomende moeilijkheid is de interpretatie van VaR. Omdat iedere bank met andere assumpties

werkt is vergelijken al bijna onmogelijk en is het zeker als buitenstaander moeilijk een inzicht te krijgen in

deze cijfers. In de volgende paragrafen wordt een overzicht gegeven van het verloop van de VaR bij

Fortis.

Activa voor handelsdoel-

einden + beleggingen

Max.

VaR

Gem.

VaR

Ratio

31/12/2004 179570 46,8 21,7 0,2606

31/12/2005 198843 22,9 14,4 0,1152

31/12/2006 208412 40,6 24,8 0,1948

31/12/2007 216869 41 / 0,1891

31/12/2008 197413 100 / 0,5066

Tabel 15 VaR analyse Fortis 2004 – 2008 in miljoen euro’s13

De VaR indicator zegt enkel iets als deze wordt bekeken in verhouding met de grootte van de volledige

handelsportfolio van Fortis. Het is logisch dat de VaR stijgt wanneer de portfolio groeit en omgekeerd.

12

Hierbij verloor de trader Nick Leeson in 1995 1.3 miljard dollar met de handel in derivaten waardoor hij in één klap het volledige kapitaal van de bank wegveegde. Hij had openstaande posities voor meer dan 7 miljard dollar zonder dat een persoon dit merkte. Als Chief Trader had hij toegang tot zowel de front- en backoffice van de bank waardoor hij tegelijk orders kon plaatsen en goedkeuren. 13

Gegevens komen uit de jaarrekeningen van Fortis & Fortis Bank van 2005 - 2008

39

Om dit effect te elimineren was het noodzakelijk een ratio op te stellen die de VaR per eenheid activa

weergeeft. (Max. VaR / Activa voor handelsdoeleinden + beleggingen) Aangezien er vanaf 2007 geen

specifieke cijfers meer gegeven werden, enkel grafieken met jaarverloop, is er gewerkt met de maximale

VaR aangezien deze waarde nog enigszins consistent kon worden afgeleid. Dit heeft als nadeel dat de

ratio deels vertekend is, zeker voor 2008 waar zeer grote schommelingen voorkwamen, maar algemeen

toch een sterk stijgende tendens vertoont gezien het permanente karakter van de crisis gedurende

verschillende maanden.

In de noemer staan enkel de totale (dus voor alle bankdivisies) activa voor handelsdoeleinden en

beleggingen op de balans na eliminatie van dubbele waarden. Men kan een consistente groei van de

activa zien tot en met 2007 wat overeenkomt met het feit dat Merchant Banking de groeimotor was van de

bank in deze periode. Voor 2008 is een daling zichtbaar; wat consistent is met de toelichting in de

jaarrekening (Fortis Bank, 2008, p. 107).

Figuur 17 Verloop VaR dec. 2004 - dec. 2008 (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis jaarrekening 2006)

Tussen 2005 en eind 2007 is er een relatief stabiele ratio en VaR, in overeenstemming met de realiteit

waar hoogconjunctuur heerst en de beurzen sterk stijgen (als één van de onderdelen van VaR). In deze

periode is er op jaarbasis ook geen enkele keer een overtreding geweest van het

waarschijnlijkheidsniveau van 99%, dit wil zeggen dat het handelsresultaat slecht 1 op 100 dagen groter

mag zijn dan de VaR (Fortis, Fortis jaarrekening 2006) (Fortis, Financial statements 2007).

Vanaf 2008 is er sterke stijging in de volaliteit van de VaR merkbaar en meer opvallend een sterke stijging

van de ratio ondanks de afbouw van de portfolio. In juni 2008 werd een eerste piek bereikt na verklaringen

van de ECB. Een volgende veel hogere piek werd bereikt na het Lehman faillissement en de daarop

volgende periode van onzekerheid. In 2009 wordt enkel de volgende melding gemaakt in de toelichting

van de jaarrekening: “De back-testing-analyses die voorgeschreven zijn door externe regelgevers, laten

zien dat Fortis Bank België binnen de aanvaardbare zone gebleven is in 2008.” (Fortis Bank, 2008, p.

110)

40

De volgende uitspraak van David Viniar, Goldman Sach‟s CFO, in de Financial Times brengt meer

duidelijkheid: “We were seeing things that were 25-standard deviation moves, several days in a row.

There have been issues in some of the other quantitative spaces. But nothing like what we saw last

week.” (Larsen, 2007) Hiermee zegt hij eigenlijk dat de markten zich in de tail van de verdeling bevinden

en dat dit totaal niet voorspeld werd door de aanwezige modellen.

Nu kan het probleem van VaR niet als een specifiek probleem voor Fortis gezien worden maar als een

probleem voor de gehele financiële sector. Het feit dat iedereen bijna een gelijkaardig systeem gebruikte

had namelijk een aantal verregaande gevolgen die hun invloed hadden op het verloop van de crisis.

Adrian & Shin toonden aan dat Amerikaanse commerciële banken een vaste leverage ratio (Total assets /

equity) voor ogen hadden (Adrian & Shin, Liquidity & Leverage, 2008). Uit de jaarrekeningen van Fortis

blijkt dat ook Fortis een zo goed als vaste leverage ratio hanteerde van om bij de 40 voor de laatste

jaren.14

(2004 – 2007).

Tabel 16 Leverage Fortis 2004 – 2007 (Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009)

De periode 2004 – 2007 werd gekenmerkt door stijgende aandelenkoersen, bomende huizenprijzen in de

VS en grondstofprijspieken. Conform de boekhoudkundige regels (IAS 39, zie verder) zorgden de

waardevermeerderingen die geboekt moesten worden voor een hoger eigen vermogen of een hogere

winst die op zijn beurt tot een hoger eigen vermogen kan leiden als deze niet uitgekeerd wordt. Dit

resulteerde in een dalende leverage ratio. Aangezien men een vaste leverage ratio hanteert investeert de

bank meer in nieuwe activa door nieuwe schulden aan te gaan. Indien er geen perfecte liquiditeit is doet

deze extra vraag de prijzen verder stijgen en zorgt als het ware voor een vicieuze cirkel. Dit kan een deel

van sterke balansgroei van Fortis en vele andere banken alvast verklaren.

Natuurlijk geldt het omgekeerde ook. Prijsdalingen tasten het eigen vermogen aan, zorgen voor te hoge

leverage en wakkeren verkopen aan die voor verdere prijsdalingen zorgen (Adrian & Shin, Liquidity &

Leverage, 2008).

14

In het jaar 2007 vinden we slechts een leverage van 27 terug maar wanneer we hiervan de kapitaalverhoging aftrekken voor de overname van ABN AMRO te financieren (13.2 miljard euro) dan komen we terug op een ratio van de rond de 40. Deze maatregel is perfect te verantwoorden aangezien de integratie van ABN AMRO nog niet volledig was afgelopen en bijgevolg nog niet in de boeken zat.

41

Op dit ogenblik komt ook de VaR in het verhaal voor, aangezien iedereen hetzelfde model gebruikt zien

vele banken hun potentiële verliezen op dagbasis boven de toegestane limiet doorgroeien en worden ze

genoodzaakt actie te ondernemen door hun positie in te dekken of te verkopen met als gevolg dat

niemand meer activa koopt en de markt als het ware illiquide wordt en niemand meer weet hoeveel activa

eigenlijk waard zijn.

Deze vicieuze cirkel werd mede mogelijk gemaakt door de geldende boekhoudkundige normen. Conform

de IFRS normen, meer specifiek de IAS 39 norm (Financial instruments: recognition and measurement),

worden activa ruim gesproken in 4 verschillende activaklassen ondergebracht met elk hun eigen

waarderingsprincipes. In het trading book gebeurt de waardering van activa volgens het mark-to-market

principe waarbij de volgende twee activaklassen van IAS 39 relevant zijn (Horman, Van Gerven,

Vermeiren, & Kilesse, 2009):

Fair value trough profit or loss (FVPL): alle afgeleide financiële producten en andere activa die

actief verhandeld worden. Deze worden aan marktwaarde opgenomen en prijsveranderingen

worden opgenomen in de resultatenrekening.

Available-for-sale (AFS): alle activa die niet bij FVPL horen, gehouden worden tot vervaldag of op

korte termijn verkocht worden. Prijsveranderingen van deze activa worden rechtstreeks in het

eigen vermogen opgenomen.

Tijdens de crisis werd het ook duidelijk dat VaR niet alle factoren correct in beschouwing nam. VaR neemt

geen liquiditeitsrisico in beschouwing, men veronderstelde met andere woorden altijd een perfect liquide

markt waarop activa zonder transactiekosten van eigenaar konden veranderen (Nocera, 2009). Dit was

juist één van de grote pijnpunten in de crisis. Sommige activamarkten droogden volledig op en de verkoop

viel volledig stil, zoals bij CDO‟s. Een ander probleem situeert zich in het feit dat VaR op drie manieren

kan berekend worden met elk hun voor- en nadelen:

Monte Carlo simulatie

Variantie-Covariantie methode

Historische simulatie

Fortis maakt gebruik van historische simulatie dat als grootste nadeel heeft dat gegevens uit het verleden

gebruikt worden om het heden te voorspellen. Men kan dit opvangen door meer gewicht te geven aan het

recente verleden, het gebruik van tijdseries of door het voortdurend veranderen van de volaliteit,

anticiperend op de realiteit (New York University - Leonard N. Stern School of Business).

Eén probleem wordt hiermee echter niet opgevangen. Nieuwe producten en innovaties op de markt zoals

CDO‟s worden ook met VaR gewaardeerd terwijl hier nog maar weinig historische data van bestaat.

Hierbij kwam dan nog bij dat VaR wel rekening hield met leverage maar geen onderscheid maakte tussen

welk soort financiering gebruikt werd om deze leverage te bekomen.

42

Terwijl het duidelijk is dat korte termijn financiering meer risico inhoudt dan lange termijn financiering.

Zoals al in voorgaande hoofdstukken werd besproken is de sterke afhankelijkheid van Fortis voor korte

termijn financiering, gecombineerd met kredietlijnen naar SIV‟s zoals Scaldis dus een duidelijk risico dat

niet weerspiegeld werd in de VaR. Leverage zelf werd ook niet in alle gevallen op de juiste manier

beoordeeld doordat opties minder in beschouwing werden genomen als risico terwijl hier ook grote

verliezen met kunnen gepaard gaan (Nocera, 2009).

4.4.3 Kredietrisico

Kredietrisico is het risico dat een tegenpartij of de persoon aan wie een lening verstrekt wordt failliet gaat

of niet aan zijn contractuele verplichtingen kan voldoen. Ik baseer mij voor de manier waarop Fortis dit

risico inschat op de jaarrekening van 2007 en maak de vergelijking met de Basel II normen.

Een belangrijk concept bij dit onderwerp zijn de zogenaamde risk weighted assets, een onderwerp dat al

kort aan bod kwam bij off-balance banking, die worden gebruikt om het kredietrisico te kwantificeren zoals

VaR gebruikt wordt bij het kwantificeren van marktrisico. Hierbij krijgen alle activa een bepaalde

risicoweging, afhankelijk van externe kredietbeoordelaars (S&P, Fitch, etc.) of van een intern

beoordelingssysteem (internal ratings based) dat goedgekeurd werd door de toezichthouder. Afhankelijk

van het minimumkapitaal dat een bank moet aanhouden (Tier 1 ratio) kan vervolgens de hoeveelheid

kapitaal berekend worden die moet worden aangehouden.

Figuur 18 Basel II kredietrisico benaderingen (Siddiqi, 2009)

43

Waarbij RC = regulatory capital, RW = risk weight to asset, RWA = risk-weighted assets en de 0.08

verwijst naar de 8 procent kernkapitaal die moet worden aangehouden.

Banken kunnen dit minimumkapitaal dat moet worden aangehouden verminderen door gebruik te maken

van Credit Risk Mitigation (CRM) technieken. In de Basel II regulering maakt men hierbij onderscheid

tussen de volgende mogelijkheden, allen onderworpen aan strikte criteria op het gebied van vermindering

van de kapitaalvereisten (Basel Committee, 2005):

Het gebruik van onderpand bij transacties

On-balance sheet netting van leningen en deposito‟s van éénzelfde klant

Garanties door andere partijen

Kredietderivaten

Structuren van kredieten: dit soort transacties is niet vermeld onder de CRM technieken in Basel II

maar heeft wel dezelfde consequenties (namelijk lagere kapitaalvereisten)

Bij Fortis werd in 2006 57.71% van het totale kredietrisico afgedekt met financiële instrumenten,

onderpand en garanties. In 2007 was dit 56.37%. (Fortis, 2007, p. 75).

Cruciaal voor een gestandaardiseerde aanpak van kredietrisico is het bestaan van algemene richtlijnen en

uitgangspunten voor het kredietbeleid. Bij Fortis is dit vertaald in de Fortis Credit Policy omkadering

waarin de kernwaarden en randvoorwaarden voor risicotolerantie worden uitgezet.

Bij Fortis kunnen drie stappen onderscheiden worden in de inschatting van het kredietrisico voor het

opstellen van een contractvoorstel (Fortis, 2007):

Analyse van de waarschijnlijkheid dat de tegenpartij zijn verplichtingen niet kan nakomen, waarbij

dit risico wordt geschat wordt op een schaal van 0 tot 20 (Fortis Master Scale)

Analyse van de mogelijkheden van de tegenpartij om in geval van faillissement een tegenpartij

toch aan zijn verplichtingen te kunnen houden (stelselmatig verminderen van het kredietrisico)

Formuleren van een onafhankelijke opinie

In geval van faillissement is er een afdeling die als doel heeft het opvolgen van probleemkredieten en het

vinden van oplossingen voor terugbetaling. Hierbij worden verschillende methodes gebruikt zoals

verkopen van de schuld, realiseren van onderpand of garanties, hedging...

Bij de analyse van de kredietwaardigheid worden verschillende criteria in acht genomen. De bank gaat

enkel overeenkomsten aan die passen in haar strategie en doelmarkt. Verder is een goed begrip van de

tegenpartij belangrijk en in welke industrie deze zich bevindt. De structuur en het doel van het krediet zijn

ook belangrijke factoren.

44

Indicatoren die gebruikt worden om verwachte en onverwachte verliezen te berekenen zijn probability of

default (PD), loss given default (LGD) waarbij men drie componenten onderscheidt, men heeft

administratieve kosten, het verlies van de eigenlijke som en de cost of carry. Een laatste indicator is het

uitstaand kredietrisico bij wanbetaling of exposure at default (EAD), een maatstaf voor hoeveel een bank

kan verliezen op jaarbasis in geval van een ratingverlaging of faillissement.

Het zijn deze factoren die de RW in de voorgaande formule bepalen. Afhankelijk van hoe deze gegevens

berekend worden onderscheiden we volgens Basel II drie verschillende manieren voor de berekening van

het kredietrisico. Ongeveer 35% van de banken maakte voor de crisis van de meest eenvoudige methode

waarbij men zich baseert op de gegevens van ratingagentschappen (Padel, 2007). Uit de jaarrekeningen

van Fortis is niet uit te maken in welke categorie Fortis zich bevindt.

4.4.3.1 Correlatie

Zoals eerder gezegd krijgen banken bij de internal ratings based manier toestemming om zelf de PD,

LGD, EAD en de effectieve maturity te berekenen, als parameters voor het risicogewicht van een actief te

berekenen. Onderstaande formule is de meest courante manier om deze gewichten te berekenen en

wordt ook gebruikt door ratingagentschappen zoals Moody‟s.

Figuur 19 Decompositie van kredietrisico in de verschillende componenten (Padel, 2007)

45

De volledige uitleg van deze formule valt buiten het bestek van deze verhandeling maar het lijkt mij

interessant om kort in te gaan op bepaalde aspecten die een rol kunnen hebben gespeeld in het verloop

van de crisis. Vooral de invloed van correlaties op de berekening van kredietrisico is een relevant

onderwerp in de context van de financiële crisis.

Bij de berekening van kredietrisico moet men rekening houden met twee verschillende soorten risico.

Systematisch risico: het effect van onverwachte veranderingen van macro economische factoren

en condities van de financiële markten op activa in portfolio. Dit is risico dat grotendeels niet

diversifieerbaar is.

Idiosyncratisch risico: risico typerend voor individuele leners. Dit wordt beschouwd als

diversifieerbaar risico wanneer men oneindige granulariteit van de portfolio veronderstelt.

Het uitgangspunt bij de risicogewogen functies van Basel II is dat deze portfolio invariant moeten zijn. Het

kapitaal dat moet worden aangehouden voor een bepaald actief mag bijgevolg enkel afhangen van het

risico van dat ene actief en niet van de gehele portfolio. Deze assumptie brengt het probleem met zich

mee dat diversificatie van de portfolio niet in beschouwing wordt genomen. Het asymptotic single factor

model (ASFR) lost dit probleem op door gebruik te maken van de wet van de grote aantallen waardoor het

idiosyncratisch risico wordt weggefilterd (Goordy & Heitfield, 2002). Kapitaalvereisten kunnen bijgevolg

berekend worden door te focussen op systematisch risico. Men veronderstelt met andere woorden

perfecte diversificatie door de oneindige granulariteit. De correlatie van risico tussen twee verschillende

kredieten is enkel afhankelijk van die ene systematische factor die kan worden geïnterpreteerd als de

macro-economische toestand van de globale economie. Correlaties worden berekend met behulp van dit

één factor model (Padel, 2007).

Hiermee stuit men op twee beperkingen en mogelijke bedreigingen van het model. De eerste is het risico

dat de portfolio geen perfecte granulariteit heeft en het idiosyncratisch risico bijgevolg niet volledig wordt

weggefilterd. Dit is vooral een probleem voor kleinere banken met een beperkt aantal posities. Een

tweede veel belangrijker probleem is het risico van sectorconcentratie, een overtreding van de assumptie

waarbij men uitgaat van één enkele systematische factor. Zelfs in grote markten zoals de Verenigde

Staten zijn er macro-economische verschillen, verder zijn er risico‟s verbonden aan elk land specifiek

(legaal risico, transfer risico…) en kunnen verschillende industrieën zich in verschillende cycli bevinden

(de auto-industrie is traditioneel veel conjunctuurgevoeliger dan de voedingsindustrie) (Basel Committee

on banking supervision, 2006). De correlaties die vermeld worden in de Baselnormen zijn

tijdsonafhankelijk en kunnen dus niet anticiperen op plotse veranderingen (Padel, 2007). De

correlatiecoëfficiënt van residentiële hypotheken staat bijvoorbeeld vast op 0.15 (Basel Committee, 2005,

p. 73).

46

Deze beperkingen kunnen een duidelijk gevolg hebben op de hoeveelheid risicokapitaal die optimaal

moet worden aangehouden en degene die in de werkelijkheid moet worden aangehouden.

Om een voorbeeld te geven, beschouw een portfolio met twee verschillende soorten krediet die elk

gedreven worden door een verschillende systematische factor. In het model wordt verondersteld dat de

portfolio een groot aantal kleine posities bevat waardoor er geen idiosyncratisch risico aanwezig is. In

figuur 20 zijn de resultaten zichtbaar. Er treden zeer grote verschillen op in kapitaalvereisten naargelang

de correlatie (Basel Committee on banking supervision, 2006).

Figuur 20 Portfolio kapitaalbehoeften (Basel Committee on banking supervision, 2006)

Het feit dat onderlinge correlaties tussen activaklassen veranderen en dus ook de correlatie tussen één

bepaalde activaklasse en de systematische factor wordt empirisch aangetoond. Thorp en Silvennoinen

vinden hier bewijs van bij ruwe metalen en aandelen. Voor 1990 was er geen correlatie tussen futures op

edelmetalen en Amerikaanse en Europese aandelen, terwijl er stijgende waarden tot 0.5 terug te vinden

zijn in de periode 1990-2009. Gelijkaardige effecten zijn terug te vinden tussen energie- en

landbouwproducten (Thorp & Silvennoinen, 2010). Algemeen wordt ook aangenomen dat in tijden van

crisis correlaties verhogen door verhoogde volaliteit waardoor er bijgevolg een verspreiding van de

financiële crisis naar de gehele economie kon plaatsvinden. Een model gebaseerd op het verleden kan

mogelijk moeite hebben om deze veranderingen snel genoeg te integreren en zal bijgevolg de risico‟s

onderschatten. Dit onderwerp wordt verder behandeld bij het hoofdstuk over systeemrisico.

Deze bevindingen zijn voorts zeer relevant op vlak van gestructureerde kredieten die men aanhield in de

investeringsportfolio van een bank. Hoewel de kapitaalvereisten op een andere manier berekend worden,

maakt men gebruikt van dezelfde onderliggende parameters en steunt men op dezelfde assumpties als bij

andere activa. Verder was er door de geringe ervaring en de beperkte hoeveelheid gegevens een extra

moeilijkheid om de correlaties correct in te schatten. De kwalijke gevolgen hiervan worden duidelijk in

tabel 5, met faillissement percentages die veel hoger liggen dan de geschatte parameters deels doordat

de onderlinge correlaties tussen bijvoorbeeld residentieel en commercieel vastgoed sterk onderschat

waren en sterk schommelden.

47

De faillissementen gingen samen met sterke ratingverlagingen die tweede ronde effecten veroorzaakten

door een verhoging van de kapitaalvereisten (afhankelijk van de ratings gegeven door de agentschappen)

en gedwongen verkopen, aangezien activa niet meer van investeringsgraad waren.

4.4.4 Liquiditeit

Liquiditeit is een onderwerp dat steevast terugkomt in de vele artikels die al geschreven werden over de

financiële crisis. Assumpties over liquiditeit van de markten voor financiering en activa, te weinig aandacht

voor liquiditeit in het risk management van een bank en de maturity gap tussen (langlopende) activa en

(kortlopende) passiva werden telkens genoemd als oorzaken. Liquiditeitsproblemen zijn zeker en vast één

van de redenen waarom Fortis in woelig vaarwater terechtkwam en waarschijnlijk de hoofdoorzaak

waarom de bank uiteindelijk werd verkocht aan BNP Paribas.

In het hoofdstuk over de overname van ABN AMRO werd reeds kort ingegaan op het netto tekort aan

liquiditeiten dat Fortis dagelijks moest financieren op de interbankenmarkt. De overname van ABN AMRO

zou ervoor zorgen dat dit dagelijks tekort substantieel zou verminderen. Het faillissement van Lehman

Brothers zorgde echter voor een schokgolf door de sector en een complete opdroging van deze

interbankenmarkt (zie figuur 14). Vanaf dit moment was Fortis grotendeels aangewezen op financiering

door de ECB, de FED en de NBB.

4.4.4.1 Overzicht

Opdat men de schaal en de grootte van de liquiditeitsproblemen ten gronde kan inschatten wordt eerst

een overzicht van de liquiditeitsbehoeften bij Fortis gegeven vanaf het moment dat Lehman Brothers

failliet gaat. De gegevens zijn grotendeels afkomstig van het voorlopig rapport van de bankencommissie

(Horman, Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009).

Periode 30 juni 2008 – 30 september 2008: Opname van 11 miljard Euro aan deposito‟s in Fortis

Nederland alleen, goed voor 15% van de depositobasis in Nederland.

15 september 2008: Faillissement Lehman Brothers

Liquiditeitsbehoefte van 19 miljard euro

Vooral de financiering in dollar is moeilijk door de afwezigheid van lange termijnfinanciering in dollar,

de beperkte liquiditeitsbuffer bij de FED en de ratingverlaging van Fortis door de kredietbeoordelaars

(Cremers, Drion, & Scholtes, 2010)

48

26 september 2008:

CDS prijs loopt op tot 600 basispunten tegenover 270 dag voordien

Toekenning van klassieke financiering door de ECB met behulp van tenders ten bedrage van 40

miljard euro wat een toename is van 25 miljard Euro vergeleken met het gemiddelde over de eerste

maanden van 2008. Op 1 september was dit nog maar 13 miljard euro.

Desondanks bestaat er nog steeds een behoefte van 19.8 miljard euro aan liquiditeiten, die moet

worden gedekt voor het einde van de dag

Op de interbancaire markt wordt 14.8 miljard euro gevonden, 7.7 miljard euro minder dan wat

gemiddeld de vorige vier dagen was opgehaald

Deposito‟s van ondernemingen en institutionelen dalen met 6 miljard euro op één dag

Retail funding daalt met 0.9 miljard euro op één dag

Fortis is verplicht om voor de eerste keer in haar geschiedenis een liquiditeitstekort voor te leggen aan

de NBB voor een bedrag van 5.4 miljard euro. Fortis doet beroep op een marginal lending facility15

noodfinanciering aan een meerkost van 100 basispunten ten opzichte van de klassieke rentevoet van

de ECB en moet activa in onderpand geven voor het bedrag

Op het einde van de dag waren alle door de markt geaccepteerde onderpand opgebruikt, inclusief de

strategische reserve van de bank

Om verdere liquiditeitsproblemen op te vangen was men van dan af aan enkel aangewezen op

Emergency Lending Assistance16

(ELA), een noodkredietlijn van de NBB. Omdat bij ELA men als

onderpand activa van sterk variabele aard mag geven (bijvoorbeeld onroerend goed). In tegenstelling

tot de marginal lending facility waarvoor alleen maar onderpand in aanmerking komt dat is

goedgekeurd door de ECB wat reeds volledig was opgebruikt. Op zeer korte termijn was er dus

slechts één oplossing meer voorhanden voor liquiditeitssteun. Om ELA te mogen verschaffen is er

unanieme toestemming nodig van de raad van Gouverneurs van de ECB wat op dat moment nog niet

voorhanden was.

Periode 29 september 2008 – 3 oktober 2008

De resterende liquiditeitsbehoefte voor Fortis bleef de volgende dagen zeer hoog ondanks klassieke,

stabiele financiering door de ECB voor dagelijks 43 tot 47.1 miljard euro.

29 september: 21.9 miljard euro

30 september: 43.8 miljard euro

1 oktober: 53.5 miljard euro

15

“A standing facility of the European Central Bank (ECB) which commercial banks in the euro area can use to obtain short-term (overnight) liquidity by pledging collateral (securities) eligble for rediscount by central banks at a pre-specified interest rate “ (Deutsche Bank). 16

ELA wordt door de ECB als volgt gedfinieerd: “Providing liquidity support in exceptional circumstances to a temporarily illiquid credit institution which cannot obtain liquidity trough either the market or participation in monetary policy operations” (ECB, 2007, p. 80)

49



Fondsen van Fortis Bank opgehaald op de interbancaire markt dalen met 50%. Een bedrag van 3.4 –

7.7 miljard euro in vergelijking met 22.5 miljard euro € de voorgaande dagen.

Massale opnames van deposito‟s door wholesale (19 miljard euro) en retail banking (5.1 miljard euro)

Noodfinanciering

Marginal Lending Facility:

NBB: 10.8 miljard euro

Federal Reserve: 15.1 miljard euro

Emergency Lending Facility:

29 september: 14.8 miljard euro (NBB)

30 september: 50.5 miljard euro (NBB)

1 oktober: 51.3 miljard euro (NBB)

2 oktober: 51.7 miljard euro (NBB) + 7 miljard euro (DNB)

3 oktober: 54 miljard euro (NBB) + 7 miljard euro (DNB)

Bijkomende rentekost per week: 28 miljoen euro

Nagenoeg alle activa waren in pand gegeven wat weinig manoeuvreerruimte over liet

Indien men de noodkredietlijnen bij de NBB en de gewone kredietlijnen bij de ECB samenvoegt krijgt men

een bedrag van 120 Md € dat op 3 oktober gefinancierd werd door centrale banken. Het werd snel

duidelijk dat dit een situatie was die niet lang houdbaar was gezien de grootte van de bedragen de

balansen van de centrale banken deed exploderen. Tegelijk kon de continuïteit van de bank niet meer

gegarandeerd worden. Verder was de meerkost van 28 miljoen euro per week voor de noodfinanciering

ook niet lang houdbaar (Sephiha, Michielsen, 2009, p. 203). De uiteindelijke oplossing die werd gevonden

was de overname van Fortis Bank België door BNP Paribas en de overname van ABN AMRO en Fortis

Nederland door de Nederlandse overheid, wat reeds in het hoofdstuk over de ondergang van Fortis werd

toegelicht.

De overnamedeal had twee grote gevolgen voor de liquiditeitspositie van Fortis. Allereerst werd door de

splitsing van Fortis België en Nederland permanent een groot deel van het liquiditeitstekort dat ontstond

door de wholesale activiteiten in Nederland weggewerkt. Er werd een bedrag van 50 miljard euro

teruggestort (overnamebedrag + terugbetaling korte termijn voorschot dat door de holding voortdurend

werd gegeven aan Fortis Nederland). Verder kon Fortis door de overname door BNP Paribas een beroep

doen op de liquiditeitsoverschotten in de groep zelf en kreeg het terug toegang tot de interbankenmarkt

(tussen de 19.6 miljard en 34.9 miljard euro in de periode van 13 oktober tot 3 december).

50

Desondanks bleef de klassieke financiering bij de ECB de daaropvolgende maanden op een hoog niveau

(tussen de 42.6 miljard euro en 50.3 miljard euro), mede door een verder dalende depositobasis (Horman,

Van Gerven, Vermeiren, & Kilesse, 2009).

4.4.4.2 Liquiditeitsrisico

In de jaren voor de financiële crisis was er een wereldwijde trend in de bancaire sector om activiteiten te

financieren op korte termijn. Dergelijke banken werden als efficiënter gezien door hun lagere

financieringskosten. De bank Northern Rock, die zich grotendeels richtte op de wholesale markt, had

bijvoorbeeld een hogere rating op de aandelenmarkt dan HSBC, een bank die zich voor een groot deel

financierde met deposito‟s (The economist, 2010). Men was van oordeel dat de risico‟s zich situeerden

aan de kant van de activa en niet aan de kant van de financiering van de activa.

Fortis maakt in de toelichting van de jaarrekening van 2007 gewag van twee soorten liquiditeitsrisico die

het in beschouwing neemt; enerzijds het financierings-liquiditeitsrisco, anderzijds het markt-

liquiditeitsrisico. Financieringsrisico is het risico dat een financiële intermediair haar schulden niet kan

afbetalen wanneer deze vervallen. Markt-liquiditeitsrisico is het risico dat activa niet direct aan een faire

prijs kunnen verhandeld worden. Dit kan beschouwd worden als de systematische, niet-diversifieerbare

component van liquiditeitsrisico (Nikolaou, 2009).

“De strategie voor liquiditeitsrisico dient in overeenstemming te liggen met een strategie die waardecreatie

voor ogen heeft. Men gaat hierbij niet uit van een maximalisatiebeleid (zo liquide mogelijk) maar van

optimalisatie waarbij men rekening moet houden met de kredietwaardigheid van de bank en tegelijk de

winstgevendheid” (Fortis, 2007, p. 97). Liquiditeitsrisico werd hierbij vooral gezien in functie van de prijs

die men voor externe financiering moest betalen. Men ging nooit uit van een volledig opdrogen van de

markt (Cremers, Drion, & Scholtes, 2010, p. 481). Buiten de structuren die de liquiditeitspositie van Fortis

moeten bewaken en onderstaande tabel met de financieringsbehoeften wordt er geen informatie

vrijgegeven in de jaarrekeningen. De onderschatting van het liquiditeitsrisico door de banken en de

toezichthouders wordt duidelijk wanneer men een vergelijking maakt tussen de toelichting van het

marktrisico en het liquiditeitsrisico in de toelichting van de jaarrekening. Terwijl men twaalf pagina‟s

besteed aan marktrisico beperkt men zich bij liquiditeitsrisico tot slechts drie pagina‟s.

Uit tabel 17 wordt een duidelijk liquiditeitstekort zichtbaar in de periode van 0 tot 3 maanden. Op langere

termijn is er een permanent liquiditeitsoverschot. Het verschil op korte termijn is het bedrag dat Fortis

voortdurend moet financieren met behulp van repo‟s, de interbankenmarkt, centrale banken en andere

mechanismen.

51

Tabel 17 Looptijden activa en verplichtingen 2006 & 2007 (Fortis, 2007, p. 99)

Tijdens de crisis werd het duidelijk dat markten financieringsliquiditeit duidelijk gelinkt waren. De

huizenprijzen in de VS begonnen te dalen waardoor de waarde van veel gesecuriseerde activa daalde.

Hierdoor daalde de vraag naar dit soort activa (marktliquiditeit). Gevolg was dat SPV‟s die deze activa

herverpakten en doorverkochten en er tegelijk in investeerden in de problemen kwamen door illiquiditeit

en waardeverminderingen. Daarbovenop waren veel investeerders weigerachtig om deze ABCP

programma‟s te blijven financieren na vervaldatum omwille van de onzekerheid. Bijgevolg moesten de

SPV‟s beroep doen op de kredietlijnen die ze open hadden staan bij de banken (financieringsliquiditeit).

Hierdoor boekten de banken grote verliezen en ontstond er onzekerheid op de markten over de financiële

toestand van veel banken wat vervolgens meerdere extra ongewenste consequenties met zich mee

bracht.

52

Figuur 21 De verschillende links tussen de soorten liquiditeit (Nikolaou, 2009, p. 23)

Allereerst waren banken met liquiditeitsoverschotten weigerachtig om deze overschotten uit te lenen op

de interbankenmarkt (financieringsliquiditeit). Klanten van de banken verloren vervolgens het vertrouwen

en haalden deposito‟s weg, waardoor er nog extra vraag naar liquiditeit werd gecreëerd. Om dit tekort op

te vangen werden banken verplicht om activa te verkopen aan lagere prijzen om snel aan liquiditeiten te

komen (fire sales), waardoor het probleem terug overwaaide naar de liquiditeit van de markten.

Figuur 22 Liquiditeit in de de Euro geldmarkt (Nikolaou, 2009, p. 9)

De Basel regulering betreffende kredietlijnen naar SPV‟s door banken wordt behandeld in het hoofdstuk

met betrekking tot off-balance banking. In de volgende paragrafen worden enkel de Baselrichtlijnen met

betrekking tot liquiditeit behandeld. In een rapport gepubliceerd door de Bank of International Settlements

ten tijde van de financiële crisis midden 2008, stelt men 17 principes voorop die cruciaal zijn voor het goed

meten, inschatten en superviseren van liquiditeitsrisico. De principes kunnen in vier categorieën worden

opgedeeld: (Basel Committee on banking supervision, 2008)

Governance: Men moet ervoor zorgen dat liquiditeitsrisico in beschouwing wordt genomen bij het

formuleren van een algemene strategie voor het bedrijf en bij de bepaling en inschatting van de

risico‟s van nieuwe investeringen. Verder moet een algemeen kader ontwikkeld op senior

management niveau voor het inschatten van liquiditeitsrisico waarbij het executieve comité op de

hoogte wordt gehouden.

53

Meten en controle van liquiditeitsrisico: Hierbij is de ontwikkeling van processen voor het

identificeren, meten, opvolgen en controleren van liquiditeitsrisico cruciaal. Speciale aandacht

moet worden gegeven aan off-balance posities (SPV‟s, derivaten en kredietlijnen zijn hierbij

belangrijk). Een actieve opvolging van de liquiditeitspositie op lokaal niveau is hierbij belangrijk

omdat dit toelaat tijdig in te grijpen door middel van financiering tussen de verschillende entiteiten.

Om het liquiditeitsrisico verder te verminderen is het ook nodig om te zorgen voor een

gediversifieerde financiering van de activiteiten waarbij men ervoor zorgt dat er steeds genoeg

onderpand beschikbaar is dat snel kan worden aangewend of verkocht. Men kan hiervoor

verschillende indicatoren en meetmethodes gebruiken die verder worden uitgelegd in het rapport:

Liquiditeitslimieten, rekening houden met vroege waarschuwingssignalen zoals een verlaging van

de rating, een monitorsysteem, beheren van de toegang tot liquiditeitsmarkten, scenario analyse,

stresstesten en de aanwezigheid van een liquiditeitsplan dat in werking treedt ten tijde van

noodsituaties (contingency funding plan), zijn cruciale elementen.

Openbare publicatie: Een bank moet op regelmatige basis informatie publiceren waardoor

buitenstaanders zich een beeld kunnen vormen van de liquiditeitspositie en hoe deze wordt

opgevolgd.

De rol van supervisie: Toezichthouders zouden regelmatig een inschatting moeten maken van de

liquiditeitsbehoeften en het management hiervan bij de banken, om te controleren of dit op een

adequate manier gebeurt. Hierbij moet rekening gehouden worden met interne rapporten van de

bank zelf en met marktinformatie. Verder zou aan de regulator de mogelijkheid moeten worden

gegeven om tijdig in te grijpen bij een bank indien er zich onregelmatigheden voordoen.

Essentieel hierbij is dat de regulatoren op geregelde tijdstippen informatie uitwisselen met

centrale banken, overheden en onderling.

4.4.4.3 Monitoring bij Fortis

Reeds in 2004 werd het Fortis Liquidity Project opgestart met als uiteindelijk doel over een

controlesysteem te beschikken dat het liquiditeitsrisico kon schatten op geconsolideerde basis. Door

talrijke vertragingen was dit systeem nog niet operationeel in 2008. Ook al was het systeem wel

operationeel geweest, dan nog had het niet alle risico‟s kunnen inschatten omdat er een structureel

gebrek was aan gegevens over de posities die werden ingenomen op groepsniveau· (Hübner, Massart,

Swolfs, & Van Gerven, 2009, p. 237). Dit werd volledig duidelijk tijdens het onderzoek gevoerd in

opdracht van de Nederlandse staat. Maurice Lippens werd op vrijdag 26 september door Jean Paul

Servais, voorzitter van de CBFA, op de hoogte gebracht van de zware liquiditeitsproblemen van Fortis en

niet door iemand van Fortis zelf. In een interview reageerde Lippens hier als volgt op: “ Daar werd ik echt

duizelig van. Ik kon niet begrijpen dat het zover kon komen zonder waarschuwing”. (Cremers, Drion, &

Scholtes, 2010, p. 514)

54

Vanaf 2006 wordt er in de jaarrekeningen gewag gemaakt van het gebruik van limieten voor de huidige

dag, de dag erna en twee dagen later om eventuele toenames van het liquiditeitsverschil op het spoor te

komen. Maar om een echte trend op te sporen is het ook cruciaal om de verschillen op week- en

maandbasis te weten. Eind 2007 is dit nog altijd niet ingevoerd (Fortis, Fortis jaarrekening 2006, p. 86)

(Fortis, 2007, p. 98).

Vanaf 2006 heeft men een calamiteitenplan dat in werking treedt van zodra de liquiditeitspositie van Fortis

in het gedrang komt. Voor de ernst van de liquiditeitsproblemen van Fortis maakte men gebruik van de

kleuren geel, oranje, rood en zwart. Vanaf 24 september bevond Fortis zich hierbij in code rood, omwille

van de stijgende financieringskosten en het afnemen van de wholesale funding zonder onderpand. Het

was de eerste keer in de geschiedenis dat Fortis zich in deze situatie bevond. In deze fase mag er geen

geld meer uitgeleend worden op de interbancaire markt en geen onderpand uit de reservebuffer meer

gebruikt worden voor de dagelijkse business. Bij een code zwart moet de volledige strategie van Fortis

erop gericht zijn om te overleven (Cremers, Drion, & Scholtes, 2010, p. 481).

55

5. Postcrisis gevolgen

Ter ondersteuning van dit hoofdstuk werd een interview afgenomen met twee onderzoekers van de NBB,

Stijn Ferrari en Tom Franck, met beiden hun specialiteit in respectievelijk systeemrisico en Basel III. Het

doel van dit interview was de visie en de mogelijke rol van de NBB in beide deeldomeinen te achterhalen.

5.1 Systeemrisico

Een vraag die reeds dikwijls gesteld werd is hoe een crisis op de Amerikaanse vastgoedmarkt in

gestructureerde kredieten zich uiteindelijk kon verspreiden naar het volledige financiële systeem, terwijl dit

uiteindelijk maar een kleine radar in het geheel vormt. Volgens schattingen van het IMF had de markt van

non-prime MBS in 2008 een grootte van 1.1 triljoen dollar. In absolute termen een groot getal maar dit

bedrag is slechts een vijfde van de totale waarde van alle residentiële MBS (prime inbegrepen), slechts

een tiende van alle vastgoedhypotheken in de VS (13 triljoen dollar) en slechts een twintigste van de

waarde van al het residentieel vastgoed in de VS (20-30 triljoen dollar) (International Monetary Fund,

2007). Indien de verliezen op deze non-prime MBS worden vergeleken met bijvoorbeeld de

internetzeepbel, dan zijn deze met ongeveer 500 miljard dollar een pak kleiner dan de verliezen op de

+beurzen ten gevolge van de internetbubbel in 200117

(Hellwig, 2009).

5.1.1 Soorten systeemrisico

Het antwoord hierop kan grotendeels gegeven worden door de aanwezigheid van systeemrisico in de

financiële sector. Hiermee bedoelt men het risico dat problemen in één instelling het gehele financiële

systeem in gevaar brengen18

. Meestal wordt dit risico toegeschreven aan drie verschillende mechanismes

(Hellwig, 2009):

Domino-effecten door contractuele verplichtingen komen voor als problemen (faillissement,

ratingverlaging…) in één institutie afschrijvingen teweeg brengen omwille van contractuele claims

op deze instelling. Hierbij hebben we te maken met een broos evenwicht waarbij een grote

verwevenheid van financiële instellingen de kans op besmetting vermindert en tegelijk een betere

risicospreiding garandeert. Het nadeel van deze verwevenheid is dat indien er zich toch een

besmetting voordoet de gevolgen veel groter zijn. De grote verwevenheid van de instellingen dient

dan als het ware als een schokmultiplicator die het systeemrisico vergroot (Gai, Kapadia, Millard,

& Perez, 2008).

Domino-effecten door dalende activaprijzen komen voor als een instelling in problemen activa

moet verkopen om het hoofd boven water te houden. Hierdoor ontstaat er een neerwaartse druk

17

De NYSE had voor de bubbel eind 1999 een totale marktkapitalisatie van 11 triljoen dollar tot 9 triljoen dollar eind 2002. De NASDAQ had eind 1999 5.2 triljoen dollar aan marktwaarde tot 2 triljoen dollar eind 2002 (Hellwig, 2009). 18

De FSB definieert systeemrisico als volgt: “A risk of disruption to financial services that is caused by an impairment of all or parts of the financial system and has the potential to have serious negative consequences for the real economy” (Drehman & Tarashev, 2011, p. 26)

56

op de prijzen die een invloed heeft op alle banken en bijgevolg hun solvabiliteit. Vooral bij

financiële instellingen met gelijkaardige portfolio en bijgevolg stijgende correlatie kan dit

problemen geven. Volgens Acharya en Yorulmazer bestaan er stimulansen voor banken om hun

onderlinge correlatie te verhogen om extra kosten door informatie besmettingseffecten (zie

hieronder) te vermijden, aangezien risico-averse beleggers hun verwachtingen aanpassen aan

voorgaande resultaten. Indien bijvoorbeeld één bank goede resultaten voorlegt maar de andere

slechte dan zal de goede bank ook meer moeten betalen voor haar financiering door

overloopeffecten. Als beide banken goed presteren moeten ze beide minder betalen. Dit zorgt

ervoor dat banken strategieën volgen met gezamenlijk succes (Hellwig, 2009). Empirische studies

bevestigen wel degelijk dat de correlatie in de financiële sector in de jaren 90 tussen grote en

complexe financiële organisaties is gestegen (De Nicolo & Kwast, 2001). In crisisperiodes stijgen

deze correlaties zelfs nog meer, getuige de onderstaande tabel.

Tabel 18 Onderlinge correlaties tussen 45 financiële instellingen gedurende verschillende stress periodes (International

Monetary Fund, 2009)

Informatiebesmettingseffecten komen voor doordat problemen in een bepaalde instelling

investeerders ertoe aanzetten om bezorgd te zijn over andere instellingen en hun financiering bij

hun ook terug te trekken. Deze bezorgdheden kunnen voorkomen als men denkt dat andere

bedrijven een gelijkaardige strategie volgen of indien men vreest voor domino-effecten.

In de financiële crisis zijn al deze aspecten duidelijk aanwezig. De financiële problemen bij vele SIV‟s,

verschillende kredietverzekeraars zoals FSA en AMBAC en het faillissement van Lehman Brothers

brengen allemaal domino-effecten met zich mee door contractuele verplichtingen. De wettelijke

kapitaalvereisten, waarderingen aan reële waarde, kapitaalsverhogingen door banken en illiquide markten

voor bepaalde activa kunnen beschouwd worden als domino-effecten door activaprijzen. De

57

informatiebesmettingseffecten zijn terug te vinden onder de vorm van het opdrogen van de

interbankenmarkt en de gezamenlijke daling van de aandelen van financiële instellingen.

Deze onderlinge effecten zorgden ervoor dat problemen in een relatief kleine deelmarkt van de financiële

sector zich kon verplaatsen naar de volledige markt. Het is onmogelijk om in de praktijk een onderscheid

te maken tussen de verschillende soorten systeemrisico aangezien ze zich tegelijk manifesteren en elkaar

onmiskenbaar beïnvloeden.

5.1.2 Fortis De blootstelling van Fortis aan SIV‟s werd reeds duidelijk gemaakt in een voorgaand hoofdstuk over off-

balance banking. Midden 2008 bedroeg de blootstelling aan kredietverzekeraars 3.9 miljard euro waarvan

0.2 miljard euro in een directe vordering aan FSA (Fortis, Presentation results first 6 months 2008, 2008).

Verder moest Fortis omwille van het faillissement van Lehman Brothers een waardevermindering boeken

van 137 miljoen euro op niet-gedekte obligaties. Het had ook een blootstelling van 270 miljoen euro door

kortlopende financieringen die weliswaar gedekt waren door schuldpapier van goede kwaliteit (De Tijd,

2008). Domino-effecten door activaprijzen en informatiebesmettingseffecten werden eveneens reeds

besproken in voorgaande hoofdstukken.

Een interessante trend om weer te geven is het verloop van de bijzondere waardeverminderingen over de

periode van 2006-2008 waarin duidelijk de gevolgen van de subprime crisis teug te vinden zijn. Er is een

sterke stijging merkbaar van het aantal bijzondere waardeverminderingen dat moet worden genomen,

vooral op de rentedragende investeringen. Van 2.631 miljard Euro in 2005 tot 21.454 miljard Euro in 2008

aan waardeverminderingen op 1 jaar (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis jaarrekening 2006). Deze

afschrijving kadert deels in de oprichting van een afzonderlijk vehikel, Royal Park Investments, dat een

deel van de investeringsportfolio overnam van Fortis. Dit gebeurde aan grote minwaarden maar nam de

onzekerheid die heerste over Fortis weg. De verbreding van de crisis is ook terug te vinden in de cijfers.

Traditioneel gaan er meer bedrijven failliet in tijden van recessie en zouden dus logischerwijs de

waardevermindering op leningen aan ondernemingen moeten stijgen. Van 2005 tot 2008 is er een stijging

zichtbaar van 963 miljoen euro naar 2168 miljoen euro. Systeemrisico beperkt zich bijgevolg niet enkel tot

een verspreiding over de financiële sector maar over de gehele economie.

58

Figuur 23 In waarde verminderde activa periode 2005-2008 (Fortis Bank, 2008) (Fortis, Fortis jaarrekening 2006)

5.1.3 Meetmethodes voor systeemrisico

Voor de crisis lag de focus voor toezichthouders vooral op micro-prudentieel toezicht voor systeemrisico

met de nadruk op bedrijfsspecifieke risico‟s (Georg, 2011). Een bijkomend probleem hierbij was dat

banken dikwijls uitgingen van het too big to fail19

principe waarbij men veronderstelde dat wanneer een

grote bank toch in de problemen zou komen de overheid zou ingrijpen om erger te voorkomen20

. Het

faillissement van Lehman sloeg dan ook in als een bom. In de nieuwe regulering wordt uitgegaan van een

macro-prudentiële aanpak. Een eerste aanzet hiervoor werd gegeven op de G20 top in Seoul waarbij men

de risico‟s verbonden met zogenaamde systemically Important Financial Institutions (SIFI) met een aantal

globale richtlijnen probeerde aan te pakken die vervolgens verder moesten uitgewerkt worden (Georg,

2011):

De vereiste dat SIFI‟s die een globaal systemisch risico met zich meedragen een grotere

capaciteit moeten hebben om verliezen te absorberen als een reflectie van hun groter risico.

Meer intensief toezicht.

Een robuuste, financiële marktinfrastructuur om het besmettingsrisico van individuele

faillissementen te verminderen.

Een algemeen kader dat ervoor zorgt dat alle financiële instellingen zich veilig, snel en zonder

instabiliteit kunnen aanpassen aan de nieuwe regulering.

19

Dit wordt zelfs expliciet erkend door kredietbeoordelaars die systematisch hogere ratings geven aan banken die zich in deze situatie bevinden en bijgevolg goedkopere schuldfinanciering kunnen vinden (Ferrari & Franck, 2011). 20

Een oplossing van dit probleem zou kunnen bestaan in het opstellen van een crisis resolution scheme door de toezichthouders. Dit moet hen in staat stellen om in tijden van crisis een bank die afstevent op een faillissement op een ordentelijke manier te ontmantelen waarbij men de onaangename gevolgen zoveel mogelijk probeert te beperken. Dit kan bijvoorbeeld door niet alleen aandeelhouders te laten instaan voor de verliezen. (Ferrari & Franck, 2011)

0 5000 10000 15000 20000 25000

2005

2006

2007

2008

Leningen aan ondernemingen

Totaal

59

Andere supplementaire prudentiële maatregelen die bepaald worden door individuele landen op

vlak van liquiditeit, posities en structurele maatregelen.

Er zijn reeds verschillende methodes beschikbaar om systeemrisico te meten. Meestal vertrekt men hierbij

van de Expected Shortfall (ES) met een betrouwbaarheidsinterval van 99% voor de berekening van het

systeemrisico. Deze ratio kan met behulp van één cijfer de ernst van een extreme gebeurtenis met een

kleine probabiliteit die systeemwijde effecten kan hebben weergeven (Drehman & Tarashev, 2011). Men

maakt onderscheid tussen drie verschillende categorieën (Nationale Bank van België, 2010).

Het gebruik van verschillende indicatoren om een algemene maatstaf te ontwikkelen voor het

systemisch risico van de instelling. Deze individuele cijfers kunnen vervolgens geaggregeerd

worden om een enkele maatstaf te ontwikkelen voor het totale systeemrisico. Hierbij zijn reeds

verschillende indicatoren voorgesteld zoals totale activa (grootte), totale interbancaire schulden

en vorderingen (maatstaf voor verwevenheid) en het aandeel van niet traditionele bankactiviteiten.

Het gebruik van marktgegevens is een methode die gezien de tekortkomingen van andere

methodes sterk opkomt. Het voordeel van deze methode is dat er slechts een beperkt aantal

gegevens nodig is. De meeste zijn dan ook nog publiek beschikbaar zijn. Men heeft enkel de

marktprijzen van de instellingen (vb. CDS) en informatie van de balansen nodig, wat

internationale vergelijkingen mogelijk maakt. Deze methode heeft ook zijn tekortkomingen gezien

men enkel informatie heeft van beursgenoteerde bedrijven. Verder wordt er ook in de

veronderstelling gewerkt van een efficiënte marktwerking en het feit dat marktprijzen niet alleen

gedreven worden door kredietrisico wat zeker niet altijd het geval is.

De netwerkbenadering waarbij men gebruik maakt van netwerktheorieën om de verbindingen

tussen instellingen te projecteren. Indien al deze verbindingen in beeld zijn gebracht kunnen

simulaties gedaan worden om cascade effecten in de gehele sector op te sporen. Het nadeel

hiervan is dat er veel data nodig is die niet altijd beschikbaar is en dat de reacties van andere

financiële instellingen op een faillissement niet in beschouwing genomen bij de simulaties. De

NBB maakt gebruik van deze techniek om instellingen te identificeren die een systeemrisico

inhouden bij een faillissement (International Monetary Fund, 2009).

In tabel 18 (volgende pagina) worden verschillende fundamentele parameters van banken weergegeven,

waarbij men hun statistische significantie test voor het eventueel verklaren van overheidshulp ten tijde van

de financiële crisis (als een soort proxy voor systeemrisico).

De data zijn afkomstig van 36 belangrijke financiële instellingen wereldwijd. Hieruit is af te leiden dat

vooral de ratio‟s met betrekking tot leverage en marktwaarde van aandelen relevant zijn en kunnen dienen

als een initiële indicator voor kwetsbare instellingen (International Monetary Fund, 2009). Een opmerkelijk

feit hierbij is dat kapitaalratio‟s geen discriminerende factor vormen.

60

Gemiddeld genomen zijn de ratio‟s van commerciële banken die gered moesten worden zelfs hoger dan

deze van de gewone commerciële banken. Dit valt te verklaren door de extensieve off-balance en

effectiseringsactiviteiten die deze banken meestal ondernamen.

Tabel 19 Fundamentele karakteristieken van financiële instellingen (International Monetary Fund, 2009)

Een ander, meer recent onderzoek probeert verschillende, publiek beschikbare indicatoren te gebruiken

als betrouwbare benadering voor meer geavanceerde meetmethodes, die gebaseerd zijn op de

netwerkbenadering of marktgegevens. De achterliggende gedachte hierbij is dat deze geavanceerde

methodes moeilijk te implementeren zijn in de realiteit naar vereisten voor informatietechnologie,

computerrekenkracht en publieke communicatie (Drehman & Tarashev, 2011). Een bijkomend voordeel is

dat bij het gebruik van deze eenvoudige indicatoren financiële instellingen zelf hun systeemrisico kunnen

berekenen en toezichthouders mogelijk korter op de bal kunnen spelen.

Vertrekkende van een database bestaande uit twintig grote internationale banken wordt de relatie getest

tussen de resultaten van drie geavanceerde modelgebaseerde methodes en drie eenvoudige indicatoren

voor het meten van systemisch belang. Bij deze drie methodes maakt men onderscheid tussen twee top-

down methodes en één bottom-up methode. Bij top-down methodes berekent men eerst het globaal

systemisch risico alvorens dit toe te wijzen aan individuele instellingen.

61

Het verschil tussen de twee methodes situeert zich in het feit hoe het tegenpartijrisico bij interbancaire

leningen wordt toegewezen. Bij de ene wordt dit risico volledig toegewezen aan de uitlener (participation

approach). Bij de andere methode wordt het risico gelijkmatig verdeeld (contribution approach) aangezien

niet alleen ontlenen op de interbancaire markt maar ook het lenen risico‟s met zich mee brengt (door

bijvoorbeeld plotse liquiditeitsschokken). De bottom-up methode start van problemen bij een specifieke

instelling en evalueert vervolgens het globaal systeemrisico dat hiermee gepaard gaat (Drehman &

Tarashev, 2011). De COVaR methode (uitleg zie verder) is hiervan een voorbeeld.

Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat vooral de grootte van een bank kan worden gezien als een

zeer goede voorspeller van systeemrisico terwijl interbancaire leningen en ontleningen bij sommige

methodes extra informatie kunnen verschaffen. Deze resultaten kunnen erop wijzen dat banken en

toezichthouders, zelfs zonder grote investeringen in staat kunnen zijn om systeemrisico in te schatten.

Tabel 20 Regressieresultaten vergelijken proxies en geavanceerde methodes (Drehman & Tarashev, 2011, p. 10)

Een meer geavanceerde methode bestaat erin om de impact van een faillissement direct af te leiden uit

marktinformatie zoals CDS-spreads. Hierbij moet men niet vertrouwen op een kredietrisicomodel om het

totale risico in het systeem te kwantificeren (co-risk model), met als gevolg dat er weinig assumpties nodig

zijn om een correcte inschatting van de potentiële impact van de instelling op het systeem te verkrijgen.

Men bepaalt het systemisch risico van een instelling door de stijging van het risico in het financieel

systeem te bepalen wanneer de instelling in kwestie in de problemen raakt. (Nationale Bank van België,

2010)

62

Waarschijnlijk de beste gekende co-risk methode is het Conditional Value-at-Risk (ΔCoVaR) model, dat

gebruikt maakt van de oorspronkelijke VaR. ΔCoVaR van een specifieke financiële instelling y wordt

berekend als het verschil tussen de COVaR van de gehele financiële sector wanneer instelling y in de

problemen is en de VaR van de gehele sector zonder problemen. Met andere woorden de marginale

contributie van y aan het totale systeemrisico (Adrian & Brunnermeier, CoVaR, 2009). Met behulp van

ΔCoVaR is het mogelijk de impact van verschillende instellingen op elkaar na te gaan door deze uit te

zetten in een matrix. Niet enkel de evolutie van de risico‟s is dus zichtbaar maar ook hoe de eventuele

besmetting naar andere instellingen gebeurt en wat de grootte daarvan is. Deze methode kan beschouwd

worden als een bottom-up approach (International Monetary Fund, 2009) .

Figuur 24 COVaR (Nationale Bank van België, 2010)

De concrete regelgeving hierrond zal zich onder de Basel III regulering bevinden maar wordt ten vroegste

halfweg 2011 verwacht. Hierbij wordt een methodologie ontwikkeld om kwalitatief en kwantitatief

systeemrisico in te schatten. Verder worden er concrete maatregelen verwacht voor globale SIFI‟s opdat

zij additionele verliezen kunnen opvangen. Hierbij denkt men in de richting van extra kapitaalvereisten,

grotere beperkingen op grote posities en strengere supervisie (Basel Committee on banking supervision,

2010).

5.1.4 Systeemrisico in België

Reeds in 2003 werd in België een simulatie gedaan waarbij de gevolgen werden nagegaan van het niet

nakomen van de interbancaire verplichtingen door één enkele bank. De grootte van de verliezen hingen

hierbij af van de bloostelling de exposure at default en loss given default. Er werd hierbij onderscheid

gemaakt tussen eerste ronde verliezen (directe verliezen) en tweede ronde verliezen (indirecte verliezen)

die veroorzaakt worden door andere faillissementen. Door de beperkingen van het model moeten de

resultaten niet als volledig correct beschouwd worden maar eerder als een oefening waarbij resultaten

tussen verschillende landen kunnen worden vergeleken. (Nguyen, 2003)

Uit de resultaten bleek dat bij een faillissement van een Belgische bank de tier 1 kapitaalverliezen nooit

meer dan 3.8% van hun totale activa zouden belopen. Dit relatief lage percentage kan verklaard worden

doordat 85% van de interbancaire leningen aan buitenlandse banken wordt verstrekt. Dit percentage is

63

bijna volledig op het conto te schrijven van de vier Belgische grootbanken. Het hoge percentage aan

buitenlandse, interbancaire leningen kan ervoor zorgen dat Belgische banken relatief gevoelig zijn voor

internationale crisissituaties. Bij het faillissement van een buitenlandse bank kunnen de verliezen dus veel

hoger oplopen wat ook blijkt de onderstaande tabel. Vooral Franse, Nederlandse en Engelse banken

vormen hierbij de grootste risicogroepen. (Nguyen, 2003)

Tabel 21 Besmettingseffecten bij het faillissement van een buitenlandse bank (Nguyen, 2003)

In België werd vanaf oktober 2010 een lijst opgesteld van vijftien systeemrelevante financiële instellingen

die verplicht zijn een overzicht te geven van de ontwikkelingen met betrekking tot hun bedrijfsactiviteiten,

risicopositie en financiële positie (Comité voor systeemrisico en systeemrelevante financiële instellingen,

2010). Deze lijst zal in de loop van 2011 terug onderzocht worden en indien nodig worden aangepast.

Kredietinstellingen ( BNP Paribas Fortis NV, Dexia Bank België NV, ING België NV en KBC Bank

NV)

Financiële holdings ( Dexia NV, KBC Groep NV)

Verzekeringsondernemingen ( AG Insurance NV, AXA Belgium NV, Ethias NV en KBC

Verzekeringen NV)

Verzekeringsholdings (Ageas)

Instellingen die op het Belgisch grondgebied een cruciale rol spelen op het vlak van de

betalingsverrichtingen of de verrekenings- of effectenafwikkelingsverrichtingen (The Bank of New

York Mellon NV, Euroclear Bank NV, Euroclear en C.I.K. NV)

De criteria voor het bepalen van de systeemrelevante financiële instellingen werden vastgelegd in de wet

op 2 juli 2010 met betrekking tot het toezicht op de financiële sector en de financiële diensten en de

vaststelling van het organiek statuut van de Nationale Bank van België.

Kredietinstellingen, financiële holdings of gemengde financiële holdings met een balanstotaal van

meer dan 150 miljard euro of een marktaandeel op de Belgische markt van het spaarwezen of

van de kredietverlening van meer dan 10%.

64

Verzekeringsondernemingen of verzekeringsholdings waarvan het premie-incasso met betrekking

tot de levensverzekerings- of de niet-levensverzekeringsactiviteiten minstens 10% van de

Belgische markt vertegenwoordigt.

Instellingen op het Belgisch grondgebied die een doorslaggevende rol spelen op het vlak van de

bewaringsverrichtingen of verrekenings- of effectenafwikkelingsverrichtingen.

Instellingen die door de Nationale Bank als systeemrelevant worden beschouwd.

Strategische beslissingen moeten hierbij gemeld worden aan de Bank. Indien de Nationale Bank van

oordeel is dat een instelling een onaangepast risicoprofiel heeft, kan zij aan de betrokken instelling

specifieke maatregelen opleggen, waaronder bijzondere vereisten inzake solvabiliteit, liquiditeit,

risicoconcentratie en risicoposities. Bij een niet-naleving van deze eisen kan de Nationale Bank

geldboetes, dwangsommen en/of strafsancties opleggen.21

Naast deze specifieke maatregelen die de bank kan opleggen zijn er nog andere manieren waarop

toezichthouders systeemrisico proberen te beperken/verminderen. Allereerst zijn er de strenge

herstructureringsmaatregelen die aan veel Europese banken zijn opgelegd door de Europese Commissie.

Vervolgens zijn er binnen de tweede peiler van de Baselnormen wel diverse mogelijkheden tot interventie

op microniveau. Verder wordt momenteel ook nagedacht over een countercyclical buffer en andere

structurele maatregelen op macroniveau (zoals bijvoorbeeld een bankentax). (Ferrari & Franck, 2011)

Er wordt ook een lijst samengesteld met globale systemische banken (ongeveer 30). Hierbij wordt sterk

gelobbyd om niet op deze lijst te staan gezien de mogelijk strengere kapitaalvereisten en mogelijk

competitief nadeel. Nog voordat de lijst bekend is gaan er al stemmen op om deze lijst te vergroten tot 80

banken om concurrentievervalsing te vermijden (Goff & Jenkins, 2011).

21

KB betreffende de evolutie van de toezichtarchitectuur voor de financiële sector, BS 3 maart 2011

65

5.2 Basel III

Als laatste hoofdstuk is het relevant om te kijken hoe men de elementen die de financiële crisis hebben

veroorzaakt probeert aan te pakken in de nieuwe Basel regulering die in de loop van de komende jaren

van kracht wordt. Zoals eerder gezegd werd de aanzet hiervoor gegeven op de G20 vergaderingen in

Pittsburgh en Seoul. De manier waarop de regelgeving zal veranderen op zowel kwantitatieve als

kwalitatieve wijze, de invloed van de nieuwe regelgeving op de gehele financiële industrie en de mogelijk

zwakke punten van Basel III komen in dit hoofdstuk aan bod.

5.2.1 Noodzaak Basel III

Naast een algemene aanpak van de tekortkomingen van Basel II in de financiële crisis is ook de duidelijke

ommezwaai in de manier waarop toezichthouders naar risico‟s kijken belangrijk in de nieuwe regelgeving.

Van een micro-prudentiële aanpak is er een evolutie gaande naar een macro-prudentiële regulering van

het totale financiële systeem. De invoering van het “twin peaks” model in België is hier een duidelijk

voorbeeld van. De samenvoeging van de bevoegdheden van de CBFA en de NBB onder voogdij van de

NBB zorgt ervoor dat de micro- en macro-prudentiële supervisie van de Belgische financiële sector onder

hetzelfde dak gebeuren. Deze hervorming vond plaats onder invloed van significante veranderingen in de

Europese financiële supervisie met de oprichting van drie European Service Authorities (ESA),

verantwoordelijk voor een grotere harmonisatie van regelgeving en supervisie in de deelstaten, en een

European Systemic Risk Board (ESRB) die als doel heeft om een globale visie op systeemrisico te

ontwikkelen (National Bank of Belgium, 2011). Het is hierbij belangrijk om op te merken dat de ESRB niet

onder de voogdij staat van de ECB maar een volledig onafhankelijke organisatie is. Dit heeft als concreet

doel het monetair beleid en de regulering van de financiële sector afzonderlijk te beschouwen waarbij

beide instellingen andere, soms tegenstrijdige doelstellingen hebben. Getuige hiervan is de recente

renteverhoging van de ECB tegen de inflatie met als bijkomend gevolg dat banken zich duurder moeten

financieren. Dit model staat ook centraal in België, ook al bevinden beide bevoegdheden zich onder

dezelfde instelling (Ferrari & Franck, 2011).

Tevens was er in het decennium voorafgaand aan de crisis, een ontwikkeling van regelgevende

standaards gebaseerd op best practices in de industrie. Getuige daarvan zijn de interne modellen die

banken mogen gebruiken. Alleen, om een dergelijke aanpak te hanteren moet men zeker zijn dat deze

goed en correct zijn, daarom worden veel van deze regels aangepast. Verder moet een toezichthouder

ervoor kunnen zorgen dat arbitrage op basis van deze regels beperkt blijft, wat in het verleden niet het

geval was met het gebruik van bijvoorbeeld off-balance vehikels.

Bepaalde assumpties die vroeger werden gemaakt zijn ook duidelijk aan herziening toe. De

veronderstelling dat markten efficiënt zijn en dat marktdiscipline een goede aanvulling is voor supervisie

klopten duidelijk niet altijd.

66

Men moet rekening houden met irrationele markten waar prijsbubbels en zeer lage activawaarden

mogelijk zijn. De rol van financiële innovaties moet ook worden afgewogen gezien men de risico‟s van

dergelijke activa niet goed kan inschatten (Praet, 2010).

Figuur 25 Hervormingen Basel III ter versterking van de kapitaal en liquiditeitsbuffers (Nationale Bank van België, 2010)

5.2.2 Voorstellen Basel III

De verschillende voorstellen kunnen gegroepeerd worden rond zes verschillende onderwerpen. Hierbij

wordt de behandeling van systeemrisico buiten beschouwing gelaten omdat dit reeds in een afzonderlijk

hoofdstuk behandeld werd. Er moet wel opgemerkt worden dat niet alle maatregelen reeds definitief zijn

en er dus nog aanpassingen mogelijk zijn.

Verhoging van de kwaliteit van het kapitaal

Verhoging van de kwantiteit van het kapitaal

Verminderen van de leverage

Verbeteren van de korte termijn liquiditeit

Verhogen van de lange termijn financiering

Versterken van de vereisten voor kredietrisico

De kwaliteit van het aan te houden kapitaal wordt significant verhoogd doordat een veel groter percentage

dan de vroegere 50% van het tier 1 kapitaal moet komen van eigen vermogen en niet-uitgekeerde winst.

Er is een duidelijke verandering merkbaar waarbij de focus ligt op het core tier 1 kapitaal in plaats van het

tier 2 kapitaal (KPMG, 2010).

67

Veel van de hybride financiering die banken het voorbije decennium uitgaven zal ook niet meer in

aanmerking komen als tier 1 component. Fortis was hierbij een actieve speler in de uitgifte van deze

instrumenten om haar groei te blijven financieren22

.

Daarbovenop komt dat investeringen in minderheidsbelangen of financiële instellingen en uitgestelde

belastingen moeten worden afgetrokken van het tier 1 kapitaal voor het volledige bedrag dat meer dan

15% van het gewoon tier 1 kapitaal bedraagt23

. De 15% die hierbij niet moet afgetrokken worden krijgt een

risicoweging van 250% (Basel Committee on banking supervision, 2010). Vroeger gebeurde dit met een

verdeelsleutel van 50% waarbij de helft van tier 1 en de andere helft van tier 2 kapitaal werd afgetrokken.

Eind 2007 had Fortis na aftrek van de minderheidsparticipatie een kapitaal van 14.063 miljoen euro

(38.163 miljoen euro min 24.100 miljoen euro) (Fortis, 2007). Fortis zou met andere woorden slechts

2.482 miljoen euro niet moeten aftrekken van de core tier 1 ratio waardoor het een core tier 1 kapitaal van

16.54524

miljoen euro zou overhouden. Indien de afweging wordt gemaakt met de hoeveelheid

risicogewogen activa, dan bekomt men een ratio van 6.07% tegenover een objectief van 7% (Fortis,

2007). De financiering zou bijgevolg veel moeilijker te dragen zijn geweest door Fortis en zou in de

daaropvolgende moeilijke marktomstandigheden een bijna zeker faillissement van het bedrijf hebben

betekend. Naar de toekomst toe zal vooral de volledige aftrek van overgedragen verliezen op de tier 1

ratio een uitdaging vormen aangezien in 2008 meer dan 18 miljard euro verlies werd geboekt.

De minimumhoeveelheid aan te houden core tier 1 kapitaal wordt eveneens verhoogd van 2% naar 7%.

Dit houdt 4.5% aan gewoon tier 1 kapitaal in en een zogenaamde conservation buffer van 2.5%. Wanneer

de tier 1 ratio zich tussen de 4.5% en 7% bevindt is er voor de bank geen operationele beperking in haar

functioneren maar is ze wel verplicht van de winsten niet uit te keren maar te gebruiken om haar reserves

te vergroten. De tier 1 ratio en het minimaal totaal kapitaal stijgen ook naar respectievelijk 8.5% en 10.5%

(KPMG, 2010).

22

Zie overname ABN AMRO. Een groot deel van de overname betaalt Fortis met behulp van hybride financiering. 23

Veronderstel een bank met een kernkapitaal van 85€ (na volledige aftrek van alle mogelijke posten in de Basel regulering). De maximale hoeveelheid die niet van het kernkapitaal moet worden afgetrokken bedraagt dus 15% van 85% (15% van 85%). Elk bedrag boven 15€ moet bijgevolg volledig van het kernkapitaal worden afgetrokken. 24

In de veronderstelling dat voor alle andere factoren de Basel II regulering van kracht blijft. Hybride financiering wordt hierbij bijvoorbeeld wel nog tot het core tier 1 kapitaal gerekend. Indien dit niet het geval zou zijn dan zou de uiteindelijke core tier 1 ratio nog veel lager zijn. Verder wordt verondersteld dat het financieringsplan niet wordt veranderd.

68

Figuur 26 Retentie van de winsten naargelang de tier 1 ratio (Basel Committee on banking supervision, 2010)

Bovenop deze verhoging wordt aan de nationale toezichthouder de mogelijkheid gegeven om de banken

te verplichten een extra buffer tussen de 0 en 2.5% in te bouwen (countercyclical buffer) afhankelijk van

de aanwezigheid van systeemrisico. Om banken voldoende aanpassingstijd te geven moeten eventuele

verhogingen minstens twaalf maanden op voorhand aangekondigd worden. Deze buffers kunnen

afhankelijk van de toezichthouder op geconsolideerd of op entiteitniveau gebeuren (Basel Committee on

banking supervision, 2010). Een buffer op entiteitniveau lijkt hierbij beter gepast aangezien deze beter

inspeelt op de noden van elk land/activiteit, daar deze sterke verschillen kunnen vertonen25

. Momenteel

wordt onderzocht welke indicatoren in het oog moeten worden gehouden om de grootte van deze buffer te

bepalen en of deze buffer al dan niet effectief is. De resultaten hiervan worden verwacht in juni 2011. Op

vlak van indicatoren lijken vooral excessieve kredietgroei (ten opzichte van de economische groei) en

kredietgebaseerde indicatoren zoals activaprijzen een belangrijke rol te gaan spelen (Ferrari & Franck,

2011).

Een vermindering van de leverage wordt bekomen door een ratio waarbij de activa van een bank

maximaal 33 keer het totaal kapitaal mogen bedragen. Onder totaal kapitaal worden niet enkel de activa

op de balans verstaan maar ook off-balance activa, derivaten en repo‟s. Hierbij krijgen alle off-balance

activa een CCF van 100% tenzij het gaat om voorwaardelijke, annuleerbare verbintenissen waarbij de

instelling in kwestie dus geen enkele verplichting heeft om mogelijke verliezen op te vangen of te

financieren. In dit geval wordt een CCF van 10% gebruikt (Basel Committee on banking supervision,

2010). Indien men rekening houdt met de gemiddelde leverage van Fortis in de periode 2004-2007 (zie

tabel 14) dan zou dit een daling van de balans inhouden van 17.5%·.

Momenteel bevindt deze regelgeving

zich ook in een kalibratieperiode waarbij men de concrete gevolgen ervan nagaat. Mogelijks wordt de

weging van de verschillende off-balance activa nog aangepast naargelang hun risicoprofiel (Ferrari &

Franck, 2011).

25

Een bank die zowel in België als Turkije actief is heeft naargelang de entiteit die men bekijkt twee verschillende risicoprofielen. De hoge economische groei in een ontwikkelingsland brengt extra risico’s met zich mee die met behulp van een conservation buffer op entiteitniveau beter kan worden opgevangen.

69

Voor het eerst worden er ook liquiditeitsvereisten ingevoerd in de Basel regulering die waarschijnlijk de

grootste inspanning van banken zullen vragen. Men maakt een onderscheid tussen korte en lange termijn

financiering.

De 30-day Liquidity Coverage Ratio (LCR) moet ervoor zorgen dat banken kunnen weerstaan aan

liquiditeitsschokken op korte termijn. Aan deze LCR ratio moet kunnen worden voldaan in elke munt

waarin de instelling actief is. De liquide activa mogen ook niet gebruikt worden in tradingactiviteiten als

onderpand of dergelijke. Verder moeten ze regelmatig getest worden op hun liquiditeit door middel van

repo‟s of andere manieren. Bij de definiëring van de liquide activa wordt een onderscheid gemaakt tussen

level 1 en level 2 activa. Level 1 activa kunnen voor de volle 100% van hun waarde gebruikt worden

(cash, overheidsobligaties…) terwijl level 2 activa voor maximaal 40% van hun waarde ingeboekt kunnen

worden (bedrijfsobligaties…). Bij het bepalen van de cash outflow maakt men terug onderscheid tussen

verschillende categorieën die elk verschillende wegingen krijgen. Algemeen is er sprake van vier

onderdelen: retail deposito‟s, wholesale funding die contractueel kan worden weggetrokken, beveiligde

financiering (fondsen die verdwijnen door faillissementen…) en diverse financiering. (Basel Committee on

Banking Supervision, 2010)

De Net Stable Funding Ratio (NSFR) vergelijkt de beschikbare financieringsbronnen met de

financieringsvereisten resulterend uit de activa van de balans. Met deze indicator wil men de liquiditeit op

lange termijn waarborgen. Hierbij geeft men terug gewichten aan de verschillende soorten activa en

passiva naargelang hun stabiliteit en hun respectievelijke looptijd (Basel Committee on Banking

Supervision, 2010). Aan de nationale toezichthouder wordt terug de vrijheid gegeven het gewicht van

bepaalde activa en passiva te bepalen met name de vereiste financiering voor diverse off-balance items

valt hieronder.

Gedurende een dag (intraday) kunnen er zich echter nog altijd zogenaamde liquiditeitsschokken

voordoen, momenteel worden mogelijke maatregelen hiervoor nog bestudeerd door het Basel comité. Een

cruciaal element hierbij is het al dan niet duurder maken van deze intraday financiering, wat belangrijke

gevolgen kan hebben. Door het duurder maken van deze financiering bestaat de kans dat financiële

instellingen in plaats van aan het begin van de dag te voldoen aan de liquiditeitsbehoeften wachten tot het

einde van de dag. Men houdt een afwachtende positie aan en kijkt hoe de openstaande posities over de

dag evolueren in de hoop een lagere financieringsbehoefte te hebben. Indien iedereen wacht tot op het

laatste moment kan dit liquiditeitsproblemen op de markten veroorzaken (Ferrari & Franck, 2011).

70

Nadat de kapitaalsvereisten voor het trading book en gesecuriseerde posities reeds significant werden

verhoogd in de Basel 2.5 voorstellen en van kracht zullen zijn vanaf december 201126

, worden er verdere

voorstellen uitgewerkt opdat alle risico‟s gedekt worden onder de eerste peiler van Basel. In de nieuwe

Basel III normen ligt de focus vooral op de blootstellingen tussen financiële instellingen en het

tegenpartijrisico bij derivaten. Er wordt een extra kapitaalvereiste ingevoerd om mark-to-market verliezen

op te vangen bij OTC derivaten door veranderingen in het tegenpartijrisico27

(Basel Committee on banking

supervision, 2010). Deze credit value adjustment (CVA) kan verliezen opvangen die het gevolg zijn van

ratingverlagingen of sterke stijgingen van de CDS spread. De extra CVA moet echter niet gebruikt worden

in de kapitaalvereisten wanneer de clearing van deze derivaten gebeurt via zogenaamde central

clearinghouses gebeurt. De toezichthouders proberen met deze maatregel het tegenpartijrisico te

verkleinen door hogere standaardisatie en de transparantie te verhogen waardoor het risico beter kan

worden ingeschat. Tevens moet er minder onderpand worden gegeven bij deze central clearinghouses

(Härle, Heuser, Pfetsch, & Poppensieker, 2010).

Een tweede belangrijke verandering die wordt doorgevoerd is de verhoging van de risicoweging voor

financiële instellingen aangezien het correlatierisico in deze posities merkelijk hoger was dan

oorspronkelijk gedacht28

. De correlatiefactor die nodig is om het vereiste kapitaal te berekenen volgens de

formule in figuur 21 (pagina 51) moet worden vermenigvuldigd met een factor 1.25 indien aan één van de

volgende voorwaarden voldaan is: (Basel Committee on banking supervision, 2010)

Gereguleerde financiële instellingen met een balans groter dan 100 miljard dollar

Ongereguleerde financiële instellingen ongeacht hun grootte

26

Zie hoofdstuk off-balance sheet banking 27

Deze derivaten werden veel gebruikt omdat ze als CRM techniek werden gezien bij de berekening van het kredietrisico van een bank. In de financiële crisis moesten op deze instrumenten grote afwaarderingen gebeuren door de mark-to-market waardering. 28

Zie hoofdstuk systeemrisico

71

5.2.3 Gevolgen Basel III op de financiële sector

De gevolgen van deze maatregelen op de financiële sector zullen zeer groot zijn. Studies wijzen uit dat er

significante tekorten zijn in kernkapitaal en een drastische omschakeling van korte naar lange termijn

financiering.

Figuur 27 Kapitaal en financieringstekorten ten gevolge van Basel III (Härle, Heuser, Pfetsch, & Poppensieker, 2010)

Bovenstaande cijfers laten voor Europa een extra behoefte zien van 3.5 à5.5 triljard euro aan lange

termijn schuld terwijl op dit ogenblik Europese banken slechts 10 triljard aan lange termijn ongedekte

schuld hebben uitstaan. De werkelijke cijfers zullen lager uitvallen omdat de cijfers zijn berekend in de

veronderstelling dat banken hun strategie en structuren niet zullen veranderen (Härle, Heuser, Pfetsch, &

Poppensieker, 2010). Een mogelijk gevolg van de nieuwe reglementering kan zijn dat de M&A markt in de

financiële sector terug zal aanwakkeren door het verbeterde sentiment. Door de zware weging van

minderheidsbelangen op de tier 1 ratio zullen banken zich terugplooien op hun kernactiviteiten. Verder zal,

nu in het postcrisis tijdperk de winsten terugkeren de uitgestelde belastingen (deferred tax assets) snel

verminderen, de tier 1 ratio minder zwaar belast worden door deze aftrekken.

72

Figuur 28 Impact analyse van Basel III op de Europese Banken. Pro forma reductie van de 2009 Basel II Tier 1 ratio in de

veronderstelling van Basel III (The Boston Consultin Group, 2010)

Indien de invloed van Basel III op de tier 1 ratio per land wordt bekeken, dan is het duidelijk zichtbaar dat

de onderdelen other non-eligible capital instruments en regulatory deductions een groot deel van de

daling voor hun rekening nemen in de Benelux. De regulatory deductions kunnen grotendeels verklaard

worden door de verliezen van de financiële instellingen. De bancaire sector in België alleen maakte in

2008 een verlies van 21.2 miljard euro (Nationale Bank van België, 2009). Het grote aandeel van other

non-eligible capital instruments is verklaarbaar door de soort staatsteun die aan verschillende banken in

de Benelux is gegeven. Banken zoals ING en KBC hebben staatsteun ontvangen onder de vorm van

zogenaamde silent participations. Deze zijn te vergelijken met preferente aandelen maar kunnen niet

worden verhandeld en verwateren het gewone aandelenkapitaal niet.

Niet alleen het kernkapitaal wordt sterk beïnvloed door Basel III, er is ook een duidelijke weerslag terug te

vinden op toekomstige winsten. De stijgende kapitaalkost, een dalende leverage en de nood aan zeer

liquide activa voor het halen van de liquiditeitsratio‟s zorgen voor de sterkste dalingen van de ROE.

73

Figuur 29 Impact Basel III op ROE Europese Banken (Härle, Heuser, Pfetsch, & Poppensieker, 2010)29

5.2.4 Mogelijk ongewenste gevolgen Basel III

Hoewel de reglementering nog niet definitief is kan men toch reeds een aantal kanttekeningen plaatsen bij

de effectiviteit van een aantal maatregelen.

Het gebruik van een central clearinghouse zorgt er niet altijd voor dat het tegenpartijrisico vermindert. In

sommige omstandigheden vergroot het zelfs aangezien de mogelijkheden voor netting verminderen en er

meer onderpand vereist is (Duffie & Zhu, 2010). De motivatie om de clearinghouses een grotere rol toe te

dichten is terug te vinden in het feit dat er ten tijde van de financiële crisis weinig problemen waren in deze

sector. Verder is een groot deel van de paniek ten tijde van het Lehmanfaillissement veroorzaakt door een

gebrek aan informatie over wie welke posities bezat in deze OTC-derivaten, waardoor er veel ruimte was

voor speculatie en verdachtmakingen (informatiebesmettingseffecten). Duidelijkheid over deze posities

zou deze onzekerheid in de toekomst wegnemen (Ferrari & Franck, 2011).

Het risico op een daling van het aantal verstrekte leningen door banken is ook reëel door de strengere

kapitaalvereisten. Een studie uitgevoerd in opdracht van de BIS wees uit dat een stijging van de

kapitaalvereisten met één procent binnen de vier jaar na 4.5 jaar een daling van de kredietverlening

veroorzaakt met een mediaan van 1.4%. Tegelijk verhalen de banken de hogere financieringskosten op

particulieren en bedrijven door middel van een stijging van de intrest met een mediaan van 15.4

basispunten (Macroeconomic Assesment Group, 2010). Om de gevolgen op de kredietverlening te

beperken werd dan ook beslist om een lange implementatieperiode voor de Basel III normen in te lassen.

29

Cijfers zijn berekend in de veronderstelling dat het extra benodigde Tier 1 kapitaal wordt opgevangen door een kapitaalverhoging

74

Tabel 22 Impact Basel III op de kredietverlening van banken (Macroeconomic Assesment Group, 2010)

Deze daling in de kredietverlening heeft vervolgens een invloed op de groeisnelheid van de economie, die

wordt weergegeven in de onderstaande tabel.

Tabel 23 Impact Basel III op de jaarlijkse groei van de economie (Macroeconomic Assesment Group, 2010)

Hiertegenover moet worden gesteld dat niet enkel de kosten, maar ook de baten van de nieuwe normen in

beschouwing moeten worden genomen. Strengere kapitaal- en liquiditeitsvereisten zorgen ervoor dat de

kans op nieuwe financiële crisissen wordt verminderd wat er op zijn beurt voor zorgt dat mogelijk hoge

kosten worden vermeden. Indien men de som maakt van beide wordt het duidelijk dat de baten van de

strengere eisen opwegen tegen de kosten. (Basel Committee on Banking Supervision, 2010) Hierbij moet

opgemerkt worden dat zeer veel afhangt van de onderliggende assumpties in het model.

75

Figuur 30 Lange termijn economische gevolgen Basel III (Basel Committee on Banking Supervision, 2010)

De mogelijkheid bestaat ook dat bepaalde activiteiten, die momenteel nog worden uitgeoefend door

banken, zullen worden afgestoten wegens te strenge vereisten, vooral bij investment banking, waardoor

deze kunnen verdwijnen in het ongereguleerd gedeelte van de financiële sector (Härle, Heuser, Pfetsch, &

Poppensieker, 2010). Een voorbeeld hiervan kan men reeds terugvinden in de VS en meer recent ook in

Europa. Naast het plaatsen van deposito‟s op spaarrekeningen kan men deze ook deponeren bij money

market funds die ook een vaste rente aanbieden maar niet gereguleerd zijn. Een aantal van deze fondsen

kwam reeds in de problemen ten tijde van de crisis door investeringen in effectisering van activa.

Momenteel financieren veel van deze fondsen de liquiditeitsbehoeften van Europese banken in dollar voor

hun gesecuriseerde activa op korte termijn. Een te strenge regulering voor bepaalde producten zou een

verdere ontwikkeling van deze sector bewerkstelligen (Ferrari & Franck, 2011).

Het feit dat men financiering via de interbancaire markt wil verminderen, door er via de liquiditeitsratio‟s

ook een gewichtsfactor aan vast te hangen, kan de liquiditeit van deze markt verminderen. Daardoor kan

het moeilijker worden om overdaagse liquiditeitstekorten op te vangen en is er een kans dat het

systeemrisico vergroot wanneer de centrale banken niet actief interveniëren. Een andere factor die

mogelijk extra systeemrisico kan uitlokken is een liquiditeitsschok waardoor banken genoodzaakt worden

om hun liquide activa te verkopen (fire sales). Dit kan een negatieve invloed hebben op de prijzen

waardoor er verspreidingseffecten kunnen ontstaan naar andere banken. Een gedachtegang die hierbij

zou moeten overwogen worden, is het niet bindend maken van de liquiditeitsratio‟s maar instellingen de

mogelijkheid geven hier tijdelijk onder te gaan. De reden hiervoor is dat de procycliciteit die zich reeds

bevindt in de solvabiliteitsvereisten ook een duidelijke, nadelige rol kan gaan spelen in de liquiditeitsratio‟s

(Ferrari & Franck, 2011).

76

6. Conclusie

Het oorspronkelijke onderzoeksopzet van deze thesis was de fundamentele redenen te achterhalen

waarom Fortis bijna failliet is gegaan. Dit blijft ondanks het bespreken van de vele oorzaken van de

financiële crisis en de bijhorende problemen bij Fortis een moeilijke evenwichtsoefening. Het feit of Fortis

al dan niet grote fouten heeft begaan is niet eenduidig te bepalen. Het gebrek aan publieke informatie,

buiten de jaarrekeningen en de verschillende onderzoeken, over de posities waarin Fortis heeft

geïnvesteerd en het risk management dragen hier zeker toe bij . Algemeen kan worden gesteld dat een

combinatie van factoren ertoe heeft geleid dat de bank ten onder ging, waarbij de ene factor de andere

beïnvloedde en Fortis als het ware in een negatieve spiraal terechtkwam die moeilijk te stoppen was.

Hierbij is het wel belangrijk te vermelden dat Fortis getroffen werd door alle mogelijke aspecten die eigen

waren aan de financiële crisis. In tegenstelling tot een bank zoals bijvoorbeeld KBC die vooral zware

waardeverminderingen moest nemen op haar portfolio gestructureerde kredieten maar minder

liquiditeitsproblemen kende.

De overname van ABN AMRO aan de vooravond van de crisis kan men zeker en vast zien als de inleiding

op de financiële problemen bij Fortis. De alsmaar verslechterende marktomstandigheden tijdens de

integratie van ABN AMRO in Fortis, de vertragingen opgelopen door juridische moeilijkheden met de DNB

en de Europese Commissie, gecombineerd met de hoge prijs die betaald werd voor ABN AMRO zorgden

ervoor dat Fortis in een strak keurslijf werd gedwongen en weinig manoeuvreerruimte had om te

antwoorden op de extreme marktomstandigheden. Gezien de grootte van de overname zou het zelfs een

moeilijk te klaren klus zijn geweest in normale tijden. Zeker met betrekking tot de solvabiliteit was de

speelruimte beperkt. De mogelijkheden voor het ophalen van extra kapitaal waren reeds zo goed als

opgebruikt door de grote kapitaalverhoging die nodig was voor het doen slagen van de overname en het

feit dat de verkoop van niet strategische activa zo lang op zich deed wachten.

De transformatie van de bank naar Angelsaksisch model onder invloed van CEO Jean Paul Votron,

zorgde ervoor dat Fortis extra hard getroffen werd door de crisis. In de zoektocht naar groeimogelijkheden

in segmenten met hogere winstmarges, waagde Fortis zich meer en meer op de markt van de

gestructureerde kredieten. Het veranderde van een loutere investeerder in gestructureerde kredieten naar

een bedrijf dat zelf structuring activiteiten aanbood aan institutionele investeerders. Tegelijk hield het nog

een grote portfolio aan van gestructureerde activa met behulp van een off-balance vehikel (Scaldis). De

grote verliezen, die op deze activa geboekt werden door dalende vastgoedprijzen en de verplichte mark-

to-market waardering, hadden een rechtstreekse invloed op zowel de solvabiliteits- als de

liquiditeitspositie. De solvabiliteit werd aangetast door de verplichte waardeverminderingen die deels

rechtstreeks, deels onrechtstreeks op het eigen vermogen moesten worden geboekt omwille van de IAS-

normen.

77

De liquiditeitspositie kwam in het gedrang doordat de externe schuldfinanciering van Scaldis opdroogde

door het verlies van vertrouwen door investeerders. Als gevolg hiervan was Fortis verplicht om

rechtstreekse liquiditeitssteun toe te staan om verdere reputatieschade te vermijden.

De onzekerheid die hierbij ontstond op de financiële markten, door onwetendheid over enerzijds de

grootte van de posities in gestructureerde kredieten en anderzijds de grootte van de off-balance banking

activiteiten van de banken, zorgde voor een quasi volledige opdroging van de liquiditeiten op de

interbankenmarkt. Door het grote verschil in maturiteit tussen de activa en passiva, grotendeels

veroorzaakt door de Nederlandse bankactiviteiten, was Fortis sterk afhankelijk van deze oorspronkelijk

goedkope vorm van financiering. De schok die door de financiële markten ging als gevolg van het

faillissement van Lehman Brothers had dan ook zware repercussies voor de liquiditeitspositie van Fortis.

Vanaf dan was de bank genoodzaakt om voortdurend een beroep te doen op de noodfinanciering

voorzien door de verschillende centrale banken. Het structurele en steeds stijgende liquiditeitstekort,

veroorzaakt door de sterke afname van de depositobasis en het dalende vertrouwen in Fortis,

gecombineerd met de grootte van de bank vergeleken met het BBP van de betrokken overheden en de

financiële problemen bij andere instellingen zorgden ervoor dat de overheden geen andere optie zagen

dan over te gaan tot een gedwongen splitsing en verkoop van Fortis. Hierbij hadden Nederland en België

vooral oog voor de financiële stabiliteit in eigen land.

Verschillende oorzaken voor de ondergang van de Belgische grootbank kunnen worden teruggekoppeld

naar dieperliggende redenen waarbij algemeen kan gesteld worden dat het risk management niet

voorzien was op dergelijke crisissituaties. Niet alleen het management van de bank maar ook de

regelgeving en supervisie schoten tekort in de crisis. Een cruciale rol was hierbij weggelegd voor de

Baselregulering.

Het bepalen van de minimumkapitaalvereisten aan de hand van ratings van de verschillende activa

veroorzaakte bij de banken sterke incentives om meer risico‟s te nemen en tegelijkertijd het risicogewogen

kapitaal te verminderen. De risico‟s verbonden met de effectisering van activa werden verkeerd ingeschat

omwille van incorrecte tijdsinvariante modellen met verkeerde onderliggende assumpties. Hierdoor kregen

deze activa systematisch een hogere rating. Daarbovenop kwam het feit dat banken voor activa, die zich

in zogenaamde off-balance vehikels bevonden minder kapitaal moesten aanhouden. Er werd

verondersteld dat de risico‟s gedragen werden door andere, externe investeerders. De

liquiditeitsfaciliteiten die door banken aan deze vehikels werden gegeven waren louter en alleen om de

naambekendheid van het programma te verhogen en hielden zogenaamd geen wezenlijk risico in. De

realiteit heeft het tegendeel bewezen. De basisprincipes van risicogewogen kapitaal verhoogden ook

stelselmatig de procycliciteit in de financiële sector doordat in tijden van crisis banken verplicht worden om

meer kapitaal aan te houden terwijl kapitaal schaarser te vinden is.

78

In de context van het gebruik van incorrecte modellen met verkeerde onderliggende assumpties, kan ook

het gebruik van de VaR-indicator worden gesitueerd. Deze wordt gebruikt voor het bepalen van het

handelsrisico en de grootte van het economisch kapitaal. Door het wijdverspreide gebruik van de indicator

steeg de volaliteit van verschillende activaprijzen sterk. Een stijging van de VaR zorgde voor de verkoop

van activa, om de hoeveelheid aan te houden kapitaal te verminderen, resulterend in een negatieve

vicieuze cirkel die de waarde van de handelsportfolio en dus ook de resultaten van de bank negatief

beïnvloedde. De onderschatting van zogenaamde tail events, het gebruik van historische simulatie en het

niet incorporeren van bepaalde risico‟s zorgden voor een systematische foutenmarge en bijgevolg een

sterke onderschatting van de VaR in stressperiodes. Specifiek voor gestructureerde kredieten was het

gebrek aan gegevens door het recente ontstaan van deze activa een groot probleem.

In de Basel II normen wordt onderscheid gemaakt tussen markt-, kredieten operationeel risico als

classificatie voor de verschillende soorten risico. Liquiditeitsrisico ziet men als een onderdeel hiervan en

wordt bijna niet vermeld. Achteraf bleek dit een schromelijke onderschatting van dit type risico aangezien

meerdere banken ten onder zijn gegaan ten gevolge van zware liquiditeitsproblemen (bijvoorbeeld

Northern Rock). De veronderstellingen dat liquiditeitsrisico zich enkel bevond aan de kant van de

financiering, activa altijd aan een marktconforme prijs konden worden verkocht en de interbancaire markt

een perfect, liquide kapitaalmarkt was bleken niet te kloppen. Centrale banken werden dan ook verplicht

om de geldkraan volledig open te draaien opdat de continuïteit van veel banken niet in het gedrang kwam.

Verder zijn er nog twee andere, dieperliggende redenen die slechts kort aan bod komen in deze thesis

maar wel vermeldenswaardig zijn specifiek voor Fortis. Het feit dat Fortis op het toppunt van de crisis

geen volwaardige CEO had na het ontslag van Votron, zorgde ervoor dat er als het ware een

machtsvacuüm ontstond waardoor cruciale beslissingen niet snel konden worden genomen. Een andere

factor die evenwel niet kan worden gekwantificeerd is het gebrekkige management van de informatie (en

dan meer specifiek de IT infrastructuur) betreffende de posities die Fortis in had genomen. Het niet in

staat zijn om snel informatie te krijgen over de geconsolideerde liquiditeitspositie of andere belangrijke

factoren stond een snelle en adequate beslissingsvorming zeker in de weg en verhoogde de onzekerheid

over de groep.

In de postcrisisperiode, waarin men zich nu bevindt, wordt de vraag gesteld hoe de Amerikaanse

vastgoedcrisis zich heeft kunnen verspreiden over de volledige financiële sector. De aanwezigheid van

systeemrisico verklaart deze vraag grotendeels en is dan ook een onderdeel dat vandaag de dag intensief

wordt bestudeerd. Informatiebesmettingseffecten, de vicieuze cirkel van dalende activaprijzen en de

faillissementen van instellingen worden algemeen gezien als de mechanismen die zorgen voor een snelle

verspreiding van problemen doorheen de financiële sector. Momenteel worden verschillende methodes

bekeken hoe men dit systeemrisico kan meten en men dit specifiek kan opvangen.

79

Een belangrijke rol is hierbij weggelegd voor de instellingen die als systemisch worden beschouwd door

de toezichthouder en die in de toekomst waarschijnlijk hogere kapitaalvereisten of andere restricties zullen

opgelegd krijgen.

Deze strengere kapitaalvereisten zullen vastgelegd worden in de nieuwe Basel III normen. Gecombineerd

met verschillende andere aspecten, waarbij de nadruk ligt op het verhogen en verbeteren van de kwaliteit

van het kernkapitaal, verlagen van de leverage, het beschouwen van liquiditeitsrisico als een volwaardige

risicocomponent en een verhoging van de kapitaalvereisten van verschillende soorten activa. De Basel III

normen liggen nog niet volledig vast maar nu al is men zeker dat deze een grote invloed zullen hebben op

de gehele financiële sector op vlak van return on equity en kapitaalkost. Het ultieme doel van Basel III is

nieuwe financiële crisissen te vermijden of banken en toezichthouders er op zijn minst beter op voor te

bereiden. Belangrijk hierbij om weten is of deze nieuwe normen al dan niet nieuwe risico‟s met zich mee

brengen. Er kunnen onder meer vragen worden gesteld bij het gebruik van central clearinghouses voor

OTC-derivaten, de mogelijke procycliciteit van de nieuwe liquiditeitsnormen en de lange termijn gevolgen

voor de economie op vlak van kredietverlening.

VIII

Bibliografie

Adrian, T., & Brunnermeier, M. k. (2009). CoVaR. Federal Reserve Bank of New York.

Adrian, T., & Shin, H. S. (2008). Liquidity & Leverage. J. Finan. Intermediation , 418 - 437.

Aragones, J., Blanco, C., & Dowd, K. (sd). Learning curve extreme value VAR. Derivatives Week .

Bank of Australia. (2007). Capital adequacy: measurement of capital.

Basel Committee. (2005). International convergence of capital measurement and capital standards. Basel

committee on banking supervision.

Basel Committee on Banking Supervision. (2010). An assessment of the long-term economic impact of stronger

capital and liquidity requirements. Basel: Bank for International Settlements.

Basel Committee on banking supervision. (2010). Basel III: a global regulatory framework for more resilient banks

and banking systems. Basel: Bank For International Settlements.

Basel Committee on Banking Supervision. (2010). Basel III: International framework for liquidity risk measurement,

standards and monitoring. Basel: BIS.

Basel Committee on banking supervision. (2009). Enhancements to the Basel II framework. Basel Committee.

Basel Committee on banking supervision. (2008). Principles for sound liquidity risk management and supervision.

Basel: Bank for International Settlements.

Basel Committee on banking supervision. (2006). Studies on credit risk concentration. Basel: Bank for international

settlements.

Basel, Committee. (2003). Public disclosure by banks: results of the 2001 Survey.

Board of governors of the federal reserve system. (2008). Monetary Policy Report to the Congress.

Brunnermeier, M. K. (2009). Deciphering the liquidity and credit crunch 2007-2008. Journal of economic

perspectives , 77-100.

Comité voor systeemrisico en systeemrelevante financiële instellingen. (2010, Oktober 26). Info over

systeeminstellingen in België. Opgeroepen op April 20, 2011, van Nationale Bank van België .

Coval, H. D., Jurek, J. W., & Stafford, E. (2007). Economic catastrophe bonds.

Cremers, F., Drion, C., & Scholtes, C. (2010). Verslag van het onderzoek naar Fortis n.v. Amsterdam:

Ondernemingskamer van het gerechtshof Amsterdam.

Cuoco, D., & Hong, L. (2004). An analysis of VaR-based capital requirements.

Dayal, R., Garabedian, J., Luther, L.-U., Rhodes, D., & Tang, T. (2009). Living with new realities: creating value in

banking 2009. Boston: The Boston Consulting Group.

De Nederlandsche Bank. (sd). Capital adequacy directive (2006/49/EC). Opgeroepen op 2010, van DNB:

http://www.dnb.nl/openboek/extern/id/en/all/41-122421.html

IX

De Nicolo, G., & Kwast, M. L. (2001, Juni 19). Systemic risk and financial consolidation: are they related?

Opgeroepen op April 4, 2011, van

http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=279912&rec=1&srcabs=1027718

De Tijd. (2008, September 15). Fortis voor 137 miljoen euro direct blootgesteld. De Tijd .

Deutsche Bank. (sd). Banking and stock glossary. Opgeroepen op maart 4, 2011, van Deutsche Bank homepage:

http://www.db.com/lexikon/lexikon_de/content/index_e_1172.htm

Drehman, M., & Tarashev, N. (2011). Systemic importance: some simple indicators. BIS Quarerly Review , 25 - 37.

Duchateau, S. (2010). Financial Engineering. Brussel: HUB.

Duffie, D. (2007). Innovations in credit risk transfer: implications for financial stability. Stanford University.

Duffie, D., & Zhu, H. (2010). Does a central clearing counterparty reduce counterparty risk. Stanford University.

ECB. (2007). The EU arrangements for financial crisis management. Monthly Bulletin february , 73-84.

Eckner, A. (2007). Computational techniques for basic affine models of portfolio credit risk. Stanford University.

European Central Bank. (2004). Credit risk transfer by EU banks: activities, risk and risk management. ECB.

Ferrari, S., & Franck, T. (2011, Mei 9). Visie van de Nationale Bank van België op diverse aspecten van syteemrisico

en Basel III. (T. Dhondt, Interviewer)

Financial Stability Board. (2009, Maart 12). Twenty-Second Meeting, London: Press Release: FSF decides to broaden

its membership. Opgeroepen op Februari 28, 2011, van Financial Stability Board :

http://www.financialstabilityboard.org/press/pr_090312b.pdf

Fortis. (2009). Annual results 2008 presentation.

Fortis Bank. (2008). Jaarrekening 2008.

Fortis Bank. (2009). Structured credit portfolio end of Q4 2008.

Fortis. (2008). Consolidated interim financial statements for the first half-year 2008.

Fortis. (2008). Consolidated interim financial statements for the first half-year 2008.

Fortis. (4de kwartaal 2007). Consolidated quarterly financial report.

Fortis. (2008). Financial & Operational overview 2007.

Fortis. (2008). Financial & Operational review 4 aug 2008.

Fortis. (2008). Financial and operational overview first quarter of 2008.

Fortis. Financial statements 2007.

Fortis. (2007). Fortis Corporate Governance Report .

Fortis. Fortis jaarrekening 2006.

X

Fortis. (2007). Fortis jaarrekening 2007.

Fortis. (2007). Full year 2007 results presentation. Brussel.

Fortis. (2006). Geconsolideerde jaarrekening Fortis 2006.

Fortis. (2005). Jaaroverzicht 2005.

Fortis. (2007). Jaaroverzicht 2007.

Fortis. (2005). Jaarverslag 2005.

Fortis. (2009). Persbericht betreffende de transacties tussen Fortis holding, de belgische staat, fortis bank & BNP

Paribas.

Fortis. (2008). Presentation results first 6 months 2008.

Franklin R., E., & Frederic S., M. (1995). The decline of traditional banking: implications for financial stability and

regulatory policy. Economic Policy Review , 27 - 47.

Freshfields Bruckhaus Deringer. (2009). Regulatory capital reform. Freshfields Bruckhaus Deringer.

Gai, P., Kapadia, S., Millard, S., & Perez, A. (2008). Financial innovatio, macroeconomic stability and systemic crises.

The economic journal , 401-426.

Georg, C.-P. (2011). Basel III and systemic risk regulation: what way forward? Halle: Global Finanical Markets.

Goff, C., & Jenkins, P. (2011, Maart 29). HSBC chairman calls for systemic list of banks. Opgeroepen op April 4, 2011,

van Financial Times: http://www.ft.com/cms/s/0/2069bd4a-5a41-11e0-86d3-00144feab49a.html#axzz1J0nZhJi7

Goordy, M., & Heitfield, E. (2002). Estimating default correlations from short panels of credit rating performance

data.

Greenbaum, S., & Thakor, a. (1987). Bank funding modes: securitization versus deposits. Journal of banking and

finance , 379-392.

Härle, P., Heuser, M., Pfetsch, S., & Poppensieker, T. (2010). Basel III: what the draft proposals mean for European

Banking? McKinsey&Company.

Hellwig, M. F. (2009, Februari). Systemic risk in the financial sector: an analysis. De economist , pp. 129-207.

Horman, G., Van Gerven, W., Vermeiren, R., & Kilesse, A. (2009). Voorlopig rapport van het college van experts.

Brussel.

Hübner, G., Massart, M., Swolfs, L., & Van Gerven, W. (2009). Rapport préliminaire du collège d'experts.

IASC Foundation. (sd). IFRS. Opgeroepen op Maart 2, 2011, van IFRS 7 financial instruments: disclosures:

http://www.iasb.org/NR/rdonlyres/8177F9A2-EB2F-45A3-BBF3-3DE7DCB13E1A/0/IFRS7.pdf

International Monetary Fund. (2009). Global financial stability report. Washington DC: IMF.

XI

International Monetary Fund. (2007, April). Market developments and issues, global financial stability report.

Washington DC.

Investopedia. (sd). Info over Basel I. Opgeroepen op december 31, 2010, van Investeringswebsite:

http://www.investopedia.com/terms/b/basel_I.asp

Janssens, J., Lamoot, J., & Nguyen, G. (2007). Liquidity risk in the banking sector: the Belgian perspective. Financial

Stability Review , 123-133.

Keoun, B. (2008, Juli 13). Citigroup's $1.1 Trillion of Mysterious Assets Shadows Earnings. Opgeroepen op Februadi

28, 2011, van Bloomberg: http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=a1liVM3tG3aI

KPMG. (2010). Basel 3 pressure is building. KPMG.

Krahnen, J. P., & Wilde, C. (2008). Risk transfer with CDOs.

Larsen, P. T. (2007, Augustus 17). Goldman pays the price of being big. Financial Times .

Macroeconomic Assesment Group. (2010). Assessing the macroeconomic impact of the transisition to stronger

capital and liquidity requirements. Basel: Bank for International Settlements.

Management The Children's Investment Fund. (2007, 20 2). The Wall Street Journal. Opgehaald van The Wall Street

Journal: http://online.wsj.com/public/resources/documents/tciletter-0918.pdf

Mollenkamp, C. (2007, November 27). HSBC becomes first bank to bail out troubled SIVs. The economist .

National Bank of Belgium. (2011). New architecture for the supervision of the financial system in Belgium. Belgian

prime news , 4.

Nationale Bank van België. (2009). Financial Stability review 2009. Brussel: NBB.

Nationale Bank van België. (2010). Financial Stability Review 2010. Brussel: NBB.

Neftci, S. (2000). Value-at-Risk calculations, extreme events and tail estimation. Journal of Derivatives , 23-37.

New York University - Leonard N. Stern School of Business. (sd). Value at risk. Opgehaald van

http://www.stern.nyu.edu/: http://pages.stern.nyu.edu/~adamodar/pdfiles/papers/VAR.pdf

Nguyen, G. (2003). The Belgian Interbank Market: interbank linkages and systemic risk. Financial Stability Review ,

105-120.

Nikolaou, K. (2009). Liquidity risk concepts, definitions and interactions. ECB.

Nocera, J. (2009, januari 4). Risk Mismanagement. New York Times .

Padel, Y. (2007). Minimul capital requirement Basel II: credit default model & its application. Vrije Universiteit

Amsterdam.

Praet, P. (2010). Building a more stable financial system: regulatory reform in a post-crisis perspective. Nationale

Bank van België.

Sephiha, Michielsen. (2009). Bankroet.

XII

Siddiqi, J. (2009, December 20). Risk management and Basel II.

The Boston Consultin Group. (2010). Facing new realities in European banking: risk management after the crisis and

impact of Basel III. BCG.

The Economist. (2009, Januari 22). In Plato's cave. The economist .

The economist. (2010). The gods strike back: a special report on risk management. The economist.

The federal reserve board. (2009). Monetary policy report of february 2009. Opgeroepen op December 31, 2010,

van Annual report fed 2009: http://www.federalreserve.gov/boarddocs/rptcongress/annual08/sec1/c1.htm

Thorp, S., & Silvennoinen, A. (2010). Financialization, crisis and commodity correlation dynamics. University of

technology Sydney.

Vlaamse Federatie van beleggingsclubs en beleggers. (2008). Forits: een terugblik op de feiten. VFB.

Wilde, C., & Jan, K. P. (2006). Risk Transfer with CDOs and systemic risk in banking. Center for financial studies an

der Universität Frankfurt.

Woods, M., Dowd, K., & Humphrey, C. (2008). The value of risk reporting: a critical analysis of value-at-risk

disclosures in the banking sector. Int. J. Financial Services Management , 45-64.

De weg naar het bijna failliet: Fortis

Documents

Transcript of De weg naar het bijna failliet: Fortis