Architectuur Lokaal #59

Herfst 2007 #59De KoperkwestieDe Maas centraalToegang tot de Peperklip

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:09 Pagina 1

2 Architectuur Lokaal #59

Redactioneel

COLOFON

ARCHITECTUUR LOKAAL verschijnt 4x per jaarTussen de Bogen 181013 JB Amsterdam020 530 40 [email protected]

REDACTIEHoofdredactie: Cilly JansenEindredactie: Indira van ’t KloosterRedactie & productie: Margot de Jager

REDACTIERAADJan AbrahamseHenk van den BroekHans van BrummenAgnes EversSimon Franke

VORMGEVINGJoseph plateau, Amsterdam

DRUKDie Keure, Brugge

OPLAGE6000

ISSN1385-0482

ABONNEMENTEen abonnement op dit tijdschrift is kosteloos verkrijgbaar op aanvraag. Nog beschikbare nummers uit eerdere jaargangen zijn tegen verzendkosten te bestellen bij ArchitectuurLokaal.

FOTO OMSLAGBrian Rose The Tishman Audiorium, The New School, New York(1997)

Aan- en uitbesteden

De discussie over de voorbeeldfunctie van het rijk is al zo oud als het architectuurbeleid.In 1994 was de Raad voor de Kunst kritisch over de inschakeling van marktpartijen bij het realiseren van rijkshuisvesting. Dat zou ten koste gaan van de architectonischekwaliteit omdat de overheid dan niet langer een directe relatie heeft met de architect enomdat de invloed van de architect op het bouwproces vermindert. Bij de verbouwingvan het ministerie van Financiën (2005) is opnieuw discussie ontstaan. Op basis vaneen kabinetsbesluit over het stimuleren van de samenwerking tussen overheid en marktbesteedt het rijk bij dit project meer uit dan ooit. De markt wordt verantwoordelijk voorhet hele proces van ontwerp, bouw, financiering tot en met onderhoud en exploitatievan een gebouw gedurende 25 jaar (Design Build Finance Maintenance Operate,DBFMO). De toenmalige Rijksbouwmeester, Jo Coenen, trok zich terug uit dit procesomdat de architectonische kwaliteit naar zijn mening niet te waarborgen was op basisvan de gestelde criteria. Het huidige College van Rijksadviseurs ziet meer mogelijkhedenbij PPS, misschien bij gebrek aan alternatief. Want al is niet alles goud wat er blinkt(denk aan de hoge investeringen die marktpartijen moeten doen om te kunnen mee-dingen), voorlopig overheerst het optimisme over PPS: PPS moet! En dus worstelen ooklokale overheden met de vraag hoe zij hun architectonische ambities kunnen combinerenmet het uitbesteden van het opdrachtgeverschap. Wanneer het rijk zijn ervaringen brederuitdraagt, kunnen gemeenten daar nuttige kennis aan ontlenen. Op het lokale niveauheeft de overheid net zo goed een voorbeeldfunctie.

Cilly Jansen, directeur Architectuur Lokaal

foto: Jurgen Huiskes

Architectuur LokaalArchitectuur Lokaal draagt door het verbeteren van hetopdrachtgeverschap bij aan een betekenisvolle en duurzameinrichting van stad en land in Nederland. Architectuur Lokaalricht zich op alle betrokkenen bij het opdrachtgeverschapmet de nadruk op ondersteuning van lokale bestuurders en raadsleden, om hen in staat te stellen weloverwogenbeslissingen te nemen. Daarbij is het uitgangspunt dat eengoede samenwerking tussen publieke opdrachtgevers (nationaal, provinciaal en lokaal), private partijen en ontwerpers essentieel is voor het ontstaan van ruimtelijkeen architectonische kwaliteit. Architectuur Lokaal beheerthet Steunpunt Ontwerpwedstrijden, dat uitschrijvers vanwedstrijden behulpzaam is bij de programmering van prijsvragen ten behoeve van de selectie van ontwerpers enprojectontwikkelaars.

OproepArchitectuur Lokaal wil

heel graag weten wat u vindt

van dit tijdschrift.

Via www.arch-lokaal.nl kunt

u meedoen aan een enquête.

Bij voorbaat dank voor

uw medewerking!

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:09 Pagina 2

Opgaven De Maas centraalNatuurontwikkeling langs verwaarloosde Maasoevers in Limburg. Een succesverhaal van een handvol doortastende mannenDorine van Hoogstraten

3Architectuur Lokaal #59

Inhoudsopgave

Lokaal MondiaalTracy Metz

RegieDurven en delenMarja van der Tas kijkt terug op acht jaar wethouderschap inApeldoorn. Voor het bereiken van kwaliteit is lef noodzakelijkIndira van ’t Klooster

OpgavenTransparantie en de burger In Vlissingen werd het bestaande gemeentehuis naar ontwerpvan Dirk Roosenburg uitgebreid en vernieuwdMarieke Berkers

Plekken voor kenniseconomie (3)De gemeente Enschede wil de creatieve sector aan zich binden door te investeren in levendige, gemengde gebieden Dirk Bergvelt

Woningcorporatie bouwt brede schoolDe Woonplaats ontwikkelt en beheert een voorzieningen-cluster. Aanvankelijk waren alle partijen huiverigMarieke Berkers

Dilemma’sEén snelweg maakt nog geen regenboog Zes jonge bureaus ontwerpen snelwegarchitectuur langs de A12. Nu nog een opdrachtgever die ze wil realiserenDirk Bergvelt

PraktijkRe:Actie Beeldkwaliteitplannen voor het buitengebied (2)Indira van ’t Klooster

De markt en de openbare ruimte Rotterdamse marktpartijen willen betere openbare ruimte.Als Van der Leeuwkring presenteren ze concrete voorstellenPatrick van der Klooster

Adressen ArchitectuurcentraNederland

Regie De KoperkwestieVoortvarend ging woningstichting Servatius aan de slag met een campusin Maastricht naar ontwerp van Calatrava. Tot er protest rees tegen dehoeveelheid koper in het ontwerpIndira van ’t Klooster

Opgaven Toegang tot de PeperklipWeinig Nederlandse gebouwen zijn roemruchter dan de Peperklip.Woningcorporatie Vestia schreef een prijsvraag uit voor nieuwe toegangentot dit icoon van de naoorlogse hoogbouwLisette Schoenmaker

18

04

07

10

14

16

20

22

23

24

05

Foto omslagThe Tishman Audiorium, The New School, New York (1997)‘De van origine Oostenrijkse decorontwerper en architectJoseph Urban immigreerde in 1912 naar Amerika. Van zijnoeuvre zijn maar een paar gebouwen bewaard gebleven: demodernistische New School for Social Research (1930).Zoals veel New Yorkers, ben ik vaak langs de enigszinsstrenge New School gelopen zonder te weten hoe wonderlijkhet er binnen uitziet. Een paar jaar geleden fotografeerde ik het onlangs gerenoveerde Tishman Auditorium. Hetauditorium kreeg de naam van Tishman Real EstateCompany, die waarschijnlijk de restauratie financierde.Volgens de restauratiearchitect, Rolf Ohlhausen, kwamende verbazingwekkend heldere kleuren pas aan de opper-vlakte na het verwijderen van tientallen lagen witte verf.’Brian Rose (1954) fotografeert architectuur en landschap-pen. Na 15 jaar in Nederland woont hij nu weer in NewYork. Zijn werk is onder andere aangekocht door hetMuseum of Modern Art en het Metropolitan Museum of Art.In 2004 verscheen zijn boek The Lost Border, the Landscapeof the Iron Curtain (Princeton Architectural Press).www.brianrose.com

Voor de cover van Architectuur Lokaal stelt telkens een anderearchitectuurfotograaf zijn mooiste archieffoto ter beschikking.

12

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:10 Pagina 3


Lokaal Mondiaal

De naam zegt het al: Millennium Park in Chicagomoest in het jaar 2000 open gaan, maar pas in2004 kon burgemeester Daley het lint feestelijkdoorknippen. Dat kwam niet doordat er te weiniggeld was voor het park, nee, er waren eerder teveel gulle sponsors die graag wilden meedoen metdit paradepaard van groene openbare ruimte in hethart van Chicago. Het park moest twee functiesvervullen: de binnenstad weer met Lake Michiganverbinden door een in onbruik geraakte spoor-emplacement te overkappen, en die overkappingmoest een groene plek voor iedereen worden.Millennium Park is een fascinerende case study inhet elkaar wederzijds versterken van de publiekeen de private sector.

Het was het wachten waard: het park heeft destoutste verwachtingen overtroffen. Drommenmensen trekken erheen, zowel toeristen als inwonersvan de stad. Om de gratis concerten bij te wonenbij het wufte openluchtpodium van Frank Gehry,om van de uitzicht op de stad te genieten, om in hetgras te liggen, om met de kinderen te wandelen, omop de stoep tegen Bush te protesteren, om naar dekunstwerken te kijken en vooral naar elkaar.

Anish Kapoor heeft er zijn enorme stalen hoog-glans jellybean neergezet, officieel Cloudgategeheten, die de mensen en de gebouwen in deomgeving als een lachspiegel vervormt. Van hetkunstwerk van de Catalaan Jaume Plensa gaat eenheel andere betovering uit: in twee glazen torensdie door een ondiepe reflectievijver worden verbonden projecteert hij, reusachtig uitvergroot enin slow motion afgedraaid, de gefilmde gezichtenvan duizend anonieme Chicagoans. Ze kijken jeaan, glimlachen en spuwen tenslotte een waterstraalin de vijver.

Het succes van het park straalt ook af op deomgeving. Het eerbiedwaardige Art Institute heeftde uitbreiding door Renzo Piano aangepast omerop aan te kunnen sluiten. De huizenprijzen inde omgeving zijn flink gestegen en de torens metkoopappartementen schieten uit de grond.Millennium Park is een succes omdat het eengroene verademing in de stenige stad is, zondercommerciële drijfveer. Het is een bij uitstek democratische stedelijke ruimte – een zeldzamecombinatie van gratis en upscale. Het is ook vande weinige plekken in de stad waar je niets vansegregatie merkt. Het publieke en het private gelddienen hier samen één en hetzelfde belang.

Millennium ParkMarkt en overheid creëren samen een groene oaseTracy Metz

Tracy Metz heeft in 2007 een LOEB Fellowshipaan Harvard University’s Design School, waar zezich verdiept in het fenomeen ‘down town’. Dit jaar bericht zij vanuit Amerika over ontwerp,opdrachtgeverschap en de stad.

Beeld van Mark di Suvero op een gesponsorde buitenexpositieruimte in Millennium Park

Een van de duizend inwoners van Chicago die JaumePlensa heeft gefilmd voor zijn kunstwerk inMillennium Park

De 'jellybean' van Anish Kapoor

Frank Gehry heeft behalve het muziekpodium ook een mooie slingerende brug voor het park ontworpen

Het muziekpodium van Frank Gehry; in het buizenstelsel is het geluidssysteem verwerkt.

De 'jellybean' van Anish Kapoor

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:10 Pagina 4


Regie

Het ontwerpen van een campus lijkt misschien geenvoor de hand liggende opgave voor een woningstich-ting, maar voor Servatius was het redelijk vanzelf-sprekend. Er is in Maastricht een tekort aan studen-tenwoningen en Servatius wilde het tekort aanstudentenwoningen oplossen. De gemeente en deUniversiteit Maastricht (UM) zochten naar manierenom studenten na hun studie in de stad te houden.Een campus met goede voorzieningen in de vormvan accommodatie voor startende ondernemingen,vooral UM-gerelateerd, zou beide wensen kunnenverenigen. De organisaties bundelden de krachtenen onderzochten de mogelijkheden. De universiteitis nog gedeeltelijk betrokken bij het project.Servatius Ontwikkeling, de commerciële poot vanServatius, is de opdrachtgever en inhoudelijk, pro-cesmatig en financieel de enige verantwoordelijke.

In zijn kantoor omschrijft chef d’equipe GuusRondagh op ontspannen wijze de verschillendeonderdelen binnen het Campusproject. Globaalomvat het programma, behalve 546 studentenunits,kantoorruimte voor startende ondernemers, winkels,horeca en sportfaciliteiten. Om dit tamelijk omvang-rijke programma (244.000 m3 in totaal) in ééngebaar op te nemen, ontwierp Calatrava een hoofd-gebouw van 360 meter lang, opgedeeld in kubussen,waarin het merendeel van de kamers en de studio’s isgesitueerd. Aan de voet van een 64 meter hoge torenkomt een sportcomplex. De huid van het gebouw zaluit gepatineerd koper bestaan, van dak tot plint, vanlamellen tot liggers. Overal. 176.000 kilo in totaal.Een ambitieus project, maar Rondagh blijft er tame-lijk rustig onder. De keus voor Calatrava en voor hetontwerp zelf is allemaal min of meer vanzelf gegaan.

Zijn probleem was aanvankelijk vooral het procesweer vlot te trekken, nadat de gesprekken waren verzand in financiële loopgraverij. ‘De directeur vanServatius, Leks Verzijlbergh, was enthousiast over deontwerpen van Calatrava. Dus ging hij hem opzoe-ken in zijn bureau in Zürich. Van aanbestedingsproce-dures was geen sprake, een woningcorporatie is geen overheidsinstantie. Het begon voortvarend, maar al snel sloeg de stemming om. Er was alleen maardiscussie over geld met de architect. Niemand bij dewoningcorporatie werkte nog serieus aan de voort-gang van het plan. Ik heb toen twee dingen vastge-legd met alle betrokkenen. Ten eerste dat er nooitdiscussie zou zijn over Calatrava. Hij is en blijft deenige kandidaat. Ten tweede dat we op een anderemanier naar geld zouden gaan kijken. Je kunt naarde kosten kijken, maar dan wordt alles duur. Fixeren

De KoperkwestieWoningstichting Servatius Wonen & Vastgoed in Maastricht is financieel en inhoudelijk verantwoordelijkvoor een bouwproject dat ruim 130 miljoen euro zal gaan kosten, dat maar ten dele te maken heeft metwoningbouw, naar ontwerp van een wereldberoemd architect. Met de Campus in Maastricht van SantiagoCalatrava toont Servatius zich een bevlogen en ambitieus opdrachtgever. Toch kwam de corporatie in conflict met de gemeenteraad en milieupartijen over de te gebruiken hoeveelheid koper in het ontwerp. De achtergronden bij De Koperkwestie.

Opdrachtgever in NL > Tekst: Indira van ’t Klooster > Beeld: Servatius Wonen & Vastgoed > Ontwerp: Santiago Calatrava > Opdrachtgever: Servatius Ontwikkeling

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:10 Pagina 5


Regie

op de kosten is een akelige manier van werken. Datwerkt belemmerend. Andersom is veel prettiger: watzijn de opbrengsten? Wat kunnen we verdienen?Goede huurders leveren goede voorwaarden vaninvesteerders. Op basis daarvan kun je naar de bank,en dan gunstige rentepercentages afdwingen.Financieren is niet moeilijk, het vraagt om een paarkleine rekensommen.’ Het vertrouwen in het projectkwam terug.

Het grootste probleem ontstond begin dit jaar. DeGroenLinks fractie van de gemeenteraad protesteerde,samen met het Universitair Milieu Platform Maastrichten het Waterschap Roer en Overmaas, tegen de grotehoeveelheid koper in het ontwerp. Het koper zou hetgrondwater vervuilen en daarmee schade aan hetmilieu toebrengen. Ook zou de toepassing van eendergelijke hoeveelheid zwaar metaal in strijd zijn methet in april 2006 gesloten coalitieakkoord waarin hetgemeentebestuur zich voorneemt om het gebruik vanzware metalen in de bouw te beperken. En tot slot zou de keus voor koper alleen berusten op eenesthetische voorkeur en niet een functionele nood-zaak. Een commissie van wijze mensen boog zichover de kwestie.

In termen van opdrachtgeverschap is dit een inte-ressante kwestie, omdat hier twee zaken lijken te conflicteren. Een opdrachtgever is verantwoordelijkvoor een goed ontwerp, maar ook voor een goede

inpassing in de omgeving. Als het erop aankomt, watweegt dan zwaarder: artistieke vrijheid of het milieu?Voor Rondagh ligt de kwestie niet zo zwart-wit: ‘Ik was erg verbaasd over deze aanval. Calatrava heeftvoor koper gekozen juist omdat het een duurzaammateriaal is, bovendien past het vanwege zijn kleurgoed in de groene omgeving. En aan dat bestuurs-voornemen was geen enkel beleid gekoppeld, geenwet, niets, er zijn andere voorbeelden van gebruik van

zwaar metaal, die zonder protest zijn goedgekeurddoor de raad.’ En dan, laconiek: ‘Ik ben er altijd vanuit gegaan dat de commissie ons in het gelijk zou stellen. We hebben dus ook geen alternatief materiaalbedacht.’

Desalniettemin leidde ‘de Koperkwestie’, zoals hetconflict al snel ging heten, tot kamervragen in deTweede Kamer en tot uitvoerig onderzoek van TNO.Een onafhankelijke commissie boog zich over dezaak en pleitte Servatius onlangs op alle punten vrij.De commissie was positief over de techniek met zeolietfilters, achtte het ontwerp niet in strijd met hetgemeentelijke Convenant Duurzaam Bouwen enmeldde dat het koper niet afkomstig is uit landen waarkinderarbeid voorkomt. De Welstandscommissie wasal akkoord. Rondagh: ’We hebben de bouwvergunningmeteen aangevraagd, en hopen nu echt snel aan deslag te kunnen.’

Maar begint het dan niet pas echt? De complexeontwerpen van Calatrava kunnen eenvoudig voorcomplicaties zorgen. Heeft Rondagh contact gezochtmet partijen die betrokken waren bij de bruggen overde Hoofdvaart in de Haarlemmermeer? ‘We hebbenhet staalconstructiebedrijf gecontracteerd dat destijdsde bruggen in Hoofddorp heeft gerealiseerd, VictorBuijk uit België. Hij heeft veel nuttige ervaring opgedaan over hoe te werken met een persoon alsCalatrava. En ik heb de documentaire De kronkelsvan een architect bekeken.’ In deze documentairedraait alles om het machtsspel tussen de directeurvan een woningbouwvereniging in Malmö enSantiago Calatrava. Onderwerp is een prestigieuzewolkenkrabber die al snel schrikbarend over debegroting gaat. Rondagh: ‘Ik kan genieten van demanier waarop die mannen met elkaar omgaan. Hard,compromisloos, maar er is ook terechte strengheidvan Calatrava om kwaliteit te bereiken. Daar leer ikmeer van dan van praten in de Haarlemmermeer.’Voor de uitvoering heeft Rondagh een eenvoudigeconstructie gekozen. ‘Aanvankelijk was er een bouw-teamovereenkomst met een aannemer, maar ook datliep steeds vast in gesprekken over geld. Daarom hebik het over een andere boeg gegooid. Wat zijn debelangrijkste partijen tijdens de bouw? Die partijen

[staal, koper, beton en installaties, red] zijn nu vertegenwoordigd in een alliantie. Servatius is daarvanzelfsprekend onderdeel van, alsook een facilitairbedrijf voor alle partijen. Iedereen heeft een convenantondertekend waarin onder andere is vastgelegd dathet ontwerp niet ter discussie staat, dus de architectis pro forma vertegenwoordigd, ook al omdat hij verantwoordelijk is voor de constructie.’

Al met al een vertraging van een jaar, waarinalleen al de koperprijs is verdubbeld. Rondagh haaltgemoedelijk de schouders op. ‘Die financiële ruimteis er, en er zijn altijd inkoopvariabelen.’ Hij kijkt naarbuiten. ‘Daar’, wijst hij, ‘komt de campus. In 2009 ishij gereed.’

InformatieGuus Rondagh, chef d’équipe, ServatiusOntwikkeling, Projectbureau Campus [email protected], T 043 328 42 20.

‘Ik kan genieten van de manierwaarop die mannen met elkaaromgaan. Hard, compromisloos.’

Financieren is niet moeilijk, het vraagt om een paar kleinerekensommen.

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:10 Pagina 6


Regie

We zitten in de zonnige achtertuin van Marja van der Tas. Even wil ze welaan de tafel blijven zitten, maar straks gaan we een stukje fietsen. ‘We kunnenbeter zelf gaan kijken naar wat er is bereikt, niet alleen erover praten’, zegt ze. Tussen 1998 en 2006 was Marja van der Tas wethouder ruimtelijkeontwikkeling, bouwtoezicht, monumentenzorg en kunst in de openbareruimte in Apeldoorn. In die periode werd de Kanaalzone omgetoverd totwoongebied, kwam het cultuurcluster in de binnenstad tot stand en werd eenbegin gemaakt met de aanleg van het Stationsplein. Kortom, er gebeurt nogalwat in deze gemeente met 156.000 inwoners. Van veel publieke gebouwenwas de gemeente zelf opdrachtgever. ‘Hoe vaak bouw je nu een theater? Eenziekenhuis? Een school? Gemeenten moeten hier bovenop zitten en hetopdrachtgeverschap vooral niet uitbesteden. Het zijn ruimtelijke en bestuur-lijke hoogtepunten. Het gaat om grote bedragen, er bestaat snel de neigingom te bezuinigen, de eerder geformuleerde ambities bij te stellen. Maar juistbestuurders moeten de regie houden. Een nieuw publiek gebouw is een kansom iets toe te voegen aan de stad.’ Dat betekent overigens niet dat eengemeente overal voor topkwaliteit moet kiezen. ‘Besturen is ook denken inkansen, niet altijd voor het beste willen gaan, dat kan niet, maar je kunt welkeuzes maken, de stad zoneren in meer en minder prestigieuze gebieden.Durf te kiezen!’

Om dat te kunnen doen, moet een bestuurder wel een visie hebben. Waarbegin je als zojuist geïnstalleerd wethouder met het formuleren van beleid?‘De eerste stap is identificeren wat van belang is. Apeldoorn bijvoorbeeld is eendorp met stedelijke voorzieningen. Apeldoorn is ook een groene gemeentemet een groot buitengebied. Het is niet voor niets dat de Triënnale 2008 [overlandschap, red.] hier plaatsvindt. Op het Stationsplein komen veel ambitiessamen. In maat en schaal past het Apeldoorn, het plein nodigt uit tot ont-moeting, de dennenbomen verwijzen naar de Veluwe. Het is interessant omdit Stationsplein te vergelijken met dat van Arnhem en Nijmegen. Die stedenzijn even groot, maar in hun stationsgebieden komen hele andere ambitiestot uiting. Van belang is ook de aandacht niet alleen op architectuur te richten,maar ook op omliggende beleidsvelden: natuur, verkeer, openbaar vervoer,parkeren en herstructurering. En als je echt iets wilt bereiken, kleur wiltbekennen, moet je ook investeren in het ambtelijk apparaat. In Apeldoorngaat dat nog vrij makkelijk. Er is een aantrekkelijke mix van nieuwbouw, herstructurering, nieuwbouw, groen, er gebeurt hier veel.’

En als je dat allemaal hebt geregeld, wat is dan nog essentieel voor goedbeleid en een brede visie? Marja van der Tas denkt even na. ‘Het allerbelang-rijkste voor mij was ruimte laten voor andere initiatieven, voor anderegedachten en voor gebruikers. Dat is ook het allermoeilijkste. Niet alles

Durven en delen

Kwaliteit, visie en duurzaamheid in de (on)gebouwdeomgeving komen niet vanzelf. Het vereist een helderevisie van bestuurders op architectuur en stedenbouw,maar ook op groen, recreatie, verkeer en het oplossenvan parkeerproblemen. Dat stelt Marja van der Tasna acht jaar wethouderschap in Apeldoorn. Maarvooral is durf onmisbaar. ‘Durf te investeren, durf tedelen, durf te kiezen. Het is leuk om kleur te bekennen!’

Architectuurbeleid > Tekst: Indira van ’t Klooster > Beeld: Maarten van Schaik

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:10 Pagina 7

Regie


#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:10 Pagina 8


Regie

alleen willen doen. Niet te elitair zijn. Het debat vermaatschappelijken. Datdoen we in Apeldoorn al jaren via een burgerlid in de commissie ruimtelijkekwaliteit, maar ook via wijkraden horen we de ideeën van burgers. We bouwenniet voor architecten of opdrachtgevers, maar voor mensen. En aanpassingenachteraf zijn altijd duurder. Durf te delen! Ideeën, enthousiasme.’ Het is eenwankel evenwicht, want een bestuurder moet natuurlijk niet altijd zwichtenvoor protest. Bij de verbouwing en uitbreiding van Theater Orpheus en hetWalter Boscomplex [een van de grootste kantoren van de Belastingdienst,red] waren de bezwaren van de omwonenden tegen maat en schaal van denieuwbouw niet gering. Misschien juist daarom is Marja van der Tas zichtbaartevreden over het eindresultaat als we later op de middag inderdaad langs aldeze projecten fietsen.

Dat neemt niet weg dat bestuurders en deskundigen het niet alleen voorhet zeggen moeten hebben. ‘Ik ben voorzitter van het VACpunt Wonen[Vrouwen Advies Commissie, red]. Uit overtuiging dat de lokale VAC’s praktische deskundigheid en consumentendeskundigheid kunnen meegevenaan de ontwerper. Zeker als iets is bedoeld voor bewoners moeten zij eenbelangrijke stem hebben. Kunst in de openbare ruimte bijvoorbeeld. We zullen

ermee moeten leren leven dat artistieke waarde niet alleen wordt bepaalddoor een klein clubje deskundigen. Die autonomie moeten we delen, mede-verantwoordelijkheid organiseren. Datzelfde geldt voor architectuur. Het gaat om meer dan het gebouw alleen, het gaat om ruimte scheppen,fysieke ruime, openbare ruimte, elkaar ontmoeten en dat dan integreren metdetaillering, materialen, cultuurhistorie, groen en kunst.’ Maar het is vooralin de herstructureringsgebieden dat alles met alles samenhangt. ‘Daar is alleszo kwetsbaar en het geld is zo beperkt. Daar heb ik geleerd hoe je elkaar overde streep trekt, hoe iedereen iets meer moet bijdragen. Durf te investeren. In parkeervoorzieningen, in groen, in materialen, in detaillering. Anders loopje elkaar te marginaliseren. Investeer ook in mensen, in coalities op termijn,in een grotere kring van betrokkenen. Opdat je achteraf niet het gevoel hebt:is dit het nou? Had dat nu niet beter gekund?’

Ze onderbreekt haar betoog als een blauwe libel op een blauw waterkannetjeop de tafel neerstrijkt. ‘Kijk, dat soort details, daar loop ik warm voor, klein,kwetsbaar maar zeer aanwezig en zo mooi.’ Het zou als metafoor voor deherstructureringsopgave kunnen dienen in de zin dat kwetsbare schoonheid

eerst opgemerkt moet worden, dat door omstandigheden iets moois kan ontstaan en dat het totaalbeeld belangrijker is dan de afzonderlijke objecten.Dan gaat het dus om regie uitoefenen en lef hebben. Vooral als de eeuwigeroep om bezuinigingen de overhand dreigt te nemen. Is rekenen de afgelopenjaren belangrijker geworden dan tekenen? ‘Ja, maar daar wil ik niet voorzwichten. Binnen financiële randvoorwaarden iets goeds maken is somsmoeilijk, maar iets goeds wint aan waarde, het is een vorm van voorinvesteren.Als rekenen prevaleert worden parkeeroplossingen bijvoorbeeld mindergoed. Er is te weinig aandacht voor de ruimte om het gebouw heen. Die aandacht moet een wethouder echt afdwingen. Marktpartijen zijn vaak teafwachtend. Die gaan pas bouwen bij financiële zekerheid, als 70% van dewoningen is verkocht. Maar een gemeente kan en moet durven voorinvesteren,gewoon beginnen, niet wachten, risico nemen.’

Maar projectontwikkelaars verwijten toch juist de overheidspartijen gebrekaan lef en visie? ‘Ik bestrijd dat. In het cultuurkwartier hebben we het theater en het museum in eigen hand gehouden. Zo kwamen die projectenveel sneller tot stand dan wanneer we op marktpartijen hadden moetenwachten. Het stationsgebied is een PPS-constructie. Vanwege de schroomvan de marktpartijen is het de gemeente geweest die de start van de bouwvan een appartementencomplex heeft doorgezet. De marktpartijen durfdendat niet, appartementenbouw bij een stationsgebied in aanbouw, dat is com-mercieel een driedubbel risico. Maar als je niet ergens begint, komt er nooitiets tot stand. Daadkracht is belangrijk. Zo blijven burgers betrokken bij depolitiek.’

Dat de rol van burgers belangrijk is staat voor Marja van der Tas vast. ‘Depolitiek heeft een slecht geheugen. Continuïteit van beleid in de openbareruimte moet georganiseerd worden over de bestuursperioden heen. De politiekis daartoe zelf niet altijd in staat, uit onwil, uit onwetendheid. Maar de burgerij kan op zijn strepen gaan staan. Je moet je verhaal blijven vertellen,de ambities in leven houden. Ik doe dat zelf ook nog elke dag. Het gaat eromenthousiasme in het veld genereren.‘ En dan kunnen er onverwachte dingengebeuren, die weten te verrassen. Zoals een libel op een waterkan.

InformatieMarja van der Tas (1958) was CDA-wethouder in Apeldoorn tussen 1998 en 2006. Sinds kort is ze bestuurslid bij Architectuur Lokaal. Daarnaast is ze onder andere voorzitter van de VROM-Raad, de Veluwecommissie, deprovinciale commissie Fysieke Leefomgeving van Overijsel en de Raad van Commissarissen van woningcorporatie De Goede Woning. Haar eigen bedrijf TasK 4 You adviseert overheids- en non-profitorganisaties bij beleids- en organisatievraagstukken.

‘We zullen er mee moeten leren leven datartistieke waarde niet alleen wordt bepaalddoor een klein clubje deskundigen.’

‘Vanwege de schroom van de marktpartijen is het de gemeente geweest die de start van de bouw van een appartementencomplex heeft doorgezet.’

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:12 Pagina 9


Opgaven

VlissingenTransparantie en de burgerDe Vlissingers zijn trots op hun gerenoveerde gemeentehuis, maar een zekere nuchterheid past bij hen.Deze instelling is kenmerkend voor zowel de architectuur als het proces van renovatie. En dus is zorgvuldigomgegaan met de al aanwezige kwaliteiten en de belangen van allerlei betrokkenen.

Dossier De Gemeente: gemeentehuizen > Tekst: Marieke Berkers > Beeld: Rob ‘t Hart > Ontwerp: Kuiper Compagnons > Opdrachtgever: gemeente Vlissingen

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:12 Pagina 10

De stad Vlissingen kent een turbulente geschiedeniswat haar stadhuizen betreft. Een brand na eenEngels bombardement in 1810 betekende het eindevan een prachtig renaissancepand. Vervolgensbetrok het stadsbestuur het barokke Van Dishoeck-huis. Over de bestemming van dit monumentwerd jarenlang getwist, nadat het bestuur het verliet: wel of niet verplaatsen, slopen, behoudenen herbestemmen? Uiteindelijk is het van lieverleein de jaren tachtig gesloopt. Het stadsbestuur wasinmiddels verhuisd naar een stadhuis dat in 1943door Dirk Roosenburg was ontworpen. Het werd,

vertraagd door de Tweede Wereldoorlog enwederopbouwperiode, pas in 1962 opgeleverd.Eind jaren negentig besloot het gemeentebestuurdat het gebouw niet meer voldeed aan de eisenvan nu en dat gezocht moest worden naar eenoplossing. Zou wederom een markant gebouwgesloopt worden? De traditie van verlies en sloopkleurde de discussies rond deze vraag enRoosenburgs gebouw werd gespaard. Beslotenwerd over te gaan tot een grondige renovatie.Maar dan wel een die een gebouw zou opleverenmet een bepaald cachet, vertelt Frank Priem,directeur grondgebied. Daartoe was van belangeen architect aan te stellen van naam, zo besloothet bestuur. Na een Europese aanbesteding werdWytze Patijn van KuiperCompagnons geselec-teerd. Hij ontwierp een gebouw dat past bij deVlissingse nuchterheid. Vlissings cachet betekentgeen extravagant gebouw, maar een architectuurbestaand uit duurzame materialen.

Welke aspecten zijn een gegeven bij renovatietijdens het bouwproces? Priem noemt ze op.Mensen hebben emoties ten aanzien van hetgebouw. Daarom voerde Ingenieursassociatie Vanden Bos & De Jongh, die ook het programma vaneisen opstelde, in opdracht van de gemeentegesprekken met gebruikersgroepen en hield eenenquête. Ook stond het materiaal waaruit de

architectuur bestaat ten dele al vast. Daarnaast iser sprake van cultuurhistorie waar op verant-woorde wijze mee om moest worden gegaan.Voor de volledigheid ging de gemeente bovendienna of de nabestaanden van Roosenburg formeel ofinformeel nog iets te zeggen hadden over eeneventuele renovatie. Dit bleek niet het geval.Tenslotte moet bij renovatie rekening gehoudenworden met dubbele verhuiskosten: uithuizing enterugverhuizing.

De Vlissingse aanpak van de renovatie wordtgekenmerkt door het maken van doordachte keu-zes van organisatorische aard. Priem vertelt datzijn ambitie was een ‘mensonafhankelijk gebouw’te realiseren. Dit is een gebouw waar geen werk-plekken zijn die zijn ontworpen naar individuelesmaak. Alle kamers van de wethouders zijn bij-voorbeeld gelijk en neutraal. Het bevordert rust bijmedewerkers in het gebouw. Ook werd beslotenom twee interne projectleiders en één externeprojectleider aan te trekken. Deze constructie hadals voordeel dat geprofiteerd kon worden van tweekwaliteiten die het proces van bouwen vaak tengoede komen. De gedachte was dat een interneprojectleider, als direct betrokkene, extra gemoti-veerd zou zijn. Hij zou later immers komen werken in het gebouw waarover hij zelf meedacht.Eén van de twee interne projectleiders was bovendien gekozen omdat hij al zijn hele leven bijde gemeente werkte en daarmee de perfectegebruikersdeskundige zou zijn. De broodnodigeobjectiviteit kwam van iemand die meer van eenafstand naar het proces keek. Met het aantrekkenvan een externe kracht kon tevens ontbrekendeinterne kennis worden aangevuld. Weldoordachtwas ook het plan de renovatie te laten voltrekkenin één bestuursperiode, zodat de bestuurlijkemotor achter het project, wethouder Kees deKeijzer, het binnen zijn eigen bestuursperiode zoukunnen voltooien. Deze keuze had als voordeel datde kans op politieke wisseling van de wacht, endaarmee het risico van vertraging van het proces,gering was.

Tijdens de selectieprocedure ontstond grootvertrouwen in Wytze Patijn. Hij werd daaromlater ook gevraagd de directievoering op zich tenemen. Bovendien voldeed zijn visie het duidelijkst

aan het programma van eisen. Transparantie iseen begrip dat niet meer weg te denken valt uithet hedendaagse Nederlandse politieke jargon, endaarmee ook niet uit het programma van eisenvoor gebouwen voor openbaar bestuur. Het pastbij de tijd van de mondige burger en het openbaarbestuur als dienstverlenend bedrijf. Patijn haaktedaar letterlijk op in. Zo liet de architect debestaande monumentale bakstenen gevel van deraadzaal afbreken en vervangen door een glazenfaçade. Wanneer er tegenwoordig wordt vergaderd,kan de voorbij fietsende burger de gemeenteraadzien zitten. De bestaande sobere binnenplaats werdoverdekt en het atrium geldt nu als openbaar.Burgerzaken huist nu in deze lichte open ruimte.En was het in de zestiger jaren nog de koningindie de opening van het nieuwe gebouw verzorgde:in het Vlissingen van nu knipte een delegatie afgevaardigde bewoners het lintje door.

InformatieFrank Priem is bereikbaar via de heer K.C. (Rijni) de Witte, senior [email protected], T 0118 47 91 01KuiperCompagnons, www.kuiper.nl


Opgaven

De ambitie was een ‘mensonafhankelijk gebouw’ te realiseren.

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:12 Pagina 11


Opgaven

In de weelderige botanische tuin, de Jochumhof aande Maas in Steyl, vertellen de Venlose wethouderPeter Freij en projectleider Keesjan van den Herikover hun gezamenlijke missie: de Maascorridor.Dat is een verzamelnaam voor 46 projecten dieworden uitgevoerd in een langgerekt gebied rondVenlo. De projecten, die allemaal een relatie met hetMaaswater hebben, streven verschillende doelenna: hoogwaterbestrijding, natuurontwikkeling enrecreatie. Ieder project wordt onder leiding vanéén van de partners voorbereid, uitgewerkt engerealiseerd. De bindende persoon is Van denHerik, die per project door de verantwoordelijkeinstantie wordt ingehuurd. Zijn rol is daardoorrelatief vrij, hij is nergens in vaste dienst. Hijspreekt niet alleen de officiële partners van deMaascorridor, maar gaat ook op de koffie bij deboer die zijn bouwland liever niet overlevert aanhet onkruid en de inwoner van Venlo die sinds jaaren dag zijn hond uitlaat in de omgeving. Zo doet hijkennis op, brengt belanghebbenden met elkaar incontact en weet bewoners te enthousiasmeren.

De Maascorridor heeft zijn wortels in de jarennegentig. Na de overstromingen laaide de discussieover de beste aanpak van het hoogwater op. Derijksoverheid beloofde dat na tien jaar 70% van debevolking veilig zou zijn en in het rapport van deCommissie Boertien die zich over deze problematiekboog, stonden genuanceerde aanbevelingen. Ermoesten noodkades komen en op lange termijnmoest de rivier meer ruimte krijgen. De Maas wastot 1995 een onbedijkte rivier geweest die stroomdedoor een landschap dat geleidelijk opliep. Bijhoogwater overstroomden de oevers geleidelijk en

voorspelbaar. Na de bedijking zijn dorpen en stedenbeschermd tot een bepaalde Maaswaterstand. Alsde rivier ooit hoger komt - en alle voorspellingenwijzen daarop - dan zal het water op een niet tevoorspellen plek sneller, hoger en gevaarlijker zijndan ooit.

Op de lange termijn is het effectiever om de riviermeer ruimte te geven, daar zijn de deskundigen hetover eens. Het verlagen van oevers en aanleggenvan nevengeulen zorgt dat het overtollige water wegkan stromen. In de tussentijd kunnen op die oeversnatuurgebieden ontstaan, Galloway runderen grazenen mensen wandelen, fietsen en in de geulen kanmen kanoën. Maar de rijksoverheid heeft zich bijnauitsluitend gericht op het aanleggen van kades,andere initiatieven zijn er volgens Freij nog niet uit de koker van Rijkswater staat gekomen en het

In Venlo klonken al in 1993 geluiden om meer met de Maasoevers te doen. De stad had de rug naarde Maas gekeerd en in de omgeving hadden de oevers een agrarische bestemming. Daardoor was hetwater niet bereikbaar voor recreanten. Het extreme hoogwater van 1993 en 1995 drukte de gemeentenog eens met de neus op de feiten: er moest een integraal plan komen om de rivier de ruimte te gevenen tegelijk de oevers beter te benutten. Een nieuw college nam in 2000 een projectplan aan voor deMaascorridor.

Water en Landschap > Tekst: Dorine van Hoogstraten > Foto's: Dorine van Hoogstraten en Joost Geeraedts Opdrachtgevers: Gemeente Horst aan de Maas, Gemeente Arcen & Velden, Gemeente Maasbree, Gemeente Venlo, Provincie Limburg, Stichting het Limburgs Landschap, Staatsbosbeheer, Rijkswaterstaat De Maaswerken, WaterschapPeel & Maasvallei, Wereld Natuur Fonds, ministerie van LNV

De bindende persoon is nergens in vaste dienst.

De Maas centraal

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:12 Pagina 12


Opgaven

budget is op. Reden voor de gemeente Venlo omsamen met buurgemeenten, provincie, natuurbe-schermingsinstanties en andere partijen in de regiode krachten te bundelen en zelf het initiatief tenemen voor een duurzame oplossing. In 2000tekenden zij een convenant waarin al geplande ennieuwe projecten werden gebundeld tot één plan.

Het projectplan voor de Maascorridor bevatteeen integraal en helder verhaal zonder begroting.Die begroting ontbrak omdat de makers vreesdendat het benodigde bedrag de betrokken partijen zouafschrikken. Toch was Freij vanaf het begin zekervan zijn zaak: 'Voor een goed plan vind je altijd geld.'De Maascorridor maakte vervolgens een vliegendestart. De gemeente Venlo verkocht bijvoorbeelduiterwaarden aan het Limburgs Landschap, die zesindsdien beheert. De provincie, de PostcodeLoterij en de gemeenten investeerden al in de eerste jaren forse bedragen in projecten als hetMaasoeverpark Blerick, de Océ-weerd en

Raaijweide. Alles bij elkaar is in zeven jaar 329 hectare riviernatuur gerealiseerd. Die gebiedenzijn toegankelijk voor fietsers en wandelaars enbeschikbaar voor rivierverruiming. Bij ieder projectdat van start gaat of wordt opgeleverd, organiseertVan den Herik een feest; successen moet je delenzodat de bevolking zich betrokken voelt.

De Maascorridor is een succesverhaal van mannen die door doortastend optreden, creatiefdenken die met hun geloof in het welslagen vanhet plan meer weten te bereiken dan velen voormogelijk hadden gehouden. Hun maatregelen voor de hoogwaterbestrijding hebben vooral effectin het gebied stroomopwaarts: tot aan Roermondzijn ze blij met de Maascorridor. Maar als er nuextreem hoog water zou komen? Dan heeft Venloeen probleem. Als de kades overstromen is de stadeen badkuip en kan het water niet meer weg. Maarhet lijkt er op dat ook anderen het voorbeeld vande Maascorridor willen volgen, ook gemeentenstroomafwaarts, en dat kan Venlo ten goede komen.Dat is de enige manier om op de lange termijn deveiligheid te garanderen. Dat weten Freij en Vanden Herik zeker.

InformatiePeter Freij, [email protected], T 077 359 62 12 Keesjan van den Herik, [email protected]

De begroting ontbrak omdat de makers vreesden dat het benodigde bedrag de betrokkenpartijen zou afschrikken.

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:12 Pagina 13

De Nederlandse economie moet het hebben van techniek en kennisgemixt met creativiteit en cultuur. Veel gemeenten willen hier ruimtevoor vrijmaken. Bedrijven in de creatieve sector vragen om levendige,gemengde gebieden waar je kan werken, wonen en uitgaan. Als degemeente dat voor elkaar krijgt, snijdt het mes aan meer kanten. Je hebt én werkgelegenheid én een boeiende buurt. Zoiets vraagt omeen goed samenspel tussen beleid en particulier initiatief. Dat is te zien inRoombeek, het Enschedese laboratorium waar de gemeente van eenramp iets moois maakt. Ze zijn nog niet klaar, maar de oogst wordtzichtbaar.

Bedrijventerreinen > Tekst: Dirk Bergvelt > Beeld: Het Roozendaal (p.15): SeARCH; Het Brouwhuis (p.14): IAA architecten > Ontwerp Het Roozendaal: SeARCH; Het Brouwhuis: IAA architectenOpdrachtgever: Het Roozendaal: gemeente Enschede; Het Brouwhuis: ING RealEstate


Opgaven

Plekken voor kenniseconomie(3)

Na de vuurwerkramp van mei 2000 heeft Enschedesamen met honderden bewoners een nieuw begingemaakt. En met succes. Roombeek staat er in-middels bij als een expositie over stadsontwikkelingmet particuliere opdrachtgevers. Minder bekendis, dat ook veel ondernemers en kunstenaars diehun atelier in de wijk hadden, werden getroffen.Daardoor was de opgave ook om cultuur enbedrijvigheid hun plaats te geven in de nieuweontwikkelingen. Het stedenbouwkundige plan vanPi de Bruijn, dat de structuur en de spelregels voorde herbouw geeft, is uitdrukkelijk gebaseerd opmenging van functies. In delen van Roombeek ligthet accent op wonen. Daar kwamen kavels dieruim genoeg zijn voor woonwerkpanden. In hetnoorden van de wijk ligt de verhouding omgekeerd:een accent op ruimte voor bedrijven aangevuldmet de mogelijkheid om woningen te bouwen. Dat sluit aan bij de oude situatie. Er stonden forsefabriekshallen. Aan sommige is nog te zien hoe zijde explosie opvingen. Roombeek is alles behalve

een zee van eengezinswoningen. De stedenbouw-kundige structuur blijft gedifferentieerd met opcentrale plekken grote bouwmassa’s. Die vragenom bijbehorende opdrachtgevers. Het meest spannende van deze wijk is het samenspel vangemeente, ontwerpers en een paar honderd begin-nende projectontwikkelaars die hun eigen pandbouwen. Toch hebben ook professionele bouwershun bijdrage geleverd. Woningcorporaties enmarktpartijen namen behalve hun kennis huninvesteringscapaciteit mee. Zo heeft alleen al cor-poratie De Woonplaats 60 miljoen geïnvesteerd (1).Dat sloeg neer in projecten die te groot zijn voorhet budget van de individuele Roombeker.

Roombeek is een goede plek voor kennisecono-mie: bedrijven kunnen meeliften op de kwaliteitvan de woningbouw, de openbare ruimte en devoorzieningen. Gemeente en Waterschap Reggeen Dinkel hebben samengewerkt om de beek diede wijk haar naam geeft terug te brengen in hetstraatbeeld. Een duidelijke verrijking. Een sterkpunt van de wijk is ook het Kunstkwartier, dat depositie van Enschede als culturele hoofdstad vanhet oosten gaat versterken. Woningbouw, openbareruimte, openbare gebouwen, het zijn allemaalpunten waar wethouder Roelof Bleker, supervisorPi de Bruijn en het projectbureau Roombeek eenstevige vinger in de pap hebben. Bij de uitbouw vande bedrijvigheid werkt de wijk verder met sterkepunten die er al waren. Want Roombeek was tentijde van de ramp bezig om uit het dal te klimmendat de sluiting van de textielindustrie had veroor-zaakt. Kunst en cultuur waren al stevig in de wijkvertegenwoordigd met de kunstenaars die zich inde jaren negentig vestigden in de leegstaande textielfabriek Het Roozendaal. De klap van mei2000 blijkt achteraf een impuls te zijn voor verdere

Bedrijven kunnen meeliften op de kwaliteit van de woningbouw, de openbare ruimte en de voorzieningen.

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:12 Pagina 14


Opgaven

ontwikkeling van de wijkeconomie. Door het vertrek van Grolsch naar een nieuwe vestiging aande rand van Enschede ontstaat letterlijk ruimtevoor de productie van kennis. Een voormalig kantoorgebouw van Grolsch biedt nu plaats biedtHet Telematica Instituut, een gezaghebbend kennis-centrum op het gebied van informatietechnologie.Een ander Grolschgebouw dat blijft bestaan is Het Brouwhuis dat onder dezelfde naam wordtherontwikkeld. Op de begane grond blijft het bierschuimen. Hier komt horeca. Dan zijn er drie verdiepingen voor innovatieve bedrijven op hetsnijvlak van media, kunst en technologie. Op debovenste lagen komen loftachtige appartementen,waarin de originele brouwerij herkenbaar moetblijven. Zo wordt binnen één gebouw gerealiseerdwat ook voor Roombeek als geheel de bedoelingis: je moet er kunnen werken, wonen en uitgaan.Opdrachtgever is hier ING RealEstate met IAAarchitecten als ontwerper.

De textielfabriek annex culturele broedplaatsHet Roozendaal werd zwaar beschadigd en de toekomst was onzeker. Een studie van architectBjarne Mastenbroek maakte duidelijk hoe Het

Rozendaal behouden kon blijven met nieuwefuncties en met toevoeging van een deel nieuwbouw.SeARCH Architects verzorgde ook het verdereontwerp (met de gemeente als opdrachtgever). Netals bij Het Brouwhuis is het programma gevarieerd:behalve het volgend jaar te openen museum TwentseWelle met bijbehorende horeca komen hier ookateliers, expositieruimtes en woningen. TwentseWelle wordt (vanaf maart 2008) een attractiefmuseaal centrum over de geschiedenis en de toekomst van wonen in Twente. Onlangs werd hethoogste punt van de bouw bereikt met de koepelvan de bijbehorende sterrenwacht. In een ander oudfabriekspand komst straks het Cremer Museum,een kunstcentrum waaraan de uit Enschedeafkomstige schrijver en schilder Jan Cremer zichheeft verbonden. En toch is Roombeek ookbedoeld als bedrijventerrein. ING Real Estate isals ontwikkelaar actief op de ruim zes hectare vanRoombeek waar bedrijven worden geconcentreerd.ING Real Estate is een centrale speler, maar hetopdrachtgeverschap is gemengd. Want zoals teverwachten in Roombeek, er is ook volop gelegen-heid voor ondernemers om hun eigen pand te ontwikkelen op een bedrijfskavel.

Over de hele wereld is de planeconomie uit demode. Het idee is nu dat alles goed komt, als decreativiteit van ondernemers de ruimte krijgt.Roombeek leert dat ruimte voor creatieve onder-nemers toch vraagt om planning. De overheid kanniet verordonneren, wel verleiden. Veel stedenhebben de ambitie om een creatieve stad te worden.Of dat lukt hangt af van de omstandigheden, maarer valt wel degelijk te sturen. Hoe je dat aanpakt?Gemeentebestuurders die hier meer over willenhoren kunnen hun licht opsteken bij hun collega’sin Enschede.

(1) Binnenlands Bestuur 20 juli 2007, blz. 36.

InformatieRoelef Bleker, wethouder, [email protected] van Snellenberg, ProgrammamanagerRoombeek, Gemeente Enschede, T 053 484 83 [email protected], www.search.nlIAA Architecten, www.i-aa.nlING RealEstate, www.realestate.com

Roombeek leert dat ruimte voor creatieve ondernemers toch vraagt om planning.

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:12 Pagina 15

16

Wat betekent het voor een woningcorporatie omopdrachtgever te zijn van een onderwijsinstellingen wat zijn de consequenties hiervan voor eenschool? De keuze van de gemeente Enschede omwoningcorporatie De Woonplaats in de arm tenemen zorgde bij aanvang van het proces voortwijfel bij de achterban van de gemeente. Ook voor de scholen was de situatie onbekend. Is eencorporatie niet te commercieel ingesteld om opmaatschappelijk verantwoorde wijze een voorzie-ningencluster te realiseren? En wat als De Woon-plaats de school opeens uit handen zou geven?Niet alleen de gemeente maakte een gewaagdekeuze. Dat deed De Woonplaats ook.Medewerkers van de woningcorporatie twijfeldenbij aanvang van het project of de leiding een goedekeuze had gemaakt. Zou het ontwikkelen van eenbrede school uiteindelijk wel rendabel blijken?

Samenwerking met een woningcorporatie kentzowel positieve als minder positieve kanten, daar-over zijn Bert Lambeck, directeur van de openbarebasisschool Roombeek en Linda Tukkers, directeurvan de Christelijke school Anna van Buren, het

eens. Aan de ene kant neemt een woningcorporatieveel zorgen uit handen, zoals bijvoorbeeld hetbeheer, hét zorgenkind van elke brede school.Goed beheer is van groot belang voor het functio-neren van een complex als Prismare dat bestaat uitdrie basisscholen, winkels, een kinderdagverblijf,een theater, horeca, zorgwoningen en verenigingenzoals bijvoorbeeld de EHBO en organisaties dieop sociaal en cultureel niveau activiteiten en programma’s bieden aan Turkse en Marokkaansewijkbewoners. Een woningcorporatie is gewend inlange termijnen te denken en verliest daarom hetbeheer niet snel uit het oog. Tukker geeft aan dateen school nooit een beheerder in dienst had kunnen nemen. Een ander voordeel is volgenshaar de bouwkundige kennis waarover een corporatie beschikt. ‘Zo’n partij heeft werkelijkverstand van bouwmaterialen, kennis die eenschoolbestuur mist.’

Maar er is ook een keerzijde. Zo ontbeert eenwoningcorporatie kennis van zaken op onderwijs-kundig vlak. Zij is minder goed in staat te denkenvanuit het perspectief van ouders of leerkrachten.Een schooldirecteur moet zich gedurende hetbouwproces voortdurend bewust zijn van het feitdat zaken die voor een school vanzelfsprekendzijn, niet automatisch bij een architect of woning-corporatie bekend zijn. Ondanks de werkwijzevan de architect, Olaf Hübner van het Duitse

Architectuur Lokaal #59

Opgaven

De gemeente Enschede gaf vier taken uit handen aan woningcorporatieDe Woonplaats bij de bouw van de brede school Prismare in de weder-opbouwwijk Roombeek. Zo werd de woningcorporatie opdrachtgever,beheerder, eigenaar en exploitant. Voor alle partijen was dat een gedurfdscenario. Hoe kijken ze er nu op terug?

Scholenbouw > Tekst: Marieke Berkers > Beeld: De Woonplaats, Olaf Hübner, Plus+Bauplanung (tekening)Ontwerp: Plus+Bauplanung > Opdrachtgever: woningcorporatie De Woonplaats

Woningcorporatie bouwt brede school

Een woningcorporatie is gewend in lange termijnen te denken enverliest daarom het beheer nietsnel uit het oog.

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:12 Pagina 16


Opgaven

architectenbureau Plus+Bauplanung, die zichheeft gespecialiseerd in op participatie gerichteontwerpprocessen, ging er toch wel eens wat mis.Bijvoorbeeld de hoogte van de wasbakken in dekleuterklas. Daar is niet goed over nagedacht. Alsgevolg daarvan hangen de wasbakken nu hogerdan de kleuterhanden reiken. Lambeck noemt verkeersveiligheid. De school opende de deurenop het moment dat aan andere delen van hetgebouw nog werd gebouwd. Dat was niet optimaalvoor de veiligheid van de leerlingen. ‘Wanneer jeeen gebouw in eigen beheer bouwt, heb je enkel temaken met dat ene gebouw. Zo heb je de opleveringen daarmee de veiligheid in eigen hand’, aldusLambeck. Toch zijn beide directeuren het eens dat de positieve kanten zwaarder wegen dan denegatieve. Een brede school biedt veel meer moge-lijkheden dan een autonome school in de wijk.Bovendien, een woningcorporatie is goed in probleemoplossend denken.

Fons Catau, directeur van De Woonplaats,onderkent de risico’s die hij nam met zijn besluitmee te werken aan de realisatie van Prismare.Desalniettemin had hij vanaf een vroeg stadiumvertrouwen in de onderneming, ook financieel.

De bouw van een brede school past in de holistischebenadering van wonen die De Woonplaats uit-draagt. ‘Wonen is een breed proces. Het gaat eromde mensen kansrijk te maken.’ Hij meent dat juist ineen wijk als Roombeek, waar niet alleen kansrijkemensen wonen, het belangrijk is te zorgen dat erprogramma’s voor ontwikkeling zijn. ‘Voor lang-durige woonkwaliteit moet je een stevig stedelijk

Een woningcorporatie ontbeertkennis van zaken op onderwijs-kundig vlak.

weefsel creëren,’ vertelt Catau. Onderwijs speeltdan een belangrijke rol. Wanneer de voorzieningenin een wijk goed zijn, gaat de kwaliteit van wonenen daarmee ook de kwaliteit van een wijk omhoog.Een nobel streven, maar hij wil natuurlijk ook rendement realiseren: levert het ontwikkelen enexploiteren van een brede school ook wat op?Jazeker. Met een goed voorzieningencluster stijgtde waarde van het onroerend goed. Samen met de200 woningen in de wijk die De Woonplaats al bezit,zal haar dat uiteindelijk geen windeieren leggen.

Alle partijen benadrukken dat voor het welslagenvan het proces commitment van groot belang is,ook van de gemeente. Roelof Bleker, verantwoor-delijk wethouder van de gemeente en Fons Catauspraken bij aanvang van de samenwerking metnadruk af om tijdens het proces niet meer terug tekrabbelen. Dit nadrukkelijk uitspreken van com-mitment was essentieel, want al snel liepen beidepartijen tegen allerlei problemen aan. Catau vertelt

dat het proces wel tien keer had kunnen breken.Zo had de gemeente de verenigingen ruimtes inhet gebouw verhuurd tegen een gereduceerd tarief,maar ging de corporatie alleen akkoord als het gereduceerde tarief marktconform werd aangevulddoor de gemeente. Voorts waren er prijsafsprakenmet de aannemer gemaakt waar De Woonplaatsniet mee kon werken. Ook was niet meteen duidelijkwelke partij, gemeente of woningcorporatie, deexploitatie en het beheer op zich zou nemen.

Uiteindelijk is het beheer geheel in handen vande woningcorporatie komen te liggen, maar nogbleken onduidelijkheden te kunnen ontstaan.Deze maal met de gebruikers van het gebouw.Voor de scholen was het namelijk niet altijd duide-lijk waar de school ophoudt en waar Prismarebegint. En wat houdt ‘beheer’ precies in: wie is ver-antwoordelijk voor het vervangen van een kapottelamp? Draait een medewerker van de school uit-eindelijk een nieuw peertje in de fitting of een door de woningcorporatie aangestelde beheerder?Juist bij dit soort zaken is het van belang met allegebruikers en partijen goede afspraken te maken endeze tot in detail vast te leggen. Het lijkt misschieneen klein euvel in zo’n complex project, maar hetis wel van belang voor een soepel verloop van dedagelijkse gang van zaken in het gebouw.

InformatieFons Catau, [email protected], T 053 475 75 75, www.de-woonplaats.nlRoelof Bleker, gemeente Enschede, wethouder stedelijke ontwikkeling en cultuur,www.enschede.nl, 053 481 81 81Plus+Bauplanung, www.plus-bauplanung.de

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:13 Pagina 17


Opgaven

Toegang tot de PeperklipDe Peperklip, het alom bekende woongebouw in de Rotterdamse wijk Feijenoord van de hand vande architect Carel Weeber, bestaat deze zomer 25 jaar. Sinds de oplevering is er veel misgegaan rondhet complex. Nadat eind jaren 90 een dieptepunt was bereikt, neemt Vestia nu concrete maatregelen,gericht op verbetering van de sociale en bouwkundige situatie. Na een reeks succesvolle ingrepen ophet sociale vlak richt Vestia Rotterdam Feijenoord zich nu op het gebouw zelf, onder andere met deprojectprijsvraag Nieuwe toegangen voor de koppen van de Peperklip.

De Selectie > Tekst: Lisette Schoenmaker > Beeld: Woningcorporatie Vestia Rotterdam Feijenoord> Ontwerp: Ilse Bakker > Opdrachtgever: WoningcorporatieVestia Rotterdam Feijenoord

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:13 Pagina 18


Opgaven

De stadsvernieuwing kwam net op gang toen dePeperklip werd opgeleverd. Het complex stondtamelijk alleen in een onontgonnen niemandsland.Criminaliteit, overlast en vervuiling waren aan deorde van de dag. Woningcorporatie VestiaRotterdam Feijenoord kreeg de Peperklip in 1997in beheer en besloot in 2002 dat rigoureuze maat-regelen nodig waren. ‘We stonden voor de vraag;slopen of investeren. Vestia koos voor de laatsteoptie’, vertelt Jenny Schakelaar, vestigingsdirecteur.‘Uit onderzoek bleek dat de bewoners ontevredenwaren en zich schaamden om in de Peperklip tewonen. Ze hadden totaal geen vertrouwen in deverhuurder.’ Dat slechte gevoel over hun woonom-geving werd bevestigd door negatieve berichtgevingin de landelijke pers. ‘We begrepen toen dat alleenfysiek ingrijpen niet voldoende zou zijn om eenwoongemeenschap te verbeteren’, aldusSchakelaar. In de eerste plaats wilde de corporatiehet vertrouwen van de bewoners herwinnen.Vestia experimenteert inmiddels al een aantaljaren succesvol met nieuwe initiatieven op hetniveau van wonen en welzijn in de Peperklip.

Een goed voorbeeld is de aanstelling van eenfloormanager, een Vestia-medewerker met eenkantoor in de Peperklip, die het centrale aan-spreekpunt is. De formule blijkt te werken. Devrouwenvleugel Studio Peperklip, een ontmoe-tingsplek voor vrouwen, werd in 2005 geopend en draait inmiddels zelfstandig. De vrouwen coör-dineren zelf taalles aan andere bewoonsters enorganiseren kinderopvang. Zo komen de vrouwenuit de anonimiteit en leggen ze contact met mede-bewoonsters. Kinderen leren al op jonge leeftijdverantwoordelijkheid te dragen voor hun woon-omgeving. Samen met de huismeester maken zij op woensdagmiddag het binnenterrein schoon.‘Het blijkt dat de sociale initiatieven niet alleeneen katalysatorwerking hebben op de Peperklipzelf, maar ook op de rest van de buurt. De vrou-wenvleugel biedt ook een warm welkom aanomwonenden. Op de nabijgelegen basisschool DeClipper merkt men een verbetering in de houdingen de prestaties van de kinderen’, stelt JennySchakelaar niet zonder trots vast. Het laatste project ter bevordering van de leefbaarheid starttetwee jaar geleden. Vestia introduceerde drie ver-schillende leefstijlen. Nieuwe bewoners krijgen eenwoning in de portiek die bij hun manier van levenpast, met bijhorende gedragsregels. Zo wordtgetracht gelijkgestemden bij elkaar te brengen. Al deze maatregelen wierpen vruchten af. Anno2007 lijkt het tij gekeerd, gezien diverse onder-zoeksresultaten: ‘74% van de bewoners is trots opde Peperklip. Daarnaast is de veiligheidsindexgestegen van 5,8% in 2002 naar een 8,1% in 2005.De sociale cohesie is enorm vooruit gegaan.

In januari 2007 beoordeelden de bewoners hunmedebewoners met een 7,1. De vandalismekostenen de huurachterstanden zijn gedaald en de woon-omgeving is in de ogen van de bewoners sterk ver-beterd. De Peperklip werd in 2005 zelfs genoemdin het rapport Vertrouwen in de buurt van deWetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleidals voorbeeld van een integrale aanpak.’ (1)

Allemaal goed nieuws, maar dat betekent nietdat Vestia achterover wil gaan leunen. Schakelaarzet de plannen voor de komende jaren uiteen. Zebenadrukt dat de betrokkenheid van de bewonerseen van de belangrijkste aandachtspunten is. Zemoeten het nu zélf gaan doen. Zo is er een plan destudenten, die sinds kort in de flat zijn gehuisvest,actief in te zetten voor bijvoorbeeld het beheren vanhet gratis intranet. Er zijn plannen om het probleemvan hangjongeren aan te pakken en meer aandacht

te besteden aan onderwijs en activiteiten. Ook zullen de lopende projecten nog meer bekendheidmoeten krijgen bij de bewoners.

Het verbeteren van de entrees van de hoogbouwis een logische volgende stap. 2007 is daarvoor eenmooi moment. Het gebouw bestaat 25 jaar enRotterdam is dit jaar City of Architecture en noemtde Peperklip als één van 40 belangrijke gebouwenvan Rotterdam. Het grootonderhoud zal dezezomer worden afgerond, waarna de interieurs vande woningen zullen worden gerenoveerd. ‘In hetoorspronkelijke ontwerp van Carel Weeber warende entrees in de hoogbouw open doorgangen naarhet binnenterrein. Deze zijn later afgesloten en inde loop der jaren zijn er diverse kleine ingrepengedaan. Maar er is nooit sprake geweest van eenintegrale benadering waarbij veiligheid, mogelijk-heid tot goed beheer en de herkenbaarheid van deentrees samen onder de loep zijn genomen’, zegtJenny Schakelaar. Vestia schreef een openbare pro-jectprijsvraag uit onder jonge (interieur) architecten,met een tweeledig doel. Als eerste ging het om hetverkrijgen van realiseerbare ontwerpen die eenoplossing bieden voor de huidige problemen, zodathieruit een keuze kan worden gemaakt dat wordtuitgevoerd. Ook wilde Vestia een mogelijkheid bieden aan jonge ontwerpers, hun kennis en kundein te zetten voor een bijzonder gebouw in de architectuurgeschiedenis van Rotterdam en daaraanrecht te doen. Bij het samenstellen van het wedstrijd-

programma is bovendien bewust rekening gehoudenmet de wensen van de bewoners, zo zit de voorzittervan de bewonerswerkgroep in de jury. De ontwerpersis gevraagd een realistisch, uitvoerbaar ontwerpvoor de volledige verbetering van de zes entreesvan de hoogbouw te leveren. Het ontwerp moeteen oplossing bieden voor de huidige problemenzoals hangjongeren, vandalisme en vervuiling.Huurders en passanten moeten via een veiligedoorgang naar hun woning kunnen komen waar-naast goede mogelijkheden voor beheer en onder-houd op de langere termijn gewaarborgd dienen tezijn. 80 ontwerpers meldden zich aan. 30 van henstuurden daadwerkelijk een plan in.

Op 29 juni jl. ontving Ilse Bakker de eerste prijsvoor haar inzending DCCXXXIX, alias ‘het nietje’.‘Het plan stelt een transparante en overzichtelijke halvoor, die het gevoel van veiligheid kan bevorderen.De entreepui wordt omkaderd en naar vorengeplaatst, waardoor de indruk van een poort ontstaat.Dat geeft de toegang een passende uitstraling. Hetplan sluit aan op het bestaande aanzicht van dePeperklip en volgt in het stramien van de gevel’,meldt het juryrapport. (2) In samenwerking metVestia zal het ontwerp gerealiseerd worden. ‘Hetwas een opwindend en inspirerend traject’, besluitSchakelaar.

(1) Vertrouwen in de buurt, Wetenschappelijke Raad voor hetRegeringsbeleid, 2005(2) Nieuwe toegangen voor de koppen van de Peperklip, jury-rapport, 2007

InformatieJenny Schakelaar, Vestia Rotterdam Feijenoord,Postbus 51085, [email protected], T 010 423 99 99, www.peperklip.nl. Architectuur Lokaal organiseerde het verloop van de prijsvraag in opdracht van Vestia.

Jenny Schakelaar reikt de eerste prijs uit aan Ilse Bakker.Op de binnenplaats van de Peperklip staan alle inzendingen tentoongesteld.

‘We begrepen toen dat alleen fysiek ingrijpen niet voldoende zouzijn om een woongemeenschap teverbeteren.’

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:13 Pagina 19


Dilemma’s

De A12 is de eerste snelweg in Nederland met overhet hele tracé een plan voor weg en omgeving. Hetwordt een Regenboogroute, die een kaleidoscoopvan Nederlandse landschappen tussen Den Haagen de Duitse grens zichtbaar maakt. Binnen dezelandschappelijke diversiteit werkt Rijkswaterstaataan samenhang op de weg. Bij regionale bestuur-ders ligt de uitnodiging om het landschap in deomgeving te versterken. GRAP laat zien, dat ookanderen het voortouw kunnen nemen. Zes jongebureaus uit de randstad kregen van GRAP iedereen eigen locatie voorgelegd.

Edwin van Delft (DNO) en Leo Ouwehand(Atelier Ouwehand) gingen in op het gebied waarde A12 en de A20 elkaar bij Gouda ontmoeten.Hier is het landschap versnipperd door infrastruc-tuur en ingevuld met bebouwing zonder samen-hang: een niemandsland waardoor de stad aan hetzicht wordt onttrokken en onherkenbaar blijft. Deontwerpers stellen voor het landschap op te hogenbij de randen van de stad en over de infrastructuurheen te leggen. Dat maakt een einde aan de barriè-res die de snelwegen en spoorlijnen nu vormen.Bovendien ontstaat een harde grens tussen stad enland en wordt Gouda duidelijk herkenbaar.

André Middelkoop en Harold de Beer, het ontwerpteam van atelier Architecten, bekeken deplek waar Gouda en Waddinxveen naar elkaar toegroeien, met de locatie langs het aquaduct als scha-kelpunt. Hun voorstel is om hier een woonicoon temaken dat uittorent boven verkeerstromen. Dekwaliteit van het wonen hier, wordt mede bepaalddoor het uitzicht op de dynamiek van de snelweg.Vanuit de weg benadrukt het icoon de bijzonder-heid van de plek tussen Gouda en Waddinxveen inhet hart van de Randstad.

Eén snelwegmaakt nog geenregenboog‘Zuid-Holland de lelijkste provincie! Met de omgeving van de A12 bijGouda als één van de dieptepunten!’ Met die boodschap kwam Haroldde Beer van het Gouds Regionale Architectuurplatform (GRAP) in deGoudse media. Het verhaal van De Beer was genuanceerder, maar derecht-voor-zijn-raap vertaling in de krant was goede publiciteit voor eenopmerkelijk initiatief van GRAP. Het platform vroeg aan architecten-bureaus wat er zou moeten gebeuren op verschillende plekken langs de A12. Bestuurders uit de omgeving reageerden positief. Veranderingzit in de lucht. Nu nog de daad bij het woord.

In Situ > Tekst: Dirk Bergvelt > Beeld: de diverse ontwerpbureaus > Ontwerp: de diverse ontwerpbureausOpdrachtgever: GRAP, Gouda

Atelier Architecten

DAVL-studio Universe Architecture

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:13 Pagina 20

Dilemma’s

Janjaap Ruijssenaars van Universe Architecturekoos als motto: Het einde van de snelweg. Ook hijontwierp een woontoren. Voor zijn locatie, terhoogte van Reeuwijk, stelt hij voor om de snelwegvisueel te laten eindigen in een hoog woongebouw.Het verkeer rijdt er onderdoor, maar het lijkt of deweg omhoog wordt geklapt. De auto’s die tot in dehuizen komen, kunnen bij het verlaten van hetpand via een extra oprit de weg op de A12 vervol-gen. Het snelweghuis biedt de bewoners van dehogere etages een fenomenaal zicht op Gouda.

Deze oplossing maakt het ook mogelijk om deReeuwijkse Plassen weer te verbinden met het sla-genlandschap ten noorden van de A12.

De ontwerpers van DAVL studio, FelipeFernández en Ben Regtop, reageerden op de vesti-ging van bedrijven die de snelweg degradeert toteen corridor door een industrieterrein zondereind. De oplossing ligt volgens hen niet in de archi-tectuur van de bedrijfspanden. Daar is de gebrui-ker niet in geïnteresseerd en je krijgt er het uitzichtniet mee terug. Wat wel te doen? Verstop de bedrij-ven in het landschap op een manier die zichtlijnenintact laat. Wel kan het terrein gemarkeerd wor-den door een mast met logo’s.

BEELDING Architectuur/Stedenbouw steldevast dat afslag Gouda de enige afslag is die zowelaan de E25 (van Hoek van Holland naar Palermo)

ligt als aan de E30 (van Cork naar Omsk). Dezeunieke positie inspireerde Erik de Jong tot eenoplossing, waarbij de restruimtes tussen de rijba-nen van de afslag Gouda worden getransformeerdtot een 2,5 km lange terminal, een overslag- ofoverstapstation van goederen en personen. Dit zoudan een eigentijdse variant zijn op de historischehandelskade van Gouda, uit de tijd dat de stadgericht was op de Hollandse IJssel

Ebami Tom en Pim van Eijk van Panoptic zagende verstedelijking van het gebied tussen Gouda,Den Haag en Rotterdam als onafwendbaar. Hunvoorstel is, om een Urban Pancake te maken, eengelaagde stedelijke pannenkoek met een opgetilddaklandschap van aaneengesloten bedrijven datnieuwe visuele en economische kansen biedt voorhet Zuid-Hollandse cultuurlandschap. Op een cen-trale plek komt een multifunctioneel bezoekers-centrum, dat zowel het laagste als het hoogste puntvan de Zuidplaspolder markeert. Hun nieuwe cul-tuurlandschap is zowel groen als stedelijk.

Al met al heeft GRAP een rijke oogst aan ont-werpen binnengehaald. Maar van ideeën alleenwordt het snelweglandschap niet beter. Daaromvroeg GRAP aan oud-gedeputeerde Ted Jansen ommet lokale bestuurders te bespreken wat zij met deplannen kunnen. Tot de aanwezige wethoudershoorde Siebe Keulen. Hij gaat in Gouda als wet-houder economische zaken over de Goudse Poort.Dit is een bedrijventerrein door zijn ligging aan deA12 het beeld van Gouda bepaalt. Gemeente,ondernemer en ontwikkelaars zijn bezig om hetterrein te revitaliseren en het beeld te verbeteren.Keulen stelt, dat de architecten met hun presenta-ties aansluiten bij wat de gemeente voor ogenstaat, een betere markering van de stad. Dat is nietalleen een vrome wens. Projectontwikkelaars

OVG en TCN zijn al bezig in Goudse Poort(inmiddels: Business Park Gouda). Volgens SergeSpanjaard (OVG) zien de ontwikkelaars net als dearchitecten wel iets in het toevoegen van wonin-gen, maar gezien de regelgeving ligt dat niet een-voudig. Jan Rupke, verkeerswethouder inReeuwijk stelde dat presentaties als deze een inte-ressante impuls zijn voor de discussie. Maar hijwaarschuwde ook, dat mooie ideeën alleen waar temaken zijn door aan te sluiten op het netwerk vanorganisaties dat zich inzet voor de kwaliteit vanhet gebied. Ook Siebe Keulen wijst op het belangvan draagvlak. Wie iets nieuws wil bouwen, moetgoed beseffen dat veel mensen als eerste reactiezullen hebben: ‘Is dan geen weiland meer veilig?’

InformatieGRAP, voor adresgegevens: zie achterpagina.Ontwerpbureaus:PANOPTIC, www.panoptic.nl, 06 184 889 09BEELDING architectuur en stedenbouw, 010 297 30 48Atelier Ouwehand, www.atelierouwehand.nl, 071 514 83 48AMHDB, www.amhdb.nl, 0182 52 43 76DAVL-studio, 070 346 23 58Universe Architecture,www.UniverseArchitecture.com, 020 616 54 24

De architecten sluiten met hun presentaties aan bij wat degemeente voor ogen staat - eenbetere markering van de stad.


Atelier Ouwehand en DNO

PanopticBEELDING Architectuur/Stedenbouw

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:13 Pagina 21


Praktijk

In het vorige nummer gingArchitectuur Lokaal op zoek naarbeeldkwaliteitplannen voor het buitengebied. U heeft in grotengetale gereageerd op onze oproep.De invulling van het fenomeenblijkt per gemeente sterk te ver-schillen, vooral in de mate waarinhet plan juridisch is verankerd. Hieronder een bloemlezing uit dereacties:

‘Voor het buitengebied van de gemeenten Zijpe,Anna Paulowna en Den Helder is een beeld-kwaliteitplan opgesteld. Dit plan, gemaakt doorbureau Kees Hund, is in samenwerking met degenoemde gemeenten, de provincie Noord-Holland, het hoogheemraadschap NoordhollandsNoorderkwartier, Landschap Noord-Holland en talvan andere regionale partijen opgesteld. Het plan isreeds door de gemeenteraad van Zijpe goedgekeurden zal binnenkort ook in de raad van de gemeenteAnna Paulowna worden behandeld. Den Helderparticipeerde weliswaar in het plan maar heeft devoorkeur gegeven om het geen juridische status tegeven’, aldus Kees Hund. www.keeshund.nl

De gemeente Gemert-Bakel wil met haar beeld-kwaliteitplan een aanvulling bieden op het bestem-mingsplan (‘waarin staat waar gebouwd mag worden’).Het bestemmingsplan (‘waarin staat hoe er gebouwdkan worden’) biedt een geobjectiveerd toetsingskadervoor de beoordeling van bouwaanvragen en is derhalve ook gekoppeld aan het welstandsbeleid.Meer informatie is te krijgen bij Janine Rechters, T 0492 378 554, E: [email protected] www.gemert-bakel.nl

In opdracht van Stichting Welstandszorg Noord-Holland schreef Marlies van Diest een essay overregie en ruimtelijke kwaliteit. Daartoe analyseerdezij beeldkwaliteitplannen voor het buitengebied vanonder andere Andijk, Limmen, Heiloo, Schermer,Doetinchem en Hollandse IJssel. Het essay is tedownloaden via: www.vandiest-ontwerp.nl

‘In het streekplan van de provincie Noord-Holland,Ontwikkelingsbeeld Noord-Holland Noord krijgengemeenten veel vrijheden in het buitengebied, mitser een beeldkwaliteitplan wordt opgesteld’, meldt Tonvan Laar die projectleider beeldkwaliteitplannen isbij de provincie. ‘Deze verplichting geldt voor heel

Noord-Holland boven het Noordzeekanaal (minusIJmond). Beeldkwaliteitplannen worden ookgetoetst aan ons landschaps- en cultuurhistorischbeleid (Beleidskader Landschap en Cultuurhistorie).Zo hebben we een eigen definitie van ruimtelijkekwaliteit, geven we een eigen invulling aan het instrument ‘beeldkwaliteitplan’ (bkp) en bewaken wede identiteit van gebieden. Omdat we geen bkp’s ‘achteraf’ willen (als formele verplichting) stimulerenwe tijdige, structurele bkp’s voor de hele gemeenteen geven daarvoor ook subsidie (de helft van deplankosten).’

Een interessante reactie kwam ook van Dirk Jensevan de gemeente Amsterdam die werkt aan eennachtbeeldkwaliteitplan voor de Leidse buurt. DeLeidse Buurt is immers vooral ’s nachts in gebruik.‘Aspecten die dan spelen zijn: verlichten en aanlichtenvan gebouwen, openbare verlichting, gevelreclame,reclame in de openbare ruimte, tram- en bushaltes,taxiaanduidingen, feestverlichting, culturele afficië-ring, maar ook sociale veiligheid. Wij vragen ons af:kennen jullie in of buiten Nederland voorbeeldenvan steden/gebieden waar zoiets al eerder is gedaan?’

Dat vragen wij ons ook af. Welke gemeente heeft eennachtbeeldkwaliteitplan of wie kent daarvan goedevoorbeelden in het buitenland?

(1) De foto's zijn afkomstig uit de publicatie Het veranderendelandschap, het beeldkwaliteitplan en de regie over de ruimtelijkekwaliteit in het buitengebied Noord-Holland, uitgave: StichtingWelstandszorg Noord-Holland

Beeldkwaliteitplannen voor het buitengebiedRe:Actie > Tekst: Indira van ’t Klooster> Beeld: Marlies van Diest (1)

Richtlijnen voor nieuwe agrarische complexen in het buitengebiedvan Gemert-Bakel. Wethouder Verkampen, in het EindhovensDagblad: 'Het is het eerste bestemmingsplan in de provincie[Brabant] dat echt ontwikkelingsgericht is opgesteld.'

Schaalvergroting in het buitengebied

Reclame-uitingen in het landschap

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:13 Pagina 22


Praktijk

Een groep invloedrijke Rotterdamse private markt-partijen wil zich inzetten voor een betere kwaliteitvan de publieke ruimte in Rotterdam, omdat zijvinden Rotterdamse publieke ruimte te vaak eenschraal, gefragmenteerd niemandsland gebleven.Ook de gemeente Rotterdam heeft de afgelopenjaren gewerkt aan beleid ter verbetering van dekwaliteit van de publieke ruimte. Zo ziet degemeente Rotterdam in haar Stadsvisie 2020 naareigen zeggen de openbare ruimte als een vliegwielvoor andere ruimtelijke ontwikkelingen. Maarvooralsnog zwijgt de Stadsvisie over de rol diemarktpartijen hierin kunnen vervullen. Daaromhebben de marktpartijen zich nu verenigd in deVan der Leeuwkring. In het oprichtingsmanifestponeert de Van der Leeuwkring dertien stellingen.De centrale stelling is dat alle stedelijke interven-ties óók moeten worden beoordeeld op het publie-ke leven dat zij genereren. Een programmatischevisie van alle besturende en bouwende partijen opde publieke ruimte moet daarbij het vertrekpuntvormen.

Het is niet de intentie van de Van der Leeuwkringom de rol van de lokale overheid in de inrichtingvan het publieke domein te marginaliseren.Integendeel. Zij ziet de publieke ruimte als eenpodium voor de stad die alle aandacht en zorg verdient en waarvoor de overheid primair verant-woordelijk is. Die moet zich dan wel duidelijkeruitspreken op welke ruimte zij wil inzetten en welke betekenis deze voor Rotterdam heeft. Datbetekent ook daadwerkelijk het gesprek aangaanmet marktpartijen. Rotterdam presteert economischonder het landelijk gemiddelde, waardoor degemeente relatief zwak staat in het afdwingen vanpublieke kwaliteit. De Van der Leeuwkring is zichhiervan van bewust, maar daagt partijen als hetOntwikkelingsbedrijf (OBR) en de dienstStedenbouw en Volkshuisvesting (dS+V) uit ominvesteerders en ontwikkelaars toch ook vooralkritisch te begeleiden en te inspireren tot goedopdrachtgeverschap. De kwaliteit van die specifiekeruimtes is een graadmeter voor de economischepotentie van de stad en de waardering van de stedelijke democratie.

Een heikel punt is de vormgeving van deRotterdamse publieke ruimte. Het stoere havenka-rakter is te vaak een excuus voor achtelozeomgang met de publieke ruimte. De vertaling vande Rotterdamse stoerheid in zuiver conceptueleontwerpen scoort volgens de Kring goed, maarfrustreert te vaak het publieke leven. Rotterdam isterecht trots op haar wereldberoemde Schouw-burgplein, maar vanuit de gebruiker is er tochgenoeg op dit staaltje conceptuele vormgeving aan

te merken. Goed opdrachtgeverschap zet volgensde Kring structureel in op mooie en uitnodigendepublieke ruimtes.

Met de ondertekening van het manifest zijn deindividuele leden van de Kring ook aanspreekbaarop hun eigen publieke prestaties. Ze willen metelkaar en met anderen het gesprek aangaan onderwelke voorwaarden betekenisvolle publieke ruimtein Rotterdam ontstaat. Veel ambities en mooiewoorden genoeg, maar in een stad als Rotterdamgaat het toch vooral om concrete daden. Om diereden entameert de Kring een serie businesscases.Allereerst heeft de Kring een open oproep aan ‘derden’ gedaan om een case in te dienen, waarbijde symbiose van publieke ruimte en vastgoed hetuitgangspunt vormt. Essentieel is natuurlijk weldat de bezitter of eigenaar aan tafel zit, anders blijftde uitwerking van een case een papieren tijger. DeVan der Leeuwkring is bovendien met de gemeenteRotterdam in gesprek over een case die voortvloeituit de binnenkort te presenteren Binnenstadsvisie.Werk met werk maken, zit immers in de genen vandeze stad.

Een businesscase moet uiteindelijk resulteren ineen concreet aanbod aan de stad, waarin financieel-economische doelstellingen worden verenigd metpublieke. Het beoogde eindproduct is dus niet alleeneen mooi ontwerp van een creatieve architect,maar is ook een te realiseren programmatische,functionele en financiële visie op een voor de stadbelangrijke publieke ruimte. In oktober gaat deeerste case van start, waarvan de eerste resultatenbegin 2008 worden gepresenteerd. Met de uitwerking van de businesscases en met debetrokkenheid van de gemeente moet blijken of deVan der Leeuwkring een bijdrage kan leveren aande publieke ruimte van de stad, en aan het debatdaarover. Rotterdam is geen eenvoudige stad omduurzame kwaliteit te realiseren. Het economischklimaat is al genoemd als remmende factor.Daarbij komt de Rotterdamse mentaliteit van ‘nietlullen, maar poetsen’, die weinig ruimte laat voorreflectie. Het initiatief van de Van der Leeuwkringis er dan ook op gericht om de Rotterdamse hande-lingsnelheid te completeren met gloedvolle discus-sies over en experimenteren met hoe het ookanders kan. Grote en innovatieve gebouwen zullenin Rotterdam altijd wel worden gebouwd. Dekomende jaren gaat het om de publieke betekenishiervan. De Van der Leeuwkring beschouwt haarmissie als geslaagd wanneer Rotterdam zich inpakweg 2018 kan manifesteren als ‘De stad van deopenbare ruimte’. Met de betrokkenheid van eengroot aantal invloedrijke opdrachtgevers moet datmogelijk zijn.

InformatieDe Van der Leeuwkring is een initiatief van AIR.Het komende halfjaar werkt de Van der Leeuwkringeen serie businesscases uit waarin gebouw, publie-ke ruimte en gebruik functioneel, ruimtelijk enfinancieel op elkaar worden betrokken. De voor-waarden voor de businesscases zijn uitgebreid ineen document beschreven, en te downloaden viawww.airfoundation.nl.In het najaar publiceert de kring de essaybundelStedelijkheid als rendement, met daarin bijdragenvan denkers en doeners op het gebied van publiekeruimte. Rotterdam vormt weliswaar het vertrekpunt,maar de bevindingen zijn volgens AIR relevant entoepasbaar elders in het land. Daarom organiseertAIR in samenwerking met Trancity op 26 novembera.s. een studiedag. De theoretische onderbouwingen praktische uitwerking aan privaat initiatief voorpublieke ruimte staan centraal. Voor meer informatie:www.vanderleeuwkring.nl, of AIR, Arie Lengkeek,[email protected],T 010 280 97 00

De markt en de openbare ruimteIn het manifest Ruimte voor Rotterdam roept de Van der Leeuwkringbestuurders, collega-opdrachtgevers, beleggers, ambtenaren, onderzoe-kers en ontwerpers op om op innovatieve wijze samen te werken aande versterking van het Rotterdamse publieke domein. De kringbeschouwt de inrichting en het onderhoud van straten, pleinen en par-ken niet langer als de verantwoordelijkheid van de gemeente alleen,maar roept ook de vastgoedwereld op om deze maatschappelijke op-gave gezamenlijk met de (lokale) overheid aan te gaan. Hoe gaat dat in zijn werk?

Auteur: Patrick van der Klooster > Beeld: AIR Foundation, Rotterdam

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:14 Pagina 23


Praktijk

ALKMAAR AIA Postbus 11011810 KC AlkmaarT 072 5124648 [email protected]

ALMERECASLa Weerwaterplein 31324 EE AlmereT 036 5386842 [email protected] www.casla.nl

ALPHEN AAN DEN RIJNPostbus 4672400 AL Alphen a/d RijnT 06 27075622 [email protected] www.casalphen.nl

AMERSFOORT De Zonnehof De Zonnehof 83811 ND AmersfoortT 033 [email protected] www.dezonnehof.nl

AMSTERDAMARCAM Astrid TooropPrins Hendrikkade 6001011 VX AmsterdamT 020 6204878 [email protected]

AMSTERDAMDe ZuiderkerkZuiderkerkhof 721011 WB AmsterdamT 020 [email protected]

APELDOORNBouwhuisRoggestraat 447311 CD ApeldoornT 055 5760411 [email protected] www.architectuurcentrumbouwhuis.nl

ARNHEM CASANieuwe Kade 16827 AA ArnhemT 06 [email protected]

BREDAGebouw F Bastionstraat 134817 LD BredaT 076 5300625 [email protected]

DELFT Delft Design Postbus 28382601 CV DelftT 015 2143941 [email protected]

DEN HAAG STROOM Den Haag beeldende kunstt/m architectuurHogewal 1-92514 HA Den HaagT 070 3658985 [email protected]

DEN HELDERStichting Triade Middenweg 21782 BG Den HelderT 0223 537200 [email protected]

DEVENTER Architectuurcentrum RondeelKunstenlabLaboratoriumplein 37411 CH DeventerT 0570 611901 [email protected] www.rondeeldeventer.nl

DIEPENHEIMKunstvereniging DiepenheimGrotestraat 177478 AA DiepenheimT 0547 352143 [email protected] www.kunstverenigingdiepenheim.nl

DORDRECHTStichting De StadNoordendijk 1353311 RN DordrechtT 078 [email protected]

DRENTHE Drents Architectuur CentrumPostbus 200007800 PA EmmenT 0591 69 77 [email protected]

EINDHOVENACE De Witte DameEmmasingel 205611 AZ EindhovenT 040 2961136 [email protected] www.architectuurcentrumeindhoven.nl

GOUDAG.R.A.P. p/a Molenwerf 2a2801 PP Gouda [email protected]

GRAVEProjectenwinkel Grave i.o.Hofplein 15361 EX GraveT 0486 477277 [email protected]

GRONINGENPlatform GRAS Bloemsingel 1001, 9714 AX GroningenT 050 3123395 [email protected] www.platformgras.nl

HAARLEMABC Groot Heiligland 472011 EP HaarlemT 023 [email protected]

HAARLEMMERMEERPodium voor ArchitectuurHaarlemmermeerc/o Pier KRaadhuisplein 72132 TZ HoofddorpT 023 5669589 [email protected]

HEERLENVitruvianumGlaspaleisBongerd 186411 JM Heerlen T 045 5772205 [email protected]

’s-HERTOGENBOSCHBAI Postbus 7165201 AS ’s HertogenboschT 073 6428178 [email protected] www.bai-s-hertogenbosch.nl

HILVERSUMMuseum HilversumKerkbrink 61211 BX HilversumT 035 6292820 [email protected]

HOORNACH Centrale bibliotheekWisselstraat 81621 CT HoornT 0229 [email protected] www.archicentrumhoorn.nl

HOUTEN MakeblijdeRandhoeve 2 3992 XH HoutenT 030 6365272 [email protected]

KENNEMERLANDGebouw & Omgeving VerenigingHaerlemGrote Markt 172011 RC HaarlemT 023 [email protected] www.haerlem.nl

LEEUWARDEN ARK fryslânPostbus 18900 AA LeeuwardenT 058 2994240 [email protected]

LELYSTADStichting ALSPostbus 21088203 AC LelystadT [email protected] www.stichtingals.com

LEUSDENStichting Architectuur LeusdenMeidoornhof 143831 XR LeusdenT 033 4943689secretariaat@stichtingarchitectuur-leusden.nlwww.stichtingarchitectuurleusden.nl

MAASTRICHTTopos Tongersestraat 49A6211 LM Maastricht T 043 [email protected] www.toposmaastricht.nl

NAGELE Museum NageleRing 238308 AL NageleT 0527 [email protected]/museum

NIJMEGENACNRidderstraat 276511 TM NijmegenT 024 [email protected] www.architectuurcentrumnijmegen.nl

RIJNLANDRAP Nieuwstraat 332312 KA LeidenT 071 [email protected] www.rapsite.nl

ROTTERDAMArchiCenter/Rotterdam Marketing Beurs/WTCBeursplein 37, RotterdamT 010 2051500 [email protected]

ROTTERDAM Stichting AIR Coolsingel 633012 AB RotterdamT 010 2809700 [email protected] www.airfoundation.nl

TILBURGCAST Dunantstraat 15017 KC TilburgT 013 5449222 [email protected]

TWENTEACT Deurningerstraat 67514 BH EnschedeT 053 4837985 [email protected] www.architectuurcentrumtwente.nl

UTRECHT Aorta Achter de Dom 143512 JP UtrechtT 030 2321686 [email protected] www.aorta.nu

VENLOAPVEO Postbus 1285900 AC VenloT 077 [email protected] www.apveo.nl

WAGENINGENAhoi, Schip van BlaauwGen. Foulkesweg 726703 BW WageningenT 0317 [email protected]

WEERTStichting Architectuurlijk WeertPostbus 9506000 AZ WeertT 0495 540937 [email protected]

ZAANSTADStichting Babel, podium voor vormgeving en kwaliteitMonumento UrbanoMusical 231507 TS ZAANDAMT 075 6125885 [email protected] www.stichting-babel.nl

ZEELAND Het Zeeuwse GezichtBalans 174331 BL MiddelburgT 0118 611443 [email protected]

ZUTPHEN RAiA Zutphenseweg 57-597211 EB EefdeT 0575 542224 [email protected]

ZWOLLEZAP Kamperstraat 11-138011 LJ ZwolleT 038 4230684 [email protected]

Adressen Architectuurcentra NederlandAdressen van lokale architectuurcentra in binnen- en buitenland:www.arch-lokaal.nl/architectuurcentra

#59_01-24.qxd 19-09-2007 17:14 Pagina 24

Architectuur Lokaal #59

Documents

Transcript of Architectuur Lokaal #59