B-5221 Crisis van vertrouwen B5 - NSOB · taboes zijn niet langer van toepassing. De financiële...

De crisis van het vertrouw

en en het vertrouwen na de crisis

De risico’s van het vertrouw

en op vertrouwen

Dit is een uitgave van:Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | DirectiePostbus 20011 | 2500 ea Den Haagwww.rijksoverheid.nlDecember 2010 | B-5221

De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen

1


2

Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van het onderzoek berust bij de auteurs. De inhoud vormt niet per definitie een weergave van het standpunt van de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

3


november2010

Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB)Dr. L.H.J. Noordegraaf-EelensProf. dr. P.H.A. FrissenDr. M.A. van der Steen

5

‘Zeker, vertrouwen is een heroïsche daad: je moet jezelf overwinnen en het risico nemen dat de ander het geschonken vertrouwen schendt. Vertrouwen is dan ook een uiterst humane maar gevaarlijke deugd.’ (Gerard Bodifée, Trouw, 16 september 2008)

7

Inhoud1. Inleiding 5 1.1 Eenverkenningvanvertrouwen 5 Eendwingendgesprek 5 Hetapplausvoorbij 5 Vertrouweninarrangementenvooroverheidssturing 6 1.2Opzetendoelvanhetessay 6

2. Vertrouwen als reductie van complexiteit 9 2.1Watisvertrouwen? 9 2.2Deniveausvanvertrouwen 11 2.3Beschadigingvanvertrouwen 12 Verwachtingenteleurstelling 12 Zelfregulerendemechanismen 13 2.4Wantrouwen:calculatieencompensatie 14 Calculatie 14 Compensatie 15 2.5Driekanttekeningenbijvertrouwen(enwantrouwen) 16 2.6Eendoordachte‘inzet’vanvertrouwen 17

3. Casus: Fortis en de vrije val van het vertrouwen 19 3.1EenreconstructievandeondergangvanFortis 19 OnduidelijkheidoverdestaatvanFortis:watiswaar? 19 Desectorinverval,Fortisinliquiditeitsproblemen? 20 Strijdtegeneenfaillissement 20 Destaatgrijptin 21 Omstredenzekerheid 22 Politiekedynamiek 22 NationalisatievanFortis 23 3.2Een(pogingtot)herstelvanvertrouwen 24 3.3Complicatiesenkansenbijhetherstelvanvertrouwen 25 Dedestructievewisselwerkingtussen‘vertrouwenin’en‘vertrouwenop’ 25 Pogingentotherstelvanvertrouwenleidentoteenverliesaanvertrouwen 25 Hetherstelkomtvanbuiten,zolangereengeloofwaardigbuitenis 27 Zelfreferentieelvertrouwen,‘zeggeniszien’ 27 3.4Conclusie:lessenuitdecasusFortis 27

4. De lessen en het analysekader: vertrouwen als houvast voor bestuur? 30 4.1Vertrouwenineeninterbestuurlijkerelatie 30 4.2Vertrouwen:relatieentoekomstscenario’s 31 Watisdeaardvanderelatie?Opgelegdofvrijwillig? 31

8

4.3Complicatiesbijvertrouwenopvertrouwen? 32 Opgelegdevrijwilligheid 32 Ruimtevoormeerderescenario’s 32 Eendubbelekwetsbaarheid 33 Lageretransactiekostenvormendebasis 33 Desymboliekvanvertrouwen 33 4.4Conclusie:gematigdvertrouwen? 33

5. Conclusie 36 5.1.Derisico’svanhetvertrouwen 36 Deongrijpbaarheidvanvertrouwen 36 Hetrisicovanhetherstelvanvertrouwen 36 Vertrouwenismaarbeperktzelfregulerend 37 Degelaagdheidvanvertrouwen 37 Onbestuurbarereflexiviteit 38 Hetvertrouwenkomtvanbuiten 38 5.2 Vanvertrouwengevennaarbetrouwbaarzijn 39 Redundantesystemenzijnmeertevertrouwen 39 Inzettenopbetrouwbaarheidinplaatsvanopvertrouwen 39

6. Referenties 43 Casuïstiek 43

9

1.1Eenverkenningvanvertrouwen

HetMinisterievanBZKheeftdeNSOBgevraagdeenverkenninguittevoerenvandemogelijkerolvanvertrouweninoverheidssturing.Eeneersteaanleidingisdefinanci-elecrisisvandeafgelopenjaren(2008-2010),dieomeenherbezinningophetvertrou-wensbegripvraagtenderolvandeoverheiddaarin.Immers,vertrouwenistamelijk‘plotseling’eenschaarsgoedgeworden.Althans,wezijngeconfronteerdmetdeprijsvaneengebrekaanvertrouwen.Datheefteennieuweimpulsgegevenaanhetthema,dateerderonderandereomstandighedenookalonderwerpwasvaneenaantalbeschouwingen.ZopubliceerdedeNederlandscheBank(DNB)in2005noghetrapportgetiteld:Vertrouwen, cement van de samenleving en aanjager van de economie (Prast, Mosch, en van Raaij, 2005).Detitelisfeitelijkdeboodschapvanhetboek.Vertrouweniseencrucialefactorbinnendeeconomie.DoorhetvertrouwentecreërenenteonderhoudenlevertdeNederlandscheBankeencrucialebijdrageaandeeconomie.Zondervertrouwengaathetniet.Datleekin2005nogeentamelijkeopendeurenhetrapportleiddetoenookniettotbijzonderveelophefofreactie.Natuurlijkisdatbelangrijkenhetgaatookgoed,alkunnendingenaltijdnogbeter,zowasdealgemenereactie.Inmiddelswetenwebeter.

1.Inleiding

10

Een dwingend gesprekDatdeomstandighedendanigzijnveranderd,endatdaarmeeookhetgesprekeenveelmeerdwingendkarakterheeftgekregen,bleekbijdepresentatievaneenanderrapportoververtrouwen,inhetvoorjaarvan2009.Alsreactieopdefinanciëlecrisispresen-teerdedecommissieMaas(2009)hetrapportNaar een herstel van vertrouwen.Ookhierdektdetiteldeboodschapuitstekend:hetvertrouwenisverdwenenenmoethersteldworden.Ensnel.Maarhoe?Hetrapportpresenteertaanbevelingenoverdewijzewaarophetvertrouwen,datmetdefinanciëlecrisisisverdwenen,mogelijkerwijshersteldkanworden.Daartoezijnvergaandeinterventiesgewenstengelegitimeerd.Kostennochmoeitemoetengespaardwordenomhetvertrouwenteherstellenentaboeszijnnietlangervantoepassing.Definanciëlecrisisheeftimmerslatenzienhoebelangrijkvertrouwenisvoordeeconomieenwatergebeurtalsbankenelkaarendeklantendebankennietmeervertrouwen.DeboodschapvanhetDNBrapportuit2005heeftzichovertuigendbewezen,alleennietopdemanierdieDNBtoenhadvoorzien.Hetisinderdaadhetcementvandesamenlevingendeaanjager–zelfsdepijler–vandeeconomie.Deprijsvanvertrouwen,ofvaneentekortdaaraan,isextreemhooggebleken.Eninspanningendieherstelbeogenblijkenmoeizaamtewerken.Opspreekwoordniveauwistenwedatal.Eenconfrontatiein‘reallife’metdetegeltjeswijs-hedenblijftbijzonderpijnlijkenvooroverheidssturingzeerproblematisch.Deoverheidheeftdaaromacuutbehoefteaaneeninterventierepertoirevoorhetherstelvanvertrouwen.

Het applaus voorbijEentweedeaanleidingvoordevraagnaareenoverzichtvandekennisoververtrouwenstaatlosvandekredietcrisisenhetrecenteacuteverliesvanvertrouwenineensectorwaarindatcruciaalis.Vertrouweniseenapplausbegrip:iedereeniserinbeginselvoor,zekeralshethemofhaarzelfbetreft.Hetwordtveelgebruiktinallerleivormenvanpolitieke,bestuurlijkeenambtelijkeuitingen.Deoverheidwilzichmeeropbasisvanvertrouwentotdesamenlevingverhouden.VooralsindshetaantredenvandeeerstekabinettenBalkenendeisdenadrukopvertrouwentussenoverheidensamenlevingtoegenomen.Tegelijkertijdmetdetoenemenderetorischeaandachtisderolvanvertrouwennogmaarzeerbeperktinconceptueleénpraktischezindoordeverschil-lendekabinettenuitgewerkt.Erwordtveelovergesproken,maarweinigconcreetmeegedaan.Overdemanierwaaropvertrouweneenproductieverolkanspeleninsturings-relatiesisnogmaarweinigconcreetmateriaalbeschikbaar.Vaakgaathetomabstracteintentieverklaringen(‘meervertrouwen,minderwantrouwen’)ofomdereproductievandeeerdergenoemdetegeltjeswijsheden(‘vertrouwenkomttevoetengaattepaard’).Eenadequatedoordenkingvanwatvertrouweninsturingsrelatiesis,wathetdoetenkanenhoehetopminofmeerinstrumentelewijzetenbehoevevansturingkanwordeningezet,ontbreektvooralsnog.Datbetekentdatweofwelzomaarwat

11

doenofdatweindepraktijknietsdoen.Beidegevallenstrokennietmetdatgenewatinhetpolitiekediscoursoveroverheidssturingwordtverkondigd.Daaromishetinteressantomeenmeergestructureerdeverkenningteondernemennaarwatdeintroductievanvertrouweninderelatievandeoverheidmetdesamenlevingbetekent.Enwatdatmethetapplausdoet.

Vertrouwen in arrangementen voor overheidssturingVanuitbeideaanleidingenwerkenweinditessayaaneenverkenningvanhetfunctio-nerenvanvertrouwen(hoehetwerkt,zichontwikkelt,verdwijnt,versterkt,etc.),maarookaandefunctievanvertrouwen(hoehetingezetkanwordeninsturing).Wewillenmetditessayeenwisselwerkinginitiërentussenderolvanvertrouwenindefinanciëlesector,endeinzetvanvertrouwendoordeoverheidinsturingsrelaties.Daaromstaatdevolgendevraagcentraal:

Watbetekenendelessendiezijnopgedaaninderecentevertrouwenscrisisindefinanciëlesectorvoordebenuttingvanvertrouweninarrangementenvan

overheidssturing?

Omdezevraagtebeantwoorden,formulerenwedrievoorbereidendevragen.Vanuitdebeantwoordingvandezevragengaanwevervolgensopdecentralevraagin.- Watisvertrouwen?- Welkelessenzijnuitdevertrouwenscrisisindefinanciëlesectorafteleidenoverde

inzetvanvertrouweninrelaties?- Hoekanvertrouwenwordeningezetineenrelatievanoverheidssturing?

Bijhetbeantwoordenvandezevragenbestedenweinhetbijzonderaandachtaanderisico’svanvertrouwen.Wantalsvertrouwenopgroteschaalwordtingezetishetnuttigennoodzakelijkomderisico’sdiedatmetzichmeebrengtinbeeldtekrijgen.Daarmeeproberenweonsnadrukkelijkteontworstelenaande‘intentieverklaringen’en‘geloofsuitdrukkingen’diedoorgaansmetdebattenoververtrouwengepaardgaan.Alleendoorderisico’svandeinzetvanvertrouweninsturingsrelatiesscherpinbeeldtebrengen,kangewerktwordenaanmanierenomdierisico’stebeheersenendesturingdaarmeeookproductieftemaken.Juistdoorderisico’stebelichtennemendekansenopsuccesvolleinzetvolgensonstoe.Enwordtduidelijkvoorwelketypedomeinenentakenvertrouwenkansrijkisenwaarniet.

1.2Opzetendoelvanhetessay

Inditessaykomenwelangsdevolgenderedeneerlijntoteenbeantwoordingvandecentralevraag.Inhoofdstuk2construerenweeentheoretischkadervoorhetanalyse-renvanvertrouweninrelaties.Dithoofdstukgaatopzoeknaardecoördinatenvanvertrouwenenwerkthetonderscheiduittussentweeverschillendevormenvanvertrouwen:vertrouwenin envertrouwenop.InhetEngels‘trust’en‘confidence’.Ook

12

wordthierinduidelijkgemaaktdatvertrouwen–zowelinalsop–eenuitzonderlijkeenrisicovollemanierisomrelatiesvormtegeven.Tweealternatievenvoorhetvormgevenvanrelatieskomeneveneensaanbod:calculatieencompensatie.Hetschemadathieruitontstaat,gebruikenwevoordeanalysevandeFortisCaseinhoofdstuk3.Inditverhaalgaathetomeen(uiterstmoeizaam)herstelvanvertrouwen.WatwezienisdatbijFortisbeidevormenvanvertrouwenbeschadigdrakenendatpogingenomhetvertrouwenteherstellenverlopen.Vanuitdelessenoverdemoeilijk-heidomvertrouwenteherstellenindefinanciëlecrisiskijkenwevervolgensnaardemogelijketoepassingvanvertrouweninrelatiesvandeoverheid.TweedoorBZKaangedragencasesdienenalsinputvoordithoofdstuk:“SamenaandeSlag,BestuursakkoordvanRijkenGemeenten”(2007)enhet“UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht”(2009).Inhetlaatstehoofdstukformulerenweopbasisvandecasesconclusiesoverdeinzetvanvertrouwendoordeoverheid.Onzestellingisdatdeoverheiduiterstterughoudendmoetzijnmethetinzettenvanvertrouwen.Aandeinzetvanvertrouwenzijnvolgensonsgroterisico’sverbonden.Onspleidooiisnietomdekansenopbatenvanwegedierisico’sachterwegetelaten,maaromzemeernadrukkelijkteoverwegen.Weformulerendaartoezesrisico’swaarmeeeenoverheid,diewilsturenopvertrouwen,inaanrakingkomt.Zodoendeheefthetessaynietalleenalsdoelomhetbegripvanvertrouwentevergroten.Hetgeeftookeenoverzichtvanvragendiegestelddienentewordenalssprakeisvaneenintentieomtesturenopvertrouwen.Daarmeevormthetmogelijkerwijseenbeginvaneenafwegingskadervooroverhedendieinhunrelatietotdesamenlevingofandereoverhedenvertrouwenwilleninzetten.

13

2.1Watisvertrouwen?

Hetveleenvaaknietduidelijkomschrevengebruikvanvertrouwennodigtuittoteennadereanalysevanditbegrip.AanknopingspuntdaarbijvormtdeomschrijvingvanvertrouwendoordesocioloogNiklasLuhmann(1979,2000).VolgensLuhmanngaathetbijvertrouwenomdereductievandecomplexiteit.Metcomplexiteitbedoelthijdatermeerderetoekomstscenario’smogelijkzijn,maardatwijgeenzekerheidhebben–ofkunnenkrijgen–overhetscenariodatzichvoorzaldoen.Cognitieverationaliteitschietdantekortvoorhetmakenvanafwegingen,omdatonvoldoendeinformatieoverdetoekomstgevondenkanworden.Omtehandelenisdusietsandersnodig.Vertrouweniseenmanieromdezeconfrontatiemetcomplexiteithanteerbaartemaken.Datdoenwedoorvertrouwenteschenkenaanééntoekomstscenario.Vertrouwenisdangeengarantie,maareerdereenpragmatischeverwachtingdateenbepaaldscenariozichzalvoltrekken.Wehoudeninonshandelendangeenrekeningmetdemogelijkheiddatanderescenario’szichvoltrekken.Wehandelenindatgevalnietomdatwehetweten,maaromdatwegelovendateenbepaaldscenariozichzalvoltrekken.Nietallevertrouwenishetzelfdeenvertrouwenisalzekernietietswatlukraaktotstandkomt.Hetisgeenrationelecalculatie,maarookallesbehalveeenirrationeleimpulsievehandeling.Elkevormvanvertrouwenheeftzozijneigengronden.Vertrouweniseenverzamelnaamvoorzeeruiteenlopendevarianten.InhetEngels

2.Vertrouwen als reductie van complexiteit

14

wordteenonderscheidgemaakttussen‘confidence’en‘trust’.BeidebegrippenwordeninhetNederlandsvertaaldalsvertrouwenendatmaaktcommunicatiesomslastig.SchuytenVerhoevenbrengeneenbruikbarenuanceringaandoorinhetgevalvan‘confidence’tesprekenvan‘vertrouwenop’eninhetgevalvan‘trust’van‘vertrouwenin’.Opdiemaniermaakthijduidelijkdatbeidevormenvanvertrouweneenanderebetekenishebben.

OpbasisvanLuhmannkanhetverschilinbetekenisverduidelijktworden.Inhetgevalvan‘trust’,vertrouwenin,isersprakevaneenkeuzediewemaken,eencommitmentdatweafgeven.Eenvoorbeelddaarvanishetvertrouwenineenoppasvoordekinderen.Wezoudenerookvoorkunnenkiezenomdeoppasniettevertrouwenengewoonthuisteblijven.Wewetendaterrisico’saanverbondenzijn,maarkiezen–opbasisvanaldannietgegrondoptimisme–voorditscenario.Inhetgevalvan‘confidence’,ofvertrouwenop,isergeensprakevaneenbewustekeuzevooreentoekomstscenario.Erwordtdanvanuitgegaandatdetoekomstzichalsvanzelfsprekendopeenbepaaldemanierzalvoltrekken.Ervindtgeenkeuzeplaatsrondeenconcretesituatie,maarhetvertrouwenligtopeenhogerniveau.Zovertrouwtiemandbijvoorbeeldopgeld(dathetzijnwaardebehoudt),enheeftdiepersoonvertrouwenineenbepaaldebeleggingsbeslissing(enhadhetookeenanderkunnenzijn).Dezehoudingkomtinpraktischezinvaakvoortuitdeonmogelijkheidomopdat‘niveau’–alsindividu–beslissingentenemen.Zelfsalzoueenpersoon‘geld’nietvertrouwen,daniszijnmogelijkheidomzichaanhetvertrouwenindeeuroteonttrekkenafwezig.Eenandervoorbeeldisdatvanvertrouwenopdedemocratieenvertrouwenineenbepaaldepartijofpersoon.Hetverschiltussentrustenconfidencezitinderelatiemet‘hetvertrouwde’.Inhetgevalvantrustisdierelatiegebaseerdopeenvrijwilligekeuze,inhetgevalvanconfidenceissprakevaneenopgelegderelatie.Burgerskiezennietsteedsopnieuwvoorhetvertrouwenopdedemocratie,maarwelvoorvertrouwenineenlijsttrekker.Overigenszienweookhierdathetniveaugeengegevenenstatischegroothedenzijn.Steedsvloeienzeinelkaarover.Inhetdiepstvandefinanciëlecrisiswarenerbijvoorbeeldverhalenoveralternatievenvoorgelden‘crisis-watcher’WillemMiddelkooproeptalenigetijdoptotmassaleaankoopvangoud,omdathijverwachtdatgeldbinnenenkelejarenwaardelooszalzijn.Zettenwebeidevormenvanhethanteerbaarmakenvancomplexiteitnaastelkaardankomenwetothetvolgendebeeld:

Trust Confidence

Aardvanderelatie VrijwilligBewustenexpliciet

OpgelegdOnontkoombaarofonbewust

Vancomplexiteitkomentotééntoekomstscenario

Optimisme(keuze)‘hetzalgoedkomen’,‘zozalhetgaan’

Vanzelfsprekend‘zoisdat’,‘zoishet’

Tabel 2.1: Het verschil tussen trust en confidence

15

Datbijzoweltrustalsconfidenceslechtsééntoekomstscenariowordtgehanteerd,betekentdatinbeidegevallengeenvangnetwordtgecreëerdvoorandereopties.Eenkenmerkvanvertrouwenlijkttezijndaternade‘keuze’vooreenoptiegeenandereoptiesvoormogelijkwordengehouden.Ookalsdebeslisserzoalsinhetgevalvantrustweetdateranderescenario’smogelijkzijn,wordenergeenflankerendemaatregelengenomen.Hierkanbijvoorbeeldgedachtwordenaanhuwelijkspartnersdienietkiezenvooreenhuwelijkscontractomdatzijervanuitgaandathunhuwelijk–integenstellingtotveelanderehuwelijken–welstandzalhouden.Mochthetgehooptescenariozichnietvoordoen,daniserinhetgevalvantrustsprakevanspijt.Erwasdemogelijkheidomvaneenandertoekomstscenariouittegaan,maarmenkooservoortevertrouwen.Inhetgevalvanconfidenceisernietzozeersprakevanspijt,erwasvolgensdepersoonhelemaalgeenkeuze,maareerdervanvervreemding.Bijeenbeschadigingvanconfidencebelandendebetrokkenenineenvoorhennietvanzelfsprekendesituatie;ervalteenzekerheidwegwaarvanzijnietvoormogelijkhieldendatdieeropeenbepaaldmomentnietmeerzouzijn.Personenkunnendanletterlijkniet‘bevatten’wathenisoverkomen,omdathetgebeurdebetrekkingheeftopeenelementdatzevoornietveranderlijkhielden.Geldiseraltijd,hoekanhetwaardeverliezen?Bankenzijnstabiel,hoekunnenzeverdwijnen?Derechtstaatiser,hoekandezeafkalven?Vervreemdingenspijtzijnnietalleenandereemoties,zeleidenooktotanderehandelingsperspectieven.Ingevalvanspijtkantroosthelpen,waaringevalvanvervreemdingietsandersaandehandlijkttezijnenallereerstnieuwehouvastnodigis.

Datinhetgevalvanéchtvertrouwennadrukkelijkrekeningwordtgehoudenmetslechtséénscenarioiseenkrachtvanvertrouwen.Vertrouwenkanjuisthierdoorverplichtendwerken:hetschenkenvanvertrouwenbrengtdeplichtvoordeandermetzichmeeomdatookwaartemaken.Datgaatopvoorzoverdeanderdatzoervaart.Eenoppasvoeltdatdeoudershemofhaarmethunkinderenvertrouwenendatspeeltalshetgoedismeeindeafwegingvanhandelingenvandeoppas.Hetistegelijkertijdookdekwetsbaarheidvanvertrouwen.Erkunnenvoordeverschillendeactorenuiteenlopende(legitiemeofillegitieme)belangenzijndiehetvertrouwenophetspelzetten.Hetisuiteindelijkaandeanderomhetvertrouwenwaartemakenensomskanofwildieanderdatuiteindelijkniet.Eenietsanderevormvandezewerkingisdatvertrouwendoordeandermogelijkalsprettigwordtervarenenhemofhaarpositiefprikkeltomhetbestetelatenzien.Sportersgevenbijvoorbeeldaandatzetothunbesteprestatieskomenalszehetvertrouwenvandecoachofploegleiding‘ervaren’.Vertrouwenloktdusookopeenpositievemanieruitomhetgoede–ofiniedergevalzogoedmogelijke–tedoenenhetvervelende,schadelijkeofkwadetelaten.Indezewerkingliggenuiteraarddebelangrijkstebatenvandeinzetvanvertrouweninrelaties.Hetloktuittotgoededaden,zonderallerleihogekostenvoortoezichtenhandhaving.Hetisindiezineenvormvansturingzonderregulering.Hetisookeenkwetsbarevormvandesturing,wantvertrouwenkaneenvoudigbeschadigdworden(ziepara-graaf2.3).

16

2.2Deniveausvanvertrouwen

Hetonderscheiddatwordtgemaakttussen‘trust’en‘confidence’,maarooktussencompensatieencalculatielaatalziendatnietallerelatieshetzelfdezijn.Indezeparagraafwerkenwedatuitdoortelatenziendatdeaardvanderelatiegekoppeldkanwordenaandeinterventiemogelijkheden.Omdatduidelijktemakenonderscheidenwedriesoortenniveaus:systeem,institutieenindividu.Afhankelijkvanhetniveauenvandepositiediedaarinbekleedwordt,isersprakevaneenopgelegdedanwelvrijwilligerelatie,endedaarbijbehorendemogelijkhedenvoortrustencalculatieofconfidenceencompensatie.

Alshetoversystemengaat,dansprekenwehieroverabstractesystemenofexpertsyste-men(zieGiddens1991).Datzijnsystemendie,zoalsdemonetaireeconomieofdegeneeskunde,diepdoorgedrongenzijninonsbestaan,maarwaarvanlekeninhetalgemeengeenofslechtszeerweinigverstandhebben.Zeonttrekkenzichaanonzewaarnemingomdatweerzodanigaangewendzijn,ofomdatweereenvoudigwegteweinigvanafwetenomereenzinvolleopvattingovertevormen.Opzichisdekennisvandezesystementoegankelijk,maardefactoishetslechtsvooreenenkelingmogelijkomdezekennisookdaadwerkelijktebemachtigenentebenutten.Zogebruikenweallemaaldagelijksgeldofanderebetaalmiddelen,maarhebbenwemaarzeerweinigverstandvandemonetaireeconomie.Hetsysteemdatervoorzorgtdatgeld‘werkt’bevindtzichbuitendewaarnemingenbeoordelingvandemeestegebruikers.Enweslikkendemedicijnendieartsenonsvoorschrijvenzonderdatwewetenhoedezezijnsamengesteld.Errestvoorlekennietveelmeerdantevertrouwenopdezekennis.Monetaireeconomenofandereexpertskunnendaarentegenvertrouwenhebbeninbepaaldekennisoverdewerkingvanhetsysteem.Datlaatstebetekentoverigensnietdatzijprecieswetenhoehetsysteemwerkt.Dekenniskandecomplexi-teitwelhanteerbaarmaken,maarneemthaarnognietweg.Eensysteemkandusonverwachtetoekomstscenario’sproduceren.Erisoverigensnietperdefinitieeenlineairverbandtussenhetsysteemendeactorenuitdatsysteem.Zokomthetvoordatmensenwelvertrouwenhebbeninhunschool,maardatzenietvertrouwenophetonderwijssysteem;ofdatmensennietvertrouwenopdepolitiek,maarwelvertrouwenhebbenineenindividuelepoliticus,etcetera.

Eentweedeniveaubetrefthetinstitutioneleniveau.Erzijntalvanformeleeninfor-melewettenenregelsenprocedures–instituties–dietotdoelhebbenonsgedragin‘goede’banenteleidenendaarmeedemogelijketoekomstscenario’stereduceren.Hierbijkangedachtwordtaanwet-enregelgevingdievoorschrijfthoeweonsdienentegedragen.Ofaanoverheids-ofandereorganisatieswaarvanweverwachtendatdiezichookopeenbepaalde–voorspelbare–manieropstellen.Eenandervoorbeeldzijndepartijprogramma’s;dezegevenrichtlijnenoverdeinrichtingvandesamenlevingalsdiebepaaldepartijaandemachtkomt.Eengrootgedeeltevande‘gewoneburgers’vertrouwtopinstitutiesofoppartijprogramma’s.Maarerisookeengroepdieopeen

17

meerinstitutioneelniveauopereertendiedusdemogelijkheidheeftomintegrijpenindeinstituties.Zohebbengewoneburgersdoordebandgenomenrelatiefweinigtezeggenoverdewet-enregelgeving,maarhebbenTweedeKamerledendatwel.Voordeenegroepishetduseenkwestievan‘confidence’(deburgers)envoordeandereeenkwestievan‘trust’(TweedeKamerleden).Netalsbijhetsysteemzienweoverigensdatergeen1-op-1-relatieistussenpersonendieinstitutiesvertegenwoordigenendeinstituties.Neembijvoorbeelddevreemdelingenwet.Dezewet,ontworpendoorJobCohen(toenmaligPvdA-staatssecretaris),werdineenvolgendkabinetdoorRitaVerdonk(toenmaligministervandeLPF)uitgevoerd.Verdonkwerdvaakaangesprokenophaarhardebeleid,terwijlvolgensCoheniemandnodigwasmet‘eenkoelhoofdeneenwarmhart’.Verdonkdaarentegenberiepzichopdewetalszewerdaangesprokenophaarbeleid,hetinmiddelswelbekende‘regelisregel’.Wezienhierdathet‘vertrou-wenop’afhankelijkkanzijnvaneenwisselwerkingtussenpersooneninstitutie.Dezeparallelkanookdoorgetrokkenwordenvoordewisselwerkingtussenpoliticusenpartijprogramma.Weverwachtenvandeenepoliticusdatdiedatprogrammaopeenanderemanieruitvoertdandeanderpoliticus.Bijhetvertrouweninindividuengaathetomhetbeantwoordenvandevraag‘WatgaatpersoonXindetoekomstdoen?’.Wevertrouweniemandalsweverwachtendathijdatgenedoetwaarvanhijzegtdathijhetgaatdoen.Ofwevertrouweniemandalsweervanuitgaandathij/zijindetoekomstgepastebeslissingenzalnemen,ookalswenunognietwetenhoediepreciesuitzullenpakken.‘Leiderschap’wordtdanbenoemdalshetverwachtevermogenominnogonduidelijkesituatiesvangrotecomplexiteittochpassendtehandelen:‘hetkomtwelgoed,wantxzitaandeknoppen’.Hetvertrouwenopeenbepaaldscenario,enhetoptimismedaarover,komtdannietvoortuitdeborgingineensysteemofinstitutie,maaruitdeaanwezigheidvaneenbepaaldepersoon.Datroeptoverigensinteressantespanningenop,bijvoorbeeldalshetinrelatiesfeitelijkomsystemenofinstitutiesgaat,maarpersonenzichontwikkelentothetbelangrijksteniveauvanvertrouwen.Denkaande‘personalisering’vandepolitiek,waarinlijsttrekkersdepartijengaanoverheersen.Nietdeinstitutie(departij)ofhetsysteem(dedemocratie,derechtstaat),maardepersoon(MarkRutte,‘Geert’of‘Job’)wordenvertrouwdomnaareengoedeafloopteleiden.

Hetvertrouweninpersonenisoverigensookafhankelijkvanwatweindesamenlevingaldannietalsvanzelfsprekendervaren.Persoonlijkeruimtekanmeerofminderbeperktzijn.Inculturenwaarinvrouweneenondergeschiktepositiehebben,kunnenzijzichbeperktontplooien.Hunrepertoireaanmogelijkerollenisbeperkt.Individuenhebbenindehuidigewesterse/Nederlandsesamenlevingjuistdemogelijkheidomzichopuiteenlopendemanierentegedragenenverschillenderollentespelen.Opindividu-eelniveaumoetenkeuzeswordengemaaktdievoorheen‘voor’hetindividuwerdengemaakt.Datsteltdevanzelfsprekendheidvanhetgedragterdiscussieenkanleidentoteengroterekansopconflictenencontradictiestussenrollenenrolverwachtingen.Iemandvertrouwenbetekentdandatwijervanuitgaandatiemandeenbepaalderolzalspelenennieteenandere(Keymolen2008,p.32enookSeligman1997enGoffman

18

1959).Eenconcretesituatiewaarinmogelijkeconflictenencontradictiestussenrollenenrolverwachtingenzichvoordoen,isdesituatievandewerkendevrouw.Totindejarenzeventigvandevorigeeeuwkondenweeropvertrouwendatvrouwenbijdekomstvankinderenstoptenmetwerkenenvoordekinderengingenzorgen.Datwaszoverankerdindemaatschappijwaarinweleefden.Opditmomenthebbenvrouwennadekomstvankinderenverschillendekeuzemogelijkheden:voordekinderenzorgen,indeeltijdwerkenofinvoltijdwerken.Aldezekeuzeszijnminofmeermaatschappelijkgeaccepteerd.Trustgaatbijvoorbeeldspelenbijwerkgeversdie(zwangere)vrouwenaannemen.Moetikweleenvrouwvandertigaannemen,wantalszekinderenkrijgtbenikhaarmisschienkwijt?Moetikeenvrouwgelovendiezegtdatzezekerdoorblijftwerken,ookalszekinderenheeft,etcetera?(GebaseerdopSeligman1997enGoffman1959).Vertrouwenontstaatergensindemanierwaaropeenpersoonhandeltconformderoldievanhemofhaarverwachtwordt.Ofvertrouwenwordtbeschaamdofjuistwordtbevestigdisgeenobjectievemaat,maarisafhankelijkvandeverwachtingenoverderoldieeenindividu‘neemt’.

Samenvattendkunnenwestellendataldezevoorbeeldenlatenziendat‘trust’en‘confidence’zichopeenanderniveauafspelen.Devoorbeeldenlatenechterookziendatdieniveausgeenwettenvanmedenenperzenzijn.Afhankelijkvandepositione-ringkaneraandeniveausgesleuteldworden.Daarnaastkunnenookindetijdniveausveranderen.Relatiesdieeerderalsvanzelfsprekendwerdenaangemerktstaannuterdiscussie.Vertrouwenkanopheteneniveauafkalven,maartegelijkertijdenmisschienzelfsjuistdaaromopeenanderniveauversterktworden.

2.3Beschadigingvanvertrouwen

Verwachting en teleurstellingTeleurstellingisdebasisvandebeschadigingvanvertrouwen.Teleurstellingtreedtopalshetgehooptetoekomstscenariozichnietvoordoet.Eenverwachtingwordtdangeenwerkelijkheid.Datisduseencombinatievanenerzijdsdeverwachtingvoorafenanderzijdsdeconcreteprestatie(ofhetbeelddaarvan).Teleurstellingligtinbeidebesloten.Heelstrikteeisendievoorafwordengesteldaandatwatvan‘hetvertrouwde’wordtverwacht,bakkenalshetwaredeteleurstellingin.Hettoekomstscenariowordtdichtgetimmerdendekansisgrootdatbijdeminsteafwijkingteleurstellingontstaat.Hogeverwachtingenleidentotgroteteleurstellingen.Daaromzegthetoverlevingsin-stinctvanvoetbaltrainersze,datzedeverwachtingenvoorafzoveelmogelijkmoetenbeperkenomhetvertrouwenvanhetbestuurtebehouden.Zowordtimmersdeteleurstellingvoorafbeperkt.OfneemWilders,dieaanzijnkiezersbelooftvanhetbehoudvan65jaaralspensioenleeftijdeen‘breekpunt’temaken.Alsdatnietluktendepensioenleeftijdwordttochverschovennaar67,dankandeconclusiegetrokkenwordendatWildersniettevertrouwenis.Hijiszijnbeloftenietnagekomen.Eenandereconclusiezouechterkunnenzijndat65jaardeinzetwasvandiscussieendathetverhogenvandieleeftijdnaar67jaarovereenperiodevan20-30jaareenmooi

19

resultaatis.Depoliticusisdannogweltevertrouwen,wanthijheeftdebelangenzogoedmogelijkverdedigd.Enmisschienwashetwelonderdeelvaneenveelgroterstrategischspel,waarinzijnaankondigingom‘voor65jaartegaan’eenkritischesuccesfactorwasomzijnonderhandelingsresultaatbinnentehalen.Datlaatdedynamiektussenverwachting,vertrouwenenteleurstellingzien.Zehebbenmetelkaartemaken,maarderelatieszijnnietcausaal.Hetéénleidtnietpersetothetander.Hetvergroothoogstensdekans.Tochishetduidelijkdatbijeentestriktgehanteerdeverwachtinghetnietnakomenvaneenbeloftefeitelijkgeensuccesis,maareenverlies.Allesminderdandegenoemdeprestatieiseenverlieseneensignaalvooreengebrek-kigebetrouwbaarheidvandebetreffendepersoonofinstitutie.Datpleitvoorvoorzich-tigheidbijpolitici.Hetzelfdegeldtvoorwetgeving.Vertrouwenwealleenwetgevingdiewaterdichtis,dusdievoorkomtdaterdoorroodwordtgereden(ofdaterbijvoor-beeldtehardwordtgereden)?Ofzijnwebereidhiereenzekeremargebijintebouwen?Bijvoorbeelddoorde‘overtreding’meersituationeeltemakenendoorbewusteen‘grijsgebied’intebouwen.Denkaandeuitspraakover‘deletterendegeestvandewet’:wettenkunnenalleeneffectiefzijnalszenietdigitaalwordentoegepast,omdathetnooitluktomeenbedoelingachterdeweteffectief1-op-1ineenwetteksttevertalen.

Inbeidevoorbeeldenzienwedatdeeventuelebeschadigingvanhetvertrouwensamenhangtmetdevrijheidsgraaddiewordttoegekend.Meervrijheidbetekentmeerruimtevoordeanderomtoteigeninvullingtekomen.Datbetekentdatdekansopongedachteuitkomstengroterwordt.Hetlatenvanmindervrijheidbetekentdatwelheelpreciesbekendiswatwelenwatnietalsresultaatgeaccepteerdwordt.

Zelfregulerende mechanismenEentweedefactor,diedekansopdeteleurstellingvergroot,ishetaldannietaanwe-zigezelfregulerendemechanismevanvertrouwen.Datgeldtbijvoorbeeldalshetgevenvanvertrouwenietsiswatopzichgewaardeerdwordt,endaardooreenverplichtingschept.Eenmechanismedatwevindeninvriendschapsrelaties.Indatgevalbrengthetschenkenvanvertrouwenhetvoornemenmetzichmeeomdatvertrouwenniettebeschadigen.Alsdezewederkerigheidernietis,danishetproblematischvoordergelijkerelatiesomteblijvenbestaan.Daarnaastkancontinueringvanvertrouwenbetekenendatzelfsprestatiesdieverachterblijvenbijwatwas‘afgesproken’kunnenwordenoverwonnen.Zelfsalssommigeomstandersdaargeenenkelbegripmeervoorkunnenopbrengen.Eenvriendschapsrelatieisdanookeenbijzondererelatiealsoververtrouwenwordtgesproken.Vertrouwenisgeenbijkomendelementvaneenvriendschapsrelatie,eenvriendschapsrelatieíseenvertrouwensrelatie.Datgeldtnietvoordemeesteandererelatievormenendatmaaktdevriendschappelijketermenwaarinvaakoververtrouweninandersoortigerelatieswordtgesprokenproblematisch.Neembijvoorbeeldderelatietussenoudersenkinderen.Dezerelatieisongetwijfeldgebaatbijdeaanwezigheidvanvertrouwen,maarhetnietaanwezigzijnvanvertrou-wenbetekentnietdatderelatiedanwordtopgeheven.Eenandervoorbeeldisde

20

relatietussenoverheidenburgers;ookalsdeburgersdeoverheidnietvertrouwen,blijvenzeburgers.Hetverschiltussendezerelatiesenvriendschapsrelatiesisdatdeeersterelaties‘opgelegd’endus‘gedwongen’zijn.Erkannietvoorgekozenwordenenerkanniet(ofiniedergevalzeermoeilijk)aanontsnaptworden.Datwasoverigensookeenvandekritiekenbijdefinanciëlecrisis.Mensenvoeldenzichbedrogendooreensysteemwaarvoorzenietgekozenhadden,zijvertrouwdenophetfinanciëlesysteem.

Deconsequentiesvandebeschadigingzijnbijhetvertrouwenin,andersdandeconsequentiesvanhetvertrouwenop.Bijvertrouweninwordtbijeenbeschadigingvanvertrouwendehandookineigenboezemgestoken.Deteleurstellinggaatdangepaardmetspijt.Bijvertrouwenopissprakevaneenexternebeschadiging.Deteleurstellingvoeltdanalsvervreemding.

2.4Wantrouwen:calculatieencompensatie

Dekwetsbaarheidvanhetvertrouwenhoudtdevraagovereindwatergebeurtalshetenescenariogeenwerkelijkheidwordt.Iserméérmogelijkdanalleenmaarvertrou-wenopofin?Eenlogischevervolgstapishetzoekennaarrelatieswaarinéénscenariomogelijkwenselijkis,maarwaarinookhandelingsperspectievenwordengecreëerdvoorhetgevaldathetscenariozichnietvoordoet.Deveronderstelling‘steldathettoekomstscenariozichnietvoordoet’wordtdaninhethandelenverdisconteerd.Hetuitgangspuntisdannietmeer(alleen)vertrouwen,maarookwantrouwen.Ouderskunnendeoppaseenpaarkeeropdeavondbellenomtevragen‘hoehetgaat’.Deoudersstellenzicherzekervandatdeoppaserinderdaadnogisenkunnenzicheenbeeldvormenvandestandvanzaken(welofgeenhuilendekinderen,metofzonderhardeTVofmuziek,hoe‘klinkt’deoppas)endeoppasweetdatdeouderserooknogzijn(enervaartdatmogelijkalscontrole,maarmogelijkookalsblijkvaninteresse).Hetvertrouwenindeoppasgaatdangepaardmeteencontrolemoment‘tussendoor’.

CalculatieOphetniveauvandevrijwilligerelatiekanopverschillendemanierenhetwantrouwenwordenverdisconteerd.Eeneerstemogelijkheidisdeorganisatievanwantrouwenvoorafgaandaanhetgevenvanvertrouwen.Wantrouwenishiergeennegatiefbegrip,hetbetekentdaterexplicietrekeningwordtgehoudenmetverschillendetoekomstsce-nario’s.Datgebeurtbijvoorbeeldinsprookjes.Potentiëleschoonzonenwordendewijdewereldingestuurdenzijmoetenallerleivuurproevendoorstaanomaantetonendatzijtevertrouwenzijn.Pasdanisdekoningbereiddehandvanzijndochterteschenken(O’Neill2002).Dekoninggaatervanuitdaterjongemannenzijndiegeschiktzijnomschoonzoonteworden(duseriseenzekeroptimisme),maardatgeldtnietvoorelkejongeman.Daaromonderwerpthijdepersooninkwestieaanbeproe-vingenindeveronderstellingdatdievoorspellendewaardehebben.Eendergelijkevormvangeorganiseerdwantrouwenvindenwedagelijksterug,bijvoorbeeldalshet

21

gaatomdeselectievanpersonen.Alsdebetreffendepersoonallangbekendis,dankandezeselectiegebeurenopbasisvanervaring:wathebbenweeerdervandezepersoongezien?Ingevallendatditnietmogelijkiskangebruikgemaaktwordenvananderezaken,zoalsintelligentietesten,gesprekken,assessmentcenters,curriculavitae,selectiewedstrijden,etcetera.Deze‘selectieaandepoort’geschiedtoverigensnietalleenbijpersonen,maarookbijlanden(‘WiewordtertoegelatentotdeEU?’)ofbijorganisaties(‘Wiekrijgterweleenbankvergunningenwieniet?’),ofbijwetgeving(‘Watwarendeeffectenvandezewetgevinginanderelanden?’).Opallerleimanierenwordenaanpersonen,institutenoflandeneisengesteldomtoteengemeenschaptoetetreden.Inderegelgaathetindergelijkegevallenomselectieaandepoort.Hetwantrouwenwordtgeorganiseerdalvorenshetvertrouwenaantebieden.Denieuwetoetredermoethetvertrouwen‘verdienen’endannietzozeerdoorbinnendegemeen-schaptepresteren,maardooreenaantalprestatiesbuitendegemeenschaptelatenziendiedoordegemeenschapalsrelevantwordenbeschouwd.Dezetesten–vooraf-gaandaanheteffectuerenvanderelatieendeintredeindegemeenschap–zullenmeerofmindergerichtzijnop(on)voorspelbaarheid.Degemeenschapwilhetrisicovanongewenstgedragverkleinen.Naasthetvoorkomenvaneenandereafloopdandeverwachte,iserookdemogelijk-heidommetanderescenario’srekeningtehouden,waarbijhetmeergaatomdeeinduitkomsten.Inhetgevalvaneenvrijwilligerelatiekandatgebeurendooreengecalculeerdeafspraakaantegaan.Steldateenvandepartijendeafspraaknietnakomt,danbetekentdatnognietautomatischdatersprakeisvan‘spijt’zoalsdatbijvertrouwenaanbodkwam.Tegenoverhetnietnakomenvandeafspraakstaatdaneenvergoeding,zodathetpersaldonietslechteruitpakt.Despijtwordtverdisconteerdtoteengeldbedrag,uittekerendooreenderde(verzekering)ofdooreendirectbetrok-kene(bijvoorbeelddeoppaszelf ).Delogicahierbijisdatdestrafophetnietnakomenvandeafspraakeenstimulansisomdeafspraakjuistwelnatekomen.

CompensatieInhetgevalvaneenopgelegderelatieishetnietaltijdmogelijkomietsdergelijksaftedwingen.Nochex-post,nochex-ante.Omdatergeenkeuzewordtgemaakt,iserookgeen‘afdwingbaar’momentvancalculatie.Mensensprakentotvoordefinanciëlecrisisnietmetdebankafwatermethunsaldozougebeurenalsdebankindeproble-menzoukomen.Datwasimmersletterlijk‘ondenkbaar’.Eenoptieisweldatgezochtwordtnaardemogelijkheidvancompensatieendeinstitutioneleverankeringdaarvan.Eenvoorbeeldhiervaniswet-enregelgeving,zoalshetgarantiestelsel.Alsietsopeenanderemanieruitpaktdanafgesprokeninwet-enregelgeving,dankunnendezeafsprakenvaakalsnogafgedwongenworden,oferissprakevaneencompensatie.Diewordtnietindespecifieketransactieafgesprokenenisbijdeafwegingomdedaadwelofniettevoltrekkennietaandeorde,maarwordterachterafwelopbetrokken.Alseenmoordgepleegdwordt,danisdemoordnietterugtedraaien.Ookhebbende‘betrok-kenen’voorafnietexplicieteengesprekovercompensatie,hoewelhetslachtoffermogelijkzalproberenomdelateredadervandestrafmaatendepakkansteovertui-

22

gen.Maardewetgevingzorgterachterafvoordatermogelijkhedenzijnomdedadertestraffen.Alsdetreinennietrijden,dankomenmensennietoptijd,maarkrijgenzeweleengedeeltevanhuntreinkaartjevergoed.Deoverheidkannietaltijdvoorkomendatdezezakengebeuren,maarzijkanweleenvangnetbiedenomeventueleongewensteeffectentecompenseren.Enalseencreditcard‘geript’wordt,dankrijgtderechtmatigehoudervandekaartdeschadezonderalteveelgedoevandemaatschappijvergoed.MichelvanEeten(2010)wijstoverigensopdestrategischekeuzevandecreditcardmaatschappijenhiervoor:maatschappijenwillennietdatgebruikerspertransactiedeafwegingoverrisico’smaken.Zewillennietdatgebruikersvertrouwen indekaart,maardatzevertrouwen op.Zeleggendaaromexantegeenenkelenadrukopdevoorwaardenwaaronderwelofgeencompensatieplaatsvindt.Hetvertrouweniser‘gewoon’enbijanderescenario’siserzonderuitzonderingcompensatie.Debetalingpercreditcardblijftopdiemanierzoveelmogelijkbuitendesfeervandebewusteafwegingvangebruikers.Endaarvarendemaatschappijenwelbij(endegebruikerook).

Eenanderalternatiefisdecompensatiedoormiddelvanchecksandbalances:hetorganiserenvanmachtentegenmacht.Daarbijbestaataandeenekantdemogelijk-heiddateenindividuofinstitutieeenbeslissingneemt(endushetvertrouwenkrijgtomdattedoen)enaandeanderekantdatdezebeslissingterdiscussiewordtgesteld,ofdatdebeslisserterverantwoordingwordtgeroepen.Datvindenwebijvoorbeeldbijdekabinetsbesluitendiedoorhetparlementterdiscussiekunnenwordengesteld,endieeerstgoedgekeurdmoetenwordenalvorenszeuitgevoerdkunnenworden.Daarnaastzijnernogdegrondrechtendiedeburgerbeschermentegenhethandelenvandeoverheid.Dezescheidingdermachtenorganiseertnietalleenwantrouwen.Hetbiedtookdemogelijkheidomeenkwestievanuitverschillendeperspectieventebekijken.Decomplexiteitwordthierdushanteerbaargemaaktdoorhaartetonen.Wantmochteentoekomstscenarionietwerken,daniseraltijdnogdemogelijkheidvaneenandertoekomstscenario.OporganisatorischniveauzijnchecksandbalancestevindeninhetinstellenvaneenRaadvanBestuureneenRaadvanToezicht.Waarbijdelaatstetoezichthoudtophetbesluitvormingsprocesvandeeerste.

Alsdevoorgaandeendezeperspectievenineenmatrixverwerktworden,danvolgthetvolgendebeeld:

Opgelegde relatie Vrijwillige relatie

Rekeninghoudenmetééntoekomstscenario Confidence Trust

Rekeninghoudenmetmeerderetoekomstscenario’s

Compensatie(ofchecksandbalances)

Calculatie(ofselectie)

Tabel 2.2: Verschillende vormen van reductie van complexiteit

23

Totslotgeldtzowelvooreenopgelegdealsvooreenvrijwilligerelatiedemogelijkheidvanvoortdurendemonitoring.

Wantrouwenkanookgeorganiseerdwordentijdensderelatie.Inhetgevalvanvertrouwenkangeheimhoudingbijvoorbeeldeenbelangrijkerolspelen.Vertrouwenengeheimhoudinggaanvaaksamen.Daarstaattegenoverdathetinhetgevalvanwantrouwenwenselijkkanzijnzakentransparanttemaken,openheidvanzakentegeven.Hetgaaterdanomdatmenseninformatiekrijgendieheninstaatsteltomtebeoordelenofdepersoon,oforganisatieinkwestiehandeltzoalsgeëistwordtofjuistniet.Hetkanzijndat(bijvoorbeeld)personenhetinhengesteldevertrouwenmoetenverdienendoorprestatiestelatenzien,maarookdatpersonenvertrouwengenietentotdatdegemetenprestatieseenanderbeeld–eenandertoekomstscenario–latenzien.Voorbeeldendieinhetverlengdeliggenzijnhetopstellenvanstreefcijfersofhetcommunicerenmetkengetallen.Bijstreefcijferskrijgtiemandderuimteomdattedoenwathijofzijgepastvindt(dusvertrouwen),opvoorwaardedathetstreefcijferwordtgerealiseerd(organisatievanwantrouwen).Kengetallenkunnenvergelekenwordenmetanderekengetallenenvervolgenskanerbepaaldwordenwieerrelatiefgeziengoedheeftgescoordenwiebenedendemaatblijft.Benchmarkingisdaneenmanieromwantrouwenteorganiseren(waarbijervanuitwordtgegaandatbenchmar-kingookinstaatisomdattedoen).Cruciaalissteedsookdevraagwatmetdeprestatiegegevensgedaanwordt.Correctiekanmeerofminderuitgaanvanleermoge-lijkheden.Tegenvallendeprestatieskunnenwordengebruiktomlessenteleren.Daarnaiserdemogelijkheidhetovertedoen.Inbeidegevallenspeeltdevoorspel-baarheideendoorslaggevenderol.Wewillendatdeactorenzichuiteindelijkgaangedragenzoalsdatvoorafisvastgelegd.Doordisciplineringindevormvaneenleerproceswordtdanopdelangeretermijnvoorspelbaarheidvergroot,door‘verinner-lijking’vandebedoeldenormofverwachting.Wezienhieroverigenseenopmerkelijkeomkering.Namelijkhetorganiserenvanwantrouwendoortevertrouwenopzakenalsbenchmarkingeneenlerendvermogen.

2.5Driekanttekeningenbijvertrouwen(enwantrouwen)

Totslotvandithoofdstukplaatsenweeenaantalkanttekeningenbijhetinzettenvanvertrouwenenbijdeinteractietussenvertrouwenenwantrouwen.Eeneerstekantte-keningbijhet‘ontwerpen’vanarrangementenvanvertrouwenenwantrouwenisdathetinzettenvanvertrouwenineenrelatienietaltijdleidttotméérvertrouwenvandeverschillendepartijen.Innietvriendschapsrelatiesisheteffectvanvertrouwenmoeilijkeenduidigtebepalen.Ophetgevenvanvertrouwenvolgtnietautomatischhetontvangenvanvertrouwen.Hetiseengrotendeelsonbegrepenvariabele,wewetennietgoedwatdegevolgenvandeintroductievanvertrouwenofwantrouwenineensysteemzijn.Datkomtomdatermeerdereredenenzijnomrelatiesaantegaanendusookmeerdereredenenomhetvertrouwenophetspelzetten.Vertrouwenzalincomplexearrangementenaltijdonderdrukkomentestaan.Endanishetnietalleen

24

eenkwetsbaarfenomeen,maarookeenheelingrijpendelementinderelatie.Alsermetnameophetvertrouwenvertrouwdwordt,endatvertrouwenwordtbeschadigd,dankandatgroteconsequentieshebben.Erwordtnietzomaar‘ondergepresteerd’,maarerwordt‘vertrouwengeschonden’.Dattrekteenzwarewisseloprelatieswaarinvertrouwendesturendevariabeleis.Wewordendangeconfronteerdmetcomplexiteit:dewereldzieterandersuitdangedacht.Enwehebbengeenmiddelenmeeromhaarhanteerbaartemaken,hetvertrouwenvroegimmersnietomeenback-up.

Eentweedekanttekeningbetreftdeinzetvanwantrouwen.Wantrouwenkanbijdragenaanhethanteerbaarmakenvancomplexiteit,maardatbetekentnietdatwantrouwenookomslaatinvertrouwen.Beidehebbenandereuitgangspunten.Voorwantrouwenishetinstandhoudenvandemogelijkheidvanvele/alleoptieshetuitgangspunt,terwijlvertrouwenjuistdraaitophetoptimismedatéénscenariozichzalvoordoen.Wantrouwenkandebetrokkenpartijenmeer‘verdacht’makenopandereopties.Alsmensenofinstitutieswordtgevraagdomvoortdurendverantwoordingafteleggen,danroeptdatmogelijkjuisttwijfelop.VolgensO’Neill(2002)ishetvertrouwenininstitutiesafgenomenvanafhetmomentdatzijmeerwantrouwen(bijvoorbeeldtransparantie)zijngaanorganiseren.Oplangetermijnkanwantrouwenoverigenswelomslaaninvertrouwen,alsmensenoptimistischzijnoverdewerkingvaneenbepaalderegelenzijdeze‘verinnerlijken’.Zevertrouwendannietzozeeropderegelomtegaranderendatereenbepaaldeactievolgt,maarophetfeitdatdieactievanzelfspre-kendis.Eenveelgebruiktvoorbeeldishierhet‘KinderwetjevanVanHouten’.Hetverbodopkinderarbeid,endeampernogbestaandepraktijkdaarvaninNederland,isverinnerlijkt.Zelfsalsdeweternietmeerzouzijn,danisdekansdatermassaalkinderarbeidzouontstaanklein.Hetvertrouwenisdanvanuiteenregelovergeslagennaareenanderniveaudanderegel.

Vertrouwenenwantrouwenlopenbovendiennietlineairinelkaarover:Hetisgeenglijdendeofgradueleschaal,maardeverhoudingkanineensvreemdesprongenmaken.Hetvertoonteenpatroondatelderswordtbenoemdalsdatvaneen‘socialeepidemie’.Hetheefteenexponentieelpatroon,zowelindegroeialsindeafname.Vertrouwenkanineensverdwenenzijn,bijvoorbeeldalsereengrootincidentvoorvaltwaarmeehetsysteemterdiscussiekomttestaan,maarookgeheelcontrairaanwatdeomstandighedenengebeurtenissenzoudendoenvermoeden,intactblijvenofzelfsverbeteren.Gezaghebbendoptredennaeenrampkan–zelfsalsderampdeelstoeteschrijvenisaaneigennalatigheid–juistvertrouwenbevorderen.Wekennendaarvanverschillendevoorbeelden.Ende‘matevanvertrouwen’kanooknogeensmetenigeregelmaatwisselen.Hetisbovendienookonduidelijkinhoeverredeelementenvertrouwenenwantrouwenzomaartemengenzijn.Hetisdusweliswaarnodigombeideelementenineenrelatieintebrengen,maarinwelkedoseringisonduidelijk.Wewetenonvoldoendeoverdemanierwaaropbeideopelkaarinwerken.Vertrouwenisonbegrepen,endatplaatsteenkrachtigekanttekeningbijeenalteinstrumentele‘inzet’ervaninsturingsarrangementen.

25

Eenderdekanttekeningdiegemaaktkanwordenisdatvertrouwenenwantrouwennietperdefinitieopdezelfdeniveausgeorganiseerdzoudenmoetenwordenalswaarcomplexiteitzichvoordoet.Complexiteitopkennisniveaukanhanteerbaarwordendooreenpersoondieeenovertuigendverhaalverteltoverwateraandehandis.Hijleidthetpubliekdanmeteengeloofwaardigenvertrouwenwekkendverhaaldoordecomplexiteitvandematerienaareenuitweg.Opdezelfdemanierkancomplexiteitophetniveauvanhetsysteemhanteerbaarwordengemaaktdoorproceduresdiewerken,ofdoorinstitutiesdiestabiliteitencontroleuitstralen.Decomplexiteitwordternietminderdoor,maardeverschillendespelersdietemiddenvancomplexiteitmoetenhandelenvindenindeproceduresofinstitutieswelhouvastvoorhunhandelen.Hunvertrouwenligtdannietbeslotenindevoorspelbaarheidvanhetsysteem,maarindespelregelsdieerzijnomtemiddenvandiecomplexiteitindetoekomsttekunnenhandelen.

2.6Eendoordachte‘inzet’vanvertrouwen

Watbetekenendezeverkenningenvoorhetinzettenvanvertrouweninrelaties?Omtekomentoteendoordachteinzetvanvertrouwen,moetwatonsbetrefteenreekssamenhangendestappenwordendoorlopen.Deeerstevraagbetreftdeaardvanderelatie.Hetbeantwoordenvandezevraaggeeftaanofhetmogelijkisomtevertrou-weninofdathetalleenmogelijkisomtevertrouwenop:vanwatvoorsoortrelatieissprake?Vrijwilligofgedwongen?Detweedevraagbetrefthetaantalscenario’swaarmeerekeninggehoudenwordt.Gaatmenuitvanéénscenario,ofwordtbuitenhethandelenopbasisvanéénscenariotochookrekeninggehoudenmetdemogelijk-heidvanbepaaldeanderescenario’s?Opbasisvanhetaantalscenario’skandanafgeleidwordenwatdegevolgenzijnalshetanderedanhetverwachtescenarioinderdaaddekopopsteekt:isersprakevanspijt,verplichting,vervreemdingofvergoeding?Ditroeptdederdevraagopofdezeuitkomstpassendisbijhetbelangdatophetspelstaat.Alsvertrouweningezetwordtindezinvanoptimismeenvanzelfspre-kendheidisheteengoedkoopmechanismedateffectiefkanzijn.Maareendergelijkvertrouwenkanbehalvefinancieelvoordeelookfinancieelnadeelopleveren.Vertrouwenkangeschondenworden,metallekostenvandien.Dusalsergrotebelangenophetspelstaan,ishetzeerdevraagofhiervooralvertrouwdmoetwordenopvertrouwen.Datgeldtmetnamevooreenoverheiddieookalszevertrouwenschenktverantwoordingafzalmoetenleggenoverderedenwaaromervertrouwdwordt.

26

Hetonderstaandeschemavatditsamen.

Aard van de relatie: Vertrouwen of wantrouwen: Bij onverwacht resultaat:

Vrijwillig

TrustEéntoekomstscenario:vertrouwen

Spijt

CalculatieMeerderetoekomstscenario’s:wantrouwen

Verplichting

Opgelegd

ConfidenceEéntoekomstscenario:vertrouwen

Vervreemding

CompensatieMeerderetoekomstscenario’s:wantrouwen

Vergoeding

Tabel 2.3: Reultaten bij vertrouwensbreuk

27

Hetiseind2008.Vertrouwenstaatvolopindeaandacht.DekredietcrisiswoedtinallehevigheideneistnuookslachtoffersinNederland.EenvandeeersteslachtoffersenwellichthetmeestprominenteisFortis.HetvertrouweninFortisvaltwegenFortismoetvandeonderganggeredwordendoortenationaliseren.Indezecasusreconstrue-renwedevalvanFortisvanuithetperspectiefvanvertrouwen.DereconstructieisgebaseerdopdebesprekingvanFortisindedagbladen,metnamehetFinancieeleDagblad(FD).Westellenonshierbijdevraagofdaadwerkelijksprakewasvanvertrou-wenenopwelkewijzedanmethetverliesvandatvertrouwenwerdomgegaan.Zotrekkenwelessenuitdefinanciëlecrisiseninhetbijzonderoverdewijzewaaropvertrouwen‘werkt’ener‘aan’vertrouwengewerktwordt.

3.1EenreconstructievandeondergangvanFortis

Voorafgaandaandereconstructieishetvanbelangtebenadrukkendatdefragmentenwaarinsprakeisvanvertrouwenletterlijkuitdegeanalyseerdeartikelenkomen.Wesprekenduszelfgeenoordeeluitoverde‘standvanhetvertrouwen’opeenbepaaldmomentindecasus,maarreproducerenwatanderen-media,ofpersonendiedemedialetterlijkalsmediumvoorhunboodschapbenutten–daaroverzeggen.Deperiodediewordtonderzochtlooptvanhetmanifestwordenvaneenvertrouwens-breuktothet(vermeende)herstelvanvertrouwen.Datlijktoverzichtelijkenlogisch,maarhetisinpraktischezinlastigom‘hetmoment’vandevertrouwensbreukexacttebepalen.Netzoalshetherstelmoeilijkvasttestellenis.Verschillendemomenten

3.Casus: Fortis en de vrije val van het vertrouwen

28

komenvoorhetlabel‘breuk’inaanmerking.Dat,zozullenwelatenzien,iseenbelangrijkonderdeelvanhetprobleem.WijkiezenhieralsbeginvanonzeanalysevoorhetmomentwaaropdeVerenigingvanEffectenbezitters(VEB)duidelijkmaakthetvertrouwenkwijttezijndoormeteenplantekomenomhetvertrouwenteherstellen.Achterafisdateenbelangrijkebreukinhetprocesgeweest.Hetdoelvandereconstruc-tieishetblootleggenvanmechanismendieinzichtgeveninhetfunctionerenvanvertrouwen.

Onduidelijkheid over de staat van Fortis: wat is waar?‘HetvertrouweninFortisistoteendieptepuntgedaald’.DeVerenigingvoorEffectenBezittersishardenduidelijkinzijnoordeel.VoordeVEBisdesituatiebijFortisaanleidingommeteenstappenplantekomen,metalsdoelhetherstelvanhetvertrouweninFortis.Fortiszalhetvertrouwenvandebeleggers,verenigdindeVEB,moetenherwinnen.BelangrijkisdatdeVEBdeoorzaakvoorhetvertrouwensverliesnietzozeerzietindezwakkeprestatiesofpositievanhetbedrijf,maarvooralinhetgebrekaanhelderheidhierover.Nietdetoestandzelf,maardemanierwaarophetbedrijfinzichtheeftgegeveninzijntoestandisvoordeVEBcruciaal.Fortisisonvol-doendeopenoverhoehetmethetbedrijfgaatendatisvolgensdeVEBaanleidingomnietmeertegelovenindegezondheidvanhetbedrijf.VolgensdeVEBheeftFortisslechtgecommuniceerdeniseenherstructureringvanhetbedrijfnodig.DaarnaastvindtdeVEBdatFortisnieuwe,duidelijkgekwantificeerdedoelstellingenvoordemiddellangetermijnmoetformuleren(FD:18/8/2008).Danishetweermogelijkomhetbedrijfgoedtekunnenvolgenentebeoordelen.DeVEBpresenteertditstappen-planvoorafgaandaaneeninformatievebijeenkomst,georganiseerddoorFortis.IndezebijeenkomstvraagtMauriceLippens,detoenmaligeCEOvanFortis,om‘vertrou-wenensteunindezemoeilijketijden’(NRC:19/8/2008).Opdatmomentbestaaterdusgeenonduidelijkheidoverhetfeitdathetmethetbedrijfnietgoedgaatendater‘ietsaandehandis’,maargaathetvooralovereenwegingvandekwaliteitvandeinspan-ningendiehetbedrijfonderneemtomerbovenoptekomen.VanFortiswordenoprechteinspanningenverwachtdiedebeleggerhetgevoelgevendathetbedrijfdezorgenserieusneemt.TopmanLippenszelfleverthieraaneenbijdrageenkooptaandelenvanFortis.VolgenshetFD(30/8/2008)‘puttendebeleggersvertrouwenuitdezeaankoop’.Hijlaatziendathijeendeelvanzijneigenwelvaartdurftteverbindenaanzijnbedrijfenspreektdaarmeezijnvertrouwenuitinhetbedrijf.Dekoersstijgtlicht.Watookwinstoplevertindiezelfdeperiodeiseen‘lichtetoenamevanvertrou-wenindeAmerikaansefinanciëlesector’(FD:30/8/2008).Hetlijktindesectorbetertegaanendemarktkomtenigszinstotrust.Beleggershalenopgeluchtadem.Dekredietcrisislijktmeetevallen.

De sector in verval, Fortis in liquiditeitsproblemen?NoggeentweewekenlaterzijndeverhalenuitdeVSminderzonnig.Rustgevendzijndeverhaleniniedergevalnietmeer.Debeleggerszijn‘hetvertrouwenindeAmerikaansezakenbankLehmanBrothersvolledigkwijt’(FD:12/9/2008).Eénvande

29

meestgezaghebbendefinanciëleinstellingenindeVSblijktingroteproblementezijngeraakt,inhetbijzonderdoorvolstrektondoorzichtigefinanciëleproductenentransacties.Datheeftgroteimpactopdestemmingindefinanciëlesectorenopdebeurs.DeterneergeslagenstemmingheeftgevolgenvoorFortisendebankiséénvandegrootsteverliezersophetDamrak.DestemminginhetalgemeenleidttotklappenvoorFortisinhetbijzonder.Hetluidteenzeeronrustigeperiodein.

Eenpaardagenlatergebeurtervoordemeestevolgershetondenkbare:LehmanBrothersvaltom.VoormaligtopbankierOnnoRudingmeentdatdeondergangvanLehmanBrothers‘hetvertrouweninhetAmerikaanseBankwezenkanschaden’.Ookkanhetgevolgenhebbenvoordereëleeconomie,zomeentRuding:‘Eengeringervertrouwendruktnietalleendeconsumptie,maarkanerookvoorzorgendatbankenmindertoeschietelijkwordenmethetuitlenenvangeldaanconsumentenenbedrij-ven.Alshetmoeilijkerwordtomtelenen,gaatdattenkostevandereëleeconomie’(FD:16/9/2008).Duidelijkisdatdesectorinzwaarweerisendatindividueleinstellin-genindeproblemenkomen,omdatzeonderlingallemaalpositiesinenbijelkaarhebben.Devalvandeenebankleidttotverliezenenafschrijvingenbijeenanderebank.

DevalvanLehmanbetekenteenhardeklapindefinanciëlemarkten:‘Hetvertrouwenwasdiedagvolkomenweg’zeggenanalistenachteraf.DekoersvanFortisheeftsterkonderdegebeurtenissentelijdenenmaakteenenormevaldoor(FD:17/9/2008).Indevolgendedagenstabiliseertdekoersopeenlaagniveau,maarenkeledagenlateriserweerwathoop.DekoersvanFortisstijgt.DeverklaringdiewordtgegevenishetAmerikaansenoodplanomdeeconomieteredden.Hetdoelvanhetplanisdat‘debankenelkaarnadeingreepweervertrouwen’,zodatdeinterbancairemarktweerkanfunctioneren(FD:20/9/2008).Deindrukontstaatdathetdoorvelengevreesdedomino-effecthiermeewordttegengehoudenendatdekettingreactiegestoptkanworden,voordatdezegoedenwelopgangkomt.Deinspanninglijkttewerken.Opnieuwmaakteenlichteopluchtingzichvandebeursvloerendesectormeester.

Maarookdezeopluchtingisvankorteduur.AmpereenweeklatergaathetwederomverkeerdmetFortis.Debankglijdtopdebeurssteedsverderweg,terwijlhetbestuuropkortetermijnweiniganderskandoendantot‘kalmte’manen.Dezorgenzijninmiddelsvaninpotentiegiftigeaard:hetgaatnietmeeromeenprobleeminhetbeleidofdecommunicatievanFortis,maaromeenhardnekkiggeruchtdatdebankinliquiditeitsproblemenzit.DaarmeekrijgtdekredietcrisisookinNederlandenBelgiëeengezicht.Hetliquiditeitsprobleem,zowetendemeerofmindergeïnformeerdevolgers,betekentmogelijkheteindevandebank.En,zowetensommigebeschouwersooktevertellen,hetfeitdathetgeruchtgaatdoetalhetnodigemethetbedrijf.Fortisontkenthetprobleeminalletoonaarden,maarwordtnietofnauwelijksgeloofd.Een‘run’opdebankdreigt,wantiedereendieopeisbarevorderingenuitheeftstaanprobeertdiebinnentehalen,‘zolanghetnogkan’.Endat,zobevestigendedeskundi-

30

gen,veroorzaaktinderegeljuisthetliquiditeitsprobleem.Ofheternualwasofniet,hetgeruchtoverhetliquiditeitsprobleemwordteen‘selffulfillingprophecy’.Ofhet‘waar’isdoetalnietmeerterzake.Devraagisofhetwordtgeloofd.

Strijd tegen een faillissementHetbelangrijksteprobleemvanFortiswordtindezeperiodezichtbaar.Rondalleswatdebanknogzegtofdoetheerst‘eengebrekaanvertrouwen’.Datgeldtookvoordeinspanningenomdebanktesteunenenteherstellen.‘Kanditprobleemwordenverholpen?’zoisdeactuelevraagindemedia.Ja,wordtopdiverseplekkengesugge-reerd:‘hetvertrouweninFortiskanherstellenalsdebank-verzekeraarerinslaagtbedrijfsonderdelenteverkopentegeneengoedeprijs’(FD:26/9/2008).Ditvermoedenvanherstelwordtnietdooriedereenomarmd.VooralinBelgië–waarhetbedrijfgeldtalseen‘volksaandeel’enveelparticulierendirectdoordevalindeaandelenkoerszijngeraakténdooreeneventuelecrisisbijdebanknogveelzwaardergetroffenzullenworden-heeftdeFortispaniekhardtoegeslagen.VolgensdekrantDeStandaardkomtinelkgesprekdiedagensteedséénvraagterug:‘GaatFortisfailliet?’Endevraagstellen,zolijktdeteneurtezijn,ishembeantwoorden.DeBelgischeregeringprobeertondertussendekalmtetebewarenenpremierYvesLetermedoetdetoezeggingdatdeoverheidgarantstaatvoorallespaarders(endusnietvoormaximaal20.000perspaarder).WatvooralmoetstoppenvolgensReynders,deministervanFinanciën,zijn‘degeruchten’.Hierdoorneemtimmershetrisicovande‘runonthebank’toe.AllespelersopdefinanciëlemarktenmoetenvolgensReyndershunverantwoordelijkheidnemenengeengeruchtenmeerverspreiden.Wantdeze‘geruchtenkunnenhetvertrouwenindebank’alleenmaarmeeraantasten(FD:27/9/2008).

WouterBos,detoenmaligeNederlandseministervanFinanciën,probeertdespaardersvanABNAmroookgerusttestellen.ABNAmroisopdatmomentongeveersindseenjaarovergenomendoorFortis.ViaFortiskandecrisisdusookuitstralennaarABNAmro.EndaarmeeraakthetveelNederlandsespaardersenanderebelanghebbenden.BosdeeltmeedatABNAmropaséchtonderdeelvanFortiswordt,alsdetoezichthou-dergoedkeuringgeeft.Datisnognietgebeurd.DaarnaastmoetFortisdoorzelfonderdelenteverkopenhet‘herstelvanvertrouweninluiden’(FD:27/9/2008).HermanVerwilst,detoenmaligeCEOvanFortis,kondigtdatookaan.Deverkoopbetreftookkroonjuwelenenmoet10miljardeuroopleveren.ZelfvertrektVerwilstvrijdagavondalsCEO.Hetmagallemaalnietbaten.WatFortisookzegtofdoet,‘Fortisslaagternietinhetvertrouwenopfinanciëlemarktenteherwinnen’.NederlandseinstitutionelebeleggersweigereneendringendverzoekomFortiseenkapitaalinjectietegevendoorpreferenteaandelentekopen.(FD:27/9/2008).Ookdezogenaamdekroonjuwelenleverenonvoldoendeopen/ofgeïnteresseerdenhakenaf.Zondagwordtzodoendeduidelijkdathetverkopenvanonderdeleninclusiefkroonjuwelennietvergenoeggaat.

31

De staat grijpt inHéélFortisstaatvervolgenstekoop(FD:29/9/2008).Commerciëlepartijenwordenernietgevondenendedriemeestbetrokkenoverheden,Nederland,BelgiëenLuxemburg,nemenallemaaleen49%belanginrespectievelijkFortisBankNederland,FortisBankBelgiëenFortisBankLuxemburg.Zowordtdepositievandebankver-sterkt.Eenfaillissementismetdesteunvandeoverhedentechnischnogmaarmoeilijkmogelijk.Datzouvertrouwenmoetenwekken;hetmeestsombere,maarvolgensbeleggerswelwaarschijnlijkescenario,isinpraktischezinzogoedalsafgewend.Tochleidtdeongebruikelijkeinterventietotdenodigeonrustonderaandeelhouders.AandeelhoudersvanFortiseisendatersnelduidelijkheidkomtoverdepositiediezijnuhebben.Tochiserookveelsteunvoordeinterventie.Eenvandegrootsteaandeel-houders,hetpensioenfondsABP,noemtdegekozenoplossing‘zorgvuldigendoor-dachtenbelangrijkomherstelvanvertrouweninFortistebewerkstelligen’(30/9/2008).Datsignaalzouvertrouwenwekkendmoetwerken.OokEurocommissarisvanMededingingNeelieKroes,dienauwbetrokkenisbijdeonderhandelingen,zietvooralsnogweinigproblemeninhetbelangdatBelgië,NederlandenLuxemburgzondagvoor11,2miljardeurokochteninonderdelenvanbank-verzekeraarFortis.‘Wehebbenervertrouwenindatdemaatregelenconformderegelszijn.TotnutoehebbendeautoriteiteninkwestiegeluisterdnaardeopinievandeEuropeseCommissie’,aldusKroes’woordvoerder.(FD:30/9/2008).EnookvolgensKiburg(vakbondFNV)ishetmiljardenbelangvandeStaatinFortiseenuitstekendemanierom‘hetvertrouwenindefinanciëlesectorteherstellen’.Opdiemanierkandeneerwaartsespiraaldoorbro-kenwordenvanbankendiefaillietgaanofjojoënopdebeurs.Wantalsbankendatdoenkunnenzegeenleningenmeerverstrekkenaananderebedrijvendiedanophunbeurtindeproblemenkomen(FD:30/9/2008).Voorevenlijktdecrisisafgewendenlijktereenadequaatmedicijntegenacuutvertrouwensverlies‘ontdekt’tezijn.RondFortiskeertderustvooreventerug,zodatdebankaanzijnherstelkanwerken.

Omstreden zekerheidTochishetmedicijnnietonomstreden.ErkomtookkritiekopdesteunvandeoverhedenvoorFortis.Industriëlebedrijvenmogengeenstaatssteunkrijgen,maarbankenkennelijkwel.Deervaringenmetstaatssteunzijndesastreus,voorondersteun-deenstaat;waarombestaathetvermoedendathetbijeenbankzalwerken?VolgensCasperdeVries,hoogleraarMonetaireEconomieaandeErasmusUniversiteitRotterdam,ishetnietterechtdatbankenmetindustriëlebedrijvenvergelekenworden.‘BijFortisgaathetomvertrouwenennietomhetreddenvandeconcurrentiepositieofhetinstandhoudenvandewerkgelegenheid.’(FD:30/9/2008).Debancairesectorwordtalsmotorvandeeconomiegezien.Zonderreddingvandemotorkanookdeeconomienietdraaien.Hetbelangisgroterdanbijeen‘gewoon’bedrijf.Maardestaatsinterventies,dieookdooranderelandenwordentoegepast,genererennietdebeoogdeeffecten.OpdeEuropesegeldmarktzakt‘hetvertrouwennaareennieuwdieptepunt’.Hetdriemaandelijkseuribor-tariefstijgtmetruim17basispuntentot5,275%.Hetinterbancaireverkeerdroogtzogoedalsop.‘Ondankswereldwijde

32

staatsinterventiesverliezenbeleggersmaandagmassaalhetvertrouwenindefinanci-elesector’.(FD:30/9/2008).Naeenvlakkeopeningzakkendekoersensnelenhardweg.‘Hetvertrouweniswegenhetwantrouwenneemtalleenmaartoe.’Datmaakthetvolgenseenhandelaarergmoeilijkomdehuidigemarktnogtekunneninterpreteren.Volgenshemisdegrotevraag:‘watkomternogmeeraan?’Inafwachtingvandievraagzitiedereenstilofprobeertmenuitrisicovollepositieswegtekomen.DatgaattenkostevanFortis.Fortisopentineersteinstantie15%hoger,maarbinnenkortetijdstaathetaandeelondanksalleinspanningenvandeoverhedenweerindemin.Aanheteindvandehandelsdagnoteerthetaandeel3,96euro,eenverliesvan23,6%bijeenomzetvan95miljoenstuks(30/9/2008).

Politieke dynamiekOndertussenmoetBoszichindeTweedeKamerverantwoordenvoorzijnongebruike-lijkehandeleninhetweekend.Hijkrijgtkamerbredesteunvoorzijningrijpen.Hijwordtals‘redder’vandebankgevierd.Zijnoptredenwas‘onparlementair’,voltrokzichbuitendeKamer,maarwasindevoorliggendecasusvolgensdeKamerbuitenge-woonadequaatengepast.VolgensBoszijnergeennieuweproblementemelden.Detoezichthouderhoudtvolgenshemdesituatievanuurtotuurindegaten:geennieuwsisgoednieuws.Bosheeftzelfsgoednieuws:FeyenoordiseenrondeverderindeEuropaCupendestaatisnu–viahoofdsponsorFortis–ookeenbeetjebetrokkenbijdeclub.DeKamerkanomhetluchtigheidjelachen.BosmaaktinhetdebatookduidelijkdathetbelangvandeoverheidinFortisvantijdelijkeaardis.NaastzijnpogingomdespeculatieoverFortistedoorbreken–‘geennieuwsisGOEDnieuws’–schetsthijeenoptimistischtoekomstbeeldoverhetbedrijf.Destaatheeftgeenambitiesineenpermanenterolalsbankier.AlsdemarktenweergestabiliseerdzijnenhetvertrouwentussenbankenishersteldwordtFortisvolgensBosweervandehandgedaan(FD:1/10/2008)enBosverwachtdeaandelenmetwinsttekunnenverkopen.Dereddingsactielevertoptermijnzelfsgeldop.Dezehandelswijzenodigtvolgenssommigefractiesuittotbredereinzet.VolgensFransWeekers(TweedeKamerlidvoordeVVD)ishetaandepolitiekomdevicieuzecirkelvanafnemendvertrouwentussenbanken,burgersenbedrijventedoorbrekendoorleningenenobligatiesvanbankenoptekopen(basisplanPaulson)ofdooreenrechtstreekseinjectie,zoalsbijFortis.WeekerswilookdatdeministervanFinanciënallespaargeldenvoor100%garandeertenniettotslechts40000europerpersoon,zoalsnu.Boshaddinsdagalaangegevenhiernietaantewillen(FD:2/10/2008).PremierBalkenendeenministervanFinanciënBoswillendathunaanpakopEuropeesniveauwordtomarmdendatalleEuropeselandengeldreserverenwaardoorzehetzelfdekunnendoenalsNederlandbijFortisheeftgedaan.DatzouvolgensBoseen‘geweldigsignaalvanvertrouwenrichtingdeEuropeseburgerszijn.’(FD:3/10/2008).Ookhierwordtdedynamiekvandeprofetiebespeeld,ditkeeralseen‘self-denyingprophecy’.Doorhettoezeggenvandergelijkeomvangrijkegarantieswordtdekansdaterooittotuitkeringovermoetwordengegaanverkleind.Belangrijkisookdatdereddingnadrukkelijkniettoteengeïsoleerdeactiewordtbeperkt,maareenbredeoperatiewordt;internationaalenmetdesugges-

33

tiedatookanderevolgendebankenopdezemanier‘gered’zullenworden.Daarmeewordtbewustdeself-denyingprophecybespeeld:doorenormebedragenvoorreddingsactiestereserverenendezeookpubliekelijkaantekondigen,wordtdekansdatzeooitechtmoetenwordenaangesprokenkleiner.Indezeperiodeheerstenigoptimisme.Demarktheeftgefaald,maardeoverheidheeftvoornieuwevenwichtgezorgd,zoluidteenveelgehoordeboodschap.

Nationalisatie van FortisTerwijlBosindeKamerzijn49%deelnameverdedigt,wordtopdeachtergrondechtergewerktaaneenandereoplossing.DeproblemenbijFortisblijkennamelijkallerminstopgelost.DeaandelenkoersenvanFortisblijvennaeendalinginhetbeginvandeweekaandelagekant,maarrelatiefstabiel.Fortisheeftechtereenbijkomendprobleem,hetkangeengeldmeeraantrekkenopdegeldmarkt.Fortiskomtzodoendeondankshetingrijpenvandeoverheidinsteedsgrotereproblemen.Deoverheidmoetnogeenkeeringrijpen,Fortismoetnogeenkeerwordengered.OpeengezamenlijkepersconferentiemakenministervanFinanciënBos,minister-presidentBalkenendeenDNB-presidentWellinkbekenddatdeNederlandseStaatFortisBankNederlandenABNAmroheeftmoetenovernemenomtevoorkomendatdiebankenwordenmeegesleurdindedreigendeondergangvanhetFortis-concern.Destappendieeenweekeerderzijngenomen,blijkennietvoldoende.SindsdonderdagavondhebbendedrieinBrusselverderonderhandeld.Datzijnpittigegesprekken,waarbijhetgeïntegreerdebedrijftamelijkradicaalenmetgroteonzorgvuldigeslagenindriebrokkenisverdeeld.VolgensdeMinistervanFinanciënishiermeeeenoplossinggevondendieperspectiefbiedtomrustenzekerheidtebrengenendiebijdraagtaanherstelvanvertrouwen.DeprijsdiewordtbetaaldisvolgensBosfair:‘16,8miljardiseenmarktconformeprijs’(FD:4/10/2008).OoknuwordtdeverwachtinguitgesprokendatABNAmro,hetNederlandsedeelvanFortis,optermijnmetwinstkanwordenverkocht.

Indetabelhierondereenoverzichtvandespelersendewijzewaarophetvertrouwenofeengebrekdaaraanzichmanifesteren.

Wieisbetrokken? Gebrekaanvertrouwen

VEB Slechtecommunicatieenstructuuroplossendoorkwantificeerbaredoelen

CEOLippens Hetzijnmoeilijketijden.Vertrouwenherstellendoorzelfaandelentekopen

Aandeelhouders Meervertrouwen(prijsaandelenstijgt)dooractieLippensendoorvertrouweninAmerikaansefinanciëlesector

Aandeelhouders MindervertrouwendoorproblemenLehmanBrothers

OnnoRuding Dalingvanvertrouweninhetbankwezenzorgtvoordalingvanvertrouwenindereëleeconomie

34

Aandeelhouders ValLehmanBrothers(koersdaling)

Aandeelhouders Amerikaansnoodplan(koersstijging)

AandeelhoudersGeruchtvanspeculantdatFortisindeproblemenisenextrauitgiftevanaandelenzaldoen(koersdaling)

Aandeelhouders VerkopenonderdelenvanFortis(koersherstel)

MinisterLetermeGarantievoorallespaardersGeruchtenmoetenstoppen

MinisterBos SpaardersABNAmrogeruststellen

CEOVerwilst Fortismoetonderdelenverkopen

Nederlandseinstitutionelebeleggers GeenkapitaalinjectieinFortis

PolitiekFortistekoopNederlandse,BelgischeenLuxemburgsestaatnemen49%belanginFortis

HoogleraarDeVries Vertrouweniswatbankendoen

PolitiekKoersendalen/EuriborstijgtStaatsinterventieshelpenniet

Politiek Ingrijpeninvicieuzecirkel

MinisterBalkenendeenMinisterBos IngrijpenopEuropeesniveau

NederlandseStaat OvernameFortisBankNederland

Tabel 3.1 Overzicht Fortis Case

3.2Een(pogingtot)herstelvanvertrouwen

WeziendatinhetverhaalvanFortisvoortdurendpogingenwordengedaanomhet‘vertrouwenteherstellen’,ofmisschienbeteromdecomplexiteithanteerbaartemaken.Datisnieteenvoudig.Dezecomplexiteitistoegenomendoordecrisisendezetoenamewordtverklaarddoorhetwegvallenvanhetvertrouwen.Daardoorzittenweineenvicieuzecirkel.Vertrouwen,eenofmisschienweldemanieromcomplexiteithanteerbaartemaken,staatterdiscussie.Decomplexiteitneemthierdoortoe,maaromdathetvertrouwenterdiscussiestaatishetlastig–zonietonmogelijk–omdoormiddelvanvertrouwencomplexiteithanteerbaartemaken.Inhetonderstaandeoverzichtstaanderelatiesdieindezecasuïstiekeenrolspelen.Omdathetbijdeduidingvanderelatievanbelangisomdepartijtenopzichtevanelkaartepositioneren,isinditgevalgekozenomFortisalsorganisatiealsuitgangs-punttenemen.Datlevertdevolgenderelatiesop:

35

VrijwilligerelatieFortis–VEBFortis–CEO(Lippens)Fortis-AandeelhoudersFortis–Bos(onderhandelingen)

Opgelegderelatie

Fortis–AmerikaanseFinanciëlesectorFortis–LehmanBrothersFortis–AmerikaansNoodplanSpeculant–FortisGeruchten-FortisFortis–Leterme(garantiespaartegoeden)Fortis–Bos(garantiespaartegoeden)Fortis–EuriborFortis–Nederlandseoverheid(overname)

Tabel 3.2: Indeling van de relaties in vrijwillig en opgelegd vanuit het ‘Fortis’ perspectief

AldezerelatieszettenhetvertrouwenvanFortisophetspel.ZijlatenzienhoebeperktderolvanFortisisbijhetherstelvanhetvertrouwen.Veelvanderelatiesspelenzichimmersafophetniveauvanconfidence.DatbetekentdatFortishierzelfweinigaankandoen.Fortisheefttelevenmetdezevanzelfsprekendheid,endusookmethetterdiscussiestellen–devervreemding–daarvan.

Hetgaatdanmetnameom:- Amerikaansefinanciëlesector- LehmanBrothers- Amerikaansnoodplan- Speculantenengeruchten- Euribor

Hetherstelvanvertrouwenishiervooreenbelangrijkgedeeltegekoppeldaandehoopdatopdezeniveausweer(positiefgestemde)vanzelfsprekendhedeninhetlevenwordengeroepen.Daarnaastzienwedatdepogingentothetherstelvanvertrouwen,waarinFortisendedaarbijbehorendeactoropeenmeerdirectemanierprobeertderelatieweerwerkbaartemaken.Hierondereenoverzichtvandezepogingen.

Relatie Pogingtotherstel

Fortis–VEBCalculatie:helderheidcreërendoorhetontwikkelenvaneenstappenplan.OpdiemaniermoetFortismeerinzichtgeveninhaardoenenlaten.

Fortis–CEOTrust:deCEOtoontzijnoptimismedoormetzijneigengeldinaandelenteinvesteren.

Fortis–Aandeelhouders

Trust:Fortisprobeertaandeelhoudersgerusttestellendoor‘geruststellende’uitsprakenoverFortistedoen.DeuitsprakenslaannietofnauwelijksaanenlatenvooralziendathetoptimismeoverFortisnietlangeraanwezigis.

36

Fortis–Bos

Calculatie:deministerleverteenbijdrageaandeonderhandelingendiealsdoelhebbenomFortisopeenanderemanierindemarkttezetten.DooreenaandeeltenemeninFortiswordtgetrachtomdekeuzevoorFortisinplaatsvaneenkeuzeopbasisvanvertrouwenteherdefiniërenalseenberekendekeuze.Datwordtnietgeaccepteerd.

Fortis–LetermeCompensatie:doordegarantieopdespaargeldenteverhogenissprakevancompensatievoordeongewensteuitwerkingenvanhetfinanciëlesysteem.

Fortis–BosCompensatie:doordegarantieopdespaargeldenteverhogenissprakevancompensatievoordeongewensteuitwerkingenvanhetfinanciëlesysteem.

Fortis–Nederlandseoverheid

Confidence:doordeovernamevanFortisdoordeNederlandseoverheid.Dezeoplossingiseffectiefvanuitvertrouwensperspectief.Devanzelfsprekendheidvandefinanciëlesectorwordtingeruildvoordevanzelfsprekendheidvandeoverheid.

Tabel 3.3 Pogingen tot herstel van vertrouwen

Watwezienisdatdepogingenomhetvertrouwenteherstellenniet(altijd)lopenviahetvertrouwen.Alternatievenwordengebodenindevormvancompensatieencalculatie.Deboodschaplijkttezijn:zelfsalsuFortisnietvertrouwt,dannog–ofdanjuist–iseenbelegginginFortisdemoeitewaard.Vertrouwenwordtdaarmeegeherde-finieerdincalculatieencompensatie.Deeffectenhiervanlijkenoverigensbeperkt.Mogelijkkomtdatomdatereerstvertrouwennodigis,alvorenseendergelijkeboodschapaanslaat.Alshetvertrouwenwegis,danisdezeboodschapnietovertui-gendgenoeg.Hetkanookkomendooreenwisselwerkingtussendeverschillendeniveauswaaropvertrouwenhierterdiscussiestaat.Omtebepalenwaternuophetspelstaat,wordthieronderaandachtbesteedaanviercomplicatiesdiezichdoengeldenbijpogingenomhetvertrouwenteherstellen.

3.3Complicatiesenkansenbijhetherstelvanvertrouwen

Dedestructievewisselwerkingtussen‘vertrouwenin’en‘vertrouwenop’HetvertrouwenwaarophetfunctionerenvanFortisgebaseerdis,lijktongrijpbaar,ofiniedergevalmeerduidig.Opbasisvandebesprekingvandereconstructievandecasezienwedathetzowelom‘vertrouwenin’alsom‘vertrouwenop’gaat(zieooktabel3.2).Deaandelenkoersen–alsbelangrijkeindicatorvoorhetvertrouwenvanFortis–kronkelenhierdoorheen.Zeverenopenkrijgenklappenalserietsgebeurtmethetvertrouweninenhetvertrouwenop,maarzijtonendeachterliggendedynamiekniet.Erkannietuitafgelezenwordenwatmotievenvooreenkoerswijzigingzijn,hoewelallerleianalistenwelpogingendoenomstijgingofdalingterationaliserenenterelaterenaanconcretegebeurtenissenindemarktofinhetbedrijf.ZokanhetvertrouweninFortisnietgereduceerdwordentotdeCEOofFortisalsorganisatie.Zijblijktookafhankelijkvanhetvertrouwenopdewerkingvandefinanciëlemarkten

37

wereldwijd.ZelfsalsdienietdirectlogischaanFortisterelaterenzijn.ZobrengtdevalvanLehmanBrothersFortisindeproblemen,terwijlFortisgeendirectbelanginLehmanheeft.Eriswaarschijnlijkweleenwisselwerkingtussendeverschillendeniveaus,wantFortiswordtrelatiefhardgetroffendoordefinanciëlecrisis.Dezeverwevenheidvanvertrouwenmaakthetlastigomeenaanknopingspunttevindenvanwaaruithetvertrouwenwordthersteld.Fortiswordtgetroffendoorhetafbrokkelendevertrouwenophetfinanciëlesysteem.Zijprobeertdatteherstellendoorteintervenië-renenteinvestereninhetvertrouwenin.DezeinterventieskunnenhoogstenswataanhetvertrouweninFortisveranderen(maardoendatniet).

Pogingen tot herstel van vertrouwen leiden tot een verlies aan vertrouwenIndeFortiscasekomenverschillendeinterventieslangs.Zijhebbenallemaalalsdoelomhetvertrouwenteherstellen.EenaantalvandiepogingenspeeltinophetvertrouweninFortis.DatgaatopvoorhetindividueleingrijpenvandeCEOtothettekoopzettenvanheelFortisenuiteindelijkhetopknippenennationaliserenvanhetbedrijf.Steedshebbendeinterventiestijdelijkenigezin,ofsomshelemaalgeenzin,maarwerkenzenietduurzaamdoor.Sterkernog,doorhetmislukkenvandepogingentotherstelvanvertrouwenwordtdetoestandintoenemendematewanhopig:‘alsditniethelpt,watdanwel?’,lijktdeonuitgesprokenvraagdietelkensweeropkomt.Demaatregelenkrijgeneensteedsmeerdraconischensystematischkarakter,maarsteedsblijktdeproblematiekrondFortisresistentvoorhetmedicijn.HethoogtepuntvandezecyclusvanaanhoudendenstapelendgebrekaanvertrouwenishetnieteffectiefzijnvandegedeeltelijkeovernamevanFortisdoordedrieoverheden.Zelfseenbelangvan49%inFortissteltdemarktennietgerustenleidtbijvoorbeeldniettoteenherstelindekredietwaardigheidvanFortis.Debankkrijgtopdekapitaalmarktgeengeldmeergeleend.Economisch-technischgezienzoudezeoplossingafdoendemoetenzijn,definanciënvanFortiswarenhierdoorweeroporde,maardooreengebrekaanvertrou-wenblijktookdezeingreepnieteffectief.EndaarmeekreeghetvertrouweninFortisdeultiemeslagenwerdFortisletterlijkreddeloos.

Wezienoverigensdatnietalleengetrachtwordtomhetvertrouwenteherstellendoornieuwvertrouwenteschenken(zietabel3.3).Wezienhierookdatjuistanderebenaderingenwordeningezetomderelatiesweerwerkbaartemaken.HetlijkteropdatdezemaatregelendebeslissingvoorFortiswillenrationaliseren.Zewillenaanto-nendathetookopbasisvanberekendeargumentatiegoedisominFortisteinveste-ren.Dooreengebrekaanvertrouwenkomtdezeboodschapechternietofnauwelijksover.Hetvertrouwendaalthierdoornogverder,wantzelfseenberekendebeslissingbiedtgeensoelaas.DatgeldtzekervoorboodschappendievanuitFortiszelfkomen.Watbeterwerktisals‘externen’ingrijpen,zoalsdeoverheid.Datkunnenzedoendoorcompensatietebiedenofdoordeconfidenceteherdefiniëren.Hetherstelkomtvanbuiten,zolangereengeloofwaardigbuitenis.Alshetvertrouwendanuiteindelijkhersteldwordt,dangebeurtdatnietbinnendefinanciëlewereld,nochbinnenFortis.Definanciëlewereldblijktnietovervoldoende

38

middelenoftoereikendemanierentebeschikkenomhetvertrouwenteherstellen.Mogelijkwerderteveelvertrouwdopvertrouwen.WatwelhelptisdatvertrouwenwordtovergenomendoordeNederlandseoverheid.HierdoorverandertFortisvaninstitutionelecontext.Hetvertrouwenisnietlangerafhankelijkvanaandelenkoersen,maarhetvertrouweninFortisbestaatbijdegratievanvertrouwenopdeNederlandseoverheid.Deoverheidishier–naastbeoordelaarvanhetvertrouweninderolalstoezichthouder–ookeenhelperdieeendosisvertrouwenaaneeninstellingkantoedienen.Devanzelfsprekendheidvandefinanciëlemarkten,wordtvervangendooreenvanzelfsprekendheidopoverheidsniveau.Datlijkteenadequateoplossing,maaralleenalservoldoenderedenisomtegelovendatookderedderzelfoplangetermijntevertrouwenis.IsdeNederlandseoverheidbijvoorbeeldinstaatomnogeenrondevanreddingsactiesoptebrengen?Hoekredietwaardigzijnoverhedenzelfnog?Enhoesterkzijninternationaleinstitutiesensamenwerkingsverbandenalszenogverderonderdrukwordengestelddooreenvolgendefaseindekredietcrisis?Daarhoortbovendiennogdevraagbijwatdeperverseeffectenzijnvanhetbestaanvaneendergelijke‘redder’:roepthetgeenstrategischgedragopbijbankenofinhetsysteemalsgeheel.Alsmenweetdaterreddingkomt,danloktdatuittotrisicovolgedrag.Helemaalalsdeprijsvoordereddingineersteinstantienietdoordebanken(ofdebankiers)wordtopgebracht,maardoorburgersenbedrijveninanderesectoren.

Zelfreferentieel vertrouwen, ‘zeggen is zien’Hetvertrouwenindefinanciëlesectoriseencruciaalproductiemiddelvoordesectorzelf.Hetgaatnietomvertrouwenvanbuitenstaandersinhetsysteem,maaromhetsysteemzelf.Hetvertrouwenisdaaromzelfreferentieel.Indehandelingenindefinanciëlesectorwerd–totvoordecrisis–hetvertrouwenindehandelingendieindesectorplaatsvondenbevestigd.Hetwasalsvanzelfsprekend.Bankenleendengewoongeldaanelkaarenaandebedrijven.Alshetvertrouwenernietmeeris,stokthethandelen.Erzijndangeenandereaanknopingspuntenmeerdiealsback-upwerken.Alsvertrouwendebasisisvanhetfinanciëlestelsel,dankomtmeteencrisisvanhetvertrouwenhetfinanciëlestelselingevaar.Erisdannietsandersmeeromoptevertrouwenalshetvertrouwenisweggevallen.Definanciëlecrisislaatdaarmeezienhoerisicovolvertrouwenopvertrouwenis.

3.4Conclusie:lessenuitdecasusFortis

Opbasisvandebestuderingvaneenpogingtotherstelvanvertrouwen,kunnenwevervolgensterugblikkenopdevragendiebijhetslotvanhettheoretischkaderzijngesteld.Dezevragenzijn:

Watisdeaardvanderelatie?Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?Isdeinvullingvanderelatiepassendbijhetbelangdatophetspelstaat?

39

Deeerstevraagbeantwoordenwijdoortekijkenofderelatievrijwilligofgedwongenis.Daaruitontstaathetvolgendebeeld:

Wat is de aard van de relatie?Indecasuskwamenverschillenderelatiesaanbod.Relatiesopbasisvanvrijwilligheidzijnrelatiestussen:- Fortisenaandeelhouders(VEB)- Fortisenhetmanagement

Relatiesdiegezienkunnenwordenalsgedwongenrelatieszijn:- RelatietussenFortisenhetfinanciëlesysteem- RelatietussenFortisendeondergangvanLehmanBrothers- RelatietussenFortisendeAmerikaanseoverheid

Relatiesdievanuiteennationaalperspectiefsterkafhankelijkzijnvandeinstitutionelepositiediewordtingenomen:- RelatietussentoezichthouderenFortis- RelatietussenministervanFinanciënenFortis

Detweedevraagbeantwoordenwedoortekijkennaarhetaantaltoekomstscenario’swaarmeerekeningwordtgehouden.

Is in deze relatie sprake van vertrouwen of niet?Watwezienindezecasuïstiekisdaterinbijnaallerelatiessprakewasvanvertrouwen.Inditgevalbetekendedatdatwerduitgegaanvaneenrooskleurig–renderend–toekomstscenario.Alshetgaatomhetherstelvanvertrouwendanzienwedatinsommigegevallengebruikwordtgemaaktvanvertrouwenomvertrouwenteherstellen,inanderegevallenwordtgebruikgemaaktvanwantrouwenomvertrouwenteherstellen.

Vertrouwenomvertrouwenteherstellen:- CEOvanFortisdieaandelenFortiskoopt.- MinistervanFinanciendieervanuitgaatdatdefinanciëlemarktenzozullenwerkendatdeverkoop

vanFortisuiteindelijkrendabelis.

Wantrouwenomvertrouwenteherstellen:- TienstappenplanvandeVEB.- Berekening(economischelogica)dieaanmoettonendatFortisgezondis.

Totslotisernogeenderdecategorie,deverplaatsingvanvertrouwenomvertrouwenteherstellen:- OvernamevanFortisdooroverheidwaardoordeinstitutionelepositiewijzigt(endeoverheidmeer

mogelijkhedenheeftomwantrouwenteorganiseren).

Bijdederdevraaggevenwedebelangenaandieophetstelstaanendoenweeenvoorzetvooreenbelangenafweging.

40

Belangenafweging

Debelangendiehierophetspelstaanzijn:- DebelangenvanFortisendaarmeevandefinanciëlesector- Debelangenvanderedder,inditgevaldeNederlandseoverheid

DoorhetreddenvanFortisenanderefinanciëleinstellingenheeftdeNederlandseoverheidzichzelfkwetsbaargemaaktvoorontwikkelingenopdefinanciëlemarkten.Derisico’sdaarvanwordennureedszichtbaar.Devraag‘wieredtderedder?’tasthetvertrouwenindeoverheidmogelijkaan,maardatmaakthetnietmindernoodzakelijkhaartochtestellen.

41

Hetisdevraagwatdelessenuitdefinanciëlecrisis,inhetbijzonderdeervaringenmethetverliesaanendepogingentotherstelvanhetvertrouweninFortis,betekenenvoordeoverheid.WedoendathierdoordetoepassingvandelessenopeendoorhetMinisterievanBZKaangereiktecasus.Wepassendelessenuitdekredietcrisistoeopderelatievandeoverheidtotandereactoren.Daarbijgaathethieromeeninterbestuur-lijkecasus,eenoverheidinrelatietoteenandereoverheid.WevragenonsafofhetverstandigisomvertrouweninteinzetteninderelatietussenRijkengemeenten.Dezevraagbeantwoordenwedoorgebruiktemakenvandestukken:‘UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht,DeBestuurlijkeRoutekaartvooreenInterbestuurlijkeVeranderopgave’(2009)en‘SamenaandeSlag,BestuursakkoordRijkenGemeenten’(2007).Inbeidestukkenspeeltvertrouweneenrol.Voordebestuursak-koordenisgekozenomdatzijalsdoelhaddendevertrouwensrelatietussenRijksoverheidendecentraleoverhedenweerteherstellen,wantdezerelatiehadindeloopdertijdveelschadeopgelopen.Hetinstrumentontwikkeldezichvervolgenstoteenstandaard,dienogaltijdwordtgehanteerdinhetverkeertussenRijksoverheidendecentraleoverheden.

NaastdedocumentenputtenwehieruitdebevindingenvaneenwerksessiemetambtenarenvanBZK.Nadatweeenbeeldhebbenontwikkeldvandewijzewaaropvertrouwenindebestuursakkoordstukkenwordtgebruikt,analyserenwedatbeeldvolgensdemethodedieweinhoofdstuk2hebbenontwikkeld.Vervolgensgaanwemeergedetailleerdinopderelatietussenrijkengemeentenenopdetoekomstscena-

4.De lessen en het analysekader:vertrouwen als houvast voor bestuur?

42

rio’sdiedaarbijinhetspelzijn.Tenslottedoenweuitsprakenoverdemanierwaaropvertrouwenenwantrouwenhierinvullingkunnenkrijgenenwatdatvooroverheids-sturingbetekent.

4.1Vertrouwenineeninterbestuurlijkerelatie

Alsweopzoekgaannaarvertrouwenindebeidegeanalyseerdeakkoorden,danzienwedatvertrouwendaareenprominenterolspeelt.Hetwordtingezetbijeenmotive-ringvan‘hetBestuursakkoord’enbijde‘HerzieningvandeInterbestuurlijkeVerhoudingen’.

InhetBestuursakkoordwordtderolvanvertrouwenduidelijkindeopeningsparagraaf:

‘Vertrouwenligtaandebasisvaneengoedfunctionerendesamenleving:vertrouwenvanburgersinelkaar,vertrouwenvandeburgerindeoverheidenvertrouwentussendeoverhedenonderling.HetisdegezamenlijkeambitievanhetkabinetendeNederlandsegemeentenomaldezevormenvanvertrouwenteversterken.Eenwaardevolledemocratie,eenverbindendbestuureneendienendeoverheidzijnhierbijvoorwaarden.Altijdstaatdeburgercentraal’(BestuursakkoordRijkenGemeenten2007).

InhetUitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezichtkomthetbelangvanvertrouweninhethoofdstuk‘Visieopinterbestuurlijktoezicht’aanbod.

‘Hetrijkheeftdeopdrachtombijdecentralisatievantakendetaakuitvoeringdaadwer-kelijklostelaten,meertevertrouwenopdetaakuitvoeringdoordecentraleoverhedenenopdedaaraanwezigecontrolemechanismen.[…]Dedecentraleoverhedenhebbendeopdrachtomdehorizontaleverantwoordingsmechanismenteversterkenenhetvertrouwenindeoverheidwaartemaken.[…]Goedeinterbestuurlijkeverhoudingenvragendusomeengezamenlijkeinspanningvanalleoverheidslagenomvertrouwentegevenenteverdienen.Hierdoorkanhetinterbestuurlijketoezichtsterkwordenverminderd.’(UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht,p.10)

Inbeidecaseswordtvertrouwengezienalséénvandefunderendeprincipesinderelatie.Hetiseenuitgangspuntenzodoendeeenbelangrijkelementinderedeneringdieaanhetbeleidtengrondslagligt.Althans,datlaatdetekstzien.

4.2Vertrouwen:relatieentoekomstscenario’s

Omtekijkenoferbehalveallerleitekstueleverwijzingennaarvertrouwenookdaadwerkelijksprakeisvanvertrouwenindevoorgesteldeinterbestuurlijkeverhoudin-gen,gaanwenaderophetbeschrevenarrangementin.Wehanterenhiervoorhetinhoofdstuk2en3uitgewerktekader.

43

Wat is de aard van de relatie? Opgelegd of vrijwillig?AlseerstegaanweinophetBestuursakkoord.Tijdensdewerksessiemetdeambtena-renvanBZKwerddoorhenhetbelangvan‘hetgesprek’benadruktdatdoorhetBestuursakkoordopgangwordtgebracht.BZKverteltdegemeentennietwatzemoetendoen,maargaatmetdegemeenteningesprek.Hierdoorisersprakevaneenverschuivingvanmeeropgelegdnaarmeervrijwillig.Daarinzitvolgensdeambtenareneenbelangrijkeontwikkeling;nieteenszozeerhetakkoordzelf,maardewegernaartoeiseenbelangrijkeuitdrukkingvaneenbewegingnaarvertrouwen,eneenvertrouwenineenrelatiediebovendienelementenvanvrijwilligheidomvat.Ofiniedergevalnietgeheelisopgelegd.Hetisnoglanggeenuitsluitendvrijwilligerelatie,wantooklosvanhetBestuursakkoordzijnRijkengemeententotelkaarveroordeeld.Zeverkerenfeitelijkineentweezijdigopgelegderelatie,waarbijerweluitdrukkelijkemachtsverschillentussenbeidepartijenzijn.Derelatieiszekernietsymmetrisch.

EenzelfdeverschuivingzienwebijdeHerzieningvanhetInterbestuurlijkToezicht.IndeHerzieningInterbestuurlijkToezichtstaatoverdeveranderendetoezichtverhoudin-gen(gekoppeldaanvertrouwen)hetvolgende:

‘Hetrijkmoetdusterughoudendzijninhetgebruikvanverantwoordingentoezichtennietdoorspecifieketoezichtbepalingenwilleninterveniërenindedecentraletaakuit-voering(HerzieningIBT,p.9)[…]Hetrijkheeftdeopdrachtombijdecentralisatievantakendetaakuitvoeringdaadwerkelijklostelaten,meertevertrouwenopdetaakuit-voeringdoordecentraleoverhedenenopdedaaraanwezigecontrolemechanismen.DitbetekentookdateenministernietdoordeKamerterverantwoordingkanwordengeroepenoverdetaakuitvoeringvanindividueleprovinciesengemeenten.Dedecentraleoverhedenhebbendeopdrachtomdehorizontaleverantwoordingsmecha-nismenteversterkenenhetvertrouwenvanderijksoverheidwaartemaken’(HerzieningIBT,p.10)

Deverschuivingvanmeernaarminderopgelegdofvanmindernaarmeervrijwilligkrijgthiergestaltedoordevoorgesteldevervangingvanverticaaltoezichtdoorhorizontaaltoezicht.GemeentenkunnenhuneigentoezichtorganiserenenzijnhiervoornietmeerafhankelijkvanhetRijk.HetRijkhoudtnietlanger–ofveelminder–vanuitdeverticalerelatietoezicht,maarspoortdelokaleoverhedenaanominzelfteontwikkelenhorizontaleverbandenhettoezichtopdetaakuitvoeringteorganiseren.Interessantisweldatze,alswedetekststriktnemen,wel‘deopdrachtkrijgen’omhetvertrouwenvandeoverheidwaartemaken.Defermheidvandieuitspraakstaatinenigcontrastmetdenotievanvertrouwen.Zijmaaktiniedergevalduidelijkdathetvertrouwenzichzelfnietreguleert.Tijdenshetleeratelierwerdeenbelangrijkeaanvullendeopmerkinggeplaatstbijdeverschuivingvaneenmeernaareenminderopgelegderelatie.Debestuursakkoordenbrengenmogelijkmeeropgelegderelatiesmetzichmeedanweopheteerstgezichtzoudenvermoeden.Doormetdegemeentenafsprakentemakenwordenimmers

44

andereministeriesanderdrukgezetomzichaandezeafsprakenteconfirmeren.Deafsprakenleggendusandereactorenweervastinderelatie.Waaraandeenekantderelatieeenmeeropenkarakterkrijgt,wordtdezeaandeanderekantingeperktenmeeropgelegd.Globaalbekekenzienweduseenverschuivingvan‘meeropgelegd’naar‘meervrijwillig’.IniedergevalalsweinhetbijzonderkijkennaarderelatietussenBZKengemeentenindeBestuursakkoorden.

Devolgendevraagisofweookeenverschuivingzienopdevraagmetwelketoekomst-scenario’srekeningwordtgehouden?Enofdateréénisofdatermeerzijn?HiervaltdirectopdatbijhetBestuursakkoordsprakeisvaneenverschuivingnaarééntoe-komstscenario–datwatindeakkoordenstaat–zonderdaarbijvoorzieningentetreffenvoorhetgevaldeafsprakennietnageleefdworden.Metafwijkendescenario’swordtgeenrekeninggehouden.Erzijngeen‘straffen’of‘sancties’indezegevallen.Zewordenalthansnietgenoemd.Evenminishetmogelijkomdanderelatieteverbreken.DatdegemeentenenhetRijkookindetoekomstnogmetelkaarsamenmoetenwerken,zoueenstimulanskunnenzijnomtedoenwatervanhenverwachtwordt.Devraagofditvoldoendeis,wordtnietbeantwoord.Ookwordternauwelijksaandachtbesteedaanderisico’svanhetvertrouwen.Hetlijktteduidenopdeveronderstellingdathetvertrouwenhierzelfregulerendwerktendathetvanzelfsprekendenduurzaam‘is’.Datkanbetekenendathetvertrouwenwelergradicaalenietwatnaïefwordtingevoerd.Hetkanookbetekenendathetfeitelijkweinigomhetlijfheeftendathetnietbijzonderserieusgenomenwordt.

Inhetgevalvandeherzieningvanhetinterbestuurlijktoezichtliggendekaartenanders.Eenradicaleenlogischeconsequentievanhetomarmenvanvertrouwenzouhetafschaffenzijnvanhettoezicht.Toezichtisimmersgebaseerdopdeveronderstel-lingdatdetoekomstnaarallewaarschijnlijkheidandersuitpaktdanverwachtofgehoopt.Watwehierdanookvooralzieniseenverschuivingvantoezicht,vanverticaalnaarhorizontaal.Alservertrouweninhetspelis,danisdathetvertrouwenoverhetkunnenuitvoerenvantoezichtdoordegemeenten.Dezeverschuivingengevenalaandatereenaantaladdertjesonderhetgraszitalshetgaatomdeorganisatievanvertrouwen.Hieronderwerkenwedatverderuitdoortelatenziendathetschen-kenvanvertrouwenookcomplicatiesenrisico’smetzichmeebrengt.

4.3Complicatiesbijvertrouwenopvertrouwen?

Ishetverstandigomopdezemaniermetvertrouwenomtegaan?Weziendaarvooropbasisvandelessenuitdefinanciëlecrisisendeeerdereconceptueleverkenningeenaantalmogelijke/waarschijnlijkecomplicaties.Meergedetailleerdkomenwebijdevolgendeproblemen:

45

Opgelegde vrijwilligheidDeoverhedenwaardearrangementenbetrekkingophebben,‘kiezen’nietvooreenrelatiemetelkaar,maarzijninfeitetotelkaarveroordeeld.Watmeervrijwilligheidinderelatiebrengen,kanderelatietengoedekomen,maarisookriskant.Steldatdeafsprakennietwordennagekomen,dankanhetRijkbesluitenomdevertrouwensrela-tieterugtedraaien.Datisproblematischwantdoordattedoenkandeheleoverheiddestempelkrijgenvan‘niettevertrouwen’.Hetheleoverheidssysteemkandaardoorindiskredietkomen.Gemeentenkunnenderelatiezoalsvastgelegdinbestuursakkoordennietformeelterugdraaien,maarzijkunnenerwelvoorkiezenomzichnietaanhetakkoordtehouden.Dezekeuzekangerechtvaardigdzijn,omdateengemeentemetmeerbelangenrekeningdienttehoudendandievanBZKalleen.Bovendienisderelatievandienaarddatzeookblijftvoortbestaanalshetvertrouwenophetspelwordtgezet.

Ruimte voor meerdere scenario’sHettweedepuntdathieraandeordeis,isdevraagwaterophetspelwordtgezet.Zijndeafsprakenvandienaard,datalszijandersuitpakkendanverwachtdat‘spijt’danvoldoendeis.Inpersoonlijkerelatieskan‘spijt’eenbelangrijkerolvervullen,maarinderelatietussenoverheidengemeentenkanspijtooksnelgekoppeldwordenaannaïviteit.WaaromhebbenRijkengemeentenergeenrekeningmeegehoudendatuitkomstenanderszoudenkunnenzijndanverwacht?Invriendschapsrelatieskunnenweervanuitgaandatanderenzichaanhunwoordhouden.Eenzelfdeverwachtingkoestereninoverheidsrelatiesduidtvooralopnaïviteit.Hetzorgterookvoordatdepartijenmetlegehandenstaanalszakenandersuitpakkendanverwacht.

Een dubbele kwetsbaarheidOokbijdeherinrichtingvanhetinterbestuurlijktoezichtontstaateenprobleemdoorhetverschuivenvanderelatie.Deveronderstellinglijkthierbijtezijndathorizontaaltoezichtbeterwerktdanverticaaltoezicht.DatneemtnietwegdathetRijkookterverantwoordinggeroepenkanwordenalshethorizontaletoezichtfaalt.HetgevenvandeverantwoordelijkheidaandegemeentenbetekentnietdathetRijkdaardoorbuitenspelkomttestaan.AangezienhetRijkdezebeslissingkannemen,iszijook(mede)verantwoordelijkvoordegevolgen.Erishiermetanderewoordensprakevaneendubbelekwetsbaarheid.Steldathethorizontaletoezichtfaalt,danstaatnietalleendattoezichtophetspel,maarookhetvertrouwenvanhetRijkindegemeenten.

Lagere transactiekosten vormen de basisVertrouwenlijktindezebeidearrangementendusopeenheelspecifiekemanierinvullingtekrijgen.Hetarrangementlijktvooralbedoeldomtegenlageretransactie-kostenééntoekomstscenarioterealiseren.Hetisfeitelijkeenuitvoeringsarrangement,waarinvertrouwenbedoeldisalseenmanieromtegenlagekostendeasymmetrieinderelatieteorganiseren.Vooraldecontrolelastenwordenvermeden,iniedergevaloppapier.Datkaneenwezenlijkebaatzijn,maardevraagisofdetransactiekostendaadwerkelijklageruitpakkenalshetvertrouwennietwordtwaargemaakt.

46

De symboliek van vertrouwenDaarnaastlijkthetvertrouwenhierooksterktewordeningezetalssymbolischedaad.BZKorganiseerthiernietalleenderelatietotverschillende‘agenten’,maarlijktookvooralopteroepentoteenmeer‘vriendelijk’gesprek.Vertrouwenspreektnietzozeeruithetarrangement,maarishiervooraleenoproep:‘latenweelkaarvertrouwenenvooralnietteveelbestrijden’.Datismeereenoproepophetniveauvan‘omgangsvor-men’danophetniveauvansturingsrelaties.‘Samenkomenweerweluit’,zolijktdesymboliekvanbeidenota’stezijn.Datisopzichzelfnietperseeenverkeerduitgangs-punt,vaakzalhetzelfsheelfunctioneelzijn,maardatbetekentnietdatdaarmeederelatiefundamenteelvankarakterisveranderd.

4.4Conclusie:gematigdvertrouwen?

TerafsluitingvandezecasuskunnendevragendieookindeslotconclusievanFortisaanbodkwamennogmaalsbeantwoordworden.Dezevragenwaren:

Watisdeaardvanderelatie?Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?Isdeinvullingvanderelatiepassendbijhetbelangdatophetspelstaat?

Deeerstevraagbeantwoordenwedoortekijkenofderelatievrijwilligofgedwongenis.Daaruitontstaathetvolgendebeeld:

Wat is de aard van de relatie?

Indecasuskwamenverschillenderelatiesaanbod.Derelatiestussenoverhedenzijnveelalgedwongenrelaties.Datgeldtookvoorderelatietussenrijkengemeenten.

Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?

Indezerelatiezienwepogingentothetinvoerenvanvertrouwen:- Afsprakeninhetbestuursakkoorddienietafdwingbaarzijn.- Geenscenario’svoorhetnietnalevenvandeafspraken- Eenverschuivingvanverticaalnaarhorizontaaltoezicht

Belangenafweging- Hetschenkenvanvertrouwenbetekentnietdaterdaadwerkelijkvanvertrouwenkanworden

uitgegaan,hetvertrouwenisnietzelfregulerend.Erzijnverschillendebelangeninhetspeldieditvertrouwenterdiscussiekunnenstellen.

- Hetvertrouwenopinterpersoonlijkniveaukannietvertaaldwordennaareenvertrouwenopinstitutioneelniveau.

- Hetisrisicovolomindezerelatievanvertrouwenuittegaanengeenrekeningtehoudenmetalternatievescenario’s.Juistvandeoverheidkanverwachtwordendatzijhiervooreenvangnetcreëert.

- Vertrouwenwordtingezetvanuitefficiencyoverwegingen,maarderisico’sdiedatmetzichmeebrengtkunnenkostbaarzijn.

47

Debovengenoemdecomplicaties,vooralbelichtbijdebelangenafweging,stellenhetvertrouwenopvertrouweninoverheidsrelatiesterdiscussie.Alsdeteleurstellingingegevenvertrouweneenbelangrijkeoorzaakvandebeschadigingvanvertrouwenis,dankunnendeoverhedenzichzelfweleensineenlastigparketbrengendoorzoopvertrouwenintezetten.Zelopendekansomdoordemanierwaaropzehetvoorafhebbengeorganiseerdeenmogelijketeleurstellingachterafalintebouwen.Demotievenvoordeintroductievanvertrouwenzijnbegrijpelijk,inhetbijzonderdereductievankostenvoorcontroleentoezichtenhet‘gebaar’naardemedeoverhedendathetRijkmeerineenopenrelatiemethenwilstaan.Beideelementenhebbenuiteraardmetelkaartemaken.Hettweededraagtinpotentiesterkbijaanheteerste,enviceversa.Hoeweldieintentiesdusgoedengeloofwaardigzijn,ishetdevraagofdezeuitwerkingenvooralvastleggingdaarvanookgoedzalwerken.Onsvermoedenisdatzedeeerstepraktischetestsnietzullendoorstaanendatalsnelzalblijkendatdebeeldenenverwachtingentochuiteenlopenendatdeprestatiesafwijkenvanwatpartijenvanelkaardachtentekrijgen.Hetisdevraaghoerobuusthetarrangementdannogis.

Belangrijkerisechteromteconstaterendatvertrouwenvoordezerelatieendezebedoelingenhelemaalnietnoodzakelijkis.OmderelatietussenRijkengemeentenopeenprettigemanierintevullenzijneranderemogelijkhedenbeschikbaar.Erisnugekozenvoorhetnietbesprekenvandeoptiedatanderennietvolgensverwachtingopereren,terwijleengesprekoverwattedoenbijalternatievetoekomstscenario’sderelatieookkanversterken.Hetonderzoekenvandergelijkeafsprakenkaneenvangnetbieden,datjuistindezetijden–metveelonzekerheid-belangrijkis.

Hetnadenkenoverhet‘Whatif ’-scenarioisingegevenvanuitdetaakvandeoverheidomhaarburgerstebeschermen.Deoverheidheeftbijzondereverantwoordelijkheden,diegrotezorgvuldigheidinhethandelenvereisen.Degekozenmaniervanvertrouwenpastdaarvolgensonsnietgoedbij.Steldatsprakeisvanmisplaatstvertrouwen,opwiekandeburgerdaneenberoepdoen?Deburgerisinveelopzichteneenonderdaandieeenzijdigvandeoverheidafhankelijkisenwaarbijoverheidshandelendiepindepersoonlijkesfeerdoordringt.Deoverheidkanveelschadeaanrichten.Daarombeschermendeklassiekegrondrechtendeburgertegendeoverheid,zonderdatdeburgerdeoverheidhoefttevertrouwen.Tegelijkertijdgevendesocialegrondrechtendeburgeraansprakenopoverheidsvoorzieningen,waarbijhetvertrouwenvandeburgerindeoverheidgeenrelevantefactoris.Ietsvergelijkbaarskanwordenopge-merktoverdeverhoudingtussenoverheden.Derelatievanwederzijdseafhankelijk-heidishiereenzekerheiddiesterkerisdandevertrouwensrelatie.Dezezekerheidiswettelijkverankerdindesystematiekvanmedebewindencomplementairbestuur.

Voordeoverheidlijkthetdaarom–ookindeinterbestuurlijkerelatie–vooralzoekennaareenvormvangematigdvertrouwen.Daarinzouenerzijdswelmoetenwordengeprobeerdominderdaaddeonderlingeverhoudingengoedenwerkbaartemaken,

48

maarmaganderzijdsookzekeraandachtzijnvoordevraagwatergebeurtalshetnietgoedgaat.Daarvoorkunnendanexplicietevoorzieningenwordengetroffen,indevormvangeorganiseerdwantrouwen.Voordeoverheidlijkenvooralmogelijkhedenteliggeninhetopbouwenvangemengdearrangementenmetelementenvanvertrou-wen,geflankeerddoorelementenvanwantrouwen.Diekunnen,afhankelijkvanhetonderwerp,georganiseerdwordenalstoetsvooraf,controletijdensdeuitvoeringofindevormvanchecksandbalancesoverhetgeheleproces.Belangrijkisdeconclusiedatditniethoefttebetekenendatdaarmeehetvertrouwennietvandegrondkankomenenkangroeien.Integendeel.Wemenendatheteenvoorwaardeisomindecontextvandeoverheidtotenigevormvanvertrouweninderelatietekomen.

49

5.1.Hetrisicovanvertrouwen

DefinanciëlecrisisendeFortiscasehebbendebeidekantenvanhetsturenopvertrouwenlatenzien.AandeenekantwasvertrouweninFortisenindefinanciëlesectordeafgelopenjarenlucratiefenproductief.Daarvanhebbenallebetrokkenendirectofindirectzeergeprofiteerd.Zelfsmetdeverliezenvandefinanciëlesectormeegewogenishetsaldovandewelvaartsgroeinogsteedszeerpositief.Hetloslatenvanhetfinanciëlesysteemheeftdushetnodigeopgeleverd,vertrouwenheeft‘uitbe-taald’.Maaralserietsmisgaatmetvertrouwen,danisookgeblekendaterdanweinigtotnietsmeerisomopterugtevallen.Endatdeverdelingvandehogekosten,diedaarmeegepaardgaan,voorgroteproblemenbijallerleipartijenzorgtdieeropzichweinigaankondendoen.Datisdekeerzijdevanhetvertrouwen,hoelucratiefhetpersaldonogsteedsis.Vertrouwenisbehalvelucratief,ookkwetsbaarenmoeilijkherstelbaar.DeoptimistischelijnzienweookindedooronsbestudeerdecasesvanBZK.Netalsvoordekredietcrisisindefinanciëlemarkten,spreektookBZKindestukkenoververtrouwenvooraloverdezonnige(enlucratieve)kantenervan.Vertrouwenlevertop,zoisdeveronderstellingenhetiseenmanieromdegespannenverhoudingenmetanderepartijeneenrijkereenprettigereinvullingtegeven.Partijenconstaterendatdewegvanhetopstapelendewantrouwendoodlooptenlijkendanradicaalophettegenovergesteldetewillenvertrouwen.Zowordtvertrouwenneerge-zetalsmiddelomefficiencytebewerkstelligen(mindertoezichtlasten;hetbesteuit

5.Conclusie

50

partijenhalen)enwordthetingezetomdeonderlingeverhoudingenteverbeteren(prettigereverhoudingen;beterebasisvooroplossenvanconflictendieonvermijdelijknogzullenontstaan).

Hoewelhetoptimismeendemogelijkebatenterechtzijn,hetzijninderdaadmoge-lijkeuitkomstenvaneeninvullingvaneenrelatieopbasisvanvertrouwen,zienweechterookeenanderekantvanhetsturenopvertrouwen.Indecasesiseenaantalrisico’srondhetsturenopvertrouwenzichtbaargeworden.

De ongrijpbaarheid van vertrouwenWeziendatvertrouweninveelgevallenonkritischwordtgebruikt.Hetis‘goed’,zondertwijfel,voorbehoudofprecisering.IndecasesvanBZKwordtgeenduidelijkeomschrij-vinggegevenvanwatvertrouwenis.Hetlijkteropdatwedatallemaalwelweten,vertrouwenisvanzelfsprekend.DeFortiscaseheeftdaarentegenlatenziendatvertrou-wenhelemaalgeeneenvoudigeneenduidigconceptisendathetuitmaaktwelkevormvanvertrouwenaandeordeis.Hetvertrouwentoondezichintalvangedaantesenbleekongrijpbaar,ookomdatallebetrokkenenopheelverschillendeniveausenoverheelverschillendevormenpraatten.Eeneenvoudigeeneenzijdigeinzetvanhetconceptvertrouwenbetekentnietdatvertrouweneenvoudigofeenzijdigterealiserenofteherstellenis.Ietsofiemandvertrouwenbetekentnognietdatietsofiemandtevertrouwenis.Ensomsisvertrouwengeenexplicieteafwegingvanmensen–mensenwetennietdatzevertrouwen–maargaathetdeafwegingteboven.Derealiteitvanvertrouweniszodoendenietdathetvanzelfsprekendis,maarjuistdathetonduidelijk,ongrijpbaarenambiguis.Duidelijkheidontstaatnietvanzelf,maarmoetdoordebetrokkenenworden‘gemaakt’.

Het risico van het herstel van vertrouwenIndecasuïstiekginghetsteedsomeenherstelvanvertrouwen.Derelatiebegintnietvanuithetnietsofvanuiteenpositieveuitgangspositie,maarvertrokvanuiteenachterstand.Erwasiets‘stuk’endatmoestwordenhersteld.Hoewelwenietexactwetenhoedatbijdeinterbestuurlijke verhoudingenuitpakt(diecasusisnogniet‘afgelopen’),zagenwedathetherstelvanhetvertrouwenbijFortisproblematischwas.Hetherstelvanvertrouwenbleeknietgemakkelijk.OpverschillendemanierenwerdgepoogdombijFortishetvertrouwenteherstellen.Nietalleendooropnieuwvertrouwentegeven,bijvoorbeelddoorzakenals‘berekend’voortestellenofdoor‘compensatie’tebiedenoftegaranderen.Meestalluktendezepogingennietofwarendeeffectenzeertijdelijkvanaard.Omdathetnietgeluktwasomhetvertrouwenteherstellenwerdhetvertrouwenvervolgensnogmeerbeschadigd.Nietalleenhadhetgevenvanvertrouwengeenzinmeer,ookdeberekendebeslissingwerdnietopgepakt.Pogingenleiddenniettotresultaten,maarkloptenweldeverwachtingenop.Enhetschrillecontrasttussenverwachtingenresultaatzorgdevooreenverderereductievanvertrouwen.Zoontstondeennegatievespiraal,waarbijhetvertrouwenlangzaamuitderelatiewegliepeneruiteindelijkgeheeluitverdween.Metdeultiemeconsequentiealsgevolg,namelijkdat

51

hetbedrijfFortistegenmajeuremaatschappelijkekostenenmetnogveelhogerekostenvoordeeigenaandeelhouders,moestworden‘gered’.HetisdevraagwatergebeurtalseendergelijkespiraalookinderelatietussenhetRijkendemedeoverhe-denoptreedt.Watzijndandegevolgen?Enwiekandanalsredderinterveniëren?Depogingomderelatieteverbeterendoordeintroductievanvertrouwenisopzichzelfnobelenkansrijk,maarbevatookeenrisicovanhetverderverstorenvanjuistdierelatie.Hetmedicijnkannieuwekwalenveroorzakenenbestaandeklachtendoenverergeren.

Vertrouwen is maar beperkt zelfregulerendSlechtseenenkelevormvanvertrouweniszelfregulerend:vertrouwengevenbetekentindiegevallenookvertrouwenkrijgen.Heteigenhandelenwordtweerspiegeldinhethandelenvandeander.Dathetsomszogaatbetekentechternietdathetaltijdaandeordeis.Hettegendeellijkt(helaas)eerderwaar.Hetzelfgevenvanvertrouwenblijktgeengarantievooreenrelatiemeteenanderdiewerktvolgensdeprincipesvanvertrouwen.Tochlijktvaak–ookindecasesvanBZK–vandezeveronderstellingtewordenuitgegaan.Ofdatdeuitwerkinginiedergevalopdezeveronderstellinglijkttezijngebaseerd.Datgebeurtbijvoorbeeldalsopdeefficiencyvoordelenvanvertrouwenwordtgewezen.Vertrouwenisefficiëntomdathetminder controlevereist.Datklopt,maaralleenalserietsvaneenzelfregulerendvermogentotstandkomt,waarbijactorenzichzelfenmogelijkookanderengaancontrolerenenaanspreken.Danvervangtzelfreguleringdecontroleenisersprakevaneenefficiencyvoordeel.Decontroleverdwijntdanniet,maarverandertvanlocusenfocus.Partijenmatigenzichzelf,uitzichzelf,zonderdatdaaranderenvoornodigzijndietoezienopderelatie.Indeanalyseisdatzelfregulerendevermogenterdiscussiegesteld.Hetisnietvanzelfaanwezigenisbovendiennietzomaarrobuust.Hetiseerderzeldzaamenkwetsbaar.Vertrouwenisalleenzelfregulerendbinneneenbepaaldeenbeperktecontext.Inalleanderegevallenzalhetgevenvanvertrouwenookvragenomhetorganiserenvaneenvangnetvooralshetandersuitpaktdanverwacht.Endezeorganisatiekosttijdengeld,énbrengthetrisicometzichmeeomhetvertrouwenindewielenterijden.Hoewelelementenvanwantrouwenvaaknoodzakelijkzijnomvertrouwenvandegrondtetrekkenentelaten‘werken’,frustrerenelementenvanwantrouwentegelijkertijdmogelijkdetotstandkomingenwerkingvanvertrouwen.

De gelaagdheid van vertrouwenBijdeFortiscasewerddewisselwerkingtussenhetvertrouwenopverschillendeniveausduidelijk.Zowelhet‘vertrouwenin’,alshet‘vertrouwenop’stondenterdiscussie.WezagendathetvertrouweninFortiseensamenspelisvanvertrouwenindeorganisatieendepersonendieerookwerkten,maarookvandedynamiekopdefinanciëlemarkten.Dezevormenvanvertrouweninterfererenmetelkaar.WatwezagenindeBZKcasuïstiekisdatdaardewisselwerkingtussendevormenvanvertrou-wenwelerkendwordt.Dangaathetvooralomdepositieveeffecten.Alshetgaatomdenegatieveeffectenwordterechtereenlijngetrokken.Datgebeurtbijvoorbeelddoor

52

testellendatdeministernietnaardeKamerkanwordengeroepenalserietsmislooptindegemeente.Nukandatwelzozijn,maardathetformeelnietmogelijkisdeministernaardeKamerteroepenbetekentnognietdathetvertrouwenindeministerdaarmeeovereindblijft.VertrouwenisietsandersdanhetwelofnietindeKamerkunnenwordengeroepen.

Onbestuurbare reflexiviteitIndefinanciëlemarktenishetvertrouwenlangetijdweergegevenviadeaandelen-koersen.Indeaandelenkoersslaatvertrouwenneerineenconcreet‘getal’.OokindeFortisCasezienwedatdezeaandelenkoersenalsvertrouwensbarometerwordengebruikt.Deeenvoudvaneendergelijkecijfermatigeindicatorstaatechterinschrilcontrastmetdedynamiekdiedaarachterzit.Ookwerderonjuisteofoncontroleerbareinformatieindeaandelenkoersverwerkt.Hierdoorwasdeindicatorzelfnietlangertevertrouwen,maardeedzij–vreemdgenoeg–nogweldienstalsgraadmeter.Diereflexiviteitwasuiteindelijkteveelvoorhetsysteemendroegbijnabijaandeonder-gangvanhethelefinanciëlestelsel.Overalwerdineensaandegraadmetergetwijfeldendatleiddetoteenenormetoenamevanwantrouweninbedrijveneneengrotevalvanaandelenkoersenoverdegehelebreedte.Allesgreepinelkaarin,watbijnazorgdevooreengeheleimplosiealsgevolgvandereflexiviteitvanhetsysteem.Weziendatookdegemeentenwillengaanwerken(endatookalgedeeltelijkdoen)metcijfermatigeindicatorendieopenigerleiwijzedebetrouwbaarheidvanpartijenlatenzien.Hetisdevraagofdatmogelijkisenhoedereflexiviteitvandergelijkeinspanningenzalzijn.Inhetgunstigegevalnodigthetallebetrokkenenuittotbetereprestaties.MaarineenmindergunstigscenariogaandekengetalleneeneigenlevenleidenenondermijnenzepersaldoderelatietussenhetRijkendemedeoverheden.

Het vertrouwen komt van buitenWatdedoorslaggafbijhetherstelvanvertrouwendoorFortiswasnietzozeerdaternieuwemensengingenwerken,datdeorganisatieanderswerdingerichtofdatdefinanciëlemarktenweeropveerden.Wathetvertrouwenterugbrachtwasdeverplaat-singvandeverantwoordelijkheidende‘dekking’vanuithetfinanciëlesysteemnaardeoverheid.Integenstellingtotdefinanciëlemarktengenootdeoverheidwelvertrou-wen,iniedergevaldaarwaarhetopreddingsactiesaankwam.Hieruitkunnentweezakenwordenafgeleid.Teneersteishetbelangvaneenback-upvooralshetvertrouwennietmeerwerkt;dereddingkwamnietvanbinnenhetsysteem,maarvanbuiten.Maardatwerpteentweedevraagop,hoeverdieback-updoorkanenmoetgaan.Metanderewoorden:wieredtdereddervanvertrouwen?Enmoetdereddingaltijdkomen,ofalleensoms?Enwatbetekenteenreddingvanbuitenineensysteemdatpratgaatopdeheilzamewerkingvan‘natuurlijkeselectie’,waarinhet‘ondergaan’vansommigeelementeneeninherentenzelfsheilzaamelementvanhetsysteemis.Delesdatreddingvanbuitenkomtbiedtzichtopeennieuwrisico;erisgeenoneindigaantalreddersbeschikbaar,veelverderdandeoverheidgaathetniet.Enwatalsdiezelfindeproblemenkomt,alsdevertrouwenscrisisdeoverhedenzelfbetreft,ofalsdeoverheid

53

onvoldoendemiddelenheeftomanderenogtekunnenredden?Inmiddelszijnbeidekwestiesbijzonderrelevantgeworden.Nublijkenooklandenmaarbeperktkredietwaardigenmoetenlandennetalseerderaldebankenenverzekeraars‘gered’worden.Ensommigewordennietgered,ofalleenmaar‘eenbeetje’.Deredderszittenzelfookaanhetrandjeenzelopenhetrisicoomdoordepogingenomanderentereddenzelfverderafteglijden.Bestaanervoordergelijkeafwegingenrichtlijnen?Ishet‘wieheteerstkomt,wieheteerstmaalt’,ofmageenreddingookwordenafgebrokenalskortdaarnaeenandere,meerbelangrijkeenomvangrijkepartij‘omvalt’?KanGriekenlandalsnogwordenlosgelatenalsdemiddelennodigblijkenomhetvoordeEuropeseeconomieveelbelangrijkereSpanjeenItaliëovereindtehouden?Wiebeslistzoietsenopwelkegronden?Weziendatooknuweergezochtwordtnaareenhogerexternniveauvoorredding,bijvoorbeelddeEUenhetIMF,maardekrachtvandergelijkeorganenstaatofvaltuiteindelijkmetdekrachtvanlidstaten.Iedereenisdoordrongenvanhetfeitdatalsdecrisisindefinanciënvanoverhedenserieusdoorzetenerenkelegroteeconomieënindeproble-menkomen,geenvandemogelijke‘reddendepartijen’instaatzalzijnomoptetreden.Endatdoetafbreukaanallereddingsactiesdiewordenondernemen.Ookhierlaatdereflexiviteitzichvoelen.

5.2Hetbalancerenvanvertrouwenenwantrouwen

Webegonnenditessaymetdevraagofhetmogelijkisomdelessendiezijnopgedaanindefinanciëlesector,intezetteninderelatievandeoverheidtotpartijenindesamenleving.Inditafsluitendedeelbenoemenweenkelevandielessen.

Redundante systemen zijn meer te vertrouwenDeeerstelesiswatonsbetreftomniethetvertrouwen,maarhethanteerbaar maken van complexiteitalsuitgangspunttenemen.Vertrouweniséénvandemanierenomdecomplexiteittereduceren,maarhetisnietdeenigemanieromdattedoen.Vertrouwenwordtvanuitnormatieveoverwegingenvaakbovenofbuitenhetregulierearsenaalinstrumentengeplaatst,maarhetisertotopzekerehoogteeen‘gewoon’onderdeelvan.Daarnaastmoetvertrouwenbijnaperdefinitievergezeldgaanvanandersoortigemaatregeleneninstrumenten.Vertrouwenisinveeloverheidsrelatiesnietzelfregulerendenomhettelaten‘werken’moetenerdusflankerendemaatrege-lengenomenworden.Dergelijkemaatregelen,diemeestalelementenvanwantrou-wenomvatten,wordennogaleenstegenoververtrouwengeplaatst,metdetoevoegingdatdienietgoedsamengaan.Derealiteitiswatmeercomplexengenuanceerderdandat.Dergelijkeflankerendemaatregelendragenvaakbijaandezelfreguleringenversterkendaarmeedewerkingvanvertrouwen.Doorterugvaloptiesvooraftebenoemen,wordtdekansdatzenodigzijnverkleind.DenkaandehonderdenmiljardendiedeVS,deEUenhetIMFreserveerdenvoorgarantiesalsbanken‘omzoudenvallen’.Dewerkingvandergelijkegarantiesisdatzealszemaargrootgenoegzijn,zedekanskleinmakendatzeooitnodigzijn:omdatergrotegarantieszijn,groter

54

dan nodig is,isergeenredenmeeromtegelovendatdebankzalvallen,waterinreflexievesystemenvervolgensooktoeleidtdatdebankinderdaadnietvalt.Wiekleinegarantiesgeeftisdaarmee‘duurder’uit,wantdegarantiesgevengeenvertrouwen,watbetekentdatzeuitbetaaldmoetenworden.Wieextremegarantiesgeeft,verkleintdekansdatzeooitaangesprokenmoetenworden.Zokanvertrouwendusgroeiendoordeintroductievanelementenvanwantrouwen.Hetinpolitiekeuitsprakenenarrangementenbenadrukkenvanvertrouwenbetekentnietautomatischdathetvertrouwener‘is’enookoplangeretermijn‘werkt’.Alseraangehechtwordtvertrouwentehandhaven,danishetaantebevelenomnaastdatvertrouwenookwantrouwenteorganiseren.Zowordterredundantiegecreëerdalshetgaatomhethanteerbaarmakenvandecomplexiteit:alshetenesysteemnietwerkt,danmisschienwelhetandere.Perrelatiekanvervolgensgekekenworden‘hoeveel’vertrouwenenhoeveel‘wantrouwen’ingezetkunnenworden.Datbetekentdatdesturingsarrangementenwaarbijingezetwordtopvertrouwenookaltijdvragenomhetorganiserenvanwantrouwen.Afhankelijkvandeeerdergenoemdeonvoorspelbaar-heidenhetbelangdaterophetspelstaatkunnenderelatiesdanalsvolgtwordeningedeeld.

Inzetten op betrouwbaarheid in plaats van op vertrouwenAlsweinterpreterenhoedeonderzochtecaseszichontwikkelen,danzienwesteedseenfijnzinnigspeltussenvertrouwenenwantrouwen.Onzetweedeles,diedusnauwsamenhangtmetdeeerste,isdatdeoverheidinzoukunnenzettenopbetrouwbaarheidinplaatsvanopvertrouwen.Datlijktvreemdnaeenessayoververtrouwen,maarhetiseenpreciseringvanwathierisuitgewerkt.Betrouwbaarheidkandekwaliteitenvanvertrouwenengeorganiseerdwantrouwenverenigen.Vertrouwengeveniséén,maarvoordeoverheidgaathetaltijdookomhetander,namelijkhetvoorzienvanwatergebeurtalshetvertrouwenfaalt.Eenbetrouwbareoverheidisgeenoverheiddieopeenscenarioafkoerstendaarinvertrouwt.Datzoualtijdgepaardmoetengaanmetietsanders.Eenbetrouwbareoverheidiseenoverheiddiekritischisoverwatzijzelfkandoenendeburgersbeschermttegendemogelijkevalvanhetvertrouwen.Dezebeschermingontstaatvanuiteencombinatievanwantrouwenenvertrouwen.Wantrouwenbetekentdandatdeoverheidopeenactievemanierrekeninghoudtmetzakendieandersuitkunnenpakkendanverwacht.Inplaatsvantehopenentestrevennaareentoekomstscenariokandeoverheidfungerenalsrolmodelbijhetomgaanmetonzekerhedenendusmeerderetoekomstscenario’s.Betrouwbaarzijnisdaneenkwalificatievaneenoverheiddieweethoezedezeonzekerheidomkanzettenineenwerkbarerelatie.Eenbetrouwbareoverheidiseenoverheiddieinstaatisomarrange-mententebouwenwaarinelementenvanvertrouwenenwantrouwenmetelkaarinevenwichtwordengebracht.Vreemdgenoegkaneenteverdoorgevoerdeintroductievanvertrouwenhetvertrou-weninderelatiejuistverstoren.Alsdeoverheidendaarmeehaarburgers‘geloven’invertrouwendankomenafwijkingendaarvanhardaan.Zekeralsdievervolgensooknogeens‘ongedekt’blijken.Ookmagdeintroductievanvertrouweninrelatiesvande

55

overheidtotmaatschappelijkepartijennooitleidentoteenreductievandeuiteinde-lijkeverantwoordelijkheidvandeoverheid.Alshetmoetofnodigis,danisdeoverheidnogsteedsverantwoordelijkenaanspreekbaarvoordatgenewatisafgesproken.Ookalsdieafspraakeengrootelementvanvertrouwenheeft.Datbetekentdatdeoverheidvolgensonsnietmoetopschuivenrichtingtrustofconfidence,maardatervoorhaarjuistkansenliggeninhetuitwerkenvancompensatieencalculatie.Inhetgevalvanvertrouweninmoetdeoverheiddancalculerendtewerkgaan,inhetgevalvanvertrouwenopkanvandeoverheidcompensatieverwachtworden.Deoverheidinvesteertdannietineen‘vriendschappelijke’relatiemetburgers,maargaatrolvastopzoeknaarbetrouwbaar-heidindevormvanhetnakomenvanafsprakenenhetgarantstaanalserzakenanderslopendanafgesproken.Datimpliceertweldatdeoverheidmoetbezienvoorwelketakenendoelenmenwerkelijkinstaatisomeendergelijkebetrouwbaarheidwaartemaken.Politicimakenzichnuaanspreekbaarvooronderwerpenwaaropdatonmoge-lijkisendatdoetafbreukaandebetrouwbaarheid.Deoverheidsrolwordtdaarmeeookmeerselectief.Eengeloofwaardigoptredenvaneenbetrouwbareoverheidbegintmeteenbeperkingvanhetrepertoireaanverantwoordelijkhedenentakenwaarvoormendievolledigeverantwoordelijkheidclaimt.Hetisdevraagofdieconsequentievandeintroductievanvertrouwenvoldoendeonderdeaandachtvandepolitiekenhetbestuuris.Onsvermoedenisvanniet,maarwezijnvanmeningdathetbelangrijkisdatdieaandachtsneltotstandkomt.

Vertrouwen als leerprocesDitessaylaatzichlezenalseenconceptueleanalysevanhet‘fenomeen’vertrouwen.Insommigedelen,envooralzoaanheteindervan,werkenwemeertoenaarpraktischebenutting.Vooralindiemeerophandelingsrepertoiregerichtedelen,wordtvaakdebalanstussenvertrouwenenwantrouweningebracht.Vertrouwenmaggeen‘blind’vertrouwenzijnenbetrouwbaarheidvereistdaterrekeningwordtgehoudenmetwaternogkanenmoetophetmomentdathetvertrouweninstort.Steedsisdaarineenwonderlijkespanningtezientussenenerzijdshetkoersenopvertrouwen,maaranderzijdsookhetinbrengenvanelementenvanwantrouwen.Vooraf,tijdensofachterafhetproces.Vooraf,bijvoorbeeldindevormvanselectieengereguleerdetoelatingaanhetbegin(hetinstellenvaneenvergunning),als‘licensetooperate’binnenhetopverderopvertrouwengebaseerdesysteem.Oftijdens,bijvoorbeelddooropbasisvanopkennisbestandengebaseerderisicoanalysesopbepaaldeplekkengerichtexterntoezichttehouden.Ofdoorhetinstellenvaneen‘redphone’,waarmeepartijendieconflictenzienontluikenelkaarkunnencontactenomtevoorkomendatzeallebeiineenongewildmaaronomkeerbaarconflictwordenmeegesleurd.Zebrengendaneenventielaanomdespanning,dienietviaderegulierekanalenkanweglopen(maardaarinwelkanopbouwen),eenuitwegtegeven.Ofna afloop,bijvoor-beelddoorgarantiesaftegevenvoorhetgevaleenpartijmochtinstorten.VanEetenbespreektinzijnoratiebijvoorbeelddecreditcardmaatschappijen.Dieversterkenheelactiefhetvertrouweninhunkaart–datisimmershunbestaansrecht–,maarnietdoorhetvoorafintensiefcheckenofiemandtevertrouwenis,ofdoorhetaanbrengenvan

56

pincodes,chipsenadvertentiecampagnesrondveiligheidintebouwen,maardooréénsimpeleregelteintroduceren:‘bijfraudevergoedenwijuwschade,zondergedoe’.Hetvertrouwen,datdiesimpelestelregeloplevert,zorgtervoordatdemaatschappijendusdaniggroteomzettenmaken,datzeprobleemloosdekostenvoordefraudegeval-lenkunnendragen.Zebespelenmethunspelrondvertrouwenenwantrouwendereflexiviteitvandietweebegrippen.Zeontkennenniethetwantrouwen,zebelovennietdaternooitfraudezalzijn.Zedraaienhetom,‘beloven’daterbijiedereenooitietskangebeuren,maargaranderendatzeerindatgevalvoordeklantzijn.Ennietmeteene-mailadresoftelefoonnummeromdemeldingteregistrerenen/ofinforma-tietegeven,maarmeteenno-nonsensevergoedingvandekosten.Dereflexiviteitvandatspelisdatdie‘inbouw’vanwantrouwenmaaktdathetvertrouwenindekaartzosterkwordt,datdekostenvanhetwantrouwenmarginaalworden.Creditcard-maatschappijenhandelenzodoendenietinvertrouwen,maarinbetrouwbaarheid.

Bijhetmakenvanafwegingentussenvertrouwenenwantrouwengeldtsteedsdevraag‘wanneerishetgenoeg’en‘wanneerishetnetteveel’.Wanneerondersteunendeelementenvanwantrouwenhetvertrouwen,enwanneerschadenzedetotstandkomingvaneenrelatieopbasisvanvertrouwen.Opdievraagisgeenanderantwoordmogelijkdandathetinelkecasusanderszalzijn.Endathetinelkecasusinverschillendeperiodesoffasesanderszalzijn.Datlijktobligaat,maarhetiswelderealiteit.Watisdanhetcriteriumomhetsteedsanderstedoen?Hetcriteriumiswatonsbetreftdevraagofhetprocesvanvertrouwennogingangis.Vertrouwenis,zohebbenwebetoogd,eenrelationeelbegrip.Het‘is’erniet,maarmoetgroeien.Hetontwikkeltzich,positiefofnegatief.Steedsgaathetomdevraagwatopditmomentinditprocesdeontwikkelingis.Enwatisvanuitdatontwikkelingsprocesbeziendebalanstussenwantrouwenenvertrouwen.Datprocesbezienwijdaaromnietalseen‘implementa-tieproces’,ofalseenproceswaarinjemaargenoegmoetstapelenenwachtentotheteris,maaralseenleerproces.Partijenmoetenhetvertrouwenleren,zowelhetgevenalsontvangenvanvertrouwen.Zemoetenerletterlijkingroeien.Endatgaatmetvallenenopstaan.Opallerleimomentenzalhetvertrouwenopenigerleiwijzegeschondenwordendoorpartijen:afsprakenwordennietnagekomen,prestatiesvallentegen,partijenvertonenonverwachttochandergedrag,erontstaanincidentenenkwesties.Indepraktijkwordendergelijkeincidentenopgevatalsaanleidingomhetvertrouwenintetrekkenofverderconditioneeltemaken.Terwijlinonzeredeneringdatéénvandeoptiesis,dienaasthetcontinuerenofzelfsverdiepenvanvertrouwenstaan.Hetargumentmoetdanzijnofde‘overtreding’methetvertrouwenoptevattenisalseenstapin hetleerproces,ofalseenbreuk ermee.Afhankelijkvandebeantwoordingvandievraagzalhetantwoordvandepartijdiehetvertrouwengeeftheelanderszijn.Somsishetinderdaadhetbeëindigenvanhetvertrouweneneenpartijonderscherpertoezichtplaatsen.Maarsomsisheteenaanleidingomderelatiejuistteverdiepen,partijentehelpen,zetebegeleidenenmeervertrouwentegeven.Dekunstisdanompartijen‘indeleercurve’tekrijgenenzevaardigtemakeninhetopererenineenrelatiegebaseerd

57

opvertrouwen.Datleerprocesisuiteraardtweezijdig.Allepartijen,zoweldegevendealsontvangendepartij,participereninhetleerproces.

Ten besluitWebegonnenditessaymeteen‘quote’waarinhetvertrouwenalsheldendaadwerdneergezet.Hetvereistloslatenenkwetsbaarkunnenzijn.Hetorganiserenopbasisvanvertrouwenisdaneenheldendaad,omdatdatrisicovollecompetentieszijninderealiteitvanhetopenbaarbestuur.Inditessayisdieuitspraakopallerleimanierenonderbouwdenonderschreven:vertrouwenisinderdaadgevaarlijk,nietzonderrisicoenallesbehalvevanzelfsprekend.Entochblijftdebeeldspraakonbevredigend.Watweookhebbenlatenzien,isdathetgaatomeenproces.Datvergtgeenheroïschespronginhetdiepe,maarbetekenteenprocesvanlangeadem,metveelkleinestapjes,opkrabbelen,opnieuwbeginnenenvolharden.Ensomsstoppen.Deheldendaadisdanniethetbeginnenvandatproces-hetkiezenvoorvertrouwen-maarveeleerhetdaarinvolharden,hetdeugdelijkorganiseren,hetbalancerenenhetleren.Wijhopendatditessayeenbijdragelevertaandetotstandkomingvandatproces.

58

Referenties

CommissieMaas(2009).Naareenherstelvanvertrouwen.Eeten,VanM.,Techniekvandeonmacht,Fatalismeinpolitiekentechnologie,2010,NSOB.Giddens,A.,ModernityandSelf-Identity,SelfandSocietyintheLateModernAge,StanfordUniversityPress,Stanford,1991.Goffman,E.,ThePresentationofSelfinEverydayLife,Doubleday,NewYork,1959.Keymolen,E.,VolVertrouwen,OverOnline(On)zekerheidendeBrugvanhetVertrouwendhandelen,Afstudeerscriptie,Rotterdam2008.Luhmann,N.,TrustandPower,TwoWorksbyNiklasLuhmann,JohnWiley&SonsLtd,Chichester,1979.Luhmann,Niklas(2000)‘Familiarity,Confidence,Trust:ProblemsandAlternatives’,inGambetta,Diego(ed.)Trust:MakingandBreakingCooperativeRelations,electronicedition,DepartmentofSociology,UniversityofOxford,chapter6,pp.94-107.Meurs,P.(2008)SociaalVertrouwen,Eenkwestievandurf,SER,VerweijJonkerLezing.O’Neill,O.,2002.AQuestionofTrust.ReithLectures.BBC.Prast,H.M.,Mosch,R.&W.F.vanRaaij(2005).Vertrouwen,cementvandesamenlevingenaanjagervandeeconomie.Amsterdam:DeNederlandscheBank.Schuyt,K.enVerhoeven,I.(2003)Institutioneelvertrouwenalsbronvanlegitimiteit,OpenbaarBestuur13-3(maart),pp.11-14.Seligman,A.B.,TheProblemofTrust,PrincetonUniversityPress,NewJersey,1997.CasuïstiekMinisterievanBinnenlandseZakenenVerengingNederlandseGemeenten,UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezichtdebestuurlijkeroutekaartvooreeninterbestuurlijkeveranderopgave,2009.

59

COLOFON

InopdrachtvanhetministerievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties,DirectieKennisontwikkelingvoorOpenbaarBestuurenVeiligheid(dKOV)

Schedeldoekshaven2002511EZDenHaagPostbus200112500EADenHaag

Internet:www.rijksoverheid.nlE-mail:[email protected]

De crisis van het vertrouw

en en het vertrouwen na de crisis

De risico’s van het vertrouw

en op vertrouwen

Dit is een uitgave van:Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | DirectiePostbus 20011 | 2500 ea Den Haagwww.rijksoverheid.nlDecember 2010 | B-5221


B-5221 Crisis van vertrouwen B5 - NSOB · taboes zijn niet langer van toepassing. De financiële...

Documents

Transcript of B-5221 Crisis van vertrouwen B5 - NSOB · taboes zijn niet langer van toepassing. De financiële...