ARCHEOLOGIE EN HISTORIE VAN DE SLUIZENIN DE ROTTE-DAM

DOOR ARNOLD CARMIGGELT EN TON GUIRAN

£72

In het /fortm^ww/rftfr^ö^V van 1945 is een bijdrage opgenomen vanC. Franx met de titel 'De strijd tegen het water in het middeleeuwscheRotterdam'.' De auteur beschrijft de resten van sluizen die tijdens hetpuinruimen en de egalisatiewerkzaamheden na het bombardementvan mei 1940 in de omgeving van de Hoogstraat werden aangetroffen.De vrijlegging en de documentatie van de sluizen vond plaats in 1942en 1943 en werd uitgevoerd door de Dienst Wederopbouw Rotterdam(DIWERO). De aangetroffen resten van de verschillende onder deHoogstraat gelegen sluizen en de sluisvlieten aan weerszijden ervanbestonden voornamelijk uit muurwerk, gewelven en beschoeiingen.

In totaal zijn er in de oorlogsjaren zeven sluizen opgegraven. Vantwee sluizen (de Bleiswijkse sluis en de Zevenhuizersluis) was bekenddat ze omstreeks 1467 al waren gedempt. Vier sluizen (de Keizerinne-sluis, de Dubbele sluis, de Bergse of Donkere sluis en de Kralingse ofOosterse sluis) zijn met de aanleg van het spoorviaduct en de dempingvan de Binnenrotte in 1870 buiten gebruik gesteld. De genoemdesluizen waren alle uit archiefbronnen bekend. Dat laatste gold nietvoor een volledig uit hout opgebouwde sluis, die in 1942 onder devoormalige Nauwe Kerkstraat werd aangetroffen. De sluis was opge-bouwd uit een reeks gebinten en bleek voorzien te zijn van een lig-gende klepdeur.

De in de oorlogsjaren gedocumenteerde sluisrestanten spraken zeertot de verbeelding, niet alleen tijdens de vrijlegging ervan, maar ooknog in de decennia erna. De foto's van de vrijgelegde sluizen en ge-welven zijn in talrijke publicaties afgebeeld. Aangezien van elders langetijd geen voorbeelden van middeleeuwse sluizen bekend waren,werden de Rotterdamse sluizen en in het bijzonder die van de Nauwe

166

SÉ^> aA_4 Jt"

/ «

167

<?ƒ O V 5 O O/?.J/MZJ

Kerkstraat tot voor kort gebruikt om de lezer te tonen hoe een middel-eeuwse sluis eruit zag. Het belang dat aan de sluizen werd gehecht,blijkt ook uit het feit dat aan het eind van de jaren vijftig en het beginvan de jaren zestig voorstellen werden gedaan om de resten van de sluisuit de Nauwe Kerkstraat te conserveren en een reconstructie ervan inde stad op te stellen. Zo werd in 1962 een ontwerptekening gemaaktvoor een gebouwtje aan de Blaak, waar de restanten van de sluis te zienzouden zijn. De plannen vonden uiteindelijk geen doorgang. Welwerd een deel van het hout van de sluis geconserveerd en overgedragenaan het Historisch Museum Rotterdam. Behalve deze fysieke restenzijn van het DIWERO-onderzoek slechts enkele foto's en opmetings-tekeningen overgeleverd.

168

Ondanks het belang van het DIWERO-onderzoek zijn door allerleiomstandigheden, waaronder de tragische dood tijdens de oorlogsjarenvan Alb. Struik (een van de ambtenaren die belast was met de vrij-legging van de sluizen), de tekeningen, de foto's en bewaard geblevensluisrestanten nooit in samenhang met elkaar geïnterpreteerd. ZelfsFranx lijkt niet de beschikking te hebben gehad over alle tekeningenbij het schrijven van zijn artikel in het /fo//m/tfwj/<2tfr/w£/V en bij eendrie jaar later gepubliceerde bijdrage in het tijdschrift W£g ̂ « Wfoftr-^ÖWW.- Zo rept de auteur met geen woord over de afmetingen van desluis in de Nauwe Kerkstraat en ook de ligging van de sluis op een vanzijn kaartjes is niet in overeenstemming met de oorspronkelijke op-metingstekening. Nader onderzoek van deze belangrijke vondstenbleef dus gewenst.

De aanleiding voor hernieuwde aandacht voor het onderzoek in deoorlogsjaren was de vondst in 1991 van de resten van een sluis tijdenshet archeologisch onderzoek in het tracé van de Willemsspoortunnel.Het onderzoek werd uitgevoerd door het Bureau OudheidkundigOnderzoek van Gemeentewerken Rotterdam (BOOR).^ De sluis uithet spoortunneltracé, feitelijk gaat het om twee boven elkaar gelegenen opeenvolgende sluizen, is uit archiefbronnen niet bekend. Opgrond van archeologisch en dendrochronologisch onderzoek moet desluis dateren uit de periode 1270-1290 en samenhangen met de aan-leg van de dam in de Rotte (de huidige Hoogstraat). Tijdens hetonderzoek in de spoortunnel werd verder ook nog een gedeelte van deoostelijke koker van de Dubbele sluis vrijgelegd. Door het archeo-logisch onderzoek van de sluizen en de uitwerking van de opgravings-resultaten kwam het DIWERO-onderzoek uiteraard weer in de be-langstelling te staan. Ook werd bij de uitwerking van het spoortunnel-onderzoek archiefonderzoek (waaronder de studie van 15de-/16de-eeuwse sluisbestekken) verricht om zodoende te komen tot een zogoed mogelijk inzicht in de datering, constructie, fasering en functio-nering van de sluizen in de Hoogstraat.

De resultaten van het onderzoek van de sluizen, maar ook van deoudste scheepsfragmenten van Rotterdam die bij de Hoogstraat wer-den opgegraven, zijn onlangs gepubliceerd in

169

« /'« (̂p <^w ZWH dfc /foto*. 4 Het eerste exemplaar werddoor drs. C.O.A. baron Schimmelpenninck van der Oije, voorzittervan de Coördinatiecommissie van Advies Inzake ArcheologischOnderzoek binnen het Ressort Rotterdam, op 1 maart 2002 in hetCity Informatiecentrum aan de Coolsingel uitgereikt aan mevrouwmr. E.L. Kuijper, wethouder van Onderwijs, Jeugdbeleid, Buiten-ruimte en Milieu van de gemeente Rotterdam. In de bundel wordenveel nieuwe gegevens over de Rotterdamse sluizen gepresenteerd en(her)interpretaties gegeven van de resultaten van het DIWERO-onderzoek. Evenzeer worden nieuwe vragen opgeroepen. Want eending is zeker, het laatste woord over de sluizen in Rotterdam is zekernog niet gezegd.

Rotterdam is ontstaan nabij een dam in de Rotte (huidige Hoog-straat), die rond 1270 is aangelegd. De Rotte is oorspronkelijk eenveenriviertje dat zorgde voor een natuurlijke afwatering van het veen-gebied op de Nieuwe Maas. Langs de Rotte werd al in de prehistorie,Romeinse tijd en in de 9de/12de eeuw gewoond, zo blijkt uit hetarcheologisch onderzoek in de spoortunnel. Overstromingen in de12de eeuw waren een belangrijke aanleiding voor de bouw van dijkenlangs de Nieuwe Maas. De dam in de Rotte vormde het sluitstuk vandeze bedijking, waarop men direct na de aanleg is gaan wonen.

De dam vormde een belemmering voor de waterafvoer van de Rotteen de ontwatering van de polders. De bouw van sluizen in de dam wasdus vanaf het begin noodzakelijk. De oudste sluizen zijn een soortkokers, die opgebouwd waren uit een reeks gebinten waartegen hou-ten planken waren bevestigd. Uit het onderzoek in de spoortunnelblijkt dat in de bodem van de oudste sluis en in de wanden van dedaarboven gelegen sluis resten van aakachtige rivierschepen zijn ver-werkt. Het scheepstechnische onderzoek van het in de sluis verwerktescheepshout, alsmede het onderzoek van een fragment van een kogge-achtig schip en een punter, die beide tegen respectievelijk onder deoudste dam onder de Hoogstraat zijn gevonden, werd uitgevoerd door

170

/>/ 799/.

het Nederlands Instituut voor Scheeps- en Onderwaterarcheologie(NISA). De scheepsvondsten zijn belangrijk, omdat er over 13de-eeuwse schepen in Nederland nog weinig bekend is. Het onderzoekwijst uit dat het in de sluis verwerkte hout afkomstig is van 13de-eeuwse vrachtschepen, die aan de bovenloop van de Rijn gebouwdzijn. Ze wijzen op handelscontacten met het Duitse achterland.Aangezien delen van de sluizen uit scheepshout zijn gemaakt en devloeren van de sluizen zijn gebreeuwd, een methode die in de scheeps-bouw gebruikelijk was om de naden tussen planken waterdicht temaken, mogen we niet uitsluiten dat ook scheepsbouwers betrokkenzijn geweest bij de bouw van de vroegste sluizen in de Rotte-dam.

Bij de aanleg van de dam heeft men op beide oevers van de Rotteéén of meerdere sluizen aangelegd. De sluiscomplexen op beide oeversvan de Rotte lijken voorzien te zijn van water dat stroomopwaartswerd afgetapt door gegraven vaarten, omdat de afdamming een ver-zanding van de Binnenrotte teweegbracht. De Slijkvaart zou dan eengegraven waterloop kunnen zijn om water naar het sluizencomplex opde westoever te vervoeren, terwijl de Botersloot hetzelfde deed voor de

171

sluizen op de oostoever van de Binnenrotte. Een sluis voor het schut-ten van schepen bestond er toen nog niet. Pas rond 1340 wordt eenschutsluis in de Delftsevaart aangelegd. Voor die tijd konden kleineschepen van de uitwateringssluizen in de Rotte-dam gebruik maken.

De oudste sluizen bezaten één staande deur, die zelfstandig functio-neerde door de getijdenwerking. De deur sloot bij vloed en opende bijeb vanzelf. Een waterkering die volgens dit principe werkt, komen weook bij de latere sluizen in de Hoogstraat tegen. Maar dan bezitten desluizen (in ieder geval vanaf de 15de eeuw) één paar staande deuren.Uit het recente sluisonderzoek blijkt dat de liggende klepdeur van de

2 = 3 =

7330

z«

5 =

173

sluis in de Nauwe Kerkstraat, zo vaak afgebeeld als prototype van eenmiddeleeuwse sluis, eigenlijk een uitzonderlijk geval is. Feitelijk maaktde klepdeur onderdeel uit van een verlenging van de sluis in de NauweKerkstraat, zoals uit het recente onderzoek blijkt. De verlenging van desluis, die in de jaren twintig van de 14de eeuw moet hebben plaats-gevonden, hangt samen met de verbreding van de dam in die tijd.

De oudste sluizen in de Rotte-dam waren aan de bovenzijde moge-lijk nog open. Vanwege de verdichting van bebouwing op de dam, deverbreding van de dam en de toenemende verkeersdrukte op deHoogstraat in de loop van de 14de eeuw worden de sluizen in de damvan boven met grond afgedekt. De sluisvlieten worden in de loop dertijd door bakstenen gewelven overkluisd. Uit 15de- en I6de-eeuwsesluisbestekken kunnen we opmaken dat de eigenlijke sluiskern metwaterkering nog tot in de tweede helft van de 16de eeuw in houtwordt uitgevoerd en zich precies onder de Hoogstraat bevond.

Het onderzoek van de 15de- en I6de-eeuwse bestekken leert ons datongeveer om de 25 jaar de sluizen werden drooggelegd om te wordenvernieuwd of hersteld. De werkzaamheden die doorgaans in de zomerplaatsvonden, waren zeer arbeidsintensief. Eerst werden de sluisvlietenafgedamd, waarna de sluis werd drooggepompt of -gehoosd. Daarnawerd de sluis vrijgegraven. De te vervangen balken en planken van desluis werden in veel gevallen verkocht. Vervolgens werd de nieuwe sluisin elkaar gezet, nadat de kwaliteit en de afmetingen van het hout doorhet hoogheemraadschap waren beoordeeld. Na inspectie van de sluisdoor het hoogheemraadschap werd de bouwput wederom dichtge-gooid, kon de straat beklinkerd worden en konden de dammen wor-den weggehaald. Ten slotte moest de sluis op diepte worden gebracht.

Het hoogheemraadschap speelde niet alleen bij de bouw en hetonderhoud van de sluizen een rol. De heemraden voerden ook inspec-ties uit; vier maal per jaar werd een zogenaamde schouw gehouden.Verder vaardigden ze ook verordeningen en verbodsbepalingen uit metbetrekking tot de sluizen. De regelgeving betrof zaken als de diepte vande sluizen, het afmeren van schepen bij de sluizen, het vissen bij desluizen, de afvallozing in of nabij de sluizen en het overbouwen van desluizen en sluisvlieten. Met de uitvaardiging van deze bepalingen heeft

174

5/7/7; 2 =

«; 5 =; 73 =

>W Z/W;

; 3 =9 =

; 5 =/ ; / 7 = >

75 = £f/>£/w£///g WWtt/v 77 = z//

T 7; 72

men een zo goed mogelijke bescherming, controle en functioneringvan de sluizen voor ogen gehad.

Na circa 1560 worden de sluizen geheel uit steen opgetrokken envoorzien van een nieuw type deuren, de zogenaamde puntdeuren, diesloten tegen driehoekige puntstukken. Dit sluistype blijft onveranderdin de Hoogstraat bestaan tot 1870, wanneer de sluizen buiten gebruikworden gesteld wegens de demping van de Binnenrotte en de aanlegvan het spoorviaduct door de binnenstad van Rotterdam.

175

O 5 10m

//w Dj

. C =

Het onderzoek in de Willemsspoortunnel, de hernieuwde interpretatievan de DIWERO-documentatie en de studie van archiefbronnen inhet archief van het Hoogheemraadschap van Schieland en hetGemeentearchief van Rotterdam hebben veel nieuwe gegevens opgele-verd over de fasering, constructie en werking van de sluizen in middel-eeuws Rotterdam. De resultaten zijn niet alleen van lokaal belang,maar kunnen ook bijdragen aan de discussies over de topografischeontwikkeling van andere damsteden. Zo leren we uit Rotterdam dat deoudste sluizen in andere steden vooral naast de afgedamde geul, op deoevers, gezocht moeten worden.

Voorts heeft het Rotterdamse sluizenonderzoek duidelijk gemaaktdat we over watermanagement in het verleden nog maar betrekkelijk

176

weinig weten, hoezeer we ook een zekere trots ontlenen aan onzenationale geschiedenis waarin gesteld wordt dat we ons land op hetwater bevochten hebben. Nieuwe vondsten en een voortgezet onder-zoek van de rijke archieven zullen onze kennis van 'de strijd tegen hetwater in het middeleeuwsche Rotterdam' zeker doen toenemen.

NOTEN

1 C. Franx, 'De strijd tegen het water in het middeleeuwsche Rotterdam',in: /fomWrf#tt/rfrfr£0f£/V 1945, 79-106.

2 C. Franx, 'Merkwaardige oude funderingen blootgelegd te Rotterdam',l % ™ W&ftrfowM/ 8, no. 3/4 (1948), 17-32. In 1942 publiceerde Franx ookal over de sluizen in de Hoogstraat in / > A/rf<w/w»«é7 5 (1942), 231-240.

3 Voor het onderzoek in de Willemsspoortunnel, zie: A. Carmiggelt, A.J.Guiran en M.C. van Trierum (red.), M ) O / ? ^ / / ? « J 3. /Irr/w/o^/jf/j oWfrzö^in fcl /7v/<y tw« <& W/7/*7w.w/>00r/tt»7/É7 ff /?0frra/rf/w (Rotterdam 1997). Verder:A. Carmiggelt, A.J. Guiran en M.C. van Tricrum, 'Rotta en de ouderdom vande Rotte-dam. Twee onderwerpen in kort bestek uit het archeologisch onder-zoek in het tracé van de Willemsspoortunnel te Rotterdam', in: / f o W

W£/> 1998, 181-190.4 A. Carmiggelt, A.J. Guiran en M.C. van Trierum (red.),

A ^ 7//« /̂f <^w f^« /̂f /?0^f (Rotterdam 2001).

177