1

‘Samen verantwoordelijk voor het opleiden van leraren’ (Literatuur)onderzoek naar kwaliteitskader partnermodel Opleiden in de School Januari 2009

Birgit van Duinen Jeroen Onstenk

2

INHOUDSOPGAVE

INLEIDING ................................................................................................................. 3

1 OPLEIDEN IN DE SCHOOL .............................................................................. 5

§ 1.1 PARTNERSCHAP VAN SAMEN OPLEIDEN ................................................................................... 5

§ 1.2 KWALITEIT VAN OPLEIDEN IN DE SCHOOL ............................................................................... 7

§ 1.3 CONCLUSIE KWALITEITSKENMERKEN .................................................................................... 12

2 ONTWIKKELINGEN HOGESCHOOL INHOLLAND EN STICHTING

KIND EN ONDERWIJS ........................................................................................... 14

§ 2.1 HOGESCHOOL INHOLLAND ..................................................................................................... 14

§ 2.2 STICHTING KIND EN ONDERWIJS ROTTERDAM ........................................................................... 15

§ 2.3 INTEGRAAL PERSONEELSBELEID EN PROFESSIONALISERING ....................................................... 16

3 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ........................................................... 17

LITERATUUR .......................................................................................................... 19

Bijlage 1 Kwaliteitskenmerken HBO-notitie ..................................................... 20

Bijlage 2 Concept Kwaliteitskader ................................................................... 21

3

Inleiding

In maart 2006 is de projectperiode gestart voor de dieptepilot Opleidingsschool, die is

toegekend aan de stichting Kind en Onderwijs Rotterdam. Eén van de doelstellingen van het

project is:

‘Per 31 juli 2008 is een structureel partnerschap in opleiden ontstaan tussen de Stichting Kind

en Onderwijs en de pabo van Hogeschool INHOLLAND (locatie Rotterdam). ‘

Dit structurele partnerschap is op te vatten als het partnermodel1, zoals dit in de publicatie

‘Opleiden in de school (deel 1)’ door het NVAO genoemd wordt.

Om naar structureel partnerschap in opleiden toe te werken, is het van belang om in kaart te

brengen, wat het structurele partnerschap inhoudt, wat het aandeel is (en vooral kan zijn) van

de betrokken partijen en welke consequenties dit heeft voor het opstellen van

kwaliteitscriteria voor dit specifieke partnerschap.

In dit literatuuronderzoek worden standaarden die kwaliteit van Opleiden in de School

bepalen en de beoordeling van een opleidingsschool nader invulling kunnen geven, in kaart

gebracht. Waarbij het partnermodel, ofwel het scenario dat volgens Geldens (2007) ‘partners

in leren’ wordt genoemd, leidinggevend is.

De kwaliteitsborging in de vorm een waarderingskader met uitgewerkte criteria is vooralsnog

niet ‘landelijk’ voor handen.

Doelen (van het ontwikkelen) van een kwaliteitsinstrument of een keurmerk zijn onder

andere:

1. Opleidingsschool krijgt een kader waarmee de school de ontwikkeling van het

concept opleidingsschool verder vorm kunnen gaan geven.

2. Opleidingsschool krijgt een kader waarmee ze de kwaliteitszorg rondom het opleiden

op de werkplek verder vorm kunnen gaan geven

3. Door middel van een keurmerk verantwoordt het opleidingsinstituut de kwaliteit en

kwaliteitsborging van het buitenschools curriculum in kader van de accreditatie

NVAO

4. Borging van de samenwerking van lerarenopleiding en school

In dit verslag worden uitkomsten van een verkennend literatuuronderzoek weergegeven, om

de globale context van het kwaliteitskader in kaart te brengen. Aan de hand van literatuur

over kwaliteitskenmerken van opleidingsscholen, het accreditatiekader van de NVAO (met

gerichte indicatoren betreffende het Opleiden in de School) en andere instrumenten die zich

richten op ‘keurmerken’ voor Opleiden in de School, wordt dit uitgewerkt.

De volgende literatuur c.q. instrumenten worden in dit literatuuronderzoek ‘onder de loep

genomen’:

∗ Het accreditatiekader van het NVAO (2007)

∗ Geldens, J.J.M.- Onderzoek naar kenmerken van werkplekleeromgeving (2007)

∗ Notitie van de HBO-raad- Kwaliteitskenmerken van opleidingsscholen (2006)

∗ Organisatie adviesbureau Hoffmans & Heegsma BV – Instrument (2007)

∗ Overige ontwikkelingen

• Keurmerk Utrechts Model (2006)

• ILS (2006)

Dit zal nader worden uitgewerkt in hoofdstuk 1.

1 NVAO, Opleiden in de School: ‘Kenmerkend van het partnermodel is dat de school de verantwoordelijkheid op

zich neemt voor een deel van het curriculum en niet alleen voor de stagecomponent van de opleiding tot leraar. De

school verzorgt één of meer opleidingsonderdelen, neemt de supervisie op zich van de professionele ontwikkeling

van de aanstaande leraar en leidt coaches en begeleiders op voor dit werk. Binnen de lerarenopleiding verzorgt

men de vakdidactisch en meer conceptuele thema’s.’

4

In hoofdstuk 2 worden ontwikkelingen op het gebied van opleiden in de school van de beide

partners behandeld. Een kader waarbinnen dit onderzoek plaatsvindt wordt mede hierdoor

geschetst. Tevens wordt hier integraal personeelsbeleid behandeld om de opleidingsschool als

lerende en zich ontwikkelende organisatie te benadrukken.

De verkenning en vergelijking kan dienen als aanknopingspunt voor afspraken tussen

INHOLLAND en de Stichting Kind en Onderwijs, waarin beider visie wordt geïntegreerd in

een gezamenlijk kwaliteitskader voor opleiden in de school. Er worden daarvoor ijkpunten

voorgesteld, waar een opleidingsschool op relatief eenvoudige wijze op kan ‘scoren’

(hoofdstuk 3).

5

1 Opleiden in de school

Er is de afgelopen jaren door veel onderwijsinstellingen gezocht naar nieuwe vormen voor het

opleiden van de leraren op de werkplek. Dit betreft opleidingsvormen waarbij de opleiding

van de leraar steeds meer plaatsvindt op de school in plaats van op de lerarenopleiding. Leren

op de werkplek geeft een geheel nieuwe dynamiek binnen scholen: ‘leren, werken, opleiden

en professionaliseren komen als functies in de school bij elkaar’ (Kallenberg 2007, p. 7).

Hoofdstuk 1 start met een inleiding op Opleiden in de School. Er wordt een beeld gegeven

van verschillende modellen binnen het partnerschap van samen opleiden. Vervolgens worden

in paragraaf 1.2 de landelijke ontwikkelingen besproken met betrekking tot kwaliteitsborging

van Opleiden in de School. In de laatste paragraaf resulteert dit in een voorstel voor een

voorlopig evaluatie-instrument.

§ 1.1 Partnerschap van samen opleiden

Volgens Kiewiet-Kester (2006) kunnen er 5 modellen binnen Opleiden in de School worden

onderscheiden. Per model bestaat een oplopende verantwoordelijkheid voor de

opleidingsschool.

Schoolstagemodel: de school is de werkplek waar de op te leiden leraar in de praktijk

functioneert. Alle andere opleidingsactiviteiten liggen bij de lerarenopleiding;

Het coördinatormodel: een variant op het schoolstagemodel, waarbij een grotere rol

is weggelegd voor de stageschool. Er is een centrale begeleider binnen de school, die

de begeleiders van de stagiaires coacht en de begeleiding coördineert;

Het partnermodel: de school is mede verantwoordelijk voor een deel van het curriculum van

de opleiding. Hiertoe stel de school opleiders binnen de school aan, die

opleidingsonderdelen voor hun rekening nemen. Zij verzorgen supervisie over de op

te leiden leraren, richten zich op professionele ontwikkeling en verzorgen de training

en begeleiding van de coaches die op de school werkzaam zijn. De vakdidactische en

meer conceptuele onderdelen van de opleiding blijven echter in handen van de

lerarenopleiding;

Het netwerkmodel: de school is medeverantwoordelijk voor het curriculum van de opleiding.

De school heeft een opleidingsteam bestaande uit een opleider uit de school en

coaches die vakdidactisch geschoold zijn. Dit team verzorgt delen van de opleiding

die gericht zijn op het concrete handelen van de leraar en de professionele

ontwikkeling van de toekomstige leerkracht. Het opleidingsinstituut verzorgt de meer

conceptuele en schooloverstijgende kanten van de opleiding. De samenwerking

tussen school en opleidingsinstituut is zeer intensief.

Het opleidingsmodel: de school verzorgt de gehele opleiding.

Scholen hebben (afhankelijk van het model) steeds meer vragen betreffende het aanbod van

de opleiding, door hun directe betrokkenheid bij het leren op de werkplek.

De trend die hier geschetst wordt heeft als hoofdgedachte de componenten van de

lerarenopleiding in een gezamenlijk traject tussen werkveld en lerarenopleiding te laten

plaatsvinden. Het doel is dat scholen gestimuleerd worden tot het inrichten van een goede

infrastructuur voor het opleidingsproces in de school. Daarbij is het noodzakelijk afspraken te

maken met lerarenopleidingen over de taak- en verantwoordelijkheidsverdeling.

Vervolgens is er belang bij een transparant stelsel van taak- en

verantwoordelijkheidsverdeling en het opstellen van heldere kwaliteitskenmerken, waar

school en opleiding in hun onderlinge relatie bij gebaat zijn. Geldens (2006) gebruikt hier de

term protocol. Dit protocol dient als arrangement van samenwerkingsafspraken tussen de

hogeschool, partnerscholen en de aanstaande leraren.

6

Functies OidS

Er zijn een drietal functies van Opleiden in de School te onderscheiden: dualisering,

personeelsbeleid en schoolontwikkeling.

Dualisering betekent een lerarenopleiding waarbij een groot deel in de opleidingschool wordt

uitgevoerd. De opleiding wordt gezamenlijk vormgegeven door lerarenopleiding en

opleidingsschool. Binnen Opleiden in de School bestaan verschillende varianten met

betrekking tot de verantwoordelijkheid die de school draagt voor het opleiden in de praktijk.

Dit varieert van een eenvoudige stagecomponent (begeleiding) tot het verzorgen van een

compleet opleidingsdeel. Deze varianten in verantwoordelijkheid, vragen een verschillende

aanpak binnen het personeelsbeleid. Het betreft het professionaliseringsbeleid van

medewerkers met betrekking tot het begeleiden van studenten en collega’s (praktijk) en het

verzorgen van theoretische en praktische delen van de opleiding. Dit bevordert het karakter

van de school als ‘lerende organisatie’. In dit onderzoek wordt voornamelijk gedoeld op het

professionaliseringsbeleid met betrekking tot het verzorgen van theoretisch en praktische

delen van de opleiding. Van belang is de integratie van het opleidings- en personeelsbeleid.

Hierdoor kan zittend personeel zich profileren en worden de doelen als ‘lerende organisatie’

bereikt.

Schoolontwikkeling kan door het opleiden in de school gestimuleerd en ondersteund worden.

Thema’s die van belang zijn binnen de school, kunnen expliciet aandacht krijgen door een

andere cultuur van professionalisering die tot stand komt bij deze aanpak.

Een (nieuwe) infrastructuur voor de opvang en begeleiding binnen scholen die zich op het

onderdeel schoolontwikkeling richten, is vaak al gecreëerd en gevorderd. Men kan zich

derhalve meer richten op onderwijsvernieuwingen en hoe deze te realiseren. Daarbij wordt

dan actuele kennis gebruikt voor de ontwikkeling van de school en praktijkgericht onderzoek

wordt gebruikt om het onderwijs te verbeteren. In deze setting krijgt Opleiden in de School

een wezenlijke invloed op de schoolontwikkeling.

De doelstelling van opleidingsscholen volgens Kallenberg (2007) is:

∗ Het verbeteren van het leren en de resultaten van de leerlingen

∗ Het opleiden en professionaliseren van aankomende en zittende leraren en andere

(aankomende) professionals in scholen en opleidingen

∗ Het ontwikkelen van voorbeeld-praktijken van goed onderwijs met het oog op het

verspreiden ervan onder andere scholen en opleidingsinstituten

∗ De gelijktijdige verbetering van school en opleiding

∗ Het realiseren van duurzaam, toegepast onderzoek ten behoeve van de professionele

ontwikkeling van school en leraren (p.26).

Kwaliteitscriteria

Kwaliteitscriteria waaraan opleidingsscholen moeten voldoen zijn:

1. Kwaliteit van begeleiding

2. Kwaliteit van werkplek in het curriculum

3. Kwaliteit van beoordeling en

4. Kwaliteitsafspraken over de evaluatie en de borging van de kwaliteit (p.11).

Zoals reeds in de inleiding is geconstateerd gaat het binnen dit onderzoek om een

partnermodel. Daarmee lijkt het belang extra nadruk op kwaliteitskenmerken te leggen, die

gericht zijn op de aspecten van het partnermodel. Ook bij de koppeling van de verschillende

criteria zullen deze kenmerken de meeste nadruk krijgen, zonder overigens de andere criteria

(praktijkgericht) uit het oog te verliezen. Doel is een concept-kwaliteitskader op te stellen

waar een opleidingsschool met ambities in de richting van het partnermodel haar voordeel

mee kan doen. In eerste instantie is dit gericht op de opleidingsscholen binnen de stichting

Kind en Onderwijs Rotterdam.

7

§ 1.2 Kwaliteit van Opleiden in de School

Verschillende organisaties en auteurs hebben zich gebogen over de vraag hoe de kwaliteit van

Opleiden in de School te borgen is. Hieronder worden een aantal van deze ontwikkelingen

besproken. Achtereenvolgens zullen het accreditatiekader van het NVAO, het onderzoek naar

werkplekleren van Geldens, de notitie van de HBO-raad en de instrumenten van adviesbureau

Hoffmans besproken worden. Ten slotte worden er in deze paragraaf kort overige

ontwikkelingen op dit gebied aan de orde gesteld.

De conclusie met betrekking tot overeenkomsten en samenhang van de afzonderlijke

kwaliteitscriteria zal in § 1.3 aan bod komen, waar vervolgens een voorlopig evaluatie-

instrument wordt voorgesteld.

Onderwijsraad De Onderwijsraad (2005) noemt in haar advies zes onderdelen die geborgd moeten worden

1. De kwaliteit van de opleidingsfunctionaris in de school.

2. Variatie in onderwijssituaties ten behoeve van het leerproces van studenten.

3. Verankering van het opleiden in de school in de organisatie (personeelsbeleid) van de

school om het leerproces van de student te waarborgen.

4. Borging van de vakinhoudelijke competenties in het praktijkleren.

5. Borging van de samenwerking van lerarenopleiding en school.

6. Kwaliteit van de eindbeoordeling: onafhankelijk en transparante beoordeling.

NVAO Het NVAO (2007) sluit aan bij de criteria van de Onderwijsraad en heeft de kwaliteitscriteria

van Opleiden in de School ondergebracht in een specificatie binnen het (algemene)

accreditatiekader. Het algemene accreditatiekader besteedt aandacht aan de volgende punten:

1. Doelstelling van de opleiding

2. Programma

3. Inzet van personeel

4. Voorzieningen

5. Interne kwaliteitszorg

6. Resultaten

De kenmerken die de aanscherping op Opleiden in de School inhouden, zijn gespecificeerd in

de rubrieken waar de NVAO haar accreditatie op baseert. De specificaties voor Opleiden in

de School richten zich vooral op de componenten 2, 3, 4 en 5.

Hieronder worden de specificaties voor OidS samengevat per component:

2. Programma

∗ Studenten hebben de gelegenheid ervaring op te doen in gevarieerde

onderwijssituaties.

∗ Opleidingsschool werkt intensief samen met de lerarenopleiding waardoor geborgd is

dat de verbinding tussen theorie en praktijk wordt gelegd.

∗ Lerarenopleiding en opleidingsschool dragen zorg voor voldoende tijd en faciliteiten

voor de student om de studievoortgang te bevorderen.

∗ Selectie van studenten is zorgvuldig en transparant.

∗ Lerarenopleiding en opleidingsschool hanteren een didactisch concept waarmee beide

instemmen in verband met het schoolgebonden opleidingstraject.

∗ Bij afsluiting van een schoolgebonden opleidingstraject zijn onafhankelijke

eindbeoordelaars betrokken.

Aanbeveling

∗ Streven naar een verantwoorde uitsplitsing van verschillende leerdoelen die op

verschillende wijzen worden getoetst .

8

3. Inzet personeel

∗ Om de kwaliteit van een schoolgebonden opleidingstraject te garanderen, bestaat er in

de opleidingsschool een infrastructuur met voldoende opleidingsfunctionarissen.

∗ De aanwezige opleidingsfunctionaris(sen) is (zijn) deskundig in het opleiden en

begeleiden van studenten in het opleidingstraject.

Aanbevelingen

∗ Op sommige momenten kan de opleidingsschool ook delen van de opleiding

verzorgen, die gericht zijn op het concrete handelen van de leraar.

∗ Dit alles kan niet los gezien worden van het ruimere personeelsbeleid van de

opleidingsschool.

4.Voorzieningen

∗ De studenten uit het opleidingstraject in de school hebben voldoende mogelijkheden

om begeleiders van de opleidingsschool en de lerarenopleiding te contacteren.

∗ Begeleiding: de opzet van de begeleiding vraagt een systematische aanpak waarbij de

begeleiding vanuit de lerarenopleiding en de begeleiding vanuit de opleidingsschool

op elkaar afgestemd zijn.

5. Interne kwaliteitszorg

∗ Opleidingsschool kent kwaliteitszorgsysteem dat waarborgt dat de doelstellingen van

de lerarenopleiding gerealiseerd worden.

Aanbeveling

∗ Ontwikkelen van een ‘Assessment van de werkplek’.

Gezien het belang van de NVAO wat betreft erkenning en kwaliteitsbewaking (accreditatie)

van opleidingen, kunnen de genoemde aandachtspunten beschouwd worden als

minimumeisen, die weliswaar tamelijk globaal geformuleerd zijn en een zekere

vanzelfsprekendheid hebben, maar her en der toch verstrekkende consequenties kunnen

hebben, bijvoorbeeld als het gaat om de overeenstemming tussen opleidingsschool en

opleiding wat betreft intensieve samenwerking en didactisch concept.

Geldens Geldens (2007) gaat in op kenmerken van de werkplekleeromgeving centraal. Samen

opleiden stelt nieuwe eisen aan de werk – en leeromgeving van de aanstaande leraar. Geldens

onderzocht kenmerkende eigenschappen en ontwikkelde een kwaliteitsinstrument waarmee

het mogelijk is de kwaliteit van werkplekleeromgevingen voor het leren onderwijzen van

aanstaande leraren basisonderwijs in kaart te brengen, te analyseren en nieuwe

werkplekleeromgevingen in te richten. Dit kader is opgebouwd uit 104 elementen die zijn

geordend in 19 kenmerken en zeven componenten. In kader van dit onderzoek beperken wij

ons tot het benoemen van de 7 componenten en de 4 kenmerken die als krachtigste naar

voren komen.

Zeven componenten:

1. Onderwijsaanbod

2. Leerklimaat

3. Professionaliteit

4. Condities

5. Begeleiding

6. Kwaliteitszorg

7. Startbekwaamheid

Krachtige kenmerken die Geldens bespreekt zijn

1. Mentoring en coaching: De werkplekleeromgeving kent een adequate begeleiding op

de werkplek met behulp van mentoring en coaching. Terwijl mentoring betrekking

heeft op het begeleiden van de aanstaande leraar door de mentor van de basisschool,

heeft coaching betrekking op het begeleiden van de aanstaande leraar en de mentor

door de docent van de hogeschool en de directie van de basisschool.

9

2. Heldere samenwerkingsafspraken: In de werkplekleeromgeving worden mondelinge

en schriftelijke afspraken over het leren en werken van de aanstaande leraar

gemaakt.

3. Zorg voor doorgaande lijn: Het onderwijsaanbod binnen een werkplekleeromgeving

bezit, naast balans theorie en praktijk, tevens een duidelijke doorlopende structuur en

opbouw.

4. Gerichtheid op de bekwaamheden: De eisen waaraan de aanstaande leraar in de

werkplekleeromgeving dient te voldoen om zijn startbekwaamheid te verwerven

In onderstaand model worden de samenhang tussen de componenten weergegeven. Ook

worden de 4 belangrijkste krachtige kenmerken benoemd.

Figuur 1: Samenhang componenten WPLO (Geldens 2007)

Interessant binnen deze relatie is dat de centrale componenten onderwijsaanbod, condities,

begeleiding en startbekwaamheid (respectievelijk component 1,4,5 en 7) kenmerken bevatten,

die in het onderzoek van Geldens naar voren kwamen als krachtige kenmerken.

Voor de inrichting van een werkplekleeromgeving gaat het er niet om dat alle gevonden

kenmerken (19) daarin aanwezig zijn, maar dat de in potentie krachtige kenmerken de

kwaliteit hebben om het leren onderwijzen van aanstaande leraren te stimuleren.

Concluderend betekent dat, dat opleidingschool en opleiding overeenstemming bereiken en

zorg moeten dragen voor een gemeenschappelijk visie op:

• te verwerven bekwaamheden (het ligt voor de hand hierbij uit te gaan van de SBL-

competenties, maar deze kunnen specifiek worden ingekleurd, bv op basis van

identiteit, pedagogisch concept of lokale/regionale situatie, zoals de

binnenstadschool),

Condities

samenwerkingsafspraken

Leerklimaat Professionaliteit Kwaliteitszorg

Onderwijsaanbod

doorgaande leerlijn Begeleiding

mentoring/ coaching

Startbekwaamheid

bekwaamheden

10

• een doorgaande leerlijn. Daarbij gaat het er niet alleen om dat de opleidingschool

zicht heeft op inhoud en doelen van de opleiding, maar ook omgekeerd.

• mentoring en coaching, die niet alleen betrekking heeft op het directe functioneren in

de klas, maar ook op het functioneren binnen de school en de relatie met de

opleiding.

Het is duidelijk dat heldere samenwerkingsafspraken hiervoor voorwaarde zijn.

HBO-raad In de notitie van de HBO-raad (2006) wordt geconstateerd dat er noodzaak is tot een

transparant stelsel van heldere kwaliteitskenmerken, waar school en opleiding in hun

onderlinge relatie bij gebaat zijn. Aangezien de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de

opleidingsschool bij de opleiding ligt, maar de opleiding niet de mogelijkheid heeft om de

werkplek in te richten volgens haar eisen, worden ‘keurmerken’ ontwikkeld door

verschillende hogescholen, universiteiten en andere onderwijsinstituten.

Het resultaat van deze notitie is de formulering van criteria waarlangs de kwaliteit van de

opleidingscholen geborgd kan worden. Op basis van zeven componenten is er een lijst met

kwaliteitskenmerken geformuleerd. De componenten zijn gebaseerd op Geldens (2007). De

lijst met kwaliteitskenmerken is opgenomen in de bijlage 1.

Op basis van deze componenten en daaruit voortvloeiende kenmerken zijn er op verschillende

hogescholen, universiteiten ontwikkelingen gaande voor het ontwerp van een keurmerk. Ook

binnen dit onderzoek zal gebruik gemaakt worden van de ‘overkoepelende’ componenten en

kwaliteitscriteria, waarbij de meest geschikte combinatie en accentuering wordt gezocht om

het Opleiden in de School binnen Hogeschool INHOLLAND en Stichting Kind & Onderwijs

te expliciteren.

Hoffmans

Het adviesbureau Hoffmans heeft een evaluatie-instrument ontwikkeld voor scholen Speciaal

Basisonderwijs om de kwaliteitszorg binnen het Opleiden in de School te evalueren.

Kwaliteitszorg wordt gedefinieerd als ‘het totaal van activiteiten, procedures en instrumenten,

die bedoeld zijn om op een permanente, systematische en cyclische wijze de kwaliteit van het

onderwijs te bepalen, te bewaken, te borgen en te verbeteren’ (Hoffmans, 2007).

Er worden door Hoffmans 4 domeinen onderscheiden, die zijn afgeleid van de componenten

die Geldens (2007) in haar onderzoek formuleert. Het kader van Hoffmans dekt deze

componenten, maar ordent deze op een meer procesmatige wijze. Het gaat hierbij om de

volgende domeinen:

1. Leer-en begeleidingsproces, waarin de studerende zich ontwikkelt onder begeleiding

van opleiders en coaches in de school en vanuit het opleidingsinstituut (beslaan

componenten onderwijsaanbod (1), leerklimaat(2), professionaliteit (3) en

begeleiding (5)

2. Condities (condities (4), kwaliteitszorg (6)

3. Opbrengsten (startbekwaamheid (7)

4. Relaties opleidingsinstituut en school (condities (4)

Er zijn vervolgens standaarden per domein geformuleerd, in totaal 13 standaarden. Zie tabel

1. Elke standaard is uitgewerkt in indicatoren.

Domein Standaard

Leer-en begeleidingsproces 1. Deskundigheid opleidingscoördinator

2. Deskundigheid opleidingsmentoren

3. Compleet aanbod

4. Uitdagend aanbod

5. Leren in de praktijk

Condities 6. Visie

11

7. Beleid

8. Kwaliteitszorg

Opbrengsten 9. Opleiden in de school is een geslaagd project

met voldoende opbrengsten

Relatie opleidingsinstituut en school 10. Afstemming

11. Mede vormgeving

12. Beoordeling

13. Structurele samenwerking

Tabel 1: Domeinen en standaarden (Hoffmans, 2007)

De instrumenten worden door verschillende partijen ingevuld, die een relatie hebben met

elkaar, binnen een omgeving en onder condities die bevorderend zijn voor het proces.

Dat betekent dat het ‘keurmerk’ mede afhankelijk is van de drie partijen die een rol spelen

binnen Opleiden in de School, te weten: de studerende, de begeleiding vanuit de school en de

begeleiding vanuit de opleiding.

Overige ontwikkelingen: Er wordt door verschillende universiteiten en hogescholen (lectoraten) onderzoek verricht

naar de kwaliteitsaspecten van verschillende vormen van leraren opleiden. Een aantal

organisaties en instellingen hebben eerste aanzetten gemaakt voor keurmerken voor

professionalisering binnen de scholen. Hieronder zullen het Keurmerk Utrechts Model en het

Kwaliteitskeurmerk ILS worden behandeld.

Keurmerk Utrechts Model

Hogeschool Utrecht en IVLOS hebben het keurmerk van het Utrechts model opgesteld. Het is

een poging tot het verder ontwikkelen van bestaande verworvenheden en inzichten en

toetsbare kwaliteitscriteria vaststellen om de kwaliteit van de inzichtelijk te maken. Bij

kwaliteit wordt hier nadrukkelijk de bijdrage geaccentueerd die het Opleiden in de School

levert aan de innovatie en het integraal personeelbeleid.

Hierbij moet in acht worden genomen dat dit keurmerk voor academische scholen voor

voortgezet onderwijs is opgezet, waardoor de criteria op facetten als professionalisering en

innovatie gericht zijn. Het inventariseren en onderzoek van deze criteria zijn in dit verband

echter ook van belang, gezien de ambitie van Stichting Kind en Onderwijs en Hogeschool

InHolland om een groei door te maken in de professionalisering van de werkplek. Bruikbare

criteria uit dit instrument kunnen derhalve worden aangewend en geïmplementeerd binnen de

verbanden die onderling tussen de instrumenten bestaan.

Dit keurmerk is echter ‘beschermd’ en daardoor zijn criteria op dit moment niet beschikbaar.

Mogelijk worden deze voor de ontwikkeling van een landelijk keurmerk wel ter beschikking

gesteld.

ILS (HAN en RU)2

Het ILS is samen met een aantal opleidingsscholen gestart met het ontwikkelen en

implementeren van het ‘Kwaliteitskeurmerk ILS en Opleidingsscholen’ (2006).

Dit instrument kent 5 standaarden

I. Opleidingsschool in relatie tot de kwaliteit van de leerwerkplekomgeving van de

student

II. Opleidingsschool in relatie tot de kennisontwikkeling op de leerwerkplek

III. Opleidingsschool in relatie tot de professionalisering van leerkrachten/docenten

IV. Opleidingsschool in relatie tot de schoolontwikkeling

V. Opleidingsschool in relatie tot kwaliteitszorg.

2 ILS = Instituut Leraar en School; HAN = Hogeschool van Arnhem en Nijmegen; RU = Radboud Universiteit

12

Elke standaard kent 10 indicatoren. Deze worden in de betreffende literatuur (nog) niet

uitgewerkt. Interessant zijn echter de standaarden. Ook hier zal er gekeken worden hoe dit

relateert aan de andere componenten en bijbehorende kwaliteitskenmerken van overige kaders

die hierboven geschetst zijn.

§ 1.3 Conclusie kwaliteitskenmerken

Op basis van de beschrijving van de verschillende kwaliteitskaders en instrumenten OidS, zal

er in deze paragraaf een keuze voor te gebruiken kwaliteitskenmerken (met bijhorende

indicatoren) gemaakt worden. Door verschillende criteria te koppelen en de samenhang te

zoeken zal er een eerste aanzet voor een (aanpassing van een bestaand) kwaliteitskader

uitgewerkt worden. Dit gebeurt door de koppeling van meest relevante kenmerken uit de

verschillende instrumenten die de revue zijn gepasseerd. Deze worden in onderstaande

paragraaf kort behandeld. Als uitgangspunt wordt het meest concrete en volledige instrument,

dat van Hoffmans, dat zelf weer voortbouwt op Geldens, gebruikt. Vervolgens worden de

indicatoren van dit instrument gekoppeld aan de kwaliteitscriteria van de HBO-raad.

In hoofdstuk 3 zal dit verder uitgewerkt worden, waarbij de combinatie met recente

ontwikkelingen worden ingepast binnen de kaders die betrekking hebben op de situatie

Hogeschool InHolland en haar partner.

Hoffmans

Indien we binnen het instrument van Hoffmans wijzigingen aanbrengen (gebaseerd op onder

andere de combinatie en de accentuering van de krachtige kenmerken van Geldens) zijn de

indicatoren vervolgens te gebruiken als aanzet voor een kwaliteitskader binnen de evaluatie

van Kind en onderwijs.

Het instrument van Hoffmans is door het gebruik van indicatoren een adequaat in te vullen

lijst, waarbij de indicatoren de operationalisaties zijn van de standaarden. Door accenten te

verschuiven, zullen een aantal indicatoren op andere wijze geoperationaliseerd moeten

worden. Tevens is te overwegen de hoeveelheid indicatoren in te perken.

Het instrument van Hoffmans gebruikt de zeven componenten van Geldens (2007). Het kader

van Hoffmans dekt deze componenten, maar ordent deze op een meer procesmatige wijze.

Ook komen de krachtige kenmerken van Geldens expliciet aan bod in de standaarden.

Aangezien het van belang is de krachtige kenmerken een duidelijk accent te geven in het

instrument zal er naar de standaarden/indicatoren gekeken worden waar deze elementen

worden geoperationaliseerd.

Krachtige kenmerken van Geldens die terug zijn te vinden in Hoffmans’ instrument:

Doorgaande leerlijn in domein 1 (leer- en begeleidingsprocessen) zijn in standaard 1 en 2

voldoende uitgewerkt om aan het krachtige kenmerk ‘mentoring/coaching’ uitdrukking te

geven.

Mentoring/coaching in domein 1, standaard 1 en 2.

Samenwerkingsafspraken in domein 2, maar dan vooral gericht op de visie.

Samenwerkingsafspraken ook in domein 4 standaard 10 t/m 13.

Bekwaamheden komen terug in domein 3, standaard 9: indicator ‘de studerenden voelen zich

bekwamer’.

Aanpassingen/aanvullingen:

∗ In de standaard 1 worden een aantal indicatoren aangescherpt in de context van

professionaliseren op de werkvloer en schoolontwikkeling.

∗ Bij standaard 3, 4 of 5 zijn naar aanleiding van de aanbeveling van NVAO een aantal

indicatoren aangescherpt of samengevoegd.

∗ Standaard 7 kent de nadruk op personeelsbeleid, ook hier zijn enkele indicatoren

aangepast.

13

∗ Standaard 9 (domein Opbrengsten): hier kan uitdrukkelijker op professionaliseren op

de werkplek aangestuurd worden. De school als lerende en zich ontwikkelende

organisatie3. De naam van de standaard is daarom aangepast. Daarnaast zijn er

aanvullende indicatoren opgenomen. De operationalisatie van de indicator ‘de student

voelt zich bekwamer’ is tevens aangepast, omdat het op deze wijze het krachtige

kenmerk ‘bekwaamheden’ geen recht doet.

∗ Standaard 11: hier zijn enkele indicatoren aangevuld. Waardoor er explicieter

opgenomen is wat de vormgeving (bijvoorbeeld) inhoudt.

∗ De aanpassingen bij standaard 7, 9 en 11 zijn mede aangescherpt door de expliciete

accentuering van de opleidingsschool in de rol van ‘lerende en ontwikkelende

organisatie’, zoals deze onder andere in het instrument van ILS/HAN in standaard III

en IV zijn beschreven.

De aandachtspunten uit dit instrument zijn meegenomen in het concept kwaliteitskader

(bijlage 2).

3 zie ook kwaliteitskenmerk 10 uit de HBO-notitie. Bijlage 2.

14

2 Ontwikkelingen Hogeschool INHOLLAND en Stichting Kind en Onderwijs

In dit hoofdstuk zal de (visie)ontwikkeling op het gebied van OidS van Hogeschool

INHolland en stichting Kind en Onderwijs worden behandeld. In paragraaf 2.3 ten slotte

wordt het integraal personeelsbeleid van een opleidingsschool kort geschetst.

Hiermee wordt het belang benadrukt van de ontwikkelingen voor zowel Hogeschool

INHolland als ook de opleidingsschool als werkplek én professionaliseringsplek.

§ 2.1 Hogeschool INHOLLAND

Stand van zaken Hogeschool INHOLLAND (2002-2003)

Binnen Hogeschool INHholland werd gestart met een aantal scholen, die in samenwerking

met het opleidingsinstituut de kwaliteit van toekomstige leraren wilde bevorderen. Met als

uitgangspunt de bestaande situatie, waarbij de school leverancier is van stageplaatsen.

Overige opleidingsactiviteiten werden binnen deze samenwerking zoals gebruikelijk op de

opleiding uitgevoerd.

Na analyse van de bestaande situatie ontstond de wens de volgende aspecten te ontwikkelen:

∗ Bevorderen van kwaliteit van de studenten binnen de praktijk door als basisschool

meer gekwalificeerde coaches in te zetten.

∗ Ontwikkelen van scholing voor coaches/begeleider in het primair onderwijs.

∗ Het bevorderen van communicatie tussen opleiding en basisschool.

∗ Inzetten van leerkrachten primair onderwijs op de opleiding, zodat zij kennis kunnen

nemen van de aanpak en de inhouden op de opleiding.

Men kan concluderen dat dit voor schoolorganisaties die met Opleiden in de School wilden

werken, een ontwikkeling betreft richting een coördinatormodel (NVAO – deel 1).

In 2006 werd landelijk geconstateerd dat scholen (nog) intensiever bij het opleidingsinstituut

betrokken willen worden en niet langer alleen leverancier van praktijkplaatsen willen zijn.

Er bestaan immers mogelijke trajecten, waarbij de partnerschool medeopleider wordt, waarbij

in overleg met de opleiding bekeken kan worden welke invulling het curriculum in de

toekomst kan krijgen. Het onderwijs van de toekomstige leerkracht wordt op deze wijze

steeds meer afgestemd op de organisatie waarbij de leerkracht gaat werken.

Stand van zaken binnen Hogeschool INHOLLAND (2006-2007)

Meeste samenwerkingsverbanden Opleiden in de School zijn gericht op het

coördinatormodel, waarbij de volgende voorwaarden zijn geformuleerd (Werkgroep, 2006):

1. In de scholen die deelnemen is er een opleidingsfunctionaris en is er de garantie dat

studenten opgeleid worden in gevarieerde onderwijssituaties en onderwijsfasen;

2. Opleiden in de School is structureel verankerd in het personeels- en opleidingsbeleid

van de school;

3. Vakinhoudelijke competentie is stevig verankerd in het opleidingstraject;

4. Opleidingsschool en lerarenopleiding werken intensief samen;

5. Afsluiting van het opleidingstraject is transparant en de beoordeling is onafhankelijk.

Doel is borgen van de kwaliteit.

Er is tevens sprake van een aantal opleidingsscholen, die binnen een dieptepilot het

partnermodel willen verkennen en verdiepen. Dit betreft in Den Haag onder andere de

basisschool ‘Onze Wereld’ en in Rotterdam betreft dit het bestuur van Kind en Onderwijs

Rotterdam (voorheen VPCS).

Enkele andere schoolorganisaties lijken op zoek naar een (veranderende) invulling van een

opleidingsschool, met raakvlakken met het partnermodel. Hierbij wordt een vraag van het

werkveld geconstateerd met betrekking tot ‘nauwere’ samenwerking opleiding en

15

opleidingsschool, waarop de projectgroep OidS van Hogeschool INHolland de volgende

aanbevelingen doet:

∗ Binnen een locatie een team van enkele medewerkers formeren die in kunnen

gaan op gerichte vragen uit het werkveld. Ontwikkelcapaciteit is hierbij

onontbeerlijk. De relatiebeheerder vervult hierbij een belangrijke rol voor wat

betreft de communicatielijnen.

∗ Het opstellen van kwaliteitscriteria opleidingsschool. Voor werkelijk

opleidingsscholen komen tot een landelijke certificering. Voor andere

scholen zou een opleidingskeurmerk kunnen volstaan.

De vraag naar heldere criteria voor een opleidingsschool wordt dus steeds belangrijker.

Scholen zoeken naar kwaliteitscriteria die de kwaliteit van het opleiden garanderen.

Aanvulling 2007-2008

Uit de contacten met schoolbesturen komt helder naar voren dat het opleiden van studenten

een gezamenlijke verantwoordelijkheid behoort te zijn. Er is duidelijke groei merkbaar naar

een opleidingsmodel waarin opleiding en werkveld er samen borg voor willen staan

kwalitatief goede studenten af te leveren. Samen Opleiden zal in de komende jaren nog

sterker in praktijk worden gebracht. Een deel van de schoolbesturen wil een borging van de

kwaliteit van hun organisatie via een keurmerk tot uitdrukking brengen. Het ziet er naar uit

dat er in het leerjaar 2008-2009 een landelijk keurmerk beschikbaar is.

Niet alleen binnen de dieptepilots wordt er nagegaan op welke wijze een opleidingsschool

zijn invulling dient te krijgen, ook andere schoolbesturen zijn hier naarstig naar op zoek.

Op basis van een zelfevaluatie zou een audit uitgevoerd kunnen worden. Bij een positieve

audit kan dan een keurmerk worden uitgeven voor een geldigheidsduur van 2 tot 4 jaar.

§ 2.2 Stichting Kind en Onderwijs Rotterdam

De stichting ‘Kind en Onderwijs Rotterdam’(voorheen stichting VPCS) is reeds enkele jaren

actief op het terrein van opleiden in de school. In nauwe samenwerking met Hogeschool

INHolland- afdeling Educatie Rotterdam is sinds 2003 een duaal opleidingstraject opgezet

voor studenten van pabo-3 en pabo-4. Na een sollicitatie- en een selectieronde worden

studenten bij één van de deelnemende scholen benoemd als onderwijsassistent. Het opleiden

van nieuwe leerkrachten wordt gezien als een essentieel onderdeel in het kader van integraal

personeelsbeleid. Bij iedere deelnemende school is een opleidingscoördinator benoemd; een

teamlid die de directe verantwoordelijkheid heeft voor het coördineren van alle

opleidingsaspecten.

Een student wordt aan een groep en een praktijkbegeleider verbonden. De taak van een

praktijkbegeleider bestaat primair uit het ondersteunen en helpen reflecteren door de student

zelf. Vanuit die reflectie bouwt de student een ‘zelfbeeld als leraar’ op, een eigen

onderwijsconcept en een persoonlijk vakmanschap.

In de visie van de Stichting is een opleidingsschool ‘een school die in samenwerking met een

lerarenopleiding gericht is op gezamenlijke en wederzijdse professionalisering van

aanstaande en zittende leraren’. Binnen het model dat de stichting hanteert, biedt de school

niet slechts een stageplaats aan studenten, maar probeert de school de ontwikkeling van (a.s.)

leerkrachten op elkaar af te stemmen.

Kenmerken van een opleidingsschool zijn onder andere:

∗ de student als professional en volwaardig lid van de schoolorganisatie;

∗ er is een opleidingscoördinator benoemd;

∗ ervaren leraren als praktijkbegeleider inzetten en deze de mogelijkheid bieden zich te

bekwamen in deze rol;

∗ de school als lerende gemeenschap, waarin de ontwikkeling en vernieuwing van

onderwijs in een cyclisch proces gebruikelijk is;

∗ een rijke leeromgeving;

16

∗ een open communicatieklimaat;

∗ een transparante organisatie.

§ 2.3 Integraal Personeelsbeleid en professionalisering

Binnen de ontwikkelingen van OidS is integraal personeelsbeleid een belangrijk aspect. Eén

van de doelen van dit beleid is het stimuleren van de professionele ontwikkeling van leraren

en deze in lijn te brengen met de organisatiedoelen (Schuurmans, 2007). Ook binnen de visie

op een opleidingsschool van de Stichting Kind en Onderwijs Rotterdam komt dit expliciet aan

de orde.

In het instrument dat opgesteld wordt in kader van de kwaliteitsborging van OidS binnen de

Stichting, zal dit professionaliseringselement dan ook benadrukt worden.

Er zijn diverse redenen om professionele ontwikkeling van leraren te stimuleren. Doordat de

leraar zijn eigen functioneren probeert te professionaliseren, zal ook een te verwachten

verbetering van de leerresultaten van zijn leerling plaatsvinden. Daarnaast is het een

persoonlijke meerwaarde. Verder zal de school als organisatie professionele ontwikkeling

moeten stimuleren omdat dit een voordeel kan hebben in het realiseren van inhoudelijke en

onderwijskundige verbeteringen in school.

Er wordt door velen gepleit leraren aan te moedigen hogere niveaus van professioneel

functioneren na te streven, zodat: ‘op deze wijze beroepsmatige prestaties kunnen worden

geleverd die de soms ambachtelijke en routinematige beroepsuitoefening overstijgen en

duidelijk verbonden zijn met de wetenschappelijke kennisbasis waarop de professionele

leraar zijn of haar handelen baseert’ (Schuurmans, 2007, p.4).

17

3 Conclusies en aanbevelingen

In dit hoofdstuk zal een conclusie met betrekking tot een adequaat kwaliteitskader worden

geformuleerd.

Om een model te realiseren dat aansluit bij de visie van Hogeschool INHolland en Stichting

Kind & Onderwijs, kent het kwaliteitskader een nadruk op bepaalde facetten, die gerelateerd

zijn aan het partnermodel. Het gaat daarbij vooral om de focus op de school als lerende en

zich ontwikkelende organisatie. De aanpassing van het kader is enerzijds gericht op de school

als opleidingsschool en anderzijds nadrukkelijk gericht op de kwaliteitsverbetering binnen de

school. Dit uit zich in de indicatoren die zich op professionalisering en ontwikkeling richten.

In het opstellen van het instrument zijn de kenmerken van een opleidingsschool, die genoemd

worden in de beschrijving van het project Opleiden in de School van de Stichting Kind en

Onderwijs Rotterdam van het cursusjaar 2008-2009, naast de standaarden en indicatoren

gelegd van het te ontwikkelen instrument. Op basis van deze vergelijking is er voor gezorgd

dat de indicatoren de kenmerken dekken, die van belang worden geacht door Kind en

Onderwijs en InHolland. Dit resulteert in een voorlopig kwaliteitskader, waarbij de

kwaliteitscriteria van de HBO Raad zijn aangevuld met elementen uit de theorie (met name

Hoffmans en Geldens) en de praktijk van Kind en Onderwijs en INHolland. Dit voorlopige

instrument is in bijlage 2 opgenomen. Dit kader kan de leidraad zijn voor afspraken tussen

INHolland en Kind en Onderwijs over de eisen aan de opleidingsschool. Omdat ze aansluiten

bij de landelijke kaders en criteria vormen ze tevens een basis voor de beoogde erkenning en

eventueel keurmerk als opleidingsschool.

Het kwaliteitskader kan worden gebruikt als intern gesprekskader binnen de opleidingsschool

en als gesprekskader tussen opleidingsschool en opleiding. Het is een instrument voor

zelfevaluatie en mondt uit in een verslag, dat op basis van de 16 kenmerken wordt

weergegeven. De indicatoren per kenmerk zijn niet exclusief, zij vormen de leidraad voor de

verantwoording van het kenmerk.

Op basis van de deze 16 kenmerken maakt de school afspraken over de kwaliteit en

doorontwikkeling van de opleidingsschool. De kenmerken en bijbehorende indicatoren zijn

gericht op de school als systeem, het team en de aanstaande leraren die in opleiding zijn. Het

instrument richt zich op het opleiden op de werkplek van studenten van de PABO, in eerste

instantie de studenten van het 3e en 4e jaar.

Het kwaliteitskader start met een algemene inleiding; een korte beschrijving van een aantal

formele aspecten van de opleidingsschool. Deze staan in het kader ‘Inleiding’ genoemd, zie

bijlage 2. Vervolgens kunnen de 16 kenmerken en bijbehorende indicatoren gebruikt worden

voor de verslaglegging ten behoeve van de zelfevaluatie.

Aanbevelingen voor de (nabije) toekomst.

Behalve de indicatoren die zich richten op de school als lerende en zich ontwikkelende

organisatie kunnen in het instrument ook specifieke criteria (in kader van die

professionalisering) voor verschillende ontwikkelingsvraagstukken van de betreffende

scholen worden opgenomen.

Hier is inzicht in deze ontwikkelingsvraagstukken nodig. Deze criteria kunnen per school

verschillend zijn, afhankelijk van de profilering van de betreffende opleidingsschool.

Aanbeveling: in kader van de context van de profielen van de scholen van Kind en Onderwijs,

kan er een keuze worden gemaakt om bij enkele kwaliteitskenmerken specifieke

startbekwaamheden op te nemen, die op de betreffende opleidingsscholen relevant zijn. Dit

zal dan vooral voorkomen bij kenmerk 9 ‘bevat kritische voor het leraarsberoep kenmerkende

situaties’, bij kenmerk 10 ‘kenmerkt zich door een lerende organisatie’ en bij kenmerk 14

‘zorgt voor een doorgaande lijn in het aanbod van professionalisering en

schoolontwikkeling’.

Dit kan in kader van dit verkennende literatuuronderzoek nog niet aan bod komen.

18

Indien het vervolgonderzoek uitkomsten biedt, die gerichte bekwaamheden op kenmerken

van de stadsscholen en haar omringende stadwerkelijkheid definieert, kunnen deze mogelijk

als aanvulling op het kwaliteitskader gebruikt worden.

19

Literatuur

Geldens, J.J.M. & Popeijus H.L. (2006) Samen opleiden: een gedeelde verantwoordelijkheid.

VELON Tijdschrift 27 (3), 13-21.

Geldens, J.J.M. (2007). Leren onderwijzen in een werkplekleeromgeving. Een meervoudige

casestudy naar kenmerken van krachtige werkplekleeromgevingen voor aanstaande leraren

basisonderwijs. Helmond: Kempellectoraat, Hogeschool de Kempel.

Geldens, J.J.M. & Popeijus, H.L. (2007). Van leverancier van stageplaatsen naar partners in

leren. Helmond: Kempellectoraat, Hogeschool de Kempel.

Hoffmans, C.J.M. (2007). Opleiden in de school. Zelfevaluatiekader Opleiden in de School.

Kallenberg, A.J. (2007). Opleiden van leraren bij institutionele samenwerking: Een vierluik.

Working Paper. Ruud de Moor Centrum: Heerlen.

Kallenberg, A.J. en F.C.M. Rokebrand (2006). Kwaliteitskenmerken van opleidingsscholen.

Notitie in opdracht van de stuurgroep in het kader van de beleidsagenda hbo Raad- OCW.

Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW).

Kiewiet-Kester, J. (2006). PDS nader bekeken, een praktijkbeschrijving van ‘opleiden in de

school’. Leiden: Lectoraat Educatie Hogeschool Leiden.

Kind en Onderwijs Rotterdam (2008). Opleiden in de school. Cursus 2008-2009. Rotterdam.

NVAO (2007). Opleiden in de school-1. Kwaliteitsborging en toezicht. NVAO en Inspectie

van het Onderwijs.

NVAO (2007). Opleiden in de school-2. Kwaliteitsborging en toezicht. Praktijk. NVAO en

Inspectie van het Onderwijs.

NVAO (2007). Opleiden in de school-3. Kwaliteitsborging en toezicht. Advies. NVAO en

Inspectie van het Onderwijs.

Projectgroep OidS Hogeschool INHOLLAND (2007). Evaluatieverslag Opleiden in de

School 2006-2007. Hoe nu verder?

Projectgroep OidS Hogeschool INHOLLAND (2008). Memo Samen Opleiden.

Rozemond, T. & Rodrigues, F. (2007). Opleiden in de school, kwaliteit voorbij de

implementatiegelden. VELON Tijdschrift 28 (3).

Schuurmans, R, Coonen, H. en K. Sanders (2007). Van startbekwaam naar excellent

leraarschap. Notities bij een specialistisch carriereconcept, TH&MA. Tijdschirft voor Hoger

Onderwijs en Management.

School of Education INHOLLAND (2008). Samen opleiden. Daar staan we samen voor!

Werkgroep Opleiden in de School (2006). Visiestuk Opleiden in de School.

Internetsites

www.feo.hvu.nl/samenopleiden/keurmerk/projectplan%20Het%20Utrechts%20Model%20-

%20verkort.doc

www.deopleidingsschool.nl

20

Bijlage 1 Kwaliteitskenmerken HBO-notitie

Kwaliteitskenmerken voor opleiden in de school

(gebaseerd op Geldens, e.a., 2003)

De kwaliteitskenmerken zijn gebaseerd op zeven componenten:

1. Het onderwijsaanbod bevat een goede balans theorie - praktijk en een

doorgaande leerlijn.

2. Het leerklimaat kenmerkt zich door een uitdagend en stimulerend en een

emotioneel veilig klimaat binnen de werkplekleeromgeving

3. Professionaliteit kenmerkt zich door professionalisering en zelfsturing van de

betrokkenen en door een lerende organisatie als geheel.

4. Bij condities gaat het om faciliteiten in de vorm van beschikbare mensen, up-to-

date (ICT) materialen, ruimte, tijd, geld en afspraken.

5. De begeleiding bevat mentoring en coaching en de afstemming van het aanbod

op de behoeften van de (aanstaande) leraar.

6. Er is sprake van een systematische zorg voor kwaliteit met als kenmerken

zelfevaluatie en procesmanagement

7. (Speciaal gericht op opleiden in de school:) De component startbekwaamheid

omvat de inhouden en richtlijnen voor bekwaamheden die te maken hebben met

het beroepsprofiel leraar primair onderwijs.

E.e.a. brengt de HBO-raad tot de volgende kwaliteitskenmerken:

Opleiden in de school

1. is gericht op persoonlijke ontwikkeling van de leraar (in opleiding)

2. gebruikt een systeem van adequate mentoring en coaching

3. kenmerkt zich door een uitdagend en stimulerend leerwerkklimaat

4. is emotioneel veilig en inspirerend

5. kan bogen op de aanwezigheid van voldoende professionaliteit in het team

6. kent een geleidelijke overgang naar zelfsturend leren en werken

7. heeft een evenwichtige balans tussen theorie en praktijk

8. heeft een aanbod dat is afgestemd op de onderwijsbehoeften van de (aanstaande)

leraar

9. bevat kritische voor het leraarsberoep kenmerkende situaties

10. kenmerkt zich door de lerende organisatie

11. bevat een up-to-date werkplekleeromgeving, compleet en rijk aan (ICT) middelen

12. bevat voldoende facilitering en prioritering op de werkplekleeromgeving

13. omvat stimulansen tot ontwikkeling van de zelfevaluatie en het competentiegevoel

van de (aanstaande) leraar

14. zorgt voor een doorgaande lijn in het aanbod van professionalisering en

schoolontwikkeling

15. wordt opgezet op basis van gemeenschappelijke afspraken tussen de actoren

16. volgt op systematische wijze de (school) ontwikkeling

17. kent een doelmatige inzet van personele en materiële middelen.

21

Bijlage 2 Kwaliteitskader Opleidingsschool

De Opleidingsschool:

1. is gericht op persoonlijke ontwikkeling van de aanstaande leraar

• Er zijn mogelijkheden voor leren van elkaar (intervisie, collegiale consultatie,

observatie).

• Er zijn mogelijkheden voor het deelnemen aan interne scholing.

• Er zijn mogelijkheden voor samenwerking in teams (samen met andere studenten,

projecten, bouwoverleg).

• Er is gelegenheid tot sociale interactie (tijdens het samenwerken in teams,

contacten in wandelgangen).

2. gebruikt een systeem van adequate mentoring en coaching

• De opleidingscoördinator en de praktijkbegeleiders hebben een taakomschrijving.4

• De opleidingscoördinator stuurt de praktijkbegeleiders aan.

• De opleidingscoördinator coacht de praktijkbegeleiders.

• De opleidingscoördinator voert structureel overleg met het management.

• De opleidingscoördinator onderhoudt structurele contacten met het

opleidingsinstituut.

• De directie stelt in overleg met de opleidingscoördinator per schooljaar de

schoolontwikkelingsagenda op.

• De opleidingscoördinator verzorgt, in samenspraak met de praktijkbegeleiders, de

coördinatie van afstudeeronderwerpen en begeleidt de afstudeeronderzoeken van

de aanstaande leraar.

• De praktijkbegeleiders hebben structureel overleg met de opleidingscoördinator.

• De praktijkbegeleiders onderhouden structurele contacten met begeleiders van het

opleidingsinstituut.

3. kenmerkt zich door een uitdagend en stimulerend leerwerkklimaat

• Het leeraanbod voor de aanstaande leraar is breed en volledig.

• Het leeraanbod vertoont een doorgaande lijn.

4 Hierbij is het van belang om als team helder te hebben wat de taakomschrijving en de criteria zijn, waaraan een

opleidingscoördinator Kind en Onderwijs zou moeten voldoen volgens de Stichting en waar ‘in het algemeen’ de

opleidingscoördinator aan moet voldoen.

Inleiding: Hier schrijft de school een algemene inleiding alvorens onderstaande criteria te beschrijven. Het betreft een beschrijving van de afspraken tussen lerarenopleiding en opleidingsschool over onderlinge verdeling van na te streven doelen. Informatie over de doelgroep en beschrijving van selectieprocedure binnen het OidS-traject. De studiepunten die het traject oplevert en de wijze waarop de opleiding op basis van de vaststelling van de individuele kwaliteit van de instromende student een programma

op maat garandeert.

22

• Het leeraanbod vertoont samenhang.

• Er is ruimte voor projecten en experimenten

• De aanstaande leraar is zoveel mogelijk lid van het schoolteam

4. is emotioneel veilig en inspirerend

• Er is een open, uitdagende en veilige cultuur.

• De school zorgt voor introductie in de school en in het team.

5. kan bogen op en draagt zorg voor de aanwezigheid van voldoende

professionaliteit in het team

•••• De opleidingscoördinator en praktijkbegeleiders houden door opleiding en

nascholing hun deskundigheid5 op peil.

•••• De praktijkbegeleiders zijn deskundig in het coachen van aanstaande leraren

6. kent een geleidelijke overgang naar zelfsturend leren en werken

•••• De leerdoelen van de aanstaande leraar ontwikkelen, verdiepen en verbreden zich,

onder andere gericht op de steeds zelfstandiger inzet van de werknemer

•••• Door de gerichte inzet van aanstaande leraren ervaren leraren vergroting van

kwaliteit en mogelijkheden in hun onderwijs.

7. heeft een evenwichtige balans tussen theorie en praktijk

• De leerdoelen zijn duidelijk voor de aanstaande leraar en praktijkbegeleiders.

• De aanpak van studieopdrachten past bij de aanstaande leraar en bij de

praktijksituatie.

• Theorie en praktijk zijn aantoonbaar op elkaar afgestemd.

8. heeft een aanbod dat is afgestemd op de ontwikkelingsbehoeften van de

(aanstaande) leraar

• Het leeraanbod biedt maatwerk (talenten, specialisatie).

• Het leeraanbod bouwt voort op de mogelijkheden, talenten en specialisatie van de

aanstaande leraren.

9. bevat kritische voor het leraarsberoep kenmerkende situaties

• Het leeraanbod is ingebed in reële situaties en gericht op het concrete handelen

van de aanstaande leraar.

• De aanstaande leraar voelt zich bekwamer op de relevante leerdoelen6 in de

specifieke context van opleiden in de school.

10. kenmerkt zich door de lerende organisatie

•••• Door opleiden in de school wordt professionele ontwikkeling van de aanstaande

leraar en leraren gestimuleerd.

• Voor het zittend personeel is vastgelegd hoe bekwaamheden op peil worden

gehouden.

5 Voor de meting van de deskundigheid van een opleidingscoördinator zal er gebruik gemaakt moeten worden van indicatoren

die vanuit de Stichting gelden en die aan de NVAO-eisen voldoen. 6 Hier wordt ook gerefereerd aan ‘leerdoelen’ uit standaard 5.

23

• Voor nieuw personeel dat nog niet of onvoldoende bekwaam is, is vastgelegd welke

activiteiten zijn gepland.

• Het opleidingsbeleid is uitgewerkt in een concreet plan voor het komende jaar.

• Het integraal personeelsbeleid is gericht op de stimulering van de professionele

ontwikkeling van leraren.

11. bevat een up-to-date werkplekleeromgeving, compleet en rijk aan (ICT)

middelen

•••• De werkplekleeromgeving is rijk en gevarieerd.

•••• Er heerst een cultuur waarin leren wordt gestimuleerd

•••• Alle onderdelen van leer-en vormingsgebieden op het niveau van de desbetreffende

groep worden aangeboden.

12. bevat voldoende facilitering en prioritering op de werkplekleeromgeving

•••• Er zijn voldoende faciliteiten voor opleiden in de school.

•••• De opleidingscoördinator en de praktijkbegeleiders zijn voldoende gefaciliteerd.

13. omvat stimulansen tot ontwikkeling van de zelfevaluatie en het

competentiegevoel van de (aanstaande) leraar

• Het geleerde wordt systematisch geëvalueerd (beoordeling volgens stramien,

coaching, (360º)feedback).

• De rol van de school bij de beoordeling is duidelijk.

• De aanstaande leraar beoordeelt ook zichzelf.

• Voor de beoordeling worden eenduidige criteria gehanteerd.

• De beoordeling is transparant voor de aanstaande leraar.

• De beoordeling wordt met de aanstaande leraar besproken.

• Er wordt gewerkt met het portfolio van de aanstaande leraar.

14. zorgt voor een doorgaande lijn in het aanbod van professionalisering en

schoolontwikkeling

• Door opleiden in de school worden inhoudelijke en onderwijskundige verbeteringen

in school ondersteund.

• Door opleiden in de school worden innovaties op relevante ontwikkelingspunten

gerealiseerd.

• Door opleiden in de school ontstaan voorbeeld-praktijken van goed onderwijs met

het oog op het verspreiden ervan onder andere scholen en opleidingsinstituten.

• De school heeft een visie op het opleiden van zittend personeel vastgelegd (intern).

• De school heeft een visie op het opleiden van studenten vastgelegd(extern).

• In deze visie is de relatie tussen opleiden, professionaliseren en innoveren

verhelderd.

• In deze visie is de relatie met de onderwijsvisie verhelderd.

• De visie is uitgewerkt in een personeels- en opleidingsbeleidsplan (doelen, korte en

lange termijn).

• De visie wordt gedragen door het personeel.

• Uit de visie blijkt dat opleiden in de school een gemeenschappelijke

verantwoordelijkheid is.

24

15. maakt afspraken met de opleiding

• Afspraken tussen opleidingsinstituut en opleidingsschool liggen vast in een

overeenkomst, waarbij er:

o een transparant stelsel van taak- en verantwoordelijkheidsverdeling is.

o heldere kwaliteitskenmerken zijn opgesteld.

o concrete doelen van samenwerking worden geformuleerd.

o afspraken over de begeleiding en beoordeling van de aanstaande leraren

zijn gemaakt.

• De begeleiders van het opleidingsinstituut hebben structureel

afstemmingsoverleg met de opleidingscoördinator, dit afstemmingsoverleg

heeft betrekking op:

o het leer- en opleidingsaanbod.

o de wijze van begeleiding.

o de competenties van de studenten.

o De voortgang en de beoordeling

16. hanteert een goede kwaliteitszorg-systematiek ten aanzien van Opleiden

in de School

• De school beschikt over een profiel van de aangeboden leerplekken (wat is er te

leren binnen elke situatie, bij de praktijkbegeleider).

• De school evalueert ieder opleidingstraject systematisch (zelfevaluatie aanpak).

• De school evalueert het opleidingsbeleid systematisch.

• De school trekt conclusies uit deze evaluaties.

• De school onderneemt acties ter borging of verbetering van het opleiden in de

school.

• De school verantwoordt zich over de gerealiseerde kwaliteit (naar studenten en

opleidingsinstituut).

17. kent een doelmatige inzet van materiële en personele middelen (in te

vullen door directie)

• De school heeft binnen de personeelsformatie ruimte gecreëerd voor coaching en

begeleiding van studenten en beginnende leerkrachten

• De school draagt zorg voor een effectieve inzet van middelen ten dienste van

scholing en nascholing