ARcHITEcTuuR platformvoorgemeenteljkarchtectuurbeled , Sneek verkoopt zijnhuid duur Stedebouw enwelstand The Knack Schiedam: schoon& intiem De pleinen vanUtrecht Index 1993 - 1994 Handboek Architectuurbeleid decembe994nr.DI Het lijkt erop dat de projectontwikke-laarsFriesland hebben ontdekt. Aan elke plas water verschijnen bunga-lowparken,onder andere inboerde-rette- en Rietveldstijl.Het toerisme, in het bijzonder dewatersport,vervangt de landbouw als belangrijkste bron van inkomsten.Het merengebied in de Zuidwesthoek zal indetoekomst viahet Snekermeer verbonden worden met het Pikmeer bij Grou,het Princenhof bij Earnewald en het Bergummermeer.Dit gebied zal worden uitgebreid met een nieuw aante leggen merengebied ten oosten vanLeeuwarden en later wellicht verder tot het Lauwersmeer-gebied en de Waddenzee. Sneek isde enige stedelijke kern inhet meren ge-bied. Daar zijn nu bouwplannen in ontwikkeling. Redenvoor Bauke Tuinstraom burgemeester Hartkamp van Sneek te vragen naar zijnvisie op architectuurbeleid. S.J.Hartkamp,burgemeester vanSneek foto: GerDijs Verkoop je huidmaar duur8auke Tuinstra Sneekisnvan de Frieseelf steden enheeft zo'n 30.000inwoners.Destadislandelijk bekend omhaar Waterpoort, Tonnema's KINGenRANGende Sneek-week. Het ishet watersportcentrum vanFriesland.Op enige afstand vande stadligt het Snekermeer.Daar worden tijdens de Sneekweek de zeilwedstrijden ge-houden,met alshoogtepunt derace tussende Re-genbogen. Ook eindigt hier elk jaar het sktsjesilen. SneekisinFrieslandde enige plaats met eeneigen welstandscommissie,derest vandeprovincie wordt bestreken door deprovinciale welstandscommissie vanFriesland,HsenHiem. Net alsveelandere Nederlandse stedenisSneek tege-lijk gelegen aanenafgekeerd vanhet water. Enook net alsveelandereNederlandse steden(onder andere Harlingen,Rotterdam enAmsterdam)gaat Sneek werken aanhaar waterfront. AandeHoukesloot,de verbinding tussenhet centrum enhet Snekermeer, heeft de industrie plaatsmoeten maken voor stedelij-kewoningbouw. DeHoukesloot zalinde richting van het meer verbreedworden ener zullen eilandjes in aangelegd worden.Daar zaldanineengroene zone een gebied ontstaan voor kleinschalige waterrecre-atie. Aanhet eind vande Houkesloot,bijhet Sneker-meer,komenrecreatiewoningen. Mr. S.J.Hartkamp (Alphen aandeRijn,1938) studeer-derechtenaande VrijeUniversiteit Amsterdam.Van 1971tot 1993 washij burgemeester,eerst voor de ARP,later voor het CDA,van twee achtereenvolgende gemeenten met denaamFranekeradeel,vr enna de herindeling.Nuishij burgemeester vanSneek. Hartkamp heeft velelandelijke enprovinciale neven-functies,waaronder eenaantalinde culturele hoek. Hij was tot voor kort voorzitter vande stuurgroep ruimtelijke kwaliteit vanHsenHiem, voorzitter van de FrieseStichtingMonument vande Maand enlid vande Raro(RaadvanAdvies voor de Ruimtelijke Or-dening) . Hijschrijft columns,voorheen voor het politi-cologen-tijdschrift Namens enmomenteel voor CD/ActueelenNG-Magazine over verschillende on-derwerpen. Webeginnen ver vanhuis.Inuw column'Wende' in NG-Magazine van21augustus1992 vertelt uover uw bezoek aan het oosten vanDuitsland,net nadeWen-de. 'Het gevoel dat ik inOost Duitsland kreeg wasaan nkant eenaangename verassing.Doordat de wel-vaart daar wasuitgebleven wasde structuur ende ar-chitectuur vande oude binnensteden geengeweld aangedaan. Door geldgebrek waren die binnenste-den wel verlopen. Ikhad het gevoel : het staat er nog net, vlugkijken. Bijdoorzetting vanhet oostblokregi-me waren de steden verder verloederd,inelkaar ge-zakt envervangendoor ietshlergs, vreesik.Nu de muur was gevallen zouer 'kapitalisti sch'genvesteerd worden, waardoor het vrij jachtterreinzouzijnge-worden voor ontwikkelaars,banken enwinkelketens. Ik wist niet wat ik het meest moest vrezen.Ik zagge-lukkig wel dat men vanuit het westeninmiddels vrij energiek aanhet restaureren sloeg.' Friesland lijkt op het ogenblik ook vrij jachtterrein voor ontwikkelaars. Overal schietende bungalowpar-kenuit de grond. Toeristenlijken onder andere af te komen op het speciale karakter vande provincie. Zou het toerisme,alsbelangrijke bron vaninkomsten,het motief kunnen zijnom nze verloedering tegente gaan? 'Jemoet de economische waarde vanhet toerisme niet overschatten.Erisgeen streek,of het moet Ter-schellingof Valkenburg zijn,die echt eenvolledige boterham heeft aanhet toerisme. Het is,naast de an-dere sectoren die er zijn,eenhele goede aanvulling. Natuurlijk grijpt men,met de neergaande perspectie-venin het aantal arbeidsplaatseninde landbouw, gretig naar de mogelijkheden omhet toerisme te ontwikkelen.Maar tegelijkertijd moet men zichreali-2 seren,endat doet men te weinig inFriesland,dat wat wij te biedenhebben aanstilte enlandschap een schaarsgoed is. Verkoop je huid maar duur. Dat ge-beurt tot nog toe door ons alsgemeenten te weinig. Dat begrijp ik heelgoed: je zit ineenstreek die ont-volkt enhet draagvlak voor school,busenwinkel wordt kleiner.Iedere impuls wordt aangegrepen en niet alte kritisch tegemoet getreden. Eriseenonevenredige krachtsverhouding tussenge-meenten enontwikkelaars. Gemeentenhebben tien-tallen jaren deboelzienteruglopen. Zelfs toen er in de restvanNederland eenhoogconjunctuur was,was er inFrieslandeenwerkloosheid van8%. DeFriese gemeenten zijn eengemakkelijk prooi voor project-ontwikkelaars die opeens eennieuw te ontwikkelen recreatiegebiedontdekken.Diespringen op Friesland wanneer provinciaalbestuur engemeenten te weinig ruggegraat vertonen.Dankrijg je eenontwikkeling vanveelte grootschalige bungalowparken die noch kwalitatief,nochininpassinginhet landschap,noch in stedebouwkundige opzet,nochinarchitectuur de toets der kritiek kunnen doorstaan.' Deontwikkeling die u beschrijft is pas vande laatste jaren.Inde jaren zeventig liepen zulke plannen vast. Heeft u enig idee waaromdat veranderd is? 'Ik denk dat er eenpaar factorenzijn die daarmee te makenhebben. De'verelendung' waswaarschijnlijk ver genoeg doorgeschreden om te ontdekken dat menmoest grijpen naar het toerisme alseconomisch reddingsplan. Tegelijkertijdishet beleid vanhet pro-vinciaalbestuur natuurlijk behoorlijk omgegaan.Men heeft meer ruimte gegevenaan toeristischeprojecten op de schaalwaar wenumee te makenhebben.Dat ging vroeger mondjesmaat. Ook het consumentenpatroonisgewijzigd enhet is eenmode geworden. Inn jaar had je opeens Port Lemmer,het havenfront vanHarlingen ennog 6 of 7 grote recreatieprojectenin het merengebied. Dat was allemaal tegelijk aande orde.Men praat elkaar ook naof wordt onder politieke druk gezet:daar kanhet wel, waarom gebeurt er hier niets?Envervolgens be-gint menkritiekloos achter grote recreatieprojecten aan te rennen.Erkomt nu welkritiek enik denk dat dat net op tijd is.Wemoeten het anders gaan doen.' Hoe stelt u zich dat voor? 'Jekunt vangemeentebesturen niet steeds verwach-ten dat zijde druk weerstaan.Het gaat omhun eigen ontwikkeling engroei . Deprovincie moet de ruimte-lijke ordening vanFrieslandsterker handhaven en dan zullen wijalsgemeentebesturen eerst welmoord enbrand schreeuwen,maar uiteindelijk zullen we de provincie dankbaar zijn. Het is natuurlijk niet zo dat er niets kaninFriesland. Jemoet welaangeven waar je ontwikkelingen wenst en je moet gebieden aanwijzen waar je het stillaat wezen. Ook inhet klein:ik dat bijvoorbeeld dat het hoog tijd wordt dat de drie Snekermeergemeenten (Skarsterlfm,Boarnsterhim enSneek) dekoppen eens bijelkaar stekenom eenruimtelijk plan voor het Sne-kermeer te maken. Anders gaan alle drie gemeenten hun eigen gang endenken:'Die 100 bungalows van mij,wat geeft dat nou?' . Maar aanhet eind zegt ie-dereen: 'Wat hebben we in vredesnaammet dat meer gedaan?' . Terugnaar deprovincie.Ik denk dat je inde planolo-gie veelduidelijker moet clusteren. Jemoet veel scherper zijn ten aanzien vanbungalowparken, dein-passing daarvaninhet landschap,n ten aanzien van de kwaliteit vande afzonderlijke bouwsels. Jezou ook met afzonderlijke beeldkwaliteitplannen voor bungalowparken moet gaan werken. Anders vreesik dat er eenmoment komt waarop debungalowpar-kenzelfs geen economischbelangmeer hebben; een moment waarop de toerist zegt: 'Het Friesland waar ik voor kwamiser niet meer.' Eenandere aantasting vandorpenn steden zijn de uitbreidingswijken.Die bestaanvaakuit een strooisel vanpuntdakjes enwolfskappen,zonder enige struc-tuur. 'Toener nog eengroot aandeel sociale woningbouw was,waser eenvorm vanregie. Toende ergste wo-ningnoodnade jaren vijftig enzestig over was ener meer oogkwam voor kwaliteit, was er toch eenmo-gelijkheid omiets vorm te geven - wat je ook vanhet resultaat vindt. Vroeger zochtenmenseneenhuis.Nuhebben zijeen huis,ineenfolder inhun tas,enzoekenzeeenkavel. Enalszedat niet bij jou kunnenvinden,gaanzenaar deburen.Het grondbedrijf maakt zichzorgen;iedere kaveldie verkocht wordt iser immers n.Endanko-penmensenook nog een te kleine kavel,daar moet daneenduur huis op,dat maakt het allemaalook niet fraaier.Ik zou wel willen aannemendat die hui-zener stuk voor stuk er meedoor kunnen,maar de bestemmingsplannenlopen op eenvolstrekt onsa-menhangende wijze vol enhet eindresultaat mist ie-dereindividualiteit. Jeweet niet meer waar je bent in Nederland. Het isallemaaluitwisselbaar. Wij zijnniet alleenverantwoordelijk ommensenaaneenprettige woning te helpen,wij voelenons ook verantwoorde-lijk voor die mensen die daar nog100 jaar langsmoe-tenlopen. Wij voelenonsvoor eendeelverantwoor-delijk voor de vormgeving vande stadof het dorp vande toekomst. Destedebouwkundige diensten zouden meer eisen moeten stellen.Inde praktijk zie je dat veelmensen dat willen,maar die worden kritischgevolgd door de afdeling Financinenhet grondbedrijf of projectont-wikkelaars.Dehuizenmoet wel verkoopbaar zijn.' Ligt er hier ook eentaak voor de provincie? 'Ik weet niet of deprovincie vanbovenaf kwaliteitsei-senkanopleggen.Bovendienhebben30vande 31 gemeenteneenvrijwilliggemeenschappelijk instituut inHsenHiem.Maar danpraat je over dekwaliteit vaneenobject,misschieninrelatie met de omgeving. Daarnakomende beeldkwaliteitplannen.' Er zit ook een principile kant aan.Als mensen nu eenvrijstaand huis met een puntdak willen? 'Er zit eendemocratische spanningin.Alsdie mensen dat noumooi vinden,wie benik dan om zeer vanaf te houden. Het iseeneeuwig spanningsveld,maar je hoopt tchdat kwaliteit wint. Daar moet je welaan blijvenwerken.Als je gemeente zo groot isdat je wat meer wijken tegelijk kunt gaan ontginnen,maak dan maar eenterrein vrij voor deaannemerswoningen. Die wijk krijgt dan k zijnkarakter endanprobeer je eenandere wijk meer allure te geven.Mensenzijn tenslotte ook snobisten. Jemoet onderzoeken of er wel een tegenstellingis. Eenbetere woning isniet duurder. Ik zie vreselijk du-relelijke huizen.Daar zitten dan alle toeters enbeI-lendie menmooi vondbijelkaar. Ermoet overlegmet de burenkomen. Alle gemeen-tenmoeten ontdekken dat ze,alszehet zolaten, met elkaar de totale provincie aanhet verziekenzijn.' Aandeandere kant zie je dat deoverheid zich juist minder met de gebouwde omgeving gaat bemoeien. Zoiser nu alleen maar eenmeldingsplicht voor dak-kapellen,schuttingen en schuurtjes. 'Eenpaar jaar geleden hieldik mijn hart vast.Het idee,dat je op rijksniveaudecreteert dat de gemeen-te diebemoeienis moet loslaten,vindikinmijn hart borrelpraat.Men kankert over zijn eigen ervaringen, die schuttingdie 5 centimeter te hoog was.Het lijkt zofris om die ambtenarijaf te schaffen. Tegelijkertijd zet je eenpoort open enje ontkent het belang om zorgvuldignaar dat soort details te kijken. Weheb-benhet gehad over het totaalbeeld. Stelje voor dat je dat gaat regisserenen je laat intussenalle carports, schuttingenenbergingen toe.Het isalsof je vreselijk zorgvuldig over de vormgeving endekleur vaneen muur praat envervolgens magiedereen erop plakken wat hij wil.Dat isgekkigheid.Het isanti-overheids-denken geweest.Alsof Belgionsideaalis. Erzit ook eenpolitiek-ideologische onderstroomin. Delaatste tien jaar zijn we grootgebracht met een overheid die zichterugtrok. Het waren echt niet al-leende oud-liberalen die dat wilden maar je komt het kamerbreed tegenenhet begint overalindoor te werken.Jehoort jeniet meer met vanalles ennog wat te bemoeien. Het wordt tijd dat je dat weer eens kritischbekijkt want je hebt wlmet het algemeen belang te maken.' Wat isindit geheel de kracht vandeeigen welstand vanSneek? 'Ik zie tot nog toe slechtskleine verschillen.Sneek kaniets sneller enflexibeler werken.Deachillespees vanHs enHiemisde wisselende samenstelling. Eris kritiek op het feit dat er bij verschillende zittingen eenverschillendoordeelkanzijn.Maar iedere archi-tect die zijnontwerp afgekeurd ziet legt de schuld natuurlijk bijdie club.' Hoeverhoudt uw voorzitterschapvande stuurgroep ruimtelijke kwaliteit vanHs enHiem zichtot uw burgemeesterschap in Sneek? 'Die stuurgroep heeft zijn werkzaamhedennet bein-digd.Het waseentijdelijke groep die tot taak had het fenomeen vande beeldkwaliteitplannen bijge-meentebesturen te introduceren. BijHsenHiem was mendaar op eenbehoorlijk abstract niveaumee be-zig,maar om verder te komenmoest men tochbijde aangesloten gemeenten zijn. Ik zat indekomische si-tuatie voorzitter te zijn vandeze stuurgroep en tege-lijk burgemeester vande enige gemeente dieniet bij HsenHiemisaangesloten.Objectiever kanniet.' Endetoekomst vanSneek? 'Sneekiseigenlijk de enige stadinhet merengebied enisdaarmee opbovenlokaalniveauht watersport-centrum.Dat leidt tot eenaantal specialismenop het gebied vande watersport. We gaannueenbedrijven-terrein aanleggen, specifiek voor watersport-gebon-denbedrijven.Dat kun je hier doen. Dat isanders dan de typisch toeristische watersportdorpen.Die zullen zichomgevenmet jachthavens enverhuurbedrijven. Hier zijnmeer wervenenhoogwaardiger watersport-bedrijven. Voor alles wat er op watersportgebiedis kun je inSneek terecht.Mijn grootvader,endie zat in Amsterdam,betrok zijn touw albijLankhorst in Sneek. Inde ontwikkelingsvisie vanSneekproberen wijde stad,die nunog met de rugnaar het water isge-keerd,dichter bijhet meer te helpen.Dekunst isom dat zorgvuldig te doen.Degemeenteraad heeft am-bitie enzalniet klakkeloos ja enamenroepen.' Sneek enhet Snekermeer 3 DeKING-fabriek,land mark vanuit de richtingJoure Nieuwbouw aandeHoukesloot VoetbalstadionLSCin Amsterdamse School-stijl foto's:Bauke Tuinstra Informatie Gemeente Sneek Marktstraat 15 8601CRSneek tel.05150 - 85555 Op10 november hield de Federatie Welstandstoezicht een themabijeen-komst te Velsenover stedebouw en welstand. Ir.E.A.M.Croonen,stede-bouwkundige envennoot van BOOKELMAN/CROONEN stedebouw-kundigen te Utrecht isvoorzitter van de welstandscommissie van Almere en lid van het algemeen bestuur van de Federatie, pleitte inVelsenvoor afbakening n wisselwerking tussen stedebouw en welstand. Stedebouw enwelstand, eenpaar apart Evert Croonen De taak vande welstandscommissieiswettelijk vast-gelegd:het beoordelen vanbouwplannen ophun vi-suelekwaliteit,op zichzelf eninrelatie tot hun om-geving.Daar ishet algemeenbelangmee gediend want de buitenkant vanhet gebouw isde binnenkant vande stad. Maar de visuelekwaliteit wordt niet al-leendoor gebouwen bepaald. Debasiservoor wordt gelegd inde planologische programmafase enhet stedebouwkundig plan. Enhet uiteindelijk resultaat wordt mede bepaald door de inrichtingsplannen en toevoegingen alsnutsvoorzieningen. Dekwaliteitszorg voor de openbare ruimte,waarvoor Welstandzichmede verantwoordelijk voelt,wordt dusaanbeide zijdeningeklemd door plannen diebij uitstek tot het domein vanhet openbaar bestuur be-horen.Het programma enhet stedebouwkundigplan begrenzen de financile enruimtelijke mogelijkhe-den enleggen daarmee,indirect envaakongeweten, de ambities alvoor eenbelangrijk deel vast.Ook de aanleg,het onderhoud enbeheer vande openbare weg ende groenvoorzieningen zijnonderwerp van politieke besluitvorming. Daartussenbevinden zich de talloze bouwplannen, voor woningbouw enkan-toren tot bushuisjes endakkapellen . . Het kanniet anders,endat ismijn eerste stelling voor vandaag,of de publieke zaak vormt de ondergrond voor welstandsbeleid. Stedebouw Wat isdebetekenis vandie stelling voor derelatie tussenstedebouw enwelstand? Wordt het tijd voor welstandsbeoordeling vanstedebouwkundige plan-nen? Moeteninrichtingsplannen enstraatprofielen straks omadvies worden voorgelegd? Moetenbouw-plannenworden teruggestuurd omdat zenaar oor-deelvan Welstand de verkeerdebestemminghebben op de verkeerde plaatsmet de verkeerde bouwhoog-te? Het lijkt me dat dat allemaalniet moet.Daar moet, zouik zeggen,het gemeentebestuur maar voor zor-gen. Enik heb ook,alsstedebouwkundige, wel enige tips voor bestuurders die zichafvragenhoe zezich vandie taak moeten kwijten. Deplannen,die umaakt zijnnaar inhoud eenafspie-geling vande belangenafweging die eraan vooraf be-hoort te gaan.Alshet kanmet eenhoog democra-tischgehalte.Maar eenplanof ontwerp isook als eenboek dat, omleesbaar te blijven,liever niet meer dan nauteur moet hebben. Daaraan schort het nogal eensin de praktijk. Wethouders,raadscommissies,pressiegroepenen ambtenaren vanalle soort brengenniet alleenhun wensenin maar hebben ook vaststaandeideenover de inwilliging daarvan.Alsnaafloop vanhet bijeen-schuddenvanaldie (sectorale)ideen het resultaat wat tegenvalt,kijkt iedereen de andere kant op:'het succesheeft vele vaders endemislukkingiseen 4 wees' . Daarmee wilik absoluut niet zeggendat dat de enige oorzaakisvanrammelende stedebouwkun-dige plannen. Erwordt veelafgeklungeldindit land zolangiedereen op de achterkant vaneensigaren-doos eenplanmag tekenen of veranderen. Daar helpt ook de titelbeschermingniet tegen. Het iseenpleidooi voor deintegriteit vanpIanvor-ming, voor herstelvanhet auteursrecht vanhet ste-debouwkundig plan. Ook eenmatig planiserbijge-baat dat het integer wordt uitgevoerd enniet van losseeindjes aanelkaar hangt of gaat hangen.Daar-voor,ennuslaik eveneenzijwegin,kanik megoed voorstellendat er eencommissie zoubestaan,die ste-debouwkundige plannennahun vaaklange demo-cratischeomzwervingen ende velebestuurlijke over-leggen,op verzoek vanhet gemeentebestuur nog eenszou toetsen ophun vakmatige consistentie.Ont-werper enopdrachtgever zouden daar baat bijkun-nenhebben. Maar misschienvindt uhet gewoon geenleuk boek dat de auteur geschrevenheeft. Zegwat u er niet aan bevalt envraagom eenander boek. Bijiedere ont-werpopgave horen duizend mogelijke ontwerpen. Zodrahet u welbevalt beschikt uinieder geval over een samenhangende eneenduidige start voor de tweede stelling:het stedebouwkundig planisde on-misbareplaatsbepaling voor welstandsbeoordeling. Context Hoewelikeerst vanplan wasmijn inleiding geheel zonder lichtbeelden of andere illustraties te houden, ontkom ik er nu tochniet aanomu eenstreep te la-ten zien.Dezestreep werd,naar eenanekdote van professor vanGinkei(1),door eenindisch wijsgeer aanzijnpubliek voorgehoudenmet het verzoek deze wat in tekorten(uiteraard zonder eengum te ge-bruiken).Nadat actie uit het gehoor uitbleef, trok hij er zelf een tweede,langerelijnnaast enzei:nuishij korter.Detweedelijnplaatste de eersteinzijn con-text.Daarmeeisgellustreerd dat wij niet kunnen zien,endusniet kunnenoordelen alswe niet weten hoe we moetenkijken. Wedenken wel dat we weten hoe dat moet,omdat we eenmin of meer gezamen-lijke achtergrond hebben, die we cultuur noemen. Maar cultuur iszeer tijdgebonden:het isonze ge-meenschappelijke collectie verzwegen veronderstel-lingen, die slechts,endat maar af entoe, door de kunst doorbroken wordt (2). Alsstedebouw eenkunst is,endat ishet ook,ishet haar taak de genoemde collectie te doorbreken of te verrijkenmet nieuwe of vernieuwde concepten,met ruimtelijke strategien of denkwijzen die eenant-woord gevenop maatschappelijke vragenof op vra-gen die de aarde zelf onsbegint te stellenalsgast-heer met veelmaar geen oneindig geduld.Endaar-mee zijnwe eindelijk aanhet onderwerp toe: hier be-gint welstand. Welstandbegint, endat lijkt op een derde stelling, waar stedebouw ophoudt. Alsde con-text bekendis. Welstand Dewelstandscommissiewerkt,indeze visie,tegen de achtergrond vanhet ruimtelijk beleid vande ge-meente.Dat heeft niet alleenmet de plaats vanwel-standte makenmaar ook met deinhoud.Kwaliteits-zorgheeft meer met samenhangenzorgvuldigheid te makendanmet mooiof lelijk.Het isde zorg, die door allebetrokkenen aande dagmoet worden ge-legdalshet gaat om de belevingswaarde, de bruik-baarheidende toekomst van stadenland. Het isdan niet vanbelang of deontwerpopvattingen vande vormgevers strokenmet die vande welstandscommis-siemaar of uit het ontwerp eeninzet spreekt,die zo-welvoor het gebouw zelf als voor deomgevinghet ondersteuit de kanhaalt. Wie iets vande stadwil moet ook iets aande stad teruggeven. Werkwijze Zoietsmoois krijgt eenwelstandscommissie op haar eentje niet voor elkaar. Daarvoor iswelstandsbeleid nodig. Alsdat ontbreekt ishet welstandstoezicht niet veelmeer dan eenvorm vancrisisbeheersingwaar-meede ergsterampen worden voorkomen ende middelmaat wordt bevorderd.Dat zalde ambitie van demeestecommissiesniet zijn. Voor welstandsbeleidis eenklimaat nodig waarinde zorgvoor de kwaliteit vandegebouwde omgeving tot eenieders zorg wordt gerekend,binnen enbui-tenhet gemeentehuis.Dat begint intern met een vroegt ijdig overleg over de stedebouwkundige plan-vorming. Door afspraken vooraf kunnen f rustraties enblokkades worden voorkomen.Het gemeentebe-stuur stelt inoverlegmet Welstandhet ambitieniveau vast,bijvoorbeeldinde vorm vaneenkwaliteitskaart waarop eengedifferentieerd beleidinhoofdlijnen af-leesbaaris. Ook dekleinebouwinitiatieven,grote zorg voor de burger die het aangaat,verdienenbeleid. Het is mi jn overtuiging dat ook hier kwaliteit kan wordennage-streefd door duidelijkheid eneenduidigheid. Ook is eenruimhart i gerbeleidmogeli j k wanneer dat een ty-pischenfrequent beeldoplevert voor de gemeente. 'Zodoen we dat hier endat doen we hier niet' is ook cultuur.Externishet vanbelang dat daarover depu-blieke discussie wordt gevoerd. Het beleidmoet wor-den verantwoordenhet moet benvloedbaar zijn ('Eenander weet ook weleens wat', zegt onze jurist Abelde Jong) . Totslot Ikhebinmijn betoog gepleit voor eenstrakke afba-keningvan terreinen. Welstandheeft alles te maken met stedebouw maar isop dat terrein onbevoegd. Het woord architectuurheeft u mij al helemaalniet horen noemen, welstandisgeen architectuurdiscus-sie.Tochzijn weinde welstandscommissie vanAlme-re,over welke ervaringenik nu praat, voortdurend en intensief bezigmet de stedebouwkundige plannen enplannenmakers,ineencoperatievemaar welkri-tischewisselwerking. Erwordt veeltijdbesteedaan het ontwikkelen enformuleren vanbeleidof richtlij-nen op allerlei deelterreinen. Enzelfs wordt de dag weleensbeslotenmet iets wat op eenverhitte archi -tectuurdiscussielijkt, enige ontspanning moet er toch ook zijn.Dat isallemaalminder met elkaar in tegen-spraak danhet op eerstegezicht lijkt. InAlmere,dat isbekend, zit menniet stil.Opiedere, veertiendaagse zitting vande welstandscommissie worden tegen dehonderd bouwplannen aangebo-den.Daar zitten kleintjes bijmaar ook zeer omvang-rijke.Heeft u enigidee hoe we dit aanbod verant-woord zoudenkunnen verwerkenzonder eengefor-muleerd beleid? Zonder criteriaenafspraken om bouwplannen op elkaar enophet stedebouwkundig plan telaten aansluiten? Zonder richtlijnen voor re-clamebordenennutsvoorzieningen,dakkapellen en schuurtjes? Wijniet . Maar het isniet alleenonmogelijk,het isook onge-wenst.Dedeskundigheid die voor Welstand wordt in-gehuurd behoorter op toe te ziendat wat inhet bouwplanpasuiteindelijk zichtbaar wordt, deuit-drukkingisvande ambitie vanalle betrokkenen. Van het publiek bestuur, de gemeentel ijke plannenma-kers,de stedebouwkundige,de bouwer ende burger en,niet te vergeten de ontwerper vanhet gebouw, zonder op iemands anders stoel te gaanzittenenmet behoud vanprestige enrespect voor allepartijen. Als het is,zoals RemKoplhaas zegt,dat stedebouw de condities schept,die door architectuur moeten wor-denbenut,danmoet welstandzorgen dat zeworden benut maar niet noodzakelijkerwijs hoe dat gebeuren moet. Dit isniet alleeneenstelling,het is ook eenpersoon-lijk standpunt. Graagbrengik dit standpunt inbijde discussiedie i n de Federatie gevoerdgaat worden over het onder-werp. Ongetwijfeld zullendaarbij veel nuances aan het licht komen en tegenstrijdigheden moeten wor-den opgelost.Dezeochtend zult u almeemaken dat er verschillendenvooralgenuanceerd tegenaan ge-kekenkanworden. Maar het kangeenkwaad om,voor de discussieuit, naar duidelijkheid te streven: Stedebouw & Welstand, alseenpaar apart! Noten 1prof. dr.J.A.vanGinkei,Functionele verbandenenruimtelijk be-leidinhet stadsgewestUtrecht,inleiding STOGO-congres,Utrecht 28oktober 1994. 2prof. dr. ir. T.M. de Jong,Deblokkerende toekomstbeeldenin: J. denDraak (red), Vanblauwdruknaar draaiboek,Delft 1993. 5 Kwaliteit op VIN EX-locaties Insamenwerkingmet NIROV,SEV enNovemishet ministerie van VROMhet project ' Kwaliteit op Locatie'gestart.Het project richt zichop de kwaliteit vande VINEX-locaties enwil door de uitwisse-ling vankennis enervaringen de betrokkenpartijen stimuleren en ondersteunen.Inhet onlangs ver-schenenwerkboek iseeninventa-risatie gemaakt vanverschillende kwaliteitsaspectendie bijde ont-wikkeling vande VINEX-Iocaties aande orde komen. Bovendien zalbinnenkort het eer-stenummer vaneenperiodiek, dat de titel draagt 'Kwaliteit op locatie1',verschijnen. Hierinkomt wethouder Rijckenburgaanhet woord over de ambitie die de ge-meente Utrecht heeft met Leidse Rijn. Amersfoort enSEVbelichten de succesfactoren vanNieuwland. Informatie Werkboek enperiodiek zijn t e bestellenbij het distributiecentrum VROM tel.079- 449449 Informatie: Ir.E.A.J. Croonen BOOKELMAN/CROONEN stedebouw-kundigenUtrecht tel. 030 - 541144 Het project aande Buiksloterweg in Amsterdam Noord is ontstaan uit de eerste internationale Europan-prijs-vraag voor jonge architecten (tot 40 jaar)welke in1989 op een van oorsprong Fransinitiatief werd uitge-schreven.Het stadsdeel Amsterdam Noord had hiervoor reeds in1988 de locatie(Caritasterrein) langs het Noord HollandsKanaal ter beschik-king gesteld.Het doel vandit initia-tief met het thema 'nieuwe woonvormen op stedelijke lokaties' was het realiserenvan sociale huur-woningen met een experimenteel karakter.Nadat het planvande Oostenrijkse architecten Prietl/Sacher door de jury met een eervolle vermel-dingwas bekroond werd de Protestantse Woningbouw- Vereniging viadeFederatievan Amsterdamse Woningcorporaties aangewezen als opdrachtgever.TomHeemskerk,direc-teur vande PWII,over zijn ervaringen als opdrachtgever met de realisatie van een winnend Europan-plan. Informatie Het project omvat 75 appartementen aan deBuiksloterweg,Amsterdam Noord.Op-drachtgever/directie: ProtestantseWoning-bouwvereniging,Rengerskerkestraat 5, 1069HT Amsterdam. Architect: BureauCast, Feuerbachgasse5,Graz,Oostenrijk,i.s.m. buro HansWagner,Buyskade 39c,1051HT Amsterdam.Aannemer: VermeulenUrbi Bouw,Zandpoort 24,7411BM Deventer. Constructeur: HeijckmannAdviesburo voor Bouwkonstrukties,Julianastraat 9,6951KJ Huissen. Stichting EuropanNederland Postbus 2182 3000 CBRotterdam tel. 010 - 4401238 fax.010 - 4360090 Vanprijsvraag tot duurzaam wonen Europan1 inAmsterdamNoord Overleginde uitwerking Nadat deProtestantse Woningbouw-Vereniging als opdrachtgever wasaangewezen voor het winnend Europan-ontwerp voor AmsterdamNoord isinnauw overlegmet de architectenPrietl/Sacher,de door Eu-ropan toegevoegde mentor,het Stadsdeelende op-drachtgever het plan getoetst.Hierbij zijn de' Richtlij-nenProgramma vanEisenNieuwe Woningen' alsmi-nimum eisgehanteerd.Maar alsnelbleek dat het ontwikkelde plan op eengroot aantalpunten niet voldeed aande genoemde eisen.Denoodzakelijke aanpassingenvandeplattegrondenleiddenuiteinde-lijk tot eengrotere bloklengte eneenaanpassing van de woningdiepte van9 naar ruim11meter. Ook inde indeling vande plattegronden werdendi-versewijzigingen doorgevoerd.Het aanpassenvande woningplattegrondenhad echter tot gevolg dat de overblijvenderuimte tussende woonblokkenproble-men opleverde ten aanzienvandebezonning, zodat vande oorspronkelijke zeswoonblokken met inelk blok12woningen,nwoonblok moest komen te vervallen. Alsgevolg vandeze noodzakelijke aanpassingont-stond vervolgens eenprobleemindegrondexploita-tie. Inmiddels bleek het planbij financile toetsing door de dienstVolkshui svestingondanks de reeds doorgevoerde wijzigingen veelte duur.Dit werd gro-tendeels veroorzaakt door debijzondere (ruit)vorm vande woonblokken,het relatief kleine aantalwo-ningenper blok,de vrijstaande gevelschermen ende dubbele entreegevels. Bijhet te dure plan enhet tekort inde grondexploi-tatie moest naar andere oplossingen worden gezocht. Inmiddels bleek indiening voor het contingent 1991 door vertragingeninde besluitvormingbijhet Stads-deelin verbandmet bovengenoemde problematiek niet meer mogelijk. Uiteindelijk isde oplossingge-vonden door envijfde bouwlaag toe te voegen,met HAT-ZenHAT-G2woningen, waarbijhet aantalwo-ningen isgehaaldende dubbele kopkostentoeken-ning voor de G2woningen het planmede haalbaar hebben gemaakt,envervolgens werdhet planinok-tober 1992ingediend. AImet aleenlangdurig proces,wat aanmerkelijk zou kunnen wordenbekort door ook bij eenprijsvraag plan de architect duidelijke financilekadersmee te geven. Tevenszoueenruimer budget beschikbaar moeten zijnbijexperimentele ontwerpen. Eenontwerp met eenbijzonder karakter financieeltoetsenop het 'Stan-daardReferentieplan'levert bijeengemaximeerd huurniveaubovengenoemde problemen op. Samenwerking Debeide Oostenrijkse architecten,inhet beginbijge-staandoor de viaEuropan toegevoegde mentor S. Schamhart,waren vanmening het project in zijn totaliteit, te weten vanaf voorlopig ontwerp tot en met de aanbesteding zelfstandig te kunnen voorbe-reiden.Dit wasechter niet acceptabel voor de op-drachtgever. Detaalbarrire, de onbekendheid met de regelge-ving,noodzakelijke contacten met diensten enbedrij -venwaren voldoende aanleiding om eensamenwer-kingsovereenkomst af te laten sluitenmet eenAm-sterdamse architect . Deze werd gevondeninde per-soon vanHans Wagner,waarmee vervolgens eengoe-de verdelingvanwerkzaamheden werdovereengeko-men.Gedurende het gehele procesbleek dit eengoe-de oplossing,met name op de momenten waarop forseaanpassingenmoesten worden doorgevoerd om het planhaalbaar temaken. Voor de Oostenrijkse ar-chitectenbleef het moeilijk te begrijpen waarom een prijswinnendontwerp achteraf op zoveelonderdelen moest worden aangepast.Overigens ishet zo dat over alle aanpassingenuitvoerig overleg met de ar-chitectenheeft plaatsgevonden enuiteindelijk over-eenstemmingisbereikt. 6 TomHeemskerk Meerwaarde voor opdrachtgever Naeengunstig verlopen aanbesteding,waarbij de fa. VermeulenUrbi Bouw uit Deventer de laagstein-schrijver bleek te zijn,werdinapril1993gestart met de bouw.Naeenvoorspoedigverlopenbouwproces vond de opleveringinde zomer vandit jaar plaats. Ondanks de problemen tijdens het voorbereidingstra-ject kanachteraf tochworden geconcludeerd dat alle inspanningen de moeite waard zijngeweest.Deex-perimentele elementeninhet plan (devormgeving vande blokken ende bijzondereplattegronden van de meeste woningen) zijnondanks allebezuinigingen enaanpassingenduidelijk herkenbaar overeind ge-bleven.Dit iste danken aandeinzet vanalle betrok-kenpartijen die elk binnen de eigenmogelijkheden enverantwoordelijkhedenhet uiterste hebben ge-daan om dit project haalbaar te maken. Voor de opdrachtgever isdeopgedane ervaringbij dit project eenstimulans om ook bijnieuw te ontwik-kelenbouwplannen experimentele elementen enver-nieuwende ideenniet uit de weg te gaan. -i- -II /, . Opwaardering vande kwetsbare stedelijke stadsrand BronzenBever 1994 Innovember isde vierde BronzenBever,rijksprijs voor bouwenenwonenuitgereikt. 'DeBronzenBever iseenprijs voor inspirerend enbe-vlogenopdrachtgeverschap. Eenopdrachtgeverschap dat heeft geresulteerdineenproject waarvanhet kwalitatief gehalte onomstredenis.Afwisselendzijn deaandachtsgebiedenutiliteitsbouw, woningbouw enruimtelijke inrichting aanbod.Dit jaar de woning-bouw,voor de tweede keer.Envandeindienings-voorwaardenwas ditmaal, dat tenminste eendeel vaneenin te zendenproject inde marktsector of met eeneenmalige bijdrage moest zijngerealiseerd. Nieuw wasbovendien het toetsingscriterium, dat de projecteneenpositieve bijdrage moestenleveren aan het actuele volkshuisvestingsbeleid. 51projectenheb-benmeegedongennaar deprijs;9 zijnnaeengede-genbeoordeling door de jury, tot de laatste selectie-rondedoorgedrongen. ( .. ) Deselectie geeft eenre-presentatieve enpositieve indruk vanhetgeenheden tendageinkwalitatief opzicht kanwordenbereikt binnendesector woningbouw',schreef staatssecreta-risTommeivanVROMinde catalogus.Hijreikte de prijs uit aande StichtingBedrijfspensioenfonds voor deBouwnijverheid.Dezestichting fungeerde alsop-drachtgever bij debouw van123woningen naar ont-werp vande architect Rudy Uytenhaak, aanhet Ko-ningin Wilhelminapleinin Amsterdam. De jury sprak waarderinguit voor de stedebouwkun-dige 'setting' vanhet project,voor de parkeeroplos-sing,deplattegronden ende detaillering. Dehuren vandewoningen,uiteenlopend vanf.938,- tot f.1.187,- vondde jury niet hooginrelatie tot dekwa-liteit: 'Deopdrachtgever bewijst daarmee voor rende-ment oplange termijn te kiezen'.Ook meende de ju-ry,onder voorzitterschap vande Rijksbouwmeester, dat het project 'bijdraagt aande ontwikkeling van eennieuw marktsegment, namelijk het segment vlak bovenhet prijspeil vande oudere particuliere huur-woningenvoorraad. Dit ispositief voor de doorstro-ming, juist vandie doelgroepen die indeze woning-markt sterk vertegenwoordigd zijn. Het project past inhet VIN EX-beleidgericht op verdichting en terug-dringing vanauto-mobiliteit (nabij openbaar ver-voer).Tenslotte draagt het project bijaande opwaar-dering vaneenkwetsbare stadsrandinde overgang tussende'oude' stadendenieuwe na-oorlogse uit-breidingsgebieden' . Deandere genomineerde projecten waren CentrumEmiclaer,Amersfoort (Mij. voor bedrijfs-objecten,architect: Atelier PRO), ParkHaagseweg,Amsterdam (Bohemen Vastgoed-ontwikkeling,architect:Mecanoo ArchitectenBV), Stevenshof,Leiden(gemeente Leiden,architect:Ce es Nagelkerke), DeCompagnie,Middelburg (WalcherseBouw Unie BV,architectenbureauL.Lafour enR.Wijk), StadshuizenHollandia,Schiedam(Gemeente Schiedam, architect:KeesChristiaanse), DeVaart,Vlaardingen (EurowoningenBV,architect BOG/Kokon;Herman ZeinstraenRudy Zandershof,Ijmuiden (Stichting Woningbedrijf Velsen,Architectengroep Loerakker,Rijnboutt, Ruijssenaars,Hendriks BV), enSchellerbroek,Zwolle (SAVOWoningbouw-vereniging,architect Buro Op tenNoort-Blijdenstein). '. :tIJ ;, ... :CIJDJl ' ctlCClJ I-'0 .' .........'". ......, . I.'IIID:J]. :: ':.[0.[]] I'" ".:. ,'.""... ' , i: .' "Cl][][]J . m m.IIIW lil. _[DJ Winnendproject vanopdrachtgever StichtingBedrijfspensioenfonds Bouwnijverheid,ontwerp RudyUytenhaak,Ko-ningin Wilhelminaplein/Fregelaan Amsterdam,opgeleverd februari1992. Genomineerd: opdrachtgever gemeente Leiden,met 251huur-woningen naar ontwerp vanCeesNagelkerke,Stevenshof,Leiden, opgeleverddecember1993. 7 Informatie Decatalogus isverkrijgbaar bij het jury-secretariaat,tel.020-6766902 Bij devolgende Bronzen Bever isderuimte-lijke ordening weer aan bod.Informatie: WimdeVisser,ministerie VROM,Rijksplano-logischeDienst,tel.070 - 3393175. Denota's Detweede aflevering inde serie 'De Nota's' gaat over een gemeente die haar architectuurbeleid niet ineen no-taheeft vastgelegd.Het lijkt contro-versieel,maar het verhaal uit Schie-dam maakt duidelijk dat gemeentelijk architectuurbeleid ook kanworden ingezet zonder nota. Er zijn'architec-tuursteden' die nooit een integraal ar-chitectuurbeleid zwart op wit hebben gezet, maar wel uit hun houding laten blijken dat architectonische kwaliteit belangrijk isbij alle ingrepen inde ge-bouwde omgeving. Er zijn ook steden dievooral een inhoudelijk architec-tuurbeleid voeren,door middel van beeldmateriaal, beeldonderzoek en bijvoorbeeld structuurplannen. Erwaait eenfrissewind door bou-wend Schiedam. Demarktpartijen sla-ken een zucht van verlichting.'Bou-wen op het zuiden' is in Schiedam geen dogma meer.Niet dat de ge-meente van haar streven naar ener-giezuinige huizen af wil (dat kan de stad haar prestige niet aandoen), maar de denkbeelden erover zijnge-rijpt.Tenslotte had het voor ontwer-pers zo z'n beperkingen, dat elke woonkamer op de zon gerienteerd moest zijn om 'swinters optimaal na-tuurlijkewarmte te vangen - en dus ook met eenflinkebomen haag langs de zuidelijke gevels,om's zomers de felste zonneschijn af te schermen. Terugdringenvan energieverbruik in nieuwbouwwoningen was de maat-staf in Schiedam.Eenprimauitgangs-punt, maar dermate dominant,dat de kwaliteit vande woonomgeving, het comfort inhuis en de esthetische as-pecten vande architectuur er gere-geld aanondergeschikt raakten. On-der verantwoordelijkheid van wet-houder drs. Adri Reijnhout is een be-leidswijziging ingezet,diemeer recht moet doen aan architectuur als scho-ne kunst.'Ishet ook mooi? Ishet fijn om te wonen? Dievraag is te lang niet gesteld. Daar gaanwe bij het bouwen weer nadrukkelijk aandacht aan besteden,' kondigt Reijnhout aan. Platte daken zijnvoortaan uit den bo-ze.'Schoenendozen komen Schiedam niet meer in,' neemt Reijnhout zich voor.Enmet bezuinigingen op archi-tectuur is het afgelopen.De journalist Kor Kegel,die dagelijks als columnist over de regionale politiek inhet Rot-terdams Nieuwsblad publiceert, over het nieuwe beleid inSchiedam. Informatie Gemeente Schiedam Afd. Stadsvernieuwing Jules Peppelaar Postbus1501 3100 EASchiedam tel. 010 - 2465436 Schoon& intiem: de nieuwe koersvan het SchiedamsebouwenKor Kegel 'Jekunt helaas stellen dat er de afgelopen jaren te weinig aandacht isgeweest voor architectuur indeze stad: zegt Adri Reijnhout. 'Schiedam was daar niet uniek in.Gelukkig merk je insteedsmeer gemeenten langzamerhand eenkentering, waarbij architectuur niet langer wordt beschouwd alseenstiefkindje van het bouwbeleid door de overheid.Alsik naar Schie-dam kijk,ishet resultaat vandie geringe aandacht heelerg zichtbaar.Dat wi s je niet innkeeruit. Daar hebben we wel even tijd voor nodig. Bouwenis eenproces: Reijnhout zoekt geen zondebokken.zachtende omstandigheid dat veelpolitieke aandacht welmest opgaan aande ombuigingen onder oud-staatssecretarisHeerma,aande schaarser wordende budgetten voor stadsvernieuwing ende privatisering vangemeentelijke woningbedrijven, ommaar een greep te doen uit aldie zakendie de energie van ge-meentebestuurders verslinden. Maar een feit is- enhet werdinhet septembernum-mer vanArchitectuur Lokaalalgeconstateerd door de Middelburgse oud-wethouder Gerrit Schoenmakers -dat kwaliteitsbeleid vaak afhankelijk isvanpersoon-lijke voorkeuren.Enindie context wilReijnhout nog wel evenherhalen dat de gemeente Schiedamerg weinig aandacht had voor architectuur.'Aan de amb-tenarenligt het niet. Jekunt het ambtenarenniet aanrekenen,alshet debestuurders zijndie het lieten liggen: Slechte voorbeeldenin oud Schiedam Eenwandeling door Schiedamdoet somspijn aan je ogen.Het stadskantoor uit 1970 iseendoor de ge-meenteraad betreurd gebouw, dat door de toekom-stige ontwikkeling vande binnenstad gelukkig gro-tendeels met bebouwing rondom zalworden geca-moufleerd. Ergernog dan het stadskantoor was de Bols-silo,die vorig jaar met grote euforie werdneergehaald. De betonnen reushaddertig jaar het aangezicht vande historischeBrandersbuurt gedomineerd.Deomstre-den silo was eenwindvanger,die verdwijnenmoest om de herbouw vanmolen DePalmboom zinvol te maken. Het nostalgische stadscentrumkent vandalistische trekjes. AandeKorteHavenstaat eencomplex,dat door de omwonenden nog altijd spottend DeOnt-heffing wordt genoemd. Debouw ervan wasvijftien jaar geleden alleenmogelijk door de enenade ande-reontheffing van allerleibepalingenuit vigerende plannen vande gemeente. Dehedendaagse genera-tie bestuurders spreekt vaneenmiskleun,die het his-torische aanzien vandeKorte Havenblijvend onder-mijnde. 'Net zo'nramp alsCarelWeeber inDelfsha-ven: zeggen ze. Nog eenvoorbeeld vanaanstootgevende eigenzin-nigheid: inSchiedam-Zuid werdnaeenvlotte in-spraakprocedure gebouwd langs de buitenwaterke-ring. Deomwonenden kondenbillijkendat zehun tij-delijk uitzicht op de Nieuwe Maas erdoor kwijtraak-ten, enhun aanstaandeburenmaakten zich tevreden op voor de verhuizing. Bijde oplevering dit jaar werd het blok voorzien vaneenopdringerig paarsekleur. Kwaad wasiedereen.'Daar isnooit over gesproken! Het vloekt met onze wijk. We hebben ons soepelop-gesteld,maar nu worden we plotseling gestraft met eenverschrikkelijke aanblik: 'Als je de kleuren vande stadsvernieuwing ziet,heb ik daar wel vraagtekens bij: zegt Reijnhout. Het was ooit eenPPR-raadslid,HermanNoordegraaf,die in Schiedampleitte voor meer kleur in de gebouwde omgeving,maar diens voorkeur wasuitgegaan naar elementaire kleurenenniet naar de zeer afwijkende, modernistische pasteltinten waar menigeen zichsma-lend over uitlaat. 'Tegenwoordig ziet alles er alseen schuimpje uit: kla-gen wijkbewoners,die vinden dat het uiterlijk vande nieuwbouw spot met het karakter vanhunbuurt. 8 Reijnhout kandaar inkomen.'Eengoed complex heeft het niet nodig ommet schreeuwerige,opdrin-gerige kleurenzogenaamdherkenbaar te worden ge-maakt. Inhet algemeenvindik:eenarchitect die kleur nodig heeft om op te vallen,behoort niet tot de grote: Extra kwaliteit mag geen franje heten Kleur,zegt de wethouder,isniet los te zienvanvorm-geving enlandschap.Dieelementenbehoren te har-moniren, willen de bewoners zicher veilig encom-fortabelvoelen.Eenalte brutale verfstreek kanals ordeverstorend worden ervaren. Wethouder Reijn-hout heeft liever temakenmet architecten enstede-bouwkundigen met een totaalvisie op esthetica en natuurlijke balanzendanmet grillige denkbeelden. Erbrekenvoor Schiedamandere tijden aan,waarin milde,rustgevende architectuur hoog inhet vaandel staat. 'Inperioden vanbezuinigingen zagje dat als een bouwplan te duur uitviel,het eerst de franje eraf werd gehaald. Danwashet de architect die moest versoberen.Maar dat doen we dusniet meer. Alleen alhet idee om de extrakwaliteit vanarchitectuur 'franje' te noemen!Nee,dat iseenverkeerde weg. Devolkshuisvestingmoet betaalbaar blijven,maar niet door het mes te zetteninde bouwkunst: zegt Reijnhout resoluut.Omdie redenishijbezig eenbe-zuiniging op eenproject aandeDr.Boslaanin wijk Nieuwland terug te draaien. Architectuur iseenoudeliefde vande wethouder. Sinds eenhalf jaar zit 'tinzijnportefeuille. DeD66-wethouder runde alvier jaar stadsvernieuwing,volks-huisvesting enwijk- enbuurtbeheer (inSchiedam heet dat beleidsveld wonen& wijken),maar nuhij zichalseerstverantwoordelijke met (stede)bouwkun-dige ontwerpen maginlaten,isde vreugde enbezie-ling noggroter geworden. 'Ik beneenleek: zegt Reijnhout,'maar ikheb hart voor architectuur.Ikbengeenarchitect,maar alslief-hebber engenteresseerde hebik er weleenmening over.Ik vindook dat eenbestuurder met dit beleids-velder eenmening over met hebben. Telangheeft er inSchiedameensituatie bestaan,dat debestuur-ders er zichnauwelijks meebemoeiden omdat zele-kenwaren. Onzin. Jebent net zo goedinwoner van je stad enbij architectuur komt altijd iets subjectiefs om dehoek kijken:de nvindt iets mooidat de an-der niet mooi vindt.Duswaarom zalik dan niet zeg-genwat ik mooi vind? Architectuur iskunst.Daar wil ik vangenieten,daar wilik discussieover. Maar archi-tectuur isook de gebouwde omgeving, waar de be-woners middenin zitten. Het isdusgeen taakveldje dat je maar evenkunt veronachtzamen: Energiezuinigniet 't enige criterium Voorheen washet eenweloverwogen strategie van de gemeente Schiedamom architecten te selecteren op wie het meest energiezuinigkonontwerpen. Reijnhout wil daar inhet geheelniet denigrerend over doen: hijwil het beleid vanmilieuvriendelijk bouwen optimaal continueren. 'Anders gooi je het kindmet het badwater weg: zegt Reijnhout. Niette-min: eenminstens evengezaghebbend selectiecriteri-um wordt wie er ook mikanbouwen. Jules Peppelaar,hoofd vanhet bureau wonen vande gemeente Schiedamenadviseur vande wethouder, beaamt dat energetischbouwen belangrijk blijft. 'Maar de estheticaiseen tijd onderbelicht gebleven. Reijnhout wil dat weer deplaats geven die het ver-dient.Erzaleengoed evenwicht tussenenergiever-bruik inde woningen ende vormgeving ervannage-streefdmoeten worden. Dat zalkunnenleiden tot af-wijkingen vande regeldat de richting vande zonbe-palendmoet zijn voor eenontwerp. Demarktpartijen willen dat ook.Ik denk dat de overheid zichindepu-bliek-private samenwerking eveneens flexibelmoet opstellen: Eenmilieubewuste architect die zichuitleeft inesthe-ticakrijgt eenstreepje voor.Gelukkig heeft Schiedam daar ook voorbeelden van,vindt wethouder Reijn-hout. Het project-Schuttersveldiszo'n voorbeeld: leefbaar enprettig om te zien. Maar inhet nabije verledenzijnook plannen ontwik-keld,zoalsinde wijken Woudhoek enSpalandenin destadsvernieuwing(met name Singelkwartier),die Reijnhoutlaatdunkend afdoet als'schoenendozen'. Huizenmet platte daken,uitzonderingen daargela-tenzijndat voor de wethouder huizen zonder dak. 'Het wooncomfort daargelaten,het isgewoon geen gezicht.'Dat mag dusniet meer.Schuine daken, speelsegevels,afwisseling envariatie,intieme hoek-jes,vrolijkheid,harmonie - met die begrippen kunnen devormgevers van'Het Nieuwe Schiedam' voortaan aandeslag. Eeneersteresultaat zalover enige tijd te zienzijninSchiedam-Oost,nabijhet stadscentrum.In deomgeving vande Tuinsingels endeMarconistraat verrijst eenwoonzorgcomplex (wozoco)naar eenont-werp - nvandiens laatste - vande onlangs overle-denTheoBosch.Devoormalige voorzitter vande welstandscommissieinDenHaagisinSchiedamzo-wat heilig verklaard. Jules Peppelaar was zeer verrast over het 'binnenhalen' vanBosch. Degemeente Vlaardingen was ook jarenlang helemaallyrischover Bosch,maar iser nooit ingeslaagdhem voor eenont-werp te interesseren.Het lukte Schiedamwel. RalphErskine inSpa land-Oost Hoge verwachtingenhebben Reijnhout enPeppelaar vande toekomstige nieuwbouwwijk Spaland-Oost,de laatste stadsuitbreiding vanSchiedam,waarvoor de toonaangevende architect/stedebouwkundige Ralph Erskine wordt ingeschakeld(zievoor Erskinehet juni-nummer vanArchitectuur Lokaal) . Tijdens eenstudiereis door Zwedenheeft Reijnhout vruchtbare gesprekken gehad met deSchotse,in Stockholm werkzame architect wiens visieop de inti-miteit vande gebouwde omgeving volledig door Reijnhout onderschreven wordt. Degemeente Schiedamzalhoogstwaarschijnlijk Ers-kine vrageneentotale wijkopzet te maken,die het polderlandschap vanMidden-Delfland alshet ware naar binnen trekt, zodat eensynthesevanweidege-bied enbebouwde kom ontstaat . Reijnhout kende de naamErskinedoor een televisieprogramma. Toenhad hijde architectuur nogniet inzijnportefeuille,maar denaam ende denkbeeldenblevenmanifest in zijn gedachtenaanwezig. Viadr. Piet Zelissen,burgemees-ter vandeErskine-minded gemeente Grave envoor-zitter vanArchitectuur Lokaal,kwamReijnhout met debouwheer uit Stockholmincontact. 'Nuheb ik toch aleenvoorliefde voor het Zweedse bouwen: zegt Reijnhout,die er alzestienkeer met vakantieisgeweest,'want het stijlvolle naar buiten werken vanentrees,deruimtewinst die dat binnen oplevert,de schuine daken enhet gevoelvoor detail, het vande straat terugdringen vande auto enhet beheerste omgaanmet groen,dat zijn vondstendie ik bijzonder knap vind.Dit wordt nog benadrukt door een fantastischkleurgebruik,met veeltintver-schillendie eenboeiende variatie opleveren entoch afgewogen enharmonieus zijn.Briljant afgewerkt. Devoegenzijnzelfs niet zichtbaar, omdat deze de kleur vande gebruikte steenhebben. Zelfslantaarn-palenzijn zo ontworpen dat het logisch combineert.' 'Er zitten tamelijk veelgarages in,wat eencomplex weliswaar duurder maakt,maar het gevolgisdat je minder straat nodig hebt. Dat maakt eenhogere wo-ningdichtheid mogelijk endat compenseert de kos-ten.Het geeft ook eenrustiger straatbeeld,intiemer, met meer veiligheid voor voetgangers enspelende kinderen. Dierustige aanblik komt overigens ook door eenuniforme erfafscheiding endoor eenbe-daard toepassenvanopenbaar groen.InNederlandse ontwerpen zie je vaak eengrote verscheidenheidaan bomen envuilvangend struikgewas,maar ik heb in Zweden wijkengezienmet uitsluitend witte berken. Dat was toch een wonderlijke ervaring.Eengoed ont-werp levert verwondering op.BijErskinezieik ook dat hij groenvoorzieningen enkleurgebruikinte-greert inde totaalbeleving. Het isecht het bouwen vaneensynthese.' Inhet programma vaneisenkomt behalve de open relatie met Midden-Delfland ook het crerenvaneen flinke waterplas voor.Persoonlijk hoopt Reijnhout dat Erskine speciale aandacht schenkt aanhofjes, vanwe-gehunbeslotenkarakter,enaanhoutskeletbouw.Hij bladert om zijn enthousiasme kracht bij te zetten door een fotoboek met projecten vanhet Riksbyggen Konsult envanRolf Bergsten,HJSArkitektkontor AB, enzegt dat het hem voor het samenspeleenuitda-ging lijkt,alsErskine alscordinerend stedebouwkun-dige ook zulke Zweedse architecten enwellicht ook eenenkele Nederlandse,liefst Schiedamse architect zouinschakelen. AanErskine zalwaarschijnlijk ook worden verzocht of hijzichalsarchitect wil buigen over eenprecaireuit-loper vande historischebinnenstad.Het Spinhuispad enomgevingis,ook toeristischbezien,eengevoelige plek.Erisreeds te veelgesloopt ener staat nieuw-bouw inde Brandersbuurt,maar het gebied kanniet veelmeer hebben:onaangepast bouwen zoude nog voelbare sfeer met zijnmolens,het Zakkendragers-huisje envoormalige distilleerderijenernstig onder-mijnen. Prijsvraag voor Westmolenstraat Denieuwe aanpak inhet Schiedamsearchitectuurbe-leid spreekt ook uit eenprijsvraag,die isuitgeschre-venvoor het laatste grote stadsvernieuwingsgebied: de omgeving-Westmolenstraat.eendoor molens en grachten beheerst deelvande historische stadskern. Eendierbaar stukje Schiedam,dat beperkingen op-legt,maar waar vanuit een'reelrespect' tochbest vernieuwingkanplaatsvinden.Kunstenaars,historici, omwonenden zijnbijhet stadsvernieuwingsplanbe-trokken. Woningen, eenondergronds weggewerkte parkeergarage:het ontwerp hoeft niet historiserend te zijn,maar moet de zielvande Westmolenstraat e.o. onaangetast laten. Het materiaalgebruik moet vandien aardzijn,dat de nieuwbouw 'mooi verou-dert' . Dat isnvande opdrachteninde prijsvraag. Eenverfrissend element isdat vande winnende archi-tect wordt verlangd dat hijer zelf eenprojectontwik-kelaar bijvindt,die het betaalbaar wiluitvoeren zoals de architect het wil. VolgensReijnhout valt daarmee het risico weg,dat nade aannemersselectie toch weer bezuinigdmoet worden op de architectuur. Het Nederlands Architectuurinstituut (NAi)heeft Reijn-hout laten weten dat deze werkwijzebeslist uniek is. Dearchitecten,die zijngeselecteerdom aandeprijs-vraag te mogen meedoen, zijnHM Architecten te Amsterdamincombinatie met BAM Vastgoedontwik-keling,architectenburo Kuhne JansenSchoonhoven te Rotterdamincombinatie met Muwi Vastgoed, Charles Vandenhove et Associsuit Luik incombinatie met projectontwikkelaars Leyten&Partners,ende Delftse architectenMolenaar &Van Winden incombi-natie met SSNProject,uit Schiedam. Inde jury voor de Westmolenstraat zitten prof. dr. N.J.M. Nelissenvande faculteit beleidswetenschap-pen vande Katholieke Universiteit Nijmegen (als voorzitter),prof. dr. H.J .M. Ruijssenaars vande Am-sterdamsearchitectengroep Loerakker,Rijnbout, RuijssenaarsenHendriks, ende stadsingenieur-direc-teur vanBrugge,J.W.M. Gorissen.'Omdat dit stukje binnenstadbest Brugse aspectenmaghebben: zegt Reijnhout. Ongeveer op het moment dat deze Architectuur Lo-kaalverschijnt,wordt bekend wie deprijsvraagge-wonnenheeft. 9 Schiedam,stadvan somsalte grote contrasten Maquette woonzorgcomplex aande Marco-niweg van Theo Bosch:op architectuur wordt niet meer beknibbeld Blikop de historische binnenstad van Schiedam Zowil Schiedamhet niet meer: Schoenendozen foto's: Janvander Ploeg Kijk op het gezicht rondde Westmolen-straat;het laatstegrote stadsvernieuwings-gebied waar mooie architectuur gaat tellen foto:Menno Janssen AdriReijnhout,wethouder Stadsvernieu-wing enVolkshuisvesting vanSchiedam Lokale architectuurcentra Deverspreiding van kennis over architectuur en het vermo-gen om architectonische waarden te herkennen kan de vraag naar architectonische kwaliteit doenvergroten. De rijksoverheid heeft inhaar nota Ruimte voor architectuur nadrukkelijk de wens te kennen gegeven de ontwikkeling vangemeentelijk architectuurbeleid te ondersteunen.In het OLAkomen de lokale architectuurcentra van Nederland tweemaandelijks bijeen. Wanneer er meerdere centra in n gemeente actief zijn,is doorgaans de'best genfor-meerde' instelling vertegenwoordigd inhet Overleg. InUtrecht wordt geijverd door de oprichting van een lokaal architectuurcentrum,waarbij Post Planjer de instellingen viaeen gezamenlijk bulletin bijeen brengt.Onder die instellingen is ook Aorta actief inUtrecht. InAmsterdam is ARCAM vertegenwoordigd inhet OLA, maar er is ook een voorlichtingscentrum vande gemeente inde Zuiderkerk gevestigd,waar onder meer tentoonstel-lingenworden georganiseerd. PostPlanjer inUtrecht Daphne Kaffka Utrecht:bekend alsde stadmet de velemooie monu-menten, grachten enwerfkelders. Berucht om de ste-debouwkundige ingrepen inde zestiger- enzeventi-ger jaren met het dempen vangrachten,deNeude-flat enHoogCatharijne.Maar ook beroemd omhet werk vanRietveld. Utrecht: gonzend vanactiviteiten op het gebied vanstedebouw enarchitectuur. Deafgelopen jaren hebben groepen inwoners endes-kundigen zichingezet omhet architectuurklimaat in Utrecht zichtbaar te maken, te stimuleren ente bekri-tiseren. Zoontstonden stichtingen alsDeRietveld-prijs,Dag vande Architectuur,Aorta enHerstelLeef-baarheid.Enwerden er open of besloten discussies georganiseerd door BNA,Architectencaf,Bouw-kunstcaf,Universiteit,Hogeschoolvoor de Kunsten, DeSalonende gemeente. In1993werdde Stichting Post Planjer opgericht.De naamisontleend aandearchitect Planjer die depoli-tiepost aande Tolsteegsingelheeft ontworpen. Stich-tingPostPlanjer heeft tot doel de kwaliteit enhet debat over de kwaliteit vande gebouwde omgeving te stimuleren.Hiertoe wordt viermaalper jaar het ge-lijknamige bulletin uitgegeven,dat zichonderscheidt vande vakbladen door aandacht te schenkenaan kleine,minder inhet oog springende projecten. Voor-beeldenzijnde nieuwbouw vanAlbert Heijn aande Twijnstraat ende woningbouw aanhet Minervaplein. Daarnaast worden aangrootschalige projecten the-manummers gewijd, zoals de Oostkant ende stadsuit-breiding richting Vleuten-DeMeern. Tevenswordt eenagenda opgenomen met eenover-zicht vangeplande activiteiten vande diverse instel -lingeninUtrecht enomgeving. De functiehiervanis informatieverstrekking encordinatie; door bekend-heid te geven aande veelalversnipperde initiatieven, ishet mogelijk samenwerking te bevorderen tussen de diverse organisaties eninteresse te ontwikkelen bij het publiek. Het bulletin wordt gratis verspreidinde stadUtrecht viaopenbareinstellingen enenkele caf. Genteres-seerden,architecten, stedebouwkundigen, vormge-versenbeleidmakers krijgenhet rechtstreeks toege-zonden.Hierdoor wordt eenplatform geschapen voor eengroot enbreedpubliek,zodat eenlevendi-ge discussiemogelijk wordt. Daarnaast wordt geijverd voor het oprichten vaneen architectuurcentrum voor Utrecht enomgeving.Dit instituut moet gedragen worden door de diversein-stellingen, stichtingen ende gemeente,enbiedt ruimte aanstede bouwers,architecten,vormgevers en landschapsinrichters omhun werk te tonen enmet el-kaar ingesprek te raken.Ook dient het alsontmoe-tingsplaats voor burgers,bewoners,genteresseerden enplannenmakers. 10 Dediverse organisaties kunnen zelf gebruik maken vande faciliteiten die geboden worden,zoals verga-der- en tentoonstellingsruimte, fax/telefoon/kopieer-apparaat ende mogelijk tot een centraalinformatie-punt. Zoude politiepost Tolsteeg te midden vanhet museumkwartier niet bijuitstek geschikt zijn voor zo'narchitectuurcentrum? Inoktober heeft eeneerste ontmoeting tussendiver-seinstellingen plaats gevondenomde behoefte aan cordinatie te peilen.Degeluiden warenpositief en in eenvervolgbijeenkomst zalverder gesproken wor-den over deinvulling daarvan. Alsaanhet eind vanhet jaar de Architectuurnota ver-schijnt,zaldaar ook deai;lnbevelinginstaan voor in-vestering ineen architectuurcentrum. Want Utrecht heeft, zeker met de VIN EX-lokatie LeidscheRijn,een extraimpuls nodig voor een sterk architectuurkli-maat. Het Utrechtse initiatief Aorta JacodeVisser In1986 verenigde zicheenaantalmensen vanver-schillendeorganisaties zichindeWerkgroepOm-bouw Panden(WOP).Degrootschalige sloop-opera-ties vanhet midden vande jaren tachtig waarbij'co u-leur locale' vervangen werd door 'global architecture' wasvandoorslaggevendbelang voor de oprichting vande WOP:eenbeleidsvoorbereidendplatform van mensendie elkaar uit hoofde vanhun beroep ont-moeten zoalsarchitect,gemeenteambtenaar, journa-list,medewerker vaneenwoningcorporatie of wel-zijnsinstelling. Dedoelstellingen vande WOP warenkort gezegd:in-formeren,stimuleren eninitiren door het organise-renvanzeer uiteenlopende activiteiten zoalslezin-gen,studiemiddagen,architectuurwandelingen, fiets-tochten, filmweek. Waar anderen de strijd aanbondenmet depolitiek uit oogpunt vansociale aspecten,veiligheid of milieu richtte het WOPzichmeer op de beleving vande stad.Hierdoor kwam het accent steedsmeer te liggen op stedebouwkundige belangen. Omkrachtenenenergie te bundelenmet betrekking tot andere reedsbestaande initiatieven ende opge-dane ervaringniet verloren te laten gaanleek de WOPin1993eenperfecte basisvoor eencordine-rend vervolg:de stichting Aorta, architectuurcentrum Utrecht. Omalvast warm telopen nam Aorta-in-op-richting eind1993de expositie Borek Sipek over van het ABCinHaarlem enbijafwezigheid vaneeneigen ruimte werd eenwoningspeciaalzaak bereid gevon-den een verdieping te ontruimen de de kosten te dra-gen. Sindsapril1994 isde stichting Aorta eenheusenieu-welevensader voor het hart vanNederland met als doeleenparaplu te zijn voor bestaandeente ontwik-keleninitiatieven,organisaties eninstellingen die zichbezighoudenmet aspecten vande gebouwde omgevingdoor naast te cordineren,activeren,sti-mulerenenintiren ook voorwaardenscheppend en facilitair te werken. Deactiviteiten zijngericht op het leggen vandwars-verbanden,op samenwerking enconfrontatie tussen verschillende instellingen envakgebieden, tussengis-teren envandaag, tussenUtrecht endebuitenwereld. Driekernbegrippen vormen de leidraad: deEtalage (tentoonstellingen),de Ronde Tafel(uitwisseling van denkbeelden) enhet Laboratorium(ontwikkeling van inhoud vanenvisieop het vak) . Aortawil vanuit haar doelstellingen eencentrale functie vervulleninhet stedelijkelandschap.Daar-voor ishuisvesting een essentile voorwaarde.Inhet verlengdehiervanligt het kunnen aanstellen vaneen cordinator.Alslokaalinitiatief isde realisatie van stichting Aorta afhankelijk vangemeentelijke instem-ming enondersteuning. Daarvoor isAorta onder meer inoverlegmet de desbetreffende wethouders engemeentelijke diensten, waarbijhet verheugendis te constaterendat het politieke draagvlak groeiende is. Alseersteheeft het Utrechts Architectencaf het be-langvaneenArchitectuurcentrum onderschreven. Overlegmet eentientalandere initiatieven enorga-nisaties over afstemming vanactiviteitenisgestart (ziehet artikel vanDaphneKaffka) enlijkt zijn vruch-ten te gaanafwerpen. Verschillende werkgroepen zijnreedsbegonnenmet het voorbereiden vanactivi-teiten.Exposities over 'recent werk vanUtrechtse ar-chitecten'en' 100 jaar bouwen voor de universiteit' zijninvoorbereiding. Aortapei lt waar de behoeften liggenenvult de gateninkennis op met verschillen-demiddelen enmedia. Indekomende jaren moet voor Utrecht enomgeving eeninfrastructuur zijnopgebouwd, alswegennaar eenverkeersplein. Dewegen zijn de tallozeinitiatie-venenactiviteiten op het gebiedvande gebouwde omgeving; het pleinisde stichting Aorta. Informatie Aorta,Buurkerkhof7, 3511 KC Utrecht,030 - 319892 DeZuiderkerkinAmst erdam Gerrit vander Plas Sinds1988ishet informatie- enexposit iecentrum voor ruimtelijke ordening envolkshuisvesting vande gemeente AmsterdamgevestigdinDeZuiderkerk. Tweegemeentelijke diensten, de dienst Ruimtelijke Ordening ende Stedelijke Woningdienst,geveninDe Zuiderkerkinformatie over nieuwe huur- enkoopwo-ningen,bestemmingsplannen, structuurplannen,bij -TheoBosch,Voordorp Utrecht, winnend ontwerp Rietveldprijs1993 foto: PostPlanjer,Utrecht ReinvanWylick,KoningslaanUtrecht, dubbelherenhuis1993 foto: PostPlanjer,Utrecht De Zuiderkerk, Amsterdam,meteendeel van de moderneinbouwvanHans Hagenbeek f oto: Fotobureau vande dienst Ruimtelij keOrdening Amsterdam. 11 Detoren vanDeZuiderkerk tussende nieuwbouw op het metrotrac langs de Sint Antoniesbreestraat.Het poortje geeft toegang tot het Zuiderkerkhof. foto:Fotobureau vande dienst Ruimtelijke OrdeningAmsterdam. Informatie De Zuiderkerk, Zuiderkerkhof 72,tel. 020-6222962,open ma-vr 12.00-17.00 uur,do. 12.00-20.00 uur,toegang vrij . Op afspraak zijnrondleidingenen voorlichting voor groepenook mogelijk buiten deopenings-uren. zondere bouwprojecten,huisvestingsregels enover allerhande andere zaken die betrekking hebben op bouwen enwonenin Amsterdam.Dat gebeurt niet alleen door voorlichters achter eeninformatiebalie, of viabrochures enrapporten,maar ook door middel vangeautomatiseerde informatie over huur- enkoop-woningenenzelfs door middel vaneenlaserstraaldie door eencomputer over eengrote maquette vanAm-sterdam gestuurd kanworden, terwijlop twee beeld-schermeninformatie verschijnt intekst enbeeld. Maar ondanks deze automatisering wordt ook nog regelmatig vanhouten blokken eenwoningmodel op schaal1:1 indekerk opgebouwd. DeZuiderkerk,gelegeninde Nieuwmarktbuurt,is tussen1603en1614 gebouwd door de Amsterdamse bouwmeester Hendrick de Keyser.Het was de voorlo-per vande Westerkerk ende eersteprotestantse kerk vanAmsterdam.Het wasook de eerstekerk in Am-sterdamdie -in1929- leegkwam te staanbijgebrek aankerkgangers.Middenin de toenbloeiende joden-buurt gelegen wasdat niet zo verwonderlijk.Inde hongerwinter heeft dekerk dedroevige functie van dodenbewaarplaats gehad. Nade oorlogishet gebouw steeds verder afgetakeld enhield maar ternauwernood stand tijdens de metro-rellenindeNieuwmarktbuurt inde jaren zeventig. Maar uiteindelijk isde kerk fraaigerestaureerd en staat nu alseeuwenoud monument tussendenieuw-bouwwoningen vanonder andere TheoBoschen HansHagenbeek,die rondhet Zuiderkerkhof op het metrotrac zijn gebouwd. Het moderne,staleninterieur vande kerk iseveneens door HansHagenbeek ontworpen. Omdat de ruimte vanhet gebouw vooralopenisgelaten vindende meeste activiteiten inde kerk niet gescheiden vanel-kaar plaats.Deinformatiebalie staat middenin de ex-positieruimte, waar ook groepen wordenrondgeleid of exposities worden geopend. Dat levert regelmatig een'georganiseerde chaos'op,die bijdraagt aande ambiance enlevendigheid vanDeZuiderkerk.Hoog bovenaldeze activiteiten rust,op twee rijenvanie-der 7 kolommen,het buitengewoon mooie 'hemel-blauwe' tongewelf. Hoeweler nooit grote publiciteitscampagnes zijnge-voerdissinds1988 het bezoekers aantal toch gestaag toegenomen.In1994 zullenzo'n 65.000bezoekersDe Zuiderkerk weten te vinden. Dat zijnniet allemaal Amsterdammers. Erkomen ook heelwat mensen van buiten de stadkijkennaar de gexposeerde stede-bouwkundige plannen,ener komen-meestalonder leiding van een vande voorlichters vande Stedelijke Woningdienst of de dienst Ruimtelijke Ordening- vele buitenlandse groepen naar DeZuiderkerk om een beeld vandestadsontwikkeling vanAmsterdam te krijgen. Bovendien vinden er jaarlijks inDeZuiderkerk heel wat vergaderingen,planpresentaties endiscussiemid-dagenplaats.Degemeenschappelijke noemer isdat het altijd gaat over zakenmet betrekking tot stede-bouw,volkshuisvesting,architectuur enruimtelijke ordening. Door zijnligging isDeZuiderkerk eenideaalstart-punt voor excursies door de stadof naar bijvoorbeeld het OostelijkHavengebied.Routebeschrijvingenzijn te koop inDe Zuiderkerk. Eenwoning kun jeniet kopeninDeZuiderkerk en voor het toewijzen vaneenwoning moet je bijHer-huisvesting zijn.Maar inDeZuiderkerk kun je je wel op de hoogte stellen vanwelke regelser zijnof wie bijvoorbeeldde makelaars zijndie je kunt benaderen en je kunt je er door middel vanmaquettes, tekenin-gen enplattegronden eenbeeld vormen vanhoe de woonomgeving er uit komt te zien,welke voorzienin-gen er komen enhoe de ontsluiting vande nieuwe wijk wordt. Naast deze informatie enexposities die direct betrek-kinghebbenop de woonfunctie, zijner inDeZuider-kerk ook geregeldexposities te zien over bijvoor-beeldinfrastructuur. Zostaat er sindsenige tijd een expositie die de aanleg vandeNoord/Zuidlijn ende Ringlijnop de voet volgt. Maar de architectuur wordt niet vergeten.Eenheel geslaagde expositie vondplaatsbegin1994.Het stadsdeelBosenLommer toonde toen de resultaten van eenuitvoerig architectuuronderzoek indeze vlak voor ennade oorlog gebouwde wijk. Injanuari1995 zalde expositie 'Altijd op reis' te zien zijnmet werk vanmigrantenarchitecten inNeder-land. 12 AdressenOverleg Lokale Architectuurcentra ALKMAAR,Gemeente E. Diepenmaat,sector RO Postbus773 1800 AA Alkmaar tel. 072- 191873 ALMERE,Stichting QQ Hans Spaans Postbus 200 1300 AE Almere t el. 036 - 5399558 AMSTERDAM,ARCAM MaartenKloos, Jeanine vanPinxteren Waterlooplein 211-213 1011PGAmsterdam tel. 020 - 6204878 ARNHEM/NIJMEGEN,ACAN Ap vanDam, FrankRitmeester Coehoornstraat 2 6811LAArnhem tel.085 - 512346 BREDA,Gemeente WillemOomens,Paul vander Grinten Postbus 3920 4800 DX Breda tel.076 - 293B08 DELFT,TorenvanOud TonVoets VanLeeuwenhoeksingel 69 2611AE Delft tel. 015 - 143941 DENBOSCH,Gemeente Gert JanArts Postbus12345 5200GZ DenBosch tel.073 - 155399 DENHAAG, Wils& Co Victor Freijser St.Jacobsstraat129 2512 AN DenHaag tel.070 - 362594B DIEPENHEIM,Kunstvereniging JoopHoogeveen,Harrie tenDam Grotestraat 17 7478 AA Diepenheim tel.05475 - 2143 EINDHOVEN,Stichting Q CeesDonkers,TonLangenberg St.Odulphusstraat 35 5614 AN Eindhoven tel.040 - 386403 /117084 GRONINGEN,CAS Sjoerd Cusveller,Anke Kroeze Gedempte Zuiderdiep 98 9711HLGroningen tel.050 - 673558/672199 HAARLEM, ABC Piet Roos,EllenSiebert Groot Heiligland 47 2011EPHaarlem tel.023 - 340584 HEERLEN,Vitruvianum Volmar Delhey Stadsarchief.gem.Heerlen Postbus1 6400 AA Heerlen tel.045 - 604404 LEEUWARDEN,de Bouw/Kunst HansHeijdeman,BaukeTuinstra Arnold Feijstraat 21 8921SJLeeuwarden tel.058 - 157172 MAASTRICHT, Topos Niek Bisscheroux Hertogsingel 68 6214 AE Maastricht tel.043 - 218705 MIDDELBURG,ZAF JoosNijsse,Johan deKoning Bleek 26 4331ELMiddelburg tel.01180 - 11106 ROTTERDAM,RKS Anne-Mie Devolder Mauritsweg 35 3012 JT Rotterdam tel.010 - 4141666 UTRECHT,Post Planjer Daphne Kaffka,KoJacobs J.p.Coenstraat 27 3531ELUtrecht tel. 030 - 936129 Cordinatie OLA: Architectuur Lokaal,Cilly Jansen tel.010 - 4332859 11Agenda Architectuurprogramma'sinNederland, januari tJmmaart1995 ALMERE tlm29/1 Kleur enstede bouw Tentoonstell ing over de toepassingvan kleur in stedebouwkundig ontwerp naar aanleiding vanhet voorbeeldproject Regen-boogbuurt,waar 2000 woningen worden gebouwd in 25verschillendeprojecten.Met publikatie.Paviljoens,Almere-Stad. Voor in-formatie enopeningstijden:Dienst RVM, HansSpaans,tel.036- 5399558. 15/1tlm 26/3 Stedelijkheid vaneennieuwe stad Discussiebijeenkomstenop zondagochten-denover stedelijkheid vangrootschalige stedelijkeuitbreidingen in dePaviljoens,Al-mere-Stad,met muziek enlunch. 15/1 Mark Wigley,debetekeni s van architectuur 19/2 Noud de Vreeze, de betekenis vanwonen 26/3 Gerrit Janssen, debetekeni s van evenemen-ten El kebijeenkomst wordt afgeslotenmet een begeleide wandelingover het subthema vandiezondagochtend.Paviljoens open om 10 uur,aanvrangpresentatie10.30,toegang incl.lunch f.10,-,start wandeling13uur.In-formatie: Noud vandeHaterd, tel. 036-5399211,reserverentel.036- 5399221 . AMSTERDAM Eenuitgebreide Amsterdamse architectuur-agendawordt gepubliceerdin het ARCAM-bull et in, tel.020- 6204878 10/12 tlm14/1 DeCineac vanDuiker, verleden, heden n toekomst vaneen jong monument AI jarenstaat eenvandemeest markante gebouwen vanJanDuiker,deCineac,er ver-loederdbij.M.Caransa,denieuwe eige-naar,wil er een'restaurant inde filmsfeer' openen. Nadat eerder ditjaar alde aan-dacht werd gevestigd opdeslechte staat vanhet gebouwen zorgenomtrent de toe-komstervanwerden geuit,wil ARCAMin samenwerkingmet anderendie zichhet lot vanhet gebouw aantrekken,het zoeken naar de juiste toekomstigebestemmingon-dersteunen.Getoond worden origineelma-teriaal,maquettes ennieuwe ideen. ARCAMgalerie,Waterlooplein 211-213,tel. 020- 6204878,di-za13-17 (24en31/12ge-sloten),toegangvrij. 21/1tlm 4/3 Hergebruik van Amsterdamse terreinen (voorlopige t itel) Eenexposit ie over het hergebruik vandie terreinendie zijn'teruggegeven' aande stadnadat zelange t ijd vande stadwaren afgesloten,bijvoorbeeld het Binnengast-huisterrein,het WG-terreinenhet voormali-geAbattoirterrein. ARCAMgalerie,Waterlooplein 211-213, tel. 020- 6204878,di-za13-17,toegang vrij . tlm6/1 Desil o bewoond Foto-expositie over deGraansilobijde Ou-deHouthavenlangs het IJ . Zuiderkerk, Zuiderkerkhof 72,ma-vr 12-17,do tot 20, toegang vrij,informatie B.Polak, tel. 020- 5964582. ARNHEM 19/1 Ontwikkeling van stationslokaties NIROVdiscussieover de voorbeeldpl annen voor de stationslocatiesLeiden,Hengelo en DenBosch,HotelHaarhuis,Arnhem, informatie: FrankEvers,tel. 070- 3469652 DENHAAG EenuitgebreideHaagsearchitectuuragenda wordt gepubliceerddoor Wils&Co, tel. 070- 3625948 EINDHOVEN (voorj aar 1995) Meeneemstad: vanuit de architectuur 15ont werpers gevenin drie reeksenhun vi-sieopeenhernieuwde omgang met heden-daagse stedelijkheid.Nadereeksenmedia enbeeldende kunst,inhet voorjaar1995de visievanarchitecten opde verbinding archi-tectuur,programma enopenbare ruimte. Met Marx &Steketee,TonVen hoeven, PieterFeenstra,Martine deMaeseneer en PninaAvidar.Motta Lab,Bergstraat 35, tel.040- 465087,toegang vrij. GRONINGEN Eenuitgebreide Groningse architectuur-agenda wordt gepubliceerd door het CAS, tel. 050- 673558/672199 tlm 31/12 Atelier Mendini Overzichtstentoonstelling,inhet kader van de opening vanhet nieuwe Groninger Mu-seum,vande verschillende terreinen waar-opMendini enzijnmedewerkers zichbege-ven.Zowel deoplagen(voor deDesignGal-lery Milano enMendini's eigenproduzione Storico)alsdemassaprodukten(voor indus-trien als Laminati,Artemide,Alessi,Phi lips enSwatch)zijn te zien.Daarnaast wordt aandacht besteedaanMendini's architecto-nischeprojectenvandelaatste 4 jaar. GroningerMuseum,Museumei land1, di-za10-17,zo13-17. HAARLEM tlm 8/1 Ripperda Het schildersbedrijf Ripperdaviert zijn 75-ja-rigbestaanmet een tentoonstelli ngover de functie vankleur inde architectuur. ABC, Groot Heiligland 47,ditlm za12-17, zo13-17, toegang vrij. tlm15/1 J.B. van Loghem DeHaarlemse voorloper vanhet Nieuwe Bouwen,ontwerper vanO.m.Tuinwijk Zuid (Zonnelaane.o.) enTuinwijk Noord(Klever-IaanenKleverparkweg). Ook meubelont-werpen worden getoond. ABC,Groot Heiligland 47,di tlm za12-17,zo13-17, toegang vrij. tlm 22/1 Haarlemse stadsarchitecten VanLievendeKeyinde16de eeuw tot en met de nnalaatste stadsarchitect Wiek Rli ng.ABC,Groot Hei ligland 47,di tlm za 12-17,zo13-17, toegang vrij . tlm 22/1 Thijs Asselbergs, stadsarchitect van Haarlem1990-1994 Detentoonstelling geeft eenbeeld vanhet aandeeldat delaatste stadsarchitectheeft gehadin de vormgeving vanHaarlem (met publikatie) . ABC,Groot Heiligland 47, di tlm za12-17,zo13-17, toegang vrij. ROTTERDAM tlm 8/1 Collectie Baljeu - studies in eennieuwe traditie 1955-1974 Architectuurmodellen,modellen vanwand-schil deringen, tekeningen enlitho's.Baljeu sloot,evenalsDickvanWoerkom, aanbij het werk vanVanDoesburgenVanEesteren uit de jaren twint ig. De collecti e Bal j euis onlangs verworvendoor het NAi.NAi, Museumpark 25,di-za10-17,zo11-17, tel.010 - 4401200. tlm15/1 Deverborgen opgave, thuis in de stad Afscheidstentoonstel li ng vanAdri Duive-steijn,directeur vanhet NAi . Vijf projecten inevenzovele steden tonen de ervaringen vanbewoners,debetrokkenheid vanpro-fessionele ontwerpers enderesultaten van hun samenwerking.Zelaten eengrote ver-scheidenheid zienin omstandigheden,pro-blemen,strategien enoplossingen. NA i,Museumpark 25,di-za10-17,zo11-17, tel.010- 4401200. tlm15/1 Randstad Holland-variaties op het thema stad Debat vanNAiUitgevers naar aanleiding vanhet essay vanVincent vanRossumover de grootstedelijke problematiek vande Randstad.NAi,Museumpark 25,14.30 uur. Informatie: tel.010 - 4401265. 17/12-12/3 Arata Isozaki Overzichtstentoonstelling vande Japanse architect ArataIsozaki(1931).22projecten uit de afgelopen 35jaar: woonwijken,mu-sea,kantoren,sportpaleizen,stations en bibliotheken. Grote zaalNAi,Museumpark 25,di-za10-17,zo11-17,tel.010 - 4401200. 16/17-2 Investeren in stedelijke kwaliteit Slotcongres voor opdrachtgevers inde bouw,invervolgopeenmeerdaagspro-grammadat inhet najaar van1994 door het Nederlands Architectuurinstituut ende NWRwerd georganiseerd(zie p.21). Informatie: NAi, tel.010- 4401200 of NWR, tel.036- 5391911. SCHIEDAM 13/12 Meervoudige opdracht Westmolenstraat Opdinsdag13december wordt om20.00 uur inde aula vanhet Stedelijk Museum Schiedamhet juryrapport gepresenteerd vanderesultaten vande meervoudige op-dracht plan Westmolenstraat. Dedeelne-mende architectenbureau's zijn:Mol enaar& VanWinden,HMarchitecten, Architekten-buro Kuhne JansenenCharlesVandenhove &Associes(zie pag.9). UTRECHT 22/12 Het Eros Eiland Laatstelezingin delezingencyclus DeKust, CarelWeeber,Hogeschool voor deKunsten Utrecht,InaBoudier BoudierBakkerlaan50, toegang vrij.Informatie:R.vanMourik, tel. 030- 732462. 9,10,12,16,17en19/1 Dekust Invervolgopeenlezingenreeks indecem-ber organiseert het Instituut voor Architec-tuur workshopsrondhet thema (bouwen voor)dekust.Deelnamestaat openvoor ontwerpers enontwerpers in opleiding. Hogeschool voor deKunstenUtrecht,Ina Boudier Bouder Bakkerlaan50,informatie: R.vanMourik, tel.030 - 732462.Elke work-shopbegint om19.30, toegang vrij. ZWOLLE 25/1 Recreatieen toerisme alsnieuwe functies voor het landelijk gebied NIROV-discussie,Buitensociteit Zwolle, informatie: YolandaWagter, tel.070 - 3469652. 13 Centra I Library,ArataIsozaki,Kytakyushu, Japan Stedebouwkundig plan enontwerp voor twee woontorens,ArataIsozaki,Fukuoka, Japan OPENBARE RUIMTEN Inmaart1995 start het NIROV een cursus Openbare Ruimten,bedoeld voorniet-ont-werpers die bijdeinrichting vande openba-reruimte betrokken zijn.Doelis,het belang vanherkenbaarheid ensamenhanginde di-recteruimtel ijke omgeving aante gevenen concrete handvaten aante reikenvoor de realisatie daarvan inplavorming,uitvoering enbeheer vanopenbare ruimten.Informa-t ie:LiesbethOttes, tel.070- 3469652. EXCURSIEBRAZIUE 11-18/3 Duurzame ontwikkeling en de praktijk van de stedelijke en ecologische vernieuwing in Brazilie NIROV-studiereizenismTheUrbanFabric naar Curitiba,Brazi livoor ruimtelijke en vervoersplanners,milieu-adviseurs,experts op het terein vanintegrale ontwikkelings-strategienenzekerook voor gedrevenbe-stuurders.Curitiba,met 1,5mi ljoen inwoners, kanworden beschouwd als deecologische hoofdstad vanhet zuidelijk halfrond.Hier is gelukt wat eldersinde wereld nog voor on-mogelijk wordt gehouden: eenvermindering vanmi lieubelastingeneen snellegroei van deleefbaarheid vandestad,bovendien ge-baseerdop eenbreeddraagvlakonder de bevolking. Interessantisde samenhang tus-sen het stedebouwkundig plan,de vervoers-planning,deecologische strategie ende so-ciale vernieuwing.Kosten:ca.f.3.900,-. Eeninformatiepakket a f.25,- isverkrijgbaar bijhet NIROV,tel. 070 - 3469452. Architectuur Lokaalnr. 7 verschijnt medio maart 1995.Desluitingsdatum voor inzen-ding vanprogramma's voor de peri ode april, mei en juni is13 februari. 'InHolland staat een huis', zo luidt de eerste regel van het welbekende en oeroude kinderlied. Dat huis staat er blijkbaar al een poos.Ooit werd het gebouwd volgens de duurzame tradi-tionele bouwwijze vandie tijd.Inhet geasfalteerde Nederland anno1994 zien we om ons heen de resultaten vandeverschillende na-oorlogse bouwgolven - jarenvijftig tot en met jarentachtig - waarbij kwantiteit veelal een dwingender prioriteit had dankwaliteit.Enwe zien ook de eerste resultaten van een nieuwe golf: dievan het duurzame milieu-aangepaste bouwen. Dit pionierswerk brengt enthousiasme maar ook twijfel met zich mee; vindingrijkheid, maar ook tegenstand.Eenverslag uit Drachten. Nogniet vaneenzinkendakje DuurzaambouweninSmallingerlandJene de Boer Inde gemeente Smallingerland - Drachten enomlig-gende dorpen - wonen zo'n50.000mensen. Twee-honderd vanhen bevinden zichineenvoor Neder-landnog tamelijk bijzondere situatie: zijwonenin het MorraPark,eenwijk die gebouwd is(enwordt) op basisvaneenalinhet bestemmingsplan vastge-legde ecologische grondslag. Alshet aande gemeen-te ligt,zulleninde toekomst steeds mr mensenin eenduurzaam gebouwd huiskunnen wonen,ineen omgeving die milieu- en ook mensvriendelijk is.Bijde " ontwikkeling vannieuwe bouwprojecten eldersinde gemeente worden momenteelbasiseisengeformu-leerd:de ervaringenmet het MorraPark wijzenuit dat het nieuwe beleid scoort inkwaliteit. Maar op de afdeling Volkshuisvesting&Ruimtelijke Ordening in het Drachster gemeentehuis wordt door de beleids-medewerkers ook nog regelmatig diep gezucht.De gemeente stuurt inde richting vanduurzaam bou-wen;bijde uitvoering ismenvanzelfsprekend voor eengroot deelafhankelijk vande bereidheid ende vindingrijkheid die er bestaat bijde bouwers: de ar-chitect,deleverancier,de aannemer,de uitvoerder, de bouwvakker enuiteindelijk ook de woonconsu-ment.Hoe verloopt het proces inde praktijk? Het MorraPark: opzet geslaagd Uit het jaarverslag1993Ruimtelijke verkenningen vande Rijksplanologische Dienst het volgende citaat: 'Het MorraPark levert eenbijdrage aanhet sluiten vande kringloop: de waterkringloop op wijkniveauis gesloten. Bijde bouw isgebruik gemaakt vanslimme materialen enenergie-arme constructies.Overheden, bouwers,beheerders enbewoners werken samenaan eenproject dat op eigenkracht nieuwe standaarden voortbrengt. ' Einde citaat. Maar niet: einde project. Erwordt nog gebouwd enbovendieniser nuaandacht nodig voor het beheer vande wijk.Het enthousiasme bijdeMor-raPark-bewonersisgroot.Mensen doenmee aaneen cursusleembouw,men gebruikt de folders over (on-der meer)milieubewuste woninginrichting of milieu-bewuste tuinaanleg,enhoewellangniet iedereen de groente- enfruittuin creert die de gemeente hoop-volinhet bestemmingsplanhadvoorgeschreven,isin het algemeende conclusie te trekken: ja,opzet ge-slaagd. Met de kanttekening: duurzaam bouweniseenont-wikkelingsproces waarbij - nunog - vande gemeente een t zware voortrekkersrolwordt verwacht . Debewoners:groeiende betrokkenheid Voor het MorraPark werden zevenmilieuthema's vastgesteldinhet bestemmingsplan. Envandeze Het leembouwproject: voorbeeld voor de aankomende generatie bouwers inFriesland, thema's,namelijk voedsel,zalin volgende plannen niet meer voorkomen. Het blijkt moeilijk te zijnom in eenbestemmingsplan vast te leggenhoe de bewo-nershun tuin moeten gaan gebruiken. Wat je wel kunt doen, isadviserenover ecologische tuinaanleg. Over het algemeenhebben de bewoners vanhet MorraPark dit ook goed opgepakt: lemenmuurtjes in plaats vanspoorbielzen,eenminimaal verhardopper-vlak,liever fruitbomen of -struiken dan coniferen.De ervaringleert dat diepe tuinen eerder uitnodigen tot ecologischgewenste tuinaanleg danbrede,ondiepe tuinen. Daar zalin stedebouwkundig opzicht inhet vervolgnog meer rekeningmee gehouden worden. Bijde eerste fasevande bouw bleek eenenander ook voor denieuwe bewoners nog ergonwennig. Misverstanden, veelvragen, vergissingen.Het eneui-terste:eenbraakliggend stuk grondinhet Morra-Park,met het onkruid kniehoog,wordt aangezien voor eeninteressante wilde tuin.Het andereuiterste: juist extra veelvanhet verbodenpur gebruiken, want het huismoet immers goed gesoleerdzijn. Nude tweede faseaande gang is,blijkt dat goed voorbeeldniet alleengoed doet volgen,maar daar-naast voor nieuwe inspiratie zorgt. Debouwbedrijven: informatie enafspraken Eengrote betrokkenheid van(toekomstige)bewo-nersisvanbelang. Ook zijkunnen - alsafnemer - im-mersinvloed uitoefenen op debouw. Bedrijvenlopen over het algemeenniet voorop alshet gaat omnieu-we,milieuvriendelijker bouwmethoden.Erisnog on-voldoende kennis endaardoor onvoldoende motiva-tie. Vaak ook speelt geld eenrol:alsinhet ontwerp vaneenwoning geenrekeningisgehouden met de plaatsing vaneenzonneboiler - ommaar eenvoor-beeld te noemen - moet het bouwbedrijf afwijken vanhet gemakkelijke standaard-concept.Afspraken, gemaakt met de gemeente over toepassing vanmate-rialenof over het scheiden vanafval tijdens de bouw, wordeninde praktijk niet altijd nagekomen. InNederland bestaat ruimeenkwart vanhet totale afvaluit bouw- en sloopafval.Door eenverantwoor-de materiaalkeuze -geschikt voor hergebruik - en door zorgvuldiginzamelen vanafval tijdens de bouw kandeze hoeveelheid flink omlaag,maar het kost welmoeite. Tijdens eendiscussiemiddageind vorig jaar inhet Morrahuis (voorlichtingscentrum over milieuvriende-lijk bouwen enwonen)riep de toenmalige wethou-der W.Bijmade aanwezigen op,actiever aanhet pro-cesdeel tenemen.Hij verweet de bouwers enpro-jectontwikkelaars een te afwachtende houding, 'Ja overheid,maak maar wat regelsendandoen wij wel Eenvoorbeeld vanreductieinfrastructuur:minder verharding, toepassingvano,a,graskeien,decoratieve geultjes voor de afvoer vanhet regenwater. mee. Alsde grond niet te duur wordt enalsde wo-ningmaar niet te duur wordt .. .'Dewethouder nodig-dedegrote bouwbedrijvenuit om samenmet de ge-meente eenconvenant op te stellenmet spelregels: duurzaambouwen voor de gemeente Smallingerland. Dat convenant iser nog niet. Degemeente: duurzaam bouwen ishaalbaar Deervaringeninhet MorraPark laten ziendat het misschienniet gemakkelijk isombepaalde doelen te bereiken,maar dat de gezamenlijke inspanningen welbeloond wordenmet resultaat. Duurzaambouwenhoeft niet duurder te zijn.Het MorraPark heeft eengesloten waterkringloop eneen verbeterdgescheidenrioleringsstelsel.Bijde aanleg vanwegenisde verharde oppervlakte teruggebracht door ook graskeien te gebruiken. Dezekeuzesheb-benniet tot eenverhoging geleid,maar juist eenver-laging vande grond kostenmet tiengulden per vier-kantemeter. Wat debouwmaterialen betreft: het isbelangrijk dat toelatingseisenzijnvastgesteld. Voorlichting enken-nisoverdracht kunnen - zoblijkt - veelweerstand wegnemen.Daarnaast iscontrole nodig: de bouwcon-trole inhet MorraPark isverdubbeld t.o.v.eenregu-lier bestemmingsplan. Energiebesparende maatregelen zoalszuidorintatie vande woning,zonnekollektoren,korte leiding leng-ten,zonnetuinen,etc.leveren - met nameincombi-natie met elkaar - goede resultatenop.Bijdebouw-aanvraagisoverigens het indienen vaneenenergie-berekeningmeestalnog eenprobleem. Waterbesparende voorzieningen zijnnog het gemak-kelijkst integraaldoor te voeren:eenvoudige en goedkope voorzieningen zoalsdoorstroombegren-zersop douchekoppen,keuzeknop op spoelreservoir toilet, opvangregenwater e.d.leveren goedebespa-ringenop. Het vervolg:nieuwe plannen, basispakket Degemeente wil bijnieuwe woonwijken - het Fen-nepark bijvoorbeeld - enbijkleinere bouwprojecten deprincipes vanhet duurzaam bouwen toepassen. Voor het Fennepark betekent dit op stedebouwkun-digniveau: veelwater engroen. Verder isgekozen voor eenreductie vande infrastructuur envoor een noord-zuid orintatie vande woningen. Opdrie niveaus worden maatregelen genomen om het milieuvriendelijk bouwen te stimuleren: 1 Inhet bestemmingsplan zijnmilieu-eisen opgeno-men,die gelden voor alle geprojecteerde nieuw-bouw inhet plangebied(het zogenaamde basis-pakket). Afvalscheiden tijdens debouw;moeilijk af te dwingen. maar wel noodzakelijk. 2Wie eenstapje verder gaat enmr milieumaatre-gelen treft dan inhet basispakket staat aangege-ven,krijgt eenkorting op de grondprijs. 3Voor eengedeelte vanhet plangebied gelden extra milieu-eisen;hier wordt gestreefdnaar eenexperi-menteelproject op het gebied vanduurzaam bou-wen. Voorlichtingscentrum heropent begint 1995 Voor de gemeente blijft het geven vaninformatie -zowelaanbewoners alsaanbedrijven - eenbelang-rijk middel om degestelde doelen te helpenberei-ken.Het Morrahuis ishet informatiecentrum bij de ingang vanhet MorraPark. Het centrum wordt in een nieuwe outfit gestoken: de voorlichting verschuift vanalleenMorraPark enbouwmaterialen naar alge-mene voorlichtingop het gebied vanduurzaam bou-wen eninformatie over milieucriteria bijnieuwe be-stemmingsplannen.Begin1995 wordt het vernieuw-de centrumheropend. Voor debewoners vanhet MorraPark wordt injanuari weer eeninformatie-avond georganiseerd,ditmaal over het water inde wijk enhet beheer vande oevers. Eriseenecologischeproeftuin enin samenwerking met adviesburo Boom(Delft) enhet MBO-collegeuit Drachtenwerkt menaaneenleembouwproject,met alsdoelhet stimuleren vankleinschal ige leembouw enhet verstrekken vanvoorlichting enkennis aan toekomstigeingenieurs op de Technische scholenin Friesland. Degemeente isnog steeds de grote voortrekker van het duurzaam bouwen.Despreekwoordelijke steen inde vijver maakt - alshet goedis- groter wordende kringen,zodat mr mensenmee gaanpraten/den-kenover het onderwerp,enwaardoor milieuvriende-lijke bouwmethoden en-materialen ooit gemeen-goed zullenzijn.Dat het kn,isinDrachtenbewezen. Woning met zonnetuin: dat iswonen aanhet water. 15 Informatie Noviteiten in het MorraPark: Verlichting: Openbare verlichting gekop-peld met buitenlampen aandewoningen, besparing vanmateriaal enenergie.Open-bareverlichting met zonnekollektoren; proef hiermee isgeslaagd. Informatiecentrum: Morrahuis krijgt nieuw uiterlijk,heropening begin1995. Ecologischtuinieren: Ecologische proeftuin achter desocio woningen enrondom het leembouwproject. Leembouwproject: Voorbeeldproject,reali-satie MBO-college,planontwikkeling ge-meente Smallingerland enadviesburo Boom (Delft). Infrastructuur: Bestaande greppels ver-breed,bestaande houtwallen intact.Water als stedebouwkundig enruimtelijk ele-ment.lntegrale waterhuishouding draagt bij tot gunstige exploitatie-opzet.Minder riole-ring enverharding. Milieucriteria: Bouwaanvraag wordt ge-toetst aan milieucriteria(bv.geentropisch hardhout,pvc of zink).Verdubbeldebouw-controle. Info-avonden: Informatie aan bewoners: over milieuvriendelijk tuinieren,leembouw, omgaan met het water enhet onderhoud vandeoevers. Nieuwbouw: Devolgende projecten worden binnenkort opgestart of zijn al begonnen: 7 ecowoningen ineencluster met eengeza-menlijk binnenterrein(architect Artes Gro-ningen in samenwerking met WBV Smallin-gerland);12 aanpasbarewoningen,type halfvrijstaand; sociowoningen met zonne-tuin. Duurzame planontwikkeling: Degemeente Smallingerland wil nieuwe woonwijken realiserenvolgens de principes vanhet duurzaam bouwen. Fennepark:Veelwater en groen,reductie infrastructuur,flauwe oevers,gescheiden riolering,milieu-eisenvolgens basispakket en stimuleringspakket.experimentele woonvormen. Oudega: Reductieinfrastructuur,flauwe oe-vers bij dewatergangen. Ecologische bouwstroom Kleine Kernen: Duurzame milieubewuste woningbouw in eenbouwstroom van60 woningen gereali-seerd indebuitendorpenvande gemeen-ten Smallingerland,Tietsjerksteradeel, Leeuwarderadeel. Samenwerking met woningbouwverenigingen enarchitecten-bureau.Realisatie1995. Reacties,opmerkingen,ideenenvragen zijn welkom bij: JenedeBoer Afdeling Volkshuisvesting&Ruimtelijke Or-dening Gemeente Smallingerland tel. 05120 - 81362 De pleinen van Utrecht zijnvolop in discussie nu het nieuwe beleid van de Raad van Utrecht erop is gericht deze unieke plekken inde Middeleeuwse binnenstad, na jarenvan slordig gebruik,weer nieuw leven inte blazen.Dehuidige parkeerplaatsen worden opgeheven en de pleinen krij-gen weer de oorspronkelijke beteke-nis:ruimte.Ruimte voor alles wat met het functionerenvande binnenstad samenhangt, markten, straattoneel, festivals,cafterrassen of gewoon zomaar een ruimte als contrast met smalle straten en stegen van de oude stad. PimLeLarge van de dienst Ruimtelijke Ordening vanUtrecht over het nieuwe pleinen beleid van Utrecht. PleineninUtrecht Inde oude Middeleeuwse binnenstad vormden de pleinen eencontrast met de nauwe,somsbochtig verlopende straten, stegen,grachten ensingels. In deze wirwar vande oude stadgevenzijherkennings-punten, je weet weer evenwaar je bent inde stad. Deoude stadbinnen de singelgordel telt veleplei-nen. Grotendeels zijnzenog inoorspronkelijke staat enhet ismogelijk de authentieke sfeer weer terug te krijgen. Depleinen zijn op verschil lende wijze tot standgeko-men. Velezijn ontstaan alskerkpleinenrondom de oude kerkenzoals Janskerkhof,Nicolaaskerkhof, Ja-cobikerkhof,Geertekerkhof, Buurkerkhof of kerken die inmiddels alweer verdwenen zijn, zoalsdeMaria-plaats. Deingestorte middenbeuk vande Domkerk gaf ruimte aanhet Domplein. Ook is eenaantalplei-nen tot standgekomen door eenprocesover eeuwen vansloop enherbouw, waarbijhet plein zichlang-zaamaangevormd heeft - vaakinrelatie tot gebou-wenmet eenopenbare functie zoalshet Korte Minre-broederplein bijhet stadhuis.Het Vredenburg dankt zijn bestaanaande sloop vanhet gelijknamige kas-teelincirca1580.Tenslotte isvanhet Neude bekend dat het pleinisontstaan door de slechte grondslag ter plaatse,waardoor deplek vrijbleef vanbebou-wing. Andere pleinen of plekkeninde bebouwing ontstonden door overkluizing van de grachten zoals de 5tadhuisbrug ende Vismarkt. Depleinen vervuldeneen functieinhet openbare le-veninde stad,zijwarendeplek voormarkten,op-slag,bijeenkomsten,processies,terechtstell ing,ker-mis enzovoort. Van oprukkend autogebruiknaar aut oluw Nade Tweede Wereldoorlog werdin de stedende rol vande auto steedsgroter,verkeersdoorbrakenwer-denuitgevoerd, water gedempt. Door de toename vanhet autogebruik werden de pleinen gebruikt voor parkeerruimte.InUtrecht werdreedseerder een grote oost-west verkeersdoorbraak door de oude bin-16 PimLe Large nenstad gerealiseerd,delijn Vredenburg,Lange Vie-straat,Potterstraat,Lange Jansstraat,Nobelstraat werdinde dertiger j arengerealiseerd. Inhet kader vanhet winkelcentrumHoog Catharijne werdinde jaren zeventig eend