Aorta Jaarboek 2008

stad op de schoparchitectuur & stedenbouw in de provincie Utrecht

jaarboek # 08architectuurcentrum aorta

‘De mooiste plannen zijn een vervlechting van architectuur, landschapsarchitectuur en stedenbouw. Dus verschillende disciplines.’ Nieuwe lading, I. Thoral

stad op de schop

Luchtfoto oude gracht utrechtfoto: Jan van der Hoeve 3

stad op de schop

Luchtfoto oude gracht utrechtfoto: jan van der hoeve 3

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 3 16-07-2009 15:21:25

4 Luchtfoto Neude | 1927

‘De stad is infrastructuur. De belangrijkste vragen zijn:

hoe orden ik functies en wat is dan openbare ruimte.’debat nieuwe lading, R. Stroink.

foto: KLM


5aorta 2008

voorwoordVolgens burgemeester Fockema Andreae was stedenbouw bedoeld om “uit den chaos van gegevens, adviezen

en inzichten een schoon geheel te voorschijn te brengen”. Burgemeester Aleid Wolfsen vindt het besturen van

de vierde stad van Nederland een voortdurende afweging tussen behoud van het goede en ontwikkelen van

het nieuwe. Andreae had in zijn tijd nog een sterke invloed op stedenbouw (hij schreef er zelfs een boek over),

tegenwoordig bepaalt het samenspel van private en publieke belangen en de wettelijke kaders, de ontwikkeling

van de stad. In 1929 verwelkomde Utrecht haar 150.000ste inwoner. Omdat het sinds 1874 mogelijk was,

de wallen te slechten, grachten te dempen en schootsvelden te bebouwen. Het was de tijd van de grote

stadsuitbreiding. In Andreae’s tijd stelde Berlage, als onderdeel van zijn uitbreidingsplannen, demping van de

grachten voor. Hiertegen kwamen veel mensen in opstand. Nu worden de grachten voorgedragen als mogelijke

kandidaten voor de werelderfgoedlijst.

In dit jaarprogramma besteed Aorta speciale aandacht aan de rol en positie van stedenbouw in het veld van

de ruimtelijk ordening. Deze rol is de afgelopen jaren wat onderbelicht geweest: veel aandacht ging uit naar de

architectuur van gebouwen. Daar komt men van terug: stedenbouw is als een ruggengraat, want zonder goede

stedenbouw excelleert het gebouw niet. Sterker nog: goede stedenbouw kan mindere architectuur opvangen maar

andersom niet. Een stedenbouwer doet onderzoek naar wenselijke en mogelijke ontwikkelingen voor bestaande

en nieuw in te richten gebieden, ontwerpt de openbare ruimte of richt deze in, houdt zich bezig met stedelijke

processen en kan regels opstellen voor het bouwen. Kortom, een stedenbouwer werkt aan de dragers van de

stad. Het is het bouwen van een stede, een plaats.

Op 30 december 2008 wonen er 299.905 mensen in de stad, Utrecht nadert dus de 300.000 inwoners...

Qua oppervlakte is Utrecht niet navenant gegroeid. Wel zijn onze woonwensen sterk veranderd: groter wonen,

twee auto’s, minder kinderen en een sterke toename van kleine huishoudens.

Waar wonen al deze mensen? Na decennia van functiescheiding is het mengen van functies weer actueel.

Bijvoorbeeld door het stapelen van functies, zoals in de plannen voor de Belle van Zuylentoren of het

herbestemmen van vrijkomende panden voor meerdere gebruikers. Is dit de enige manier om te verdichten?

Volgens Uytenhaak kunnen stedenbouwers, beleidsmakers en architecten het beter. Door beter te puzzelen. Door

de beschikbare ruimte optimaal te benutten. Er is meer rendement te halen zonder aan woonkwaliteit in te boeten.

Sterker nog, door in te zetten op meer diversiteit en een hoogwaardige openbare ruimte.

Gelukkig wordt er serieus onderzoek verricht. Welk waardepatroon hebben de bewoners, wie wil je bedienen,

hoeveel mensen wil je bedienen? De verhoudingen tussen kavel, weefsel en buurt variëren aan de hand van de

antwoorden op die vragen. Op www.stedenvolruimte.nl presenteert Uytenhaak een nieuw onderzoeksinstrument.

Verdichten met andere methodieken langs innovatieve wegen en juist niet de gangbare. In een stad als Utrecht

is de beschikbare ruimte door wegtrekkende industrie bijna op. Dan wordt het pas echt puzzelen op de vierkante

meter. Denk dus vooruit, ontwikkel nieuwe strategieën, ontwerp nieuwe oplossingen voor optimaal grondgebruik

en functiemening. En gebruik daarbij de taal van de stad, die stad die nooit af is, de stad die haar inwoners moet

verwelkomen.

Eveline Paalvast, directeur

Juli 2009


in korte tijd wordt de ontwikkeling van eeuwen stadsgeschiedenis verteld. En wat brengt de toekomst? 11 op zoek gaan naar de construc-tie, de functie en de schoonheid van gebouwen 12 aarzelend slingert een rode stippellijn door de binnenstad 14 om het verkeer beter door de stad te leiden werden wegen verbreed 16 Utrecht was een bruisend centrum, tot de rand gevuld 19 De tijd noodzaakt nu eenmaal om ste-denbouw door middel van verleiding voor het voetlicht te brengen 23 De stad verwelkomt U 24 Randstad 2040 een succes 27 alleen een bestemmingsplan is niet genoeg?! 29 heel veel meer mensen op een m2 31 Utrecht, de stad van de twee torens 35 waarom er op vrije kavels zoveel cataloguswoningen worden gebouwd? 37 als het ergens kan dan is het dus in Rotsoord 38 het woord campus krijgt een nieuwe betekenis: gericht op wonen, werken en leren. 39 Architec-tuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden 50 een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken 53


7aorta 2008 in korte tijd wordt de ontwikkeling van eeuwen stadsgeschiedenis verteld. En wat brengt de

op zoek gaan naar de construc-tie, de functie en de schoonheid van gebouwen

aarzelend slingert een rode stippellijn door om het verkeer beter door

16 Utrecht was een bruisend centrum, tot de rand

De tijd noodzaakt nu eenmaal om ste-denbouw door middel van verleiding voor het

De stad verwelkomt U alleen een

heel veel Utrecht, de stad

waarom er op vrije kavels zoveel cataloguswoningen worden gebouwd?

als het ergens kan dan is het dus in Rotsoord het woord campus krijgt een nieuwe betekenis:

Architec-50

een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek 53

inhoudHet programma Culturele evenementen 10 Architectuur leren

begrijpen 12 Romeinen in hedendaags Utrecht 14 Het begin van de

stedenbouw 16 Lees je stad 18 Een bijzondere functionalist 20

Nieuwe lading stedenbouw 22 De Randstad in 2040 27 De toekomst

van de Utrechtste binnenstad 28 Utrecht verdicht: Intense Dense 31

De Belle van Zuylen: dame of puber 34 Aorta er op uit! 36 Een nieuwe

impuls 40 Rondleidingen 40 Aorta informatief 42

Over Aorta Publicaties 44 Jaarcijfers 47 Bezoeksaantallen 48

Koers 50 Visie 53 Medewerkers 54 Sponsoren 55 Colofon 55

English Summary 56


8 aorta 2008


9MarNixLaaN | 1939

Het is ten slotte de stedenbouwer, ‘die als allesbeheerschend

leider de beslissingen moet nemen en uit den chaos van

gegevens, adviezen en inzichten een doelmatig en ‘schoon’

geheel te voorschijn moet brengen.’‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae

foto: het utrechts archief


10 aorta 2008

architectuur en politiekthema dag van de architectuurVan waaruit regeert de politiek in Utrecht? Het Stadhuis natuurlijk!

Het stadhuis van Utrecht is al meer dan 650 jaar de plek waar de

gemeenteraad, de burgemeester en wethouders bij elkaar komen. Lang

zaamaan is het stadhuis gegroeid tot een samensmelting van een tiental

middeleeuwse panden en stadskastelen. In 2000 heeft de Spaanse

architect Miralles het stadhuis voor de laatste keer onder handen genomen.

Met een bonte verzameling materialen wil Miralles de nadruk leggen op de

verschillende stijlen, periodes en gebouwen die in het stadhuis verenigd

zijn. Voor nieuwsgierigen organiseerde Aorta een rondje om en door dit

bijzondere kunstwerk dat het geworden is.

Vanuit het stadhuis regeert de politiek. Maar wat is de invloed van politiek

op de architectuur in de stad? Samen met Stichting Dag van de Archi

tectuur gaf Aorta bezoekers een blik op Utrecht vanaf het water. Langs

het waterlint in Utrecht is de politieke impact in de stad goed zichtbaar.

De open plekken van voorheen worden nu volgebouwd. Een architectuur

gids en een stadsdichter vertelden het verhaal van de ontwikkelingen van

de stad, zoals Rotsoord, Campus Max, de Merwede Kanaalzone en de

nieuwe wijk Parkhaven.

Datum: 21 juni | Aantal bezoekers: 910

sporen in de stadopen monumentendag & UitfeestIn Utrecht zijn vele sporen te vinden. Op een tocht langs de monumenten

in de stad wordt het verhaal van de stad zichtbaar. Ook het pand waar

Aorta gehuisvest is kent een lange geschiedenis. In dit van oorsprong mid

deleeuwse pand was van 1868 tot 1924 het hoofdpostkantoor gevestigd.

De grote ruimte heeft nog steeds de 19deeeuwse gietijzeren kolommen

uit die tijd

rondleidingen ‘Lees je stad’Er is niet zo heel veel meer te zien van de aanwezigheid van de Romeinen

in de stad, maar wanneer je goed kijkt, is aan de restanten deze geschie

denis nog af te lezen. Vanuit de eerste Romeinse vesting heeft de stad zich

verder ontwikkeld. De geestelijken en kooplieden dicteerden de stad in de

Middeleeuwen en het militaire landschap in de eeuwen erna. De industrie

kwam in de 19e eeuw op. De auto moest rijden door de straten, spoor

wegen werden aangelegd en bedrijvigheid kreeg zijn plaats in de stad.

Het stadsbeeld veranderde in korte tijd met nieuwe architectuurstijlen en

ambitieuze uitbreidingplannen. De geschiedenis maakt de stad tot wat ze

nu is. Langs het Castellum, de kerken, de grachten, het fortenbolwerk, de

eerste sporen van de industrie, de stadsdoorbraken, nieuwe vormen van

bouwen in de voor en naoorlogse periode van de stad, wordt in korte tijd

de ontwikkeling van eeuwen stadsgeschiedenis verteld. En wat brengt de

toekomst?

Datum: 13 & 14 september | Aantal bezoekers: 242

Free Designdom4 Weeks of FreeDesigndom is een nieuw designevenement dat Nederland

op de internationale kaart zet. In Amsterdam en Utrecht bracht 2009 op dit

gebied tentoonstellingen, lezingen over design en mode voor de profes

sionals maar ook voor het gewone publiek. De Uithof is een staalkaart van

Nederlandse architectuur en kon daarom ook niet ontbreken tijdens dit

evenement. Sinds de jaren ’60 worden in De Uithof onderwijsgebouwen

gerealiseerd. Na de eerste bouwimpuls heeft de invulling lange tijd stil

gelegen. De laatste jaren wordt er echter weer met verve gebouwd, wat

De Uithof steeds meer het aanzien geeft van een echte campus. De

nieuwe bouwimpuls heeft een aantal zeer bijzondere gebouwen opgeleverd,

toonaangevende moderne architectuur. Het gaat dan ook uitstekend met

de waardering voor de architectuur in De Uithof: De Basketbar heeft de

NAIprijs voor jonge architecten ontvangen en de Rietveldprijs 2003, de

universiteitsbibliotheek heeft de Rietveldprijs 2005 ontvangen en was ge

nomineerd voor de Mies van der Rohe Prijs en het Educatorium heeft al eer

der meerdere prijzen in de wacht gesleept. Tijdens de rondleidingen werd

een bezoek gebracht aan enkele van deze toonaangevende gebouwen.

Datum: 24 september t/m 5 oktober | Aantal bezoekers: 42

feest van de GeestPinksteren is het feest van inspiratie. Het moment voor de ‘bewoners’ van het

Domplein gezamelijk de inspiratie van deze bijzondere plek te laten zien. Het

Domplein en haar omgeving, het zogenaamde Museumkwartier, her bergt de

cultuurhistorische schatkamer van de oude binnenstad. In een rondje door

de stad toonde Aorta het samenspel van nieuwbouw en een historische stad

vol monumenten, en de inspiratie die architecten daarin vonden.

Datum: 12 mei | Aantal bezoekers: 40

culturele evenementen

Op de jaarlijkse culturele dagen Opent OOk aOrta haar deuren.

de dag van de architectuur, Open MOnuMentendag en culturele

ZOndagen gaven OOk in 2008 een grOOt publiek weer een vuur-

dOOp in de wereld van de architectuur.


11haveNpost parKhaveN | sLuijMer eN vaN LeeuweN foto: cornbread Works

één ding hebben de programma’s gemeen; architectuur & stedenbouw in Utrecht en de omgeving staan centraal


12 aorta 2008

leer mij Utrecht kennenIn samenwerking met Museum Sterrenwacht Sonnenborgh, Volksbuurt

museum Wijk C, Rondom, gemeente Utrecht en Gilde Utrecht organiseert

Aorta jaarlijks de cursus Leer mij Utrecht kennen. Aan de hand van zes

excursies worden bijzondere stukjes Utrecht bezocht. Plekken waar de

meeste Utrechters niet dagelijks komen: de Dom, de werven en steegjes,

wijk C, het stadhuis en de ontwikkelingen in De Uithof.

Datum: mei | Aantal bezoekers: 40

ik zie ik zie wat jij niet ziet!puzzeltochtWaarom wordt De Uithof ‘De Uithof’ genoemd? Waar komt die naam

vandaan? Welk snoepgoed heeft gediend als inspiratiebron voor Casa

Confetti (het nieuwste complex voor studentenhuisvesting)? De zeefdruk

op de vensters van de Universiteitsbibliotheek is geen papyrus. Wat is het

dan wel? Wat zijn de hoofdkleuren van het interieur van het Hijmans van

den Berghgebouw? En wat is daarmee bedoeld door de architect? Het

Minnaertgebouw is een vroeg voorbeeld van milieuvriendelijk bouwen. Zo

wordt bijvoorbeeld in de hal regenwater opgevangen met een doel. Waar

voor wordt dit water in het gebouw gebruikt? Zoek zelf de antwoorden op

deze vragen (en meer) door deel te nemen aan de puzzeltocht door

De Uithof. Het ‘openluchtmuseum van de moderne architectuur’ opent

haar deuren voor een exclusieve tour.

Datum: juni 2008 | Aantal bezoekers: 120

drie bij vijf meterWat is dat eigenlijk… architectuur? Wat doet een architect en zit er een

architect in mij?! Met een educatief programma geeft Aorta een introduc

tie in de architectuur, nieuwe vormen, én het zelf bouwen van een nieuw

bijzonder gebouw voor Utrecht!

kunstuitdagingHet omstreden metalen en kleinste huisje van Utrecht, aan de Kromme

Nieuwegracht op de hoek van de Drift, was het thema van de dag. Het

huisje, op een kavel van slechts drie bij vijf meter, is een ontwerp van de

architecten Sluimer en Van Leeuwen. Voorheen een parkeerplaats voor één

auto, nu een bewoonbaar huis van zeven bouwlagen hoog. Het bijzondere

aan dit huis is zijn openheid naar de stad. Er is weidsheid geschapen op

de kleinst denkbare oppervlakte. Na een korte fi lm werd het gebouwtje

bezocht. Door middel van een quiz met vragen over het huisje werden de

kinderen geprikkeld na te denken over het idee, het ontwerp, mooi en lelijk

en het materiaalgebruik.

Datum: 17 april | Aantal bezoekers: 36

De Kunstkijkdag is de Utrechtse ontmoetingsdag tussen kinderen en de

culturele instellingen. Het doel van deze dag is dat kinderen bewust worden

gemaakt van hun culturele omgeving.

architect in de klasBewustwording van de eigen leefomgeving kan niet vroeg genoeg begin

nen. Naast programma voor de jeugdigen denkt Aorta ook mee in het

enthousiasmeren van leerlingen in het voortgezet onderwijs. Met ‘Architect

in de klas’ maken de jongeren in enkele lessen kennis met ontwerpen. Het

lesprogramma start met een rondleiding op locatie, waar leerlingen samen

met een gids van Aorta op zoek gaan naar de constructie, de functie en de

schoonheid van gebouwen. Een echte architect vertelt wat een architect

doet, wat je moet weten voordat je een gebouw ontwerpt, wat een program

ma van eisen is en welke materialen er allemaal zijn. Foto’s, tekeningen en

monsters van materialen zorgen ervoor dat de leerlingen gevoel krijgen met

architectuur waarna ze zelf een ontwerp kunnen maken. De kinderen maken

van hun ontwerp een maquette, die tijdens een afsluitende tentoonstelling

te bezichtigen is door familie, vrienden en buurtbewoners.

Datum: 3 – 20 maart 2008 | Aantal bezoekers: 200Voor St. Dominicusschool, Utrecht

architectuur leren begrijpen

ceNtraaL statioN utrecht 2030

puZZeLtocht ontWerP: aorta | het bos


13aorta 2008

architectuurcentruM aOrta vindt het belangrijk OM ZOwel kinderen als vOlwassenen

Met architectuur in cOntact te brengen en hen te interesseren vOOr de gebOuwde

OMgeving. dOOr prikkelende prOgraMMa’s aan te bieden prObeert aOrta begrip, kennis

en inZicht in de prOcessen, die Met architectuur en de gebOuwde OMgeving te Maken

hebben, te vergrOten.

station van de toekomstwww.stationvandetoekomst.nlEen station is hét knooppunt voor miljoenen reizigers die dagelijks gebruik

maken van het openbaar vervoer. Wanneer een station verbouwd wordt,

is dit meteen merkbaar voor al deze mensen. De stations van Amsterdam,

Rotterdam, Arnhem of Breda zijn momenteel een bouwput. Dat geldt

straks ook voor het grootste station van Nederland: Utrecht Centraal.

Het is geen toeval dat zoveel stations tegelijkertijd aangepakt worden.

Het is een gevolg van de toegenomen mobiliteit en de groei van het trein

reizigersvervoer. Tegelijkertijd is de functie van het station veel complexer

geworden. Dat is terug te vinden in de benaming ‘OVterminal’ die gebruikt

wordt voor de vernieuwde stations. Vanwege het grootschalige karakter

van de bouwactiviteiten en de grote betekenis die stations in onze dage

lijkse mobiliteit spelen, is het van belang dat de toekomstige gebruikers

kennismaken met deze vorm van architectuur. Door een bijdrage te

leveren aan het vergroten van de belangstelling en de bewustwording van

jongeren, wordt de eigen leefomgeving beter begrepen en de rol die je als

gebruiker kunt spelen in het vormgeven van deze omgeving. In samen

werking met Jeanne Klaassen heeft Aorta het programma ontwikkeld,

toegankelijk voor docenten en leerlingen via de website

www.stationvandetoekomst.nl. In 2008 hebben het Gerrit Rietveld College

en het UniC deelgenomen aan de pilot en zelf deelontwerpen gemaakt

voor het nieuwe station in Utrecht: een nieuwe fi etsenstalling, een functio

neel meetingpoint of een herkenbaar stationsplein. In 2009 volgen andere

stationsprojecten in Nederland.

Datum: juli – dec 2008 | Aantal deelnemers 2008: 120

KiNderworKshop foto’s: corr boll

ceNtraaL statioN utrecht 2030 beeld: Pro rail | Movares | bentheM crouWel

cuLtureLe ZoNdageN foto: aorta

Aorta mini architectsculturele zondagen en kinderworkshopsTijdens de workshops stelt Aorta haar deuren open voor de mini archi

tecten onder ons. Het thema en de materialen zijn het uitgangspunt, een

tekening voor het ontwerp en de constructie het resultaat. Zo ontstaat er

bij Aorta een hele nieuwe stad in twee uur! Tijdens de culturele zondagen

Nieuwjaarsduik en Vuurdoop, en binnen het programma van Aorta was het

een grote bouwput Achter de Dom!

Datum: diverse data | Aantal bezoekers: 64


14 aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN debat

Op de vloer van de tentoonstellingsruimte is de

plattegrond van de stad Utrecht afgedrukt. Een

rode lijn geeft de Limes aan, informatiezuilen

markeren belangrijke plekken. Aarzelend slingert

een rode stippellijn door de binnenstad.

‘De Romeinse geschiedenis ligt hier grotendeels

verborgen’ verklaart Aorta-directeur Eveline

Paalvast. Elsevier, 19 januari 2008

Een unieke tentoonstelling die alle initiatieven rondom het Romeinse

Erfgoed, De Limes, in Utrecht samenbracht. De Limes, de noordgrens van

het Romeinse Rijk, is getuige van zo’n 400 jaar Nederlandse geschiedenis,

en verbindt ons met al die andere landen die ooit tot het Romeinse Rijk

behoorden. Het was een militaire zone maar ook een handelsroute. Het ge

heim van de oorspronkelijke ligging van deze route wordt door de huidige

ontwikkelingen in de stad ontrafeld. Bij de ontwikkeling van bijvoorbeeld

de nieuwbouwwijken in De Meern en Leidsche Rijn werden Romeinse

schepen, hout van oude kadewanden en scherven van materialen van

nederzettingen gevonden. Utrecht is trots op deze geschiedenis en maakt

daarom steeds meer zichtbaar in de stad en het landschap waar de sporen

gevonden zijn: de wachttorens in Fort Vechten, de weg in Leidsche Rijn,

het park in de Hoge Woerd. Wanneer u de lichtlijn in de Servetstraat pas

seert en het groene, witte of rode licht u opschrikt, denk dan nog aan het

Romeinse castellum van waaruit de stad gegroeid is.

Datum: 9 januari t/m 1 maart | Aantal bezoekers: 833Een initiatief van Gemeente Utrecht, cultuurhistorie i.s.m. Architectuur

centrum Aorta. Met dank aan medewerking van Programmabureau de

Limes, Provincie Utrecht, Stichting Domplein 2013, OKRA landschaps

acrhitecten, Zwarte Hond, DS landschapsarchitecten, RACM.

DebatVan Leidsche Rijn naar Utrecht via Romeinse plaatsen en via de Romeinse

weg. We worden meegenomen in een korte film op de fiets langs de route.

Kan het opnieuw aanbrengen van de historische link met het Romeinse

verleden bijdragen aan een gevoel van inspiratie, een prettige woon

omgeving en de verbinding van Utrecht met de omliggende wijken, met

name Leidsche Rijn?

Het verhaal van een plaats draagt bij aan het gevoel van welbevinden van

haar bewoners. Het besef dat je deel bent van een verhaal. Niet alleen de

Limes vertelt dit verhaal, maar alle tijden die dit gebied heeft doorgemaakt.

Geconcludeerd werd dat het gaat om echte gebeurtenissen, geen recon

structie van een schijnwereld die nooit is geweest. Wat het verhaal is dat

moet worden verteld is mede een verantwoordelijkheid van de bewoners

en gebruikers. Zonder de ideeën van bewoners kan de verbinding van

de omliggende wijken met Utrecht nooit worden gemaakt. Het is zoeken

naar mogelijkheden om de cultuur van nu te verbinden met de bewonings

geschiedenis van vroeger. ‘Een plaat oud ijzer’ (red. markering wacht

toren Zandpark) draagt niet bij aan de beleving en herkenning. Maar er is

potentie: een hoog niveau van architectuur en goede archeologie. Voor de

gemeente Utrecht kan de Limes nationaal van belang zijn. Met deze cultu

rele component zet Utrecht zichzelf weer op de kaart in de Randstad. Ook

hier geldt dat er meerdere lagen zijn en meerdere verhalen te vertellen.

Oude ambities dienen weer opgepakt te worden om Leidsche Rijn een

gemiddelde Vinexwijk te laten ontstijgen. Leidsche Rijn en Utrecht ‘living

apart together’. Drie castella, een oude en een nieuwe stad, ieder met een

eigen gezicht en geschiedenis.

Datum: 9 februari | Aantal bezoekers: 110

Een initiatief van Programmabureau de Limes en Architectuurcentrum

Aorta.

Inleiding: Erik Graafstal, stadsarcheoloog Gemeente Utrecht | Theo van

Wijk, voorzitter Stichting Domplein 2013 | Marcel Carpay, directeur

Programmabureau De Limes

Gespreksleider: Saskia van Dockum, directeur Utrechts Archief en

bestuurslid Stichting De Limes

Panel: Dr. Martijn Duineveld, Universiteit Wageningen | Prof. Bloemers,

Universiteit van Amsterdam | Annemiek Rijckenberg, stedenbouwkundig

adviseur en voormalig wethouder Utrecht | Marinke Steenhuis, directeur

Steenhuis Stedenbouw en Landschap | Mariet Schoenmakers, directeur

AM Concepts | Peter Kuenzli, Gideon Consult en oprichter kunstproject

Beyond Leidsche Rijn | Jan van Embden, secretaris Fietsersbond Utrecht

romeinen in hedendaags Utrecht

De Limes, geheimen ontsluierd

LiMes LichtLijN servetstraat | oKra foto: b. Mul


15uitspariNg roMeiNse weg Leidsche rijN | de Zwarte hoNd

Met een reeks Open debatten, leZingen en

tentOOnstellingen wil aOrta dOOr het jaar

heen inspringen Op de actualiteit in de

geMeente utrecht en OMstreken. afhankelijk

van de Ontwikkeling Op lOkaal, regiOnaal

en landelijk niveau is er een aantal Onder-

werpen dat Zich uitstekend leent vOOr een

verdieping. verschillende partijen OntMOeten

elkaar, uiteen lOpende standpunten wOrden

tOegelicht en gecOnfrOnteerd Met anderen.

beZOekers wOrden uitgedaagd deel te neMen

in het gesprek.

‘de Romeinse geschiedenis ligt hier grotendeels verborgen’

foto: hi-shots luchtfotografie


16 aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN LeZiNg

Wie heeft zich, zittend in bus 4 richting Burgemeester Fockema Andreae

laan, nooit eens afgevraagd wie de man nu geweest is, wanneer hij de

stad bestuurd heeft en wat hij heeft gedaan?

J.P. Fockema Andreae (1879 – 1949) was een bijzondere burgemeester

voor Utrecht. Hij leidde de stad tussen 1914 en 1933. De stedenbouw,

destijds een nieuwe discipline, had zijn speciale aandacht. In korte tijd

maakte Utrecht een enorme ontwikkeling door. Zijn ideeën voor de stad

beschreef hij in het boek ‘De Hedendaagsche Stedenbouw’. Samen met

architect Berlage en directeur Gemeente werken Holsboer werd een

uitbreidingsplan voor Utrecht gemaakt. Om het verkeer beter door de stad

te leiden werden wegen verbreed. Om Utrecht internationaal meer aanzien

te geven werd het de vestingplaats voor de Jaarbeurs en de Nederlandse

spoorwegen. Nieuwe woonwijken werden aangelegd en het cultureel

erfgoed werd beschermd. Stadspromotie werd toen al nadrukkelijk ingezet

om zowel bewoners als bedrijven naar de stad te trekken. Fockema

Andreae was een geliefd burgemeester in de stad, hij was bij elke opening

en steenlegging. Zijn eigenhandig bijgehouden, geknipt en geplakt, archief

beslaat vier meter en is te bezichtigen in Het Utrechts Archief (op afspraak).

Datum: 7 maart t/m 24 mei | Aantal bezoekers: 435Dubbeltentoonstelling Centraal Museum en Architectuurcentrum Aorta

Lezing: ‘De hedendaagsche stedenbouw en het Utrecht van 1914 – 1933’Fockema Andreae had een uitgesproken mening over de waarden waaraan

goede stedenbouw behoorde te voldoen en de middelen die de steden

bouwer ter beschikking stonden. Hij had in zijn publicatie ‘Hedendaagsche

Stedenbouw’ gesteld dat een gemeente zelf het goede voorbeeld moest

geven. De stedenbouwkundige ontwikkeling van Utrecht in de periode

1914 tot 1933, is tekenend geweest voor het stadsbeeld van het huidige

Utrecht. Wonen verplaatste zich uit het centrum en commerciële functies

kwamen er voor terug. De veemarkt op het Vredenburg en de groen

ten en vruchtenveiling op het Paardenveld werden juist úit het centrum

verplaatst naar de Croeselaan. Door deze ontwikkelingen en mede door

het snel moderniserende verkeer en openbaar vervoer (elektrische tram),

kwam de bereikbaarheid van het centrum onder druk. Daarom werd de

oostwestroute door de stad fors verbreed, wat weer gepaard ging met

schaalvergroting, zoals het hoofdpostkantoor op de Neude. De nieuwe

weg naar het noordwesten, de St. Jacobsstraat werd aangegrepen voor de

sloop van een deel van Wijk C. De woonwijken die tot stand zijn gekomen

onder zijn bestuur, zijn nog steeds herkenbaar aanwezig en functioneren

naar behoren. Sommige woningbouwcomplexen uit die periode worden nu

als bijzonder ervaren, zoals in Tuinwijk en in de schilderdersbuurt het geval

is. Het UCBcomplex in Rivierenwijk is recentelijk zorgvuldig gerenoveerd.

Alleen de woonwijk Ondiep – destijds nog beschouwd als het voorbeeld

van hoe arbeiderswoningbouw er uit behoorde te zien – is gesloopt.

Datum: 23 april | Aantal bezoekers: 21Spreker: drs Bettina van Santen, Gemeente Utrecht

het ‘begin’ van de stedenbouw

de erfenis van burgemeester

Fockema Andreae

sLoop wooNwijK oNdiep 2008 foto: geMeente utrecht


17oNdiep | 1925

‘Het bestaande stedenschoon behouden en daarnaast

nieuw stedenschoon scheppen, ziehier de grootsche taak

die op de schouder van den stedenbouwer gelegd wordt.’‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae – destijds wethouder Openbare Werken later burgemeester van Utrecht van 1914 tot 1933

foto: klM


catharijNebrug 192518

lees je stad‘Alle zakenmenschen komen ’s ochtends in het centrum en

verlaten deze dikwijls ’s avonds weer, doch wonen doen zij er

niet meer. Deze nieuwe indeling dwingt den stedenbouwer in

te grijpen.’‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae

foto: het utrechts archief

aan de hand van Zes leZingen en een rOndleiding wOrdt de

stads Ontwikkeling van utrecht verteld. de geschiedenis Maakt

de stad tOt wat Ze nu is. en wat brengt de tOekOMst utrecht?


19LeZiNg | aorta 2008

De kern van Utrecht is de Domtoren. Hier is de stad bijna tweeduizend

jaar oud. Er was toen nog geen sprake van een stad, maar van een Ro

meinse vesting. De vesting, een castellum, lag in een bocht van de Rijn.

De bochtige stukken van de huidige Oude gracht zijn nog overblijfselen

van de oude rivierarmen van de Rijn. De rechte stukken van de gracht zijn

later gegraven. De resten van de castellummuur bevinden zich achter de

voormalige Muziekschool. In 1949 is om deze muur een kelder gebouwd

die toegankelijk werd gemaakt door middel van een putdeksel en een trap

petje naar beneden.

Na jaren van strijd werd Utrecht een bisdom. Op de plek van het castel

lum werd een Domkerk voor de zetel van de bisschop gebouwd. De kerk

is hoger gelegen dan het oorspronkelijke maaiveld. Nog steeds is dat

zichtbaar wanneer men vanuit de Zadelstraat richting het Domplein kijkt.

De Domtoren is nu nog de hoogste kerktoren in Nederland en het symbool

van Utrecht als ‘bisschopsstad’. In de middeleeuwen verkreeg Utrecht

stadsrechten en begon een grootschalige verstedelijking op gang te komen:

kloosters, gasthuizen, stedelijke voorzieningen, werven, voorsteden en

buitengebieden. De stad werd welvarend en er ontstond een netwerk van

straten binnen de muren. De welgestelden bouwden volop stenen huizen.

In die tijd had Utrecht een voorsprong op andere Nederlandse steden,

waar stenen woningen zeldzaam waren. De werven ontstonden door de

bouw van sluizen, en zijn nu nog uniek in de wereld. Om met paarden op

de werven te kunnen komen werden gangen aangelegd; de wedden. Er

zijn er drie geweest. Eén ervan was bij Het Wed, vandaar de naam. Alleen

die bij het stadhuis is er nog.

Sinds de Middeleeuwen is de stad versterkt. Rondom Utrecht werd een

verdedigingslinie aangelegd: De Nieuwe Hollandse Waterlinie. Op zwakke

punten werd de natuurlijke verdedigingslinie aangevuld met onder meer

forten. Deze forten zijn nog steeds zichtbaar rond Utrecht. Maar er zijn ook

resten van fortificatie in de stad zoals de bolwerken, Lucas Bolwerk, Servaas

Bolwerk, Plompetoren, Sonnenborg, en de stadsgrachten. De stad groeide

nu niet meer naar buiten, maar binnen de stadsmuren. We kunnen hier spre

ken van de eerste ‘inbreiding’ of stadsuitbreiding binnen de stadsgrenzen.

Rond 1850 zijn de stadsmuren afgebroken inclusief de stadspoorten. Door

het drukke verkeer werden de stadspoorten een belemmering. De industrie

en het verkeer veranderde het stadsbeeld volkomen. De stad werd een

knooppunt van sporen, het 100stratenplan werd ingevoerd, er werd flink

gediscussieerd over straatbreedtes en pleinen voor een goede doorstroom

van het verkeer en woonhygiëne. Hele wijken ontstonden om de toestro

mende werklieden een woonplek aan te kunnen bieden, zoals Ondiep en

Tuinwijk. Utrecht was een bruisend centrum, tot de rand gevuld!

Door de Tweede Wereldoorlog viel ook in Utrecht de bouwproductie stil.

Na de oorlog bleek de woningnood hoog en werd de bouwproductie her

vat. De grenzen van Utrecht werden gewijzigd. Het omringende land werd

bouwrijp gemaakt voor nieuwe woonkernen. Achtereenvolgens ontstonden

Hoograven, NieuwZuilen, Kanaleneiland en Overvecht. Het nieuwe wonen

met het gezin in de wijk centraal. Deze wijken krijgen nu een nieuwe impuls

in de ‘herontwikkeling krachtwijken’.

Datum: mei – okt | Aantal bezoekers: 364

Sprekers:

‘De stichters van Utrecht’

drs. Erik Graafstal, gemeentelijk archeoloog

‘Utrecht in de Middeleeuwen’

ir. Jan van der Hoeve, gemeentelijk bouwhistoricus

‘Stadsontwikkeling van middeleeuwen tot 1750

Prof. Koen Ottenheym, hoogleraar Universiteit Utrecht

‘De industriële stad: 1870 – 1940

drs. Bettina van Santen, gemeentelijk architectuur historica

‘De moderne stad: 1945 – 1975

prof.dr.ir. Paul Meurs, architect en hoogleraar

De transmoderne stad’

Ing. Wies Sanders MUrb, stedenbouwkundige

Gids Jan Maarten Dalmeijer

een ontdekkingstocht langs de stedelijke ontwikkeling van Utrecht

catharijNebaaN 2008 foto: aorta


20 aorta 2008 | LeZiNg

In Utrecht wordt hard gewerkt aan het nieuwe

stationsgebied. Vredenburg is onderdeel van het

gebied dat wordt vernieuwd. Hier staat het voor-

malige secretariaatsgebouw van de Jaarbeurs, een

bijzonder gebouw dat bedreigd wordt door sloop.

Dit gebouw op het Vredenburg was slechts korte

tijd deel van het Jaarbeurscomplex. De Jaarbeurs

werd verplaatst en vervangen door een winkelcen-

trum en muziek centrum. Het secretariaatsgebouw

is blijven staan. De oude allure is niet direct te zien,

maar wanneer we door de latere verbouwingen

heen kijken zien we de lichtheid direct na de ople-

vering terug.

A. Koenders / N. Vervat ‘Heemschut’, herfst 2007

een bijzondere functionalist en het Utrecht dat hem vormde!

Architect van dit gebouw is Piet Elling (1897 – 1962). In Utrecht geboren

en getogen in een streng roomskatholiek milieu. Deze stad vormde Elling,

door zijn opleiding en contacten in het Utrechtse kunstenaars en architec

tenmilieu, met figuren als Rietveld, Van der Leck, Van ‘t Hoff, Klaarhamer,

Van Leusden, Uiterwaal en anderen. Elling ontwikkelde zich als een bijzon

dere functionalist. Veel van zijn ontwerpen gaf hij een diepere, geestelijke

waarde door middel van klassieke bouwvormen, mathematische structu

ren en beeldende, primaire kleuren. Verschillende malen schakelde hij De

Stijlkunstenaar Bart van der Leck in om zijn projecten te vervolmaken met

een kleurenplan. Elling was ook een echte ‘maatschappelijke’ architect, die

er naar zocht zijn werk een sociale grondslag te geven. Het meest bekend

zijn Ellings nieuwzakelijke woonhuizen die in de jaren dertig in ’t Gooi en

de omgeving van Utrecht gebouwd werden.

Na de Tweede Wereldoorlog wordt zijn naam gevestigd als een van de

meest toonaangevende en gerespecteerde naoorlogse architecten van

Nederland. Zo wordt hij gezien als de geestelijk vader van het mediapark

en was hij onder meer verantwoordelijk voor het Audiocentrum en de

VARAStudio’s in Hilversum, het secretariaatsgebouw van de Koninklijke

Jaarbeurs aan het Vredenburg in Utrecht, het Rijnhotel in Rotterdam en de

stationspostgebouwen bij het Centraal Station in Amsterdam.

Ellings ideaal was een afstemming tussen architectuur en plattegrond,

tussen interieur en kleurstelling. Er moest sprake zijn van een ‘samen

stemmende eenheid’, schreef hij zelf eens. Hierin was hij compromisloos.

Hetzelfde streefde hij na in zijn persoonlijke leven: zijn ideaal was alleen

te bereiken wanneer er ook tussen zijn leven en werk een onverbrekelijke

eenheid bestond.

Datum lezing: 3 juli | Aantal bezoekers: 39

Spreker: dr Wim de Wagt, architectuurhistoricus

Het proefschrift is verschenen bij Uitgeverij Thoth onder de titel:

‘Piet Elling (1897 – 1962), Een samenstemmende eenheid.’ In deze uitge

breide monografie zoekt Wim de Wagt naar het verband tussen het leven

en het werk van Piet Elling.

een bijzonder gebouw bedreigd door sloop

foto: jan versnelsecretariaatsgebouw jaarbeursKort Na opLeveriNg | piet eLLiNg


21secretariaatsgebouw 2008

en het Utrecht dat hem vormde!

foto: aorta


22 aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN debat

De tentoonstelling in de reeks Nieuwe lading toont

jonge en ambitieuze ontwerpers uit telkens een

andere discipline. In 2008 zijn zes Utrechtse, relatief

jonge, stedenbouwkundigen samengebracht.

De bureaus verschillen qua grootte, ervaring en

opdrachtportefeuille.

Curator: Robert Broesi, Must Stedebouw

De stedenbouwersJonge stedenbouwers reageren op tendensen in de stedenbouw als start

van het debat.

Mariska Louman (Dolte Stedenbouw), architect en stedenbouwkundige.

Er is in de loop van de tijd veel veranderd aan het vak. Van een eenmans

visie, met aandacht voor de lange termijn en ruimte voor utopieën, is het

maatschappelijk debat geworden, waarin iedereen een mening heeft. Een

stedenbouwkundige heeft te maken met meerdere opdrachtgevers en

verschillende belangengroepen. Een stedenbouwkundige is voor negentig

procent bezig met strategie en voor tien procent met ontwerpen. Daarbij

lanceert Louman de stelling: ‘Beeld is je sterkste troef, een stedenbouwkun

dige is eigenlijk een entertainer. Het gaat erom complexiteit te overwinnen.’

Wat Arnold Meijer (Inbo) boeit, is dat stedenbouw een resultante is van

de maatschappij. Hij waardeert het vermogen om te relativeren én te

dromen, om te denken in concepten, om bezig te zijn met verandering.

‘Stedenbouw is een ambacht dat de droom omzet in daad. Het gaat om

stedelijkheid en daarom om dichtheid en verdichting. Het gaat om een

Gesamtkunstwerk en toepasbare kunst’. Wat hem persoonlijk fascineert is

het raakvlak van de stad en mobiliteit. ‘Stedenbouw betekent participeren,

communiceren en ontwerpen’.

Ingeborg Thoral (MIXST Urbanisme), stedenbouwkundige en land

schapsontwerper. Stedenbouw is een ruimtelijk vak, dat zich richt op de

fenomenen van de stad en de mensen die er dagelijks wonen, werken en

recreëren. Thoral ziet zichzelf als ambachtsman en regisseur. Het belang

rijkste gereedschap van de stedenbouwkundige is zijn beeldend vermo

gen: maquettes, collages en tekeningen. ‘Stedenbouw is mensenwerk, je

doet het samen, er moet dus vertrouwen zijn’. Thoral stelt dat de mooiste

plannen een vervlechting zijn van architectuur, landschapsarchitectuur en

stedenbouw, dus van verschillende disciplines.

Paul van Kerkoerle (SVP Architectuur en Stedenbouw), stedenbouw

kundige. Het motto voor ontwerp is ‘visie versus verrommeling’ vanuit

het vraagstuk Soesterberg. De grenzen zijn genegeerd, de stedenbouw

is onzichtbaar gemaakt – het moet een magneet zijn, maar niet dwingend

nieuwe lading– een raamwerk dat door de gebruikers kon worden ingevuld. In het plan

van SVP gaan cultuur en natuur hand in hand. Van Kerkoerle stelt dat

landschappelijke grenzen in de stedenbouw belangrijker zouden moeten

zijn dan bestuurlijke grenzen.

Datum: 4 juni t/m 11 september | Aantal bezoekers: 547

DebatEen indruk van een geanimeerd gesprek over de toekomst en betekenis

van de stedenbouw, verleiding versus ambachtelijkheid, opdrachtgever

schap, de rol van de overheid en de kwaliteit van het onderwijs.

Veel beeld, weinig ambacht De jonge stedenbouwers presenteerden hun vak met uitbundig beeldge

bruik. In plaats van handwerk zijn presentaties gericht op het meeslepen

door beelden. ‘De vertaling naar programma’s en naar wat er feitelijk op

plekken gaat gebeuren, is de volgende stap.

Den Hollander: “De stedenbouwkundige is de zoeker in de wereld, naar

wat de consequenties zijn van handelen, niet alleen de ruimtelijke conse

quenties, maar ook de sociale en economische consequenties. Dus het is

een heel lastig vak. Het is logisch om dat te legitimeren met beelden, net

zoals het logisch is om drama in een film te brengen. Maar daaronder zit

dus een laag die moeilijk te vatten moeilijk te verkopen is. Eigenlijk zou het

andersom beter zijn’. Kerkoerle: ‘Stedenbouwers worden geconfronteerd

met de vraag naar beelden. Bewoners, gemeentes en opdrachtgevers

vragen naar beelden, terwijl stedenbouw niet op die manier werkt.

Iemand is de opdrachtgeverHet panel heeft verschillende meningen over de rol van de overheid in

ontwikkelingen met meerdere partijen. Volgens Stroink is er niet meer dan

één opdrachtgever, door alle betrokken partijen. ‘De opdrachtgever is de

gemeente, of een particulier. Iemand is de opdrachtgever. De mooiste

ontwerpen kwamen tot stand omdat er een hele duidelijke opdracht lag.

De opdrachtgever hoeft niet per se de overheid te zijn. De staat moet dan

wel controleren. Het is onzin dat de staat zowel de opdrachtgever als de

controlerende instantie zou moeten zijn’. ‘Een publieke zaak heeft niet per

se een publieke opdrachtgever nodig, als er maar een heldere scheiding

van verantwoordelijkheden is’. De zoektocht naar de nieuwe collectieve

ruimte is een actueel thema in de stedenbouw, want die ruimte zijn we aan

het kwijtraken. Dat is niet de schuld van de projectontwikkelaars, maar

van het staatsterrorisme. Het land wordt nog steeds geordend vanuit een

soort staatsdenken, vanuit het idee van de maakbare stad’. ‘De stad is niet

maakbaar. De stad is geen gebouw, maar een tuin, die je op een bepaalde

manier moet proberen te ordenen. Daar zijn allerlei technieken voor, die we


23aorta 2008

uit het oog zijn verloren’. Rijckenberg ziet meer in het zorgvuldig formule

ren van de opdracht, want daar moeten de publieke wensen samenkomen.

Stroink meent dat de opdrachtgever inderdaad niet noodzakelijkerwijs

goed bezig hoeft te zijn, maar dat de staat wel altijd goede controle moet

uitoefenen. Volgens Schmitt zijn projectontwikkelaars volstrekt onbetrouw

baar in het vertegenwoordigen van het nationale belang, in tegenstelling

tot de overheid. ‘Zeker nu een nationaal beleid in de ruimtelijke ordening

bijna geheel ontbreekt, kunnen we niet vertrouwen op ontwikkelaars als

het gaat om de grote lijnen.

Volgens Louman is in de steden te veel acupunctuur gaande, maar er is

weinig zicht op de grote lijnen, daarvoor heb je toch een partij als de over

heid nodig’. Maar Kerkoerle vertelt: De droom waarmee een plan begint,

het idee van hoe fantastisch het zou kunnen worden, kan net zo goed van

een ontwikkelaar komen’.

Open eindjesEr wordt gepleit voor stedenbouw met open eindjes. Je moet een stad

nooit af maken, mensen moeten zich de stad kunnen toeeigenen. Steden

moeten een ander programma aankunnen. De opdracht is nooit helemaal

volledig en altijd door de tijd getekend. Het maakt dus niet uit of de op

dracht de wensen van iedereen omvat, als de opdracht maar eenduidig is

en goede aanknopingspunten biedt voor het ontwerp’. Iedere tijd kent zijn

eigen duidelijke opdrachtgeverschap. Nu zitten we in een periode van een

soort maniërisme. Verleiding is een prachtig thema, maar stedenbouw is

in die zin iets fundamenteel anders dan architectuur. In de nasleep van de

wederopbouw is het te lang gegaan over het bouwen van nieuwe dingen

en minder over het ordenen van wat er al is.

Helaas worden plannen vanwege de exploitatie helemaal dichtgetimmerd.

Ook het beheer schiet erbij in. De veranderbaarheid van wat er gebouwd

wordt, is veel te gering. De wijken waar we nu enthousiast over zijn, zijn

juist wel veranderbaar’.

Nota Architectuur: de positie van de stedenbouwIn de nota wordt gepleit voor een betere positie van stedenbouw. In de

praktijk heeft de overheid zich laten terugdringen tot het faciliteren van

de marktontwikkelingen, in plaats van zelf na te denken over het zo goed

mogelijk inrichten van de steden. Bovendien heeft Zalm het eigen belas

tingbeleid van gemeentes uitgehold, waardoor het steeds de vraag is waar

het geld vandaan moet komen. ‘Een opbrengst uit grondexploitatie krijg

je maar één keer binnen, dat spoort eerder aan om uit te breiden dan om

in te breiden. En veel goede stedenbouwkundigen zijn weggekocht door

marktpartijen omdat er bij de gemeentes te weinig voor ze was te doen’.

Rijckenberg: “De nieuwe nota geeft weer aandacht aan de condities die

nodig zijn voor goede architectuur, condities die de afgelopen jaren waren

afgebroken. ‘Het verhaal dat er nu ligt geeft bovendien aandacht aan

ongebruikelijke onderwerpen, zoals het opzetten van een stimulerings

programma voor stedenbouw, het opstarten van architectuurdebat, het

stimuleren van opdrachtgeverschap en het organiseren van samenhang

op het gebied van stedenbouw tussen de verschillende ministeries – waar

stedenbouw voor mij altijd voor stond. Het lukt allemaal nog niet en het is

moeilijk. Ze weten nog niet zo goed waar ze het over hebben maar daar

moeten we ze in helpen, daar staan ze voor open. In de afgelopen jaren

zijn de ministeries net zo uitgehold als de gemeentes’.

AmbachtBij het voorwerk voor de tentoonstelling viel het Broesi op dat deze vier

stedenbouwkundigen het ambacht zo goed in de vingers hadden. ‘Dit was

een aangename verrassing. De tijd noodzaakt nu eenmaal om stedenbouw

door middel van verleiding voor het voetlicht te brengen. Wat wel een punt

van zorg blijft, is het niveau van de opleiding.

Datum: 10 juli | Aantal bezoekers: 85Verslag: www.aorta.nu

Gespreksleider: Tracy Metz, redacteur NRC Handelsblad, gastonder

zoeker Ruimtelijk Planbureau

Panel: Rudy Stroink, directeur TCN Property Projects | Jord den Hollander,

filmmaker en architect | Maarten Schmitt, stadsstedenbouwer Den Haag |

Annemiek Rijckenberg, zelfstandig adviseur in stedelijke ontwikkeling, lid

VROMraad en de geselecteerde stedenbouwkundigen discussieerden.

foto: dolte stedenbouWoNtwerp Nieuwe LadiNg doLte stedeNbouw


24 aorta 2008

oNtwerp

‘De stad verwelkomt u.’

oNtwerp

oNtwerp


oNtwerp Nieuwe LadiNg Mixst urbaNisMe beeld: Mixst urbanisMe

oNtwerp Nieuwe LadiNg svp beeld: svP architectuur en stedenbouW

25oNtwerp Nieuwe LadiNg iNbo beeld: inbo


26 structuurvisie raNdstad 2040

‘Internationaal sterk en regionaal aantrekkelijk.’

beeld: vroM


27teNtooNsteLLiNg | aorta 2008

De Structuurvisie Randstad 2040 toont een toe-

komstvisie op de Randstad van het kabinet over

het versterken van de kust, plannen voor het

Groene Hart, internationaal krachtige en aantrek-

kelijke steden. De structuurvisie Randstad 2040,

op 5 september vastgesteld door de ministerraad,

is bedoeld om het hoofd te bieden aan de achter-

uitgang van de leefbaarheid, klimaatverandering,

bereikbaarheidsproblemen, een toenemende

ruimtevraag en om Nederland mooi te houden.

de Randstad in 2040De vier grote opgaven binnen deze visie zijn:

– Een verbetering van de veiligheid tegen overstromingen bij de kust.

De klimaatverandering vraagt om een extra inzet voor het versterken van

de kust en de dijken bij de grote rivieren.

– Een groter en waterrijker Groene Hart. Het Groene Hart wordt onderdeel

van een grotere aaneengesloten ‘Groenblauwe Delta’ met aansluitingen

op het IJsselmeer, de Noordzee en de Zeeuwse wateren. Effecten van

klimaatverandering worden zo ondervangen en aantrekkelijke woon

gebieden worden zo gecreëerd.

– Inzet op internationaal krachtige en aantrekkelijke steden met zo

genaamde ‘metropolitane parken’, aantrekkelijke woongebieden in de

Randstad waar stad en groen samenkomen. Internationale relaties in de

grote steden en aansluiting op het HSL netwerk versterken de internatio

nale krachten in de Randstad.

– Een beter regionaal vervoer om de uitbreiding naar de ‘metropolitane

parken’ te kunnen realiseren.

Het kabinet wil van de Structuurvisie Randstad 2040 een succes maken

door middel van ‘Randstad Sleutelprojecten’. De organisatie van de

Olympische spelen, ruimtelijke maatregelen voor Deltaveiligheid en

grootschalige stedelijke transformaties met internationale allure zijn hier

voorbeelden van. Met andere overheden, marktpartijen, maatschappelijke

partijen en burgers zal op grote schaal worden samengewerkt aan wonen,

werken en recreëren. Wilt u meer weten kijk dan op http://doemee.vrom.nl/

randstad2040

Datum: 19 sept t/m 18 okt | Aantal bezoekers: 15


28

bescherMd stadsgeZicht utrecht | 2008

aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN debat

De ontwikkelingen in het verre en recente verleden van Utrecht hebben

gevolgen op de huidige beeldvorming in onze binnenstad. De huizen, de

bomen, de bruggen, de grachten, enzovoort, vormen een harmonieus

geheel. Dit geheel willen we beschermen. De historische binnenstad van

Utrecht is daarom een beschermd stadsgezicht.

Een beschermd stadsgezicht is een groep gebouwen die wordt beschermd

door de overheid, die daarmee gemeentes financieel steunt om het histo

rische karakter van de oude binnenstad in stand te houden. Hoe stevig het

stadsbeeld wordt beschermd hangt af van de gemeente zelf. Die bepaalt

in een bestemmingsplan wat er in het beschermd stadsgezicht mag veran

deren. Dit geldt ook voor Utrecht.

Utrecht is in ontwikkeling. Door groei van het aantal stadsbewoners, uit

wijken als Leidsche Rijn, wordt er een steeds meer gebruik gemaakt van

de binnenstad. Tegelijkertijd zijn er ingrepen nodig om de stad klaar te

maken voor verdere groei zoals het Stationsgebied, het herstel van de

singels, het geplande station Vaartse Rijn en de concentratie van de

Universiteit rond het Janskerkhof. Daarom moet het bestemmingsplan

voor de binnenstad worden herzien. Het uitgangspunt bij toekomstige

ontwikkelingen in beschermende stadsgezichten is in eerste instantie het

behouden van historische waarden en kenmerken. De historische waarde

schept dus voorwaarden voor nieuwe ontwikkelingen. Welke karakteristie

ken zorgen voor de identiteit van deze stad? Wat willen we behouden en

waarom? Kun je historische waarden benutten als inspiratiebron? Betekent

dit dat niets dit geheel mag verstoren? Wat betekent dit voor de ontwikke

ling van dit gebied? En garandeert beschermen de kwaliteit van de binnen

stad? De tentoonstelling daagde uit om over al deze vragen na te denken.

Datum: 13 sept t/m 11 okt | Aantal bezoekers: 310

‘Handen af van de binnenstad.’

foto: Menno eMMink


29aorta 2008

DebatOp 7 oktober komen bewoners en bestuurders van Utrecht bijeen om te

discussiëren over de toekomst van de historische binnenstad. Welke

grenzen stelt de status beschermd stadsgezicht aan een bestemmingsplan

en waar houdt de binnenstad idealiter op? Gespreksleider Bert van

Meggelen inventariseert alle aspecten die bij de binnenstadsontwikkeling

een rol spelen. Hij bespreekt de voors en tegens van die aspecten en

zoekt vergelijkingsmateriaal in andere steden. Alleen een bestemmingsplan

is niet genoeg?!

Wat is nog meer nodig, náást het nieuwe bestemmingsplan dat gemaakt

gaat worden? Want dat document alleen is onvoldoende, met het oog op

de ambitie om de kwaliteit van de binnenstad zowel te beschermen als te

ontwikkelen. Wat is er nog nodig naast een goed gesprek? Versseput pleit

voor een minder rigide bestemmingsplan. Hermetische plannen doven

het gesprek over de stad. Doevendans pleit voor een ontwikkelings

programma stedelijkheid. Daarin kan het karakter van de stad worden

vastgesteld en ook de stedelijke ambitie. Je kunt Utrecht vergelijken met

andere steden, om dat karakter te preciseren. Zo kun je nieuwe scena

rio’s of modellen ontwikkelen naast het bestaande basisweefsel, in de

bestaande stadsplattegrond. Dus ook naast al bestaande concepten

zoals het kerkenkruis. Er kunnen best nog dergelijke structuren bij, op

dit hogere, morfologische niveau. Met betrekking tot de discussie zou je

eens goed moeten kijken naar de reeds binnengesmokkelde terminologie,

zoals stijlkamer, identiteit, cultuurhistorie – waar gaat dit eigenlijk over, wat

betekenen die termen? Deben vergelijkt Utrecht met Amsterdam. Voor er

in Amsterdam een bestemmingsplan kwam, was het erg vaag. Nu is er een

bestemmingsplan, waarbij de discussie over de achterrooilijn wel een soort

eenheidsworst opleverde, maar al met al is het een heel fl exibel plan. De

slogan is veelzijdigheid in harmonie, maar nu moet er een verhaal komen

voor de bewoners van Utrecht: waarom is het zo’n mooie stad en wat

gaan we ermee doen. It is all in the mix, daar gaat het om. Wonen, werken,

cultuur en het evenwicht daartussen. De ordekaart in Amsterdam werkt

ook heel goed. De randen van de binnenstad dijen uit, ook in Amsterdam.

Dat is niet zo’n punt, maar het historische gebied is in eerste instantie het

belangrijkste. De binnenstad is vol, helemaal wanneer je de binnenterrei

nen gaat opruimen. Dan worden de randen ook belangrijker. Willem Smits

vult aan dat het Stationsgebied als een expansievat wordt opgevat, dus

dat het daar in ieder geval al zo werkt.

Datum: 7 okt | Aantal bezoekers: 93

Inleiding: Henk Jansen, architectuurhistoricus Gemeente Utrecht – het

instrument Beschermd stadsgezicht | Han Schraders, stedenbouwkundige

Gemeente Utrecht – De unieke karakteristieken van de stad als vertrekpunt

voor doorontwikkeling | Hugo van Velzen, Flexus AWC, Experts historische

binnensteden – In hoeverre moeten we beschermen? En wat gaat er goed

of fout buiten Utrecht?

Gespreksleider: Bert van Meggelen, voormalig directeur Academie voor

Bouwkunst, Cultuurmakelaar en directeur MaatWerk

Panel: Dr. Ir. Kees Doevendans, hoofddocent stedenbouw TU Eindhoven

| Dr. Leon Deben, Oud universitair hoofddocent sociologie en antropologie

UVA, oud lid Amsterdamse Raad voor Stadsontwikkeling | Peter Versseput,

architect Versseput Architecten Utrecht | Willem Smits, stedenbouwer

Gemeente Utrecht

Een initiatief van Gemeente Utrecht, stedenbouw en monumenten en

Architectuurcentrum Aorta.

de toekomst van de Utrechtse binnenstad

ontWerP: ariËnne boelensoNtwerp poster debat


30 iMpressie dichterswijK west | bouwfoNds fortis

verdichting in Utrecht

beeld: theo van leur architectuur Presentaties


31teNtooNsteLLiNg eN debat | aorta 2008

‘Veel meer mensen op een m2.’Een zwerm spreeuwen in de lucht, vliegend in patronen, dan weer dichter

bij elkaar, dan weer verder van elkaar verwijderd. Als een geoliede machine

zwelt en krimpt het volume van de groep vogels, terwijl hun aantal hetzelfde

blijft. De Nederlandse steden lijken steeds meer op zo’n zwerm spreeuwen;

nadat er jarenlang voornamelijk uitbreiding heeft plaatsgevonden, wordt er

nu vaker gezocht naar mogelijkheden om de woningvoorraad te vergroten

binnen de stadscontouren. Deze tendens wordt inbreiding genoemd. Met

slimme ontwerpen wordt de bebouwingsdichtheid verhoogd, zonder de

kwaliteit van de leefomgeving te verlagen.

De tentoonstelling wil betekenis geven aan de term inbreiding en schetst

een beeld van de manieren waarop dit in Utrecht wordt toegepast. De

relatie tussen de nieuw ingepaste bebouwing en de bestaande (histori

sche) stedenbouwkundige en landschappelijke structuren krijgt speciale

aandacht. Bekende en minder bekende Utrechtse voorbeelden komen

aan bod: van Dichterswijk West tot Fort Blauwkapel en van Groen Zuilen

tot Hostel Hogelanden. De oude situatie wordt naast de nieuwe of toekom

stige situatie gelegd om zo te laten zien dat een verhoging van de dicht

heid niet altijd met een schrikbeeld gepaard hoeft te gaan.

Datum: 23 okt t/m 27 dec | Aantal bezoekers: 217

DebatIn de afgelopen rijksnota’s wordt sterk gepleit voor verdichting. Het debat

gaat in op de mogelijkheden en grenzen met betrekking tot het vergro

ten van de woningvoorraad binnen de stadsgrenzen van Utrecht. Waar

liggen de moeilijkheden en de kansen voor een substantiële aanpak van

de Utrechtse woningnood? Wat is de invloed van inbreiding en kan er wel

kwaliteit gegarandeerd worden?

Rudy Uytenhaak stelt dat het geheim van de stad diversiteit is. Kennis over

dichtheid en ruimtelijke kwaliteit draagt bij aan deze diversiteit. Als je het

fenomeen dichtheid goed bestudeerd, blijkt dit niet per se te resulteren in

hoogbouw. Dichtheid hoeft luxe en mooi wonen helemaal niet in de weg

te staan. Verdichten in de steden is nodig, ook voor de consument die nu

een tweeonderéénkap in het groen wil. Wanneer we een hoge dichtheid

en een goede groenvoorziening samen willen bewerkstelligen, hebben we

nog een hele slag te slaan. Er zijn meer partijen nodig, er moet gezamenlijk

aan worden gewerkt door het openbaar bestuur van de gemeente en de

provincie en de bewoners, ontwerpers en corporaties, met een heel andere

strategie.

Het panel meent dat in de tentoonstelling voornamelijk het bebouwen van

vrijkomende gebieden in Utrecht wordt behandeld, de relatief ‘makkelijke’

plekken zoals voormalige industrieterreinen. Als er nog een slag gemaakt

moet worden, dan zullen de dubbeltjes omgedraaid moeten worden, dan

moet je de stad omploegen. Bij herstructurering is het nu vaak meer een

kwestie van verdunning dan verdichting. Volgens Veldhuis hoor je vaak dat

herstructureren en verdichten zo ingewikkeld is en dat de overheid daarbij

noodzakelijk is. Maar is dat wel zo? Kunnen we herstructurering ook aan

de markt overlaten? Carel de Reus denkt dat ontwikkelaars op een te

beperkte manier naar de stad kijken. De gemeente moet een sturende rol

hebben, maar ontwikkelaars kunnen wel kennis inbrengen in dat proces.

Paul van Someren mist de bewoner in het verhaal. Wat willen de mensen?

Rudy Uytenhaak zegt dat mensen divers zijn. Er moeten meer smaken in

de etalage! Met honderd jaar woningwet zijn er in Nederland alleen maar

eengezinswoningen en portiekwoningen gebouwd. Verscheidenheid bete

kent dat er iets te kiezen valt. Nederland is daar analfabeet in geworden.

De voeling met de mensen moet beter.Wouter Veldhuis besluit met de opmerking dat het belangrijk is om van een

onderbuikgevoel te komen tot een tastbaar gevoel. Wanneer het gaat over

dichtheid, moet er zeker nagedacht worden over meer kwaliteit, op allerlei

manieren.

Datum: 5 nov | Aantal bezoekers: 51

Inleiding: Rudy Uytenhaak, architect en auteur Steden vol Ruimte

Gespreksleider: Wouter Veldhuis, architect en partner bij MUST, lid van

Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling

Panelleden: Harrie Bosch, Wethouder voor Ruimtelijke Ordening Utrecht

| Jaco D. de Visser, architect, JDdVarchitecten | Paul van Someren,

sociaalgeograaf/planoloog, partner bij DSPgroep | Carel de Reus,

projectontwikkelaar, directie Synchroon

De tentoonstelling Intense Dense is ontwikkeld door Architecuurcentrum

Aorta in samenwerking met Marieke Berkers


32 apparteMeNteN dichterswijK | MaccreaNorLaviNgtoN architects foto: Marieke berkers


33aorta 2008

‘ Complexiteiten overwinnen.’ Nieuwe lading, M. Louwman


34 aorta 2008 | debat

In de aanloop naar de eerste beslissingsronde over de Belle van Zuylen,

organiseert Architectuurcentrum Aorta een debat over de betekenis en

het ontwerp van de 262 meter hoge toren. De meningen over de aantrek

kingskracht van het programma, de hoogte en de stand alone situatie zijn

verdeeld. De lyrische notie van Utrecht als ‘stad van de twee torens’ slaat

slechts ten dele aan. Al met al lijken de bewoners van Utrecht er nog niet

klaar voor, maar dat kan ook komen omdat men zich moeilijk een voorstel

ling kan maken van de context: een tweede, hoogstedelijk centrum, zoals

het een groeiende stad tegenwoordig betaamt.

InleidingIn 2005 is Architekten Cie. benaderd door Burgfonds en zijn de eerste

schetsen gemaakt. De toren stond toen nog niet op een bepaalde plek,

het ging meer om het idee van hoogbouw in laag land, dus een filosofisch,

droomachtig ontwerp. Daar kwam uit dat de toren in reactie op het horizon

tale landschap geen paal kon zijn, maar een brede voet moest hebben. In

december 2006 werd het ontwerp uitgewerkt op de locatie in Leidsche Rijn

Centrum waarna de eerste haalbaarheidsstudie werd gedaan, om de kosten

en problemen in kaart te brengen. Het ontwerp dat daarbij hoort, is stoerder

en ook rationeler dan de eerste schets. In mei 2008 is het eerste schets

ontwerp af, waarin met meer kennis is ingegaan op de problematiek. Het valt

Medić op dat er weinig (technische) kennis is over hoogbouw; Nederland

moet nog veel leren.

De toren is gesitueerd in het Centrumgebied Noord, bij de kruising van de

A2 en het spoor, naast het toekomstige station Leidsche Rijn Centrum. In

het stedenbouwkundig plan van Jo Coenen voor Leidsche Rijn Centrum is

hier hoogbouw ingetekend. Kees Rijnboutt werkt dit verder uit.

De langzame hoogteopbouw van de Belle van Zuylen is bedoeld om niet

meteen te confronteren met de hoogte. Daarom wordt er ook gezorgd voor

veel groen en een vriendelijke omgeving. De toren staat op een driehoekig

kavel, met twee pleinen, waarvan één bij de entree van de toren. Die entree

komt uit op een binnenplein waar van alles gebeurt. Het is een stedelijk

punt, met onder meer winkels, culturele voorzieningen en de opgang naar

de woningen, kortom een hoge concentratie van programma.

De parkeergarage kon om bouwtechnische redenen niet onder de grond en

is daarom geïntegreerd in het gebouw. Nu kun je plezierig in daglicht parke

ren en ben je snel waar je moet zijn. Alleen de servicezone is ondergronds.

Medić loopt de 70 verschillende verdiepingen door (1 tot 69), waarbij hij het

programma (hotel, woningen, kantoren, congrescentrum, culturele functie,

restaurant, platform) en de plattegronden beschrijft. Het moet een duurzaam

gebouw worden, met een goede lichtval. De doorsnede van de toren is het

dunste op ongeveer veertig meter. Hier zijn de kantoren. De breedste

stukken zijn onderin (110m) en bovenin (100m). Het moeilijkste van het

ontwerp was het liftenschema, vanwege de eisen voor brandveiligheid.

In de structuur van de gevel komen de kwaliteit van emotie en structuur

samen. De duurzaamheid komt onder meer tot uiting in de omgang met de

warmteregulering, die erop gericht is de overtollige warmte van de (koude)

kantoren naar de (warme) woningen te sluizen. De ronde diabolovorm

werkt perfect voor de wind en geeft ook minder problemen met de structuur

van het gebouw. Tevens lost de vorm de aansluiting op het voetgangers

niveau beter op. Op 17 mei 2008 is het ontwerp gepresenteerd aan de

inwoners van Utrecht.

DebatLees meer over de debatavond op www.aorta.nu aan de hand van de

thema’s:

> Stand alone of ensemble – het stedenbouwkundig moment

in Leidsche Rijn Centrum

> Hoogbouw is een kans en geen must – de context is bepalend

> Een intensief stedelijk programma als tweede centrum van Utrecht

> Een enorme toren in een buitenwijk... of een toren voor de Randstad?

> De volgorde van de discussie en besluitvorming

> Anticiperen op toekomstige ontwikkelingen

> Het gevaar om pompeus te worden

> Het omliggende landschap

> Utrecht, de stad van de twee torens

> De toren als antwoord op de omgeving

> De risico’s van het programma

> Wat markeert de Belle?

> Een prijsvraag had gekund

> De vervolgstappen: ja, mits

> Tenslotte: een advies aan de wethouder

Datum: 12 november | Aantal bezoekers: 114

Inleiding: Branimir Medić, Architekten Cie

Gespreksleider: Fred Schoorl, ouddirecteur NIROV, directeur strategie

woningcorporatie Ymere

Panel: Pieter Hoexum, filosoof | Arend Hilhorst, Stichting Hoogbouw,

KOW Architecten, voormalig wethouder Den Haag | Marcel Blom, Natuur

en milieufederatie Utrecht | Hans Stotijn, architect & bewoner Leidsche

Rijn | Evert Dorrestein, architect KCAP, projectarchitect Palm torens Nieu

wegein Centrum. Reactie: Harrie Bosch, wethouder Ruimtelijke Ordening

Utrecht | Maisa Verwey, ontwikkelaar Burgfonds

de Belle van Zuylentegendraadse puber of vooruitstrevende dame?


‘Wordt Utrecht gevoelsmatig gezien een

stad van twee torens?’ debat De Belle, Architectuurcentrum Aorta, 12 november 2008

35beLLe vaN ZuyLeN | burgfoNds | de architeKteN ciebeeld: de architekten cie


36 aorta 2008 | prograMMa’s op Maat

Uit het hart – uit het oog? Aan de slag in Polder Rijnenburg Na jarenlange juridische procedures, gemeentelijke grenswijzigingen en

bezwaarprocedures is de gemeente Utrecht begonnen met concrete

planvorming voor Polder Rijnenburg (die formeel geen onderdeel meer uit

maakt van het Groene Hart). De gemeente vormt samen met de Provincie

NoordHolland en het Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden een stuur

groep, maar de grond is grotendeels in private handen. De 900 hectare is

in eigendom van 140 verschillende partijen waarvan Bouwfonds, Amvest

en AM Wonen de grootste zijn. In april zal de gemeente de marktpartijen

uitnodigen om met een voorstel te komen. Welke uitgangspunten zijn dan

van belang? Welke rol krijgen klimaatbeheersing en waterberging? Hoe

kunnen publieke partijen de centrale regie over hele polder houden? Wat

is de beoogde relatie met het Groene Hart? Wat is de beoogde relatie met

de stad? Wie betaalt het groen? Wat zijn de plannen van de marktpartijen?

Welk programma kunnen we verwachten? Aan wat voor een soort ontwer

pen denken de betrokkenen? Welke lessen kunnen worden getrokken uit

de ontwikkeling van Leidsche Rijn? En: maakt het uiteindelijk verschil of de

ontwikkelingslocatie binnen of buiten het Groene Hart ligt?

Datum: 28 febr | Aantal bezoekers: 50

Het debat was een initiatief van Architectuur Lokaal, met dank aan

medewerking van Aorta. Voor meer informatie zie:

www.rondevanhetgroenehart.nl

Literaire inleiding: dichter K. Michel

Gespreksleider: Indira van ’t Klooster, Architectuur Lokaal

Panel: Patrick Poelmann, dijkgraaf, Hoogheemraadschap De Stichtse

Rijnlanden | Robert Giesberts, wethouder o.a. Openbare Ruimte, Groen

en Grond zaken in Utrecht | Mariet Schoenmakers, directeur ontwikke

lingsplanologie AM Wonen | Karin van Willigen, directeur Bouweconomie

Bouwend Nederland | Hans Lars Boetes, programmaraadslid AORTA

Slotbeschouwing : Duco Stadig, Vereniging Deltametropool

aorta er op uit!The making off a working relationInspiratie- en kennismakingsdag voor architectuurcentra en provinciale erfgoedsteunpuntenDoor de Nota Belvedere (1999) spelen cultuurhistorische karakteristieken

en waarden steeds vaker een rol bij de planontwikkeling. Transformatie

opgaven als nieuwbouw in historische structuren of revitalisering van

bestaande woonwijken en bedrijventerreinen spelen in het hele land en

hebben hun invloed op de programma’s van de centra en steunpunten. De

steunpunten beschikken veelal over kennis over de ontstaan en ontwikke

lingsgeschiedenis van een plek of hebben er toegang toe. Architectuurcen

tra spelen een rol in het maatschappelijke debat over vormgevingsproces

sen en hebben een functie in het verbreiden van kennis hierover. Vanuit de

overtuiging dat samenwerking tussen architectuurcentra en steunpunten

een meerwaarde kan bieden voor reguliere en projectgebonden werk

zaamheden van deze organisaties is het initiatief tot deze dag ontstaan.

Op 22 april 2008 kwamen zeven architectuurcentra en acht steunpunten in

Utrecht bijeen, om te verkennen wat ze in dit verband voor elkaar zouden

kunnen betekenen. ’s Morgens verplaatst men zich middels een spel (The

making off van bureau Venhuizen) in elkaars taakstelling en doelstelling.

Mogelijke samenwerking wordt onbevangen afgetast. De uitkomst van

het spel vormt de input voor de discussie ’s middags. Hieruit blijkt dat het

samenvoegen van elkaars kwaliteiten en netwerken zeker meerwaarde zou

bieden voor de implementatie van de Belvederegedachte ‘behoud door

ontwikkeling’. Centra en steunpunten moeten elkaar alleen nog wat beter

weten te vinden.

Datum: 22 april | Aantal bezoekers: 14

Het Wilde dromen, on tourParticulier opdrachtgeverschapStel, je koopt een stuk grond en mag je eigen huis bouwen. Hoe zal dat er

uitzien? Welke dromen koesteren mensen als zij een vrije kavel kopen en de kans

krijgen hun eigen ontwerp te bedenken? Dat is de vraag achter de documentaire

‘Het wilde dromen’.

De documentaire behandelt de situatie in Utrecht: drie vrije kavelbouwers in

Blauwkapel en Leidsche Rijn. De drie stellen werden gefilmd tijdens en terug

kijkend op het ontwerp

keuzes, de moeilijkheden waar zij tegenaan lopen, de interactie met de architec

ten en het uiteindelijke resultaat. De keuze uit een droomhuis onder architectuur

of een cataloguswoning. Waarom er op vrije kavels zoveel cataloguswoningen

worden gebouwd? Wij denken dat mensen kiezen voor de zekerheid dat ze, na

aankoop van zo’n dure kavel, het huis krijgen dat ze al ergens hebben gezien

voor een prijs die ook vooraf bekend is. Een combinatie van smaak en risico

inschatting. Je moet leren om andere partijen zoals een architect en aannemer

te vertrouwen. Pas dan kan er iets moois ontstaan. Een filmavond gecombineerd

met een gesprek met een architect geeft vrije kavelbewoners de nodige handvat

ten om deze drempel te overbruggen en hun eigen droomhuis te laten bouwen.

Datum: november | Aantal bezoekers: 30

Documentaire Adapter Film in opdracht van architectuurcentrum Aorta.

foto: aortaiMpressie the MaKiNg off


37aorta 2008 foto: christian richters

Het Wilde dromen, on tourParticulier opdrachtgeverschapStel, je koopt een stuk grond en mag je eigen huis bouwen. Hoe zal dat er

uitzien? Welke dromen koesteren mensen als zij een vrije kavel kopen en de kans

krijgen hun eigen ontwerp te bedenken? Dat is de vraag achter de documentaire

‘Het wilde dromen’.

De documentaire behandelt de situatie in Utrecht: drie vrije kavelbouwers in

Blauwkapel en Leidsche Rijn. De drie stellen werden gefilmd tijdens en terug

kijkend op het ontwerp en bouwproces van hun eigen huis. De film belicht hun

keuzes, de moeilijkheden waar zij tegenaan lopen, de interactie met de architec

ten en het uiteindelijke resultaat. De keuze uit een droomhuis onder architectuur

of een cataloguswoning. Waarom er op vrije kavels zoveel cataloguswoningen

worden gebouwd? Wij denken dat mensen kiezen voor de zekerheid dat ze, na

aankoop van zo’n dure kavel, het huis krijgen dat ze al ergens hebben gezien

voor een prijs die ook vooraf bekend is. Een combinatie van smaak en risico

inschatting. Je moet leren om andere partijen zoals een architect en aannemer

te vertrouwen. Pas dan kan er iets moois ontstaan. Een filmavond gecombineerd

met een gesprek met een architect geeft vrije kavelbewoners de nodige handvat

ten om deze drempel te overbruggen en hun eigen droomhuis te laten bouwen.

Datum: november | Aantal bezoekers: 30

Documentaire Adapter Film in opdracht van architectuurcentrum Aorta.

JongeriusdagDe vervallen Utrechtse villa van Jan Jongerius uit 1938 ligt aan het Merwe

dekanaal tegenover Parkhaven. De Villa verkeert in slechte staat. Restau

ratie is noodzakelijk. Om financiering voor de restauratie te verkrijgen was

de villa in oktober 2008 in de race voor 1 miljoen euro restauratiegeld,

als één van de zestien monumenten die deelnamen aan het AVRO TV

programma Restauratie. Tijdens de opendag werd de villa door ruim 900

bezoekers bezocht en rondgeleid door gidsen van Aorta. Tussen 23 en

27 oktober kon er gestemd worden. Helaas haalde de villa de finale niet.

De stichting Jongeriuscomplex gaat door met het vinden van manieren

waarop de restauratie doorgang kan vinden.

Datum: 25 oktober | Aantal bezoekers: 900

De opendag is een initiatief van Stichting Jongeriuscompex. De rondleidin

gen in de villa zijn verzorgd door Aorta.

architectuurcentruM aOrta Ontwikkelt Op verZOek prOgraMMa’s Op Maat. daarbij is

de relatie Met (landschaps-) architectuur, stedenbOuw, ruiMtelijke Ordening, gOed

Opdrachtgeverschap en/Of het besluitvOrMingsprOces van belang. OOk in 2008 trOk

aOrta er Op uit.

foto: aortaviLLa joNgerius 2008


38 aorta 2008 | prograMMa’s op Maat

De publieke fabriekRotsoordAls een divers industrielandschap aan het water en met een gevarieerd

gebruik is het gebied Rotsoord voor Utrecht uniek. Het ligt dicht tegen

de binnenstad aan en tussen twee woonwijken. De menging van wonen,

bedrijvigheid en groen biedt aanknopingspunten voor de toekomst. Van

oudsher is er in Rotsoord ruimte voor eigen initiatief. Nu is er versnippe

ring. Rotsoords verdere ontwikkeling is sterk afhankelijk van samenwerking

tussen partijen. De komst van het station en de uitdijende binnenstad

halen Rotsoord uit het isolement.

Architectuurcentrum Aorta heeft de ondernemers, bewoners, gebruikers

en de gemeente Utrecht begeleid in het zoeken naar een samenhangend

label voor het gebied. Aorta is daarbij ondersteund door Concire, Jan Metz

en Dolte stedenbouw. Het label is uitgewerkt in een visueel manifest. Dit

verbeeldt de samenhangende visie van partijen uit het gebied en geeft

richting aan de verdere ontwikkeling van Rotsoord. Tijdens drie inspireren

de avonden hebben de initiatiefnemers gekozen voor de publieke fabriek

als metafoor voor het produceren van creativiteit in al zijn verscheidenheid,

waarvan het publiek deelgenoot is.

Het gaat het om een veelkleurige creativiteit, kunst en cultuur, de maak

industrie en de zakelijke dienstverlening. Het gaat ook over de beleving

van creativiteit: het zien en ondergaan, er zelf deel van uit maken. En over

educatie zoals natuureducatie voor kinderen. Utrecht wil zich profileren als

dé creatieve stad van Nederland. Het faciliteren van geschikte bedrijfs

ruimte staat daarom hoog in het vaandel. Creatieve bedrijven willen graag

in de schil rond de (dure) binnenstad zitten. De ligging van Rotsoord is

extra aantrekkelijk, omdat creatieve bedrijven graag in oude, karakteristieke

panden zitten en in een gebied dat een bepaalde eigenzinnige en ‘ruige’

uitstraling heeft. Rotsoord is authentiek.

Als het ergens kan dan is het dus in Rotsoord, waar eigenzinnigheid,

creativiteit en ondernemerschap hoog in het vaandel staan. Vanuit het

ambachtelijke verleden komen creativiteit en een open houding voort. De

mensen in Rotsoord zijn ondernemend en eigenzinnig, ieder doet vanuit

een sterke bezieling en een vergaande betrokkenheid bij de omgeving

zijn eigen ding. Ze hebben de vensters nadrukkelijk naar buiten gericht.

Rotsoord is onderdeel van de stad. De “merkwaardige vitaliteit door de

tijd heen” geeft het gebied zijn diversiteit. De mix van wonen, werken en

recreëren – geven het historisch erfgoed een belangrijke meerwaarde. Het

is nu aan de partijen om het gebied samen verder te ontwikkelen.

Datum: 14 november, 11 dec en 19 feb | Aantal bezoekers: 75

Visitekaartje of sluitpost?Expertmeeting openbare ruimteDit debat reageert op de discussienota binnenstad die is opgesteld door

de Gemeente Utrecht. Hierin is kwaliteitsverbetering van de openbare

ruimte één van de agendapunten. De openbare ruimte in de binnenstad

is het visitekaartje van de stad met jaarlijks bijna 40.000.000 bezoekers

en de binnenstad vervult steeds meer de rol van identiteitsdrager van de

stad. De druk op de openbare ruimte is echter hoog en door het intensieve

gebruik is er snel sprake van slijtage. Het debat tussen wethouders, speci

alisten vanuit de gemeente, winkeliers en ontwikkelaars werd ingeleid door

een analyse van de openbare ruimte door Martin Knuijt van OKRA land

schapsarchitecten. Hij stelt dat de binnenstad van Utrecht geen herken

bare naam heeft en dat het programma van de openbare ruimte overvol is.

De zaal is het erover eens dat de kwaliteit van de openbare ruimte omhoog

moet, maar eerst moet gekeken worden naar de reputatie van de stad en

de gezamenlijke ambitie in relatie tot het gebruik van de openbare ruimte,

daarna kan de materiaalkeuze worden besproken. De eigenheid van

Utrecht staat boven alles. Aan de hand van de thema’s imago, programma,

bereikbaarheid en een groenblauw netwerk wordt er gediscussieerd

over de kansen voor verbetering. Deze expertmeeting richtte zich niet op

oplossingen, maar geeft inzicht in hoe we de openbare ruimte in Utrecht

gebruiken en of dit overeenkomt met hoe we de openbare ruimte willen

gebruiken.

Datum: 3 juli 2008 | Aantal bezoekers: 62

Inleiding: Martin Knuijt, OKRA landschapsarchitecten

Gespreksleider: Jord den Hollander, architect, documentairemaker,

programmamaker

Panel: Dirk Sagius, Gemeente Utrecht, Stadswerken, Gebiedsbeheerder

binnenstad | Peter Koolhaas, Gemeente Utrecht, Stadsontwikkeling,

Verkeer en Vervoer | Marlies van Lijden, Gemeente Utrecht, Stadsontwik

keling, Parkeren | Els Leicher, Gemeente Utrecht, Dienst Wijken, Wijk

manager binnenstad | Edwin Oostmeijer, Edwin Oostmeijer Projectontwik

keling | Marlies van Diest, Bureau Marlies van Diest, Ontwerp en advies

stad en landschap

een nieuwe impulsUtrecht Samen beterTechnocampusOm het begrip Technocampus gestalte te geven heeft Aorta samen met Concire,

in opdracht van de Hogeschool Utrecht, een aantal partijen uitgenodigd mee

te denken over de potentie van de ‘Technocampus Utrecht’. Concrete aanlei

ding is de voorgenomen nieuwbouw van de Faculteit natuur en techniek aan de

Oudenoord. De Hogeschool heeft als ambitie om zich te positioneren als een

professionele kennisorganisatie. De faculteit natuur en techniek leidt ingenieurs

op die multi

die communicatief in teamverband kunnen opereren. De samenwerking met de

beroepspraktijk en het kunnen ontwerpen voor de consument (het zogenoemde

design engineering) zijn belangrijke ontwikkelingen. Volgens Aorta biedt deze

locatie voldoende potentie om de fysieke nieuwbouw niet los te zien van andere

ontwikkelingen in het gebied. Dit komt niet alleen de wijkontwikkeling ten goede

maar geeft ook de stad en de regio een extra impuls. Het woord campus krijgt

een nieuwe betekenis: gericht op wonen, werken en leren.

Samen beter Technocampus Utrecht, een begrip dat bij iedereen beelden op het netvlies

doet verschijnen. Het zijn nog niet allemaal dezelfde beelden, maar één ding is

gemeenschappelijk: het begrip roept enthousiasme op. Zoveel enthousiasme

dat vijf partijen met elkaar een samenwerking zijn aangegaan om de kansen

rond het begrip Technocampus in beeld te brengen. In een open proces worden

kansen verkend. Er wordt gewerkt vanuit de campusgedachte: een inspirerende

context waarin wonen, werken en leren samen een uitdagende voedingsbodem

vormen voor het stimuleren van kennisontwikkeling. De campus straalt niet alleen

onderwijs uit, maar ook bedrijvigheid en vrije tijd. In het bedrijfsleven speelt ken

nisontwikkeling een steeds grotere rol, de band met het onderwijs intensiveert.

Een integrale leerlijn inclusief bedrijfsleven is van grote waarde. De nieuwste

technieken worden in de scholen uitgevonden, door het bedrijfsleven gemaakt en

getest op de campus, om vervolgens geïnstalleerd te worden in de omliggende

wijk. Dit is één van de eerste stappen waar de partijen bij de verdieping van het

begrip voor staan.

Initiatiefgroep TechnocampusDe Hogeschool Utrecht, ROC Midden Nederland, de Gemeente Utrecht, SSH

en Mitros vormen samen een initiatiefgroep. SAMEN BETER is daarbij het

motto. Alle partijen hebben een eigen belang. Maar zij hebben gezien dat door

gezamenlijk doelen te stellen er meer inhoud aan het concept Technocampus

gegeven kan worden. Dit maakt het concept sterker. Concreet betekent dit dat

de samenwerking op onderwijsgebied moet leiden tot een ontwikkeling die de

kennisontwikkeling innoveert, wonen

Pijlsweerd een impuls geeft en Utrecht als kennisstad profileert. Tijdens de


39aorta 2008

Utrecht Samen beterTechnocampusOm het begrip Technocampus gestalte te geven heeft Aorta samen met Concire,

in opdracht van de Hogeschool Utrecht, een aantal partijen uitgenodigd mee

te denken over de potentie van de ‘Technocampus Utrecht’. Concrete aanlei

ding is de voorgenomen nieuwbouw van de Faculteit natuur en techniek aan de

Oudenoord. De Hogeschool heeft als ambitie om zich te positioneren als een

professionele kennisorganisatie. De faculteit natuur en techniek leidt ingenieurs

op die multidisciplinair en creatief zijn, die denken in processen en ketens en

die communicatief in teamverband kunnen opereren. De samenwerking met de

beroepspraktijk en het kunnen ontwerpen voor de consument (het zogenoemde

design engineering) zijn belangrijke ontwikkelingen. Volgens Aorta biedt deze

locatie voldoende potentie om de fysieke nieuwbouw niet los te zien van andere

ontwikkelingen in het gebied. Dit komt niet alleen de wijkontwikkeling ten goede

maar geeft ook de stad en de regio een extra impuls. Het woord campus krijgt

een nieuwe betekenis: gericht op wonen, werken en leren.

Samen beter Technocampus Utrecht, een begrip dat bij iedereen beelden op het netvlies

doet verschijnen. Het zijn nog niet allemaal dezelfde beelden, maar één ding is

gemeenschappelijk: het begrip roept enthousiasme op. Zoveel enthousiasme

dat vijf partijen met elkaar een samenwerking zijn aangegaan om de kansen

rond het begrip Technocampus in beeld te brengen. In een open proces worden

kansen verkend. Er wordt gewerkt vanuit de campusgedachte: een inspirerende

context waarin wonen, werken en leren samen een uitdagende voedingsbodem

vormen voor het stimuleren van kennisontwikkeling. De campus straalt niet alleen

onderwijs uit, maar ook bedrijvigheid en vrije tijd. In het bedrijfsleven speelt ken

nisontwikkeling een steeds grotere rol, de band met het onderwijs intensiveert.

Een integrale leerlijn inclusief bedrijfsleven is van grote waarde. De nieuwste

technieken worden in de scholen uitgevonden, door het bedrijfsleven gemaakt en

getest op de campus, om vervolgens geïnstalleerd te worden in de omliggende

wijk. Dit is één van de eerste stappen waar de partijen bij de verdieping van het

begrip voor staan.

Initiatiefgroep TechnocampusDe Hogeschool Utrecht, ROC Midden Nederland, de Gemeente Utrecht, SSH

en Mitros vormen samen een initiatiefgroep. SAMEN BETER is daarbij het

motto. Alle partijen hebben een eigen belang. Maar zij hebben gezien dat door

gezamenlijk doelen te stellen er meer inhoud aan het concept Technocampus

gegeven kan worden. Dit maakt het concept sterker. Concreet betekent dit dat

de samenwerking op onderwijsgebied moet leiden tot een ontwikkeling die de

kennisontwikkeling innoveert, wonenwerkenlerenontspannen in Ondiep en

Pijlsweerd een impuls geeft en Utrecht als kennisstad profileert. Tijdens de

Lustrummanifestatie Hogeschool Utrecht ‘100 Jaar Utrechtse Ingenieurs’

op 9 oktober 2008, is de samenwerkingsovereenkomst getekend.

Datum: oktober 2008

StadslabsUtrechtDe rol van nieuwe spraakmakende gebouwen in de stads-promotieIn Utrecht zijn de afgelopen jaren vele nieuwe gebouwen verrezen, in de

Uithof en Papendorp bijvoorbeeld. De komende jaren staan nog veel meer

nieuwbouwprojecten op de stapel. Nieuwe gebouwen geven een stad

nieuwe kansen. Bijzondere architectuur is spraakmakend en kan de stad

een aangepast gezicht verschaffen. In de komende jaren vindt een hausse

aan nieuwe gebouwen plaats in deze stad. Enkele voorbeelden: het nieu

we hoofdkantoor van de Rabobank, het Muziekpaleis, het Stationsgebied,

een nieuwe Schouwburg en een nieuw Casino en wellicht de Belle van

Zuylen als in ieder geval hoogtepunt in letterlijke zin. In het stadslab staat

de doelstelling centraal om de nieuwe gebouwen die de komende jaren

verrijzen een prominente positie te geven in de stadspromotie van Utrecht.

Ieder gebouw heeft zijn verhaal voor de stad en visie op de functie. Of het

nu gaat om wonen, werken of recreëren. Aorta werkt samen met andere

partijen aan een inventarisatie van nieuwe markante gebouwen om tot een

plan te komen waarmee deze gebouwen gaan spreken voor de stad.

architectuurcentruM aOrta faciliteert de discussie Over

vraagstukken in de stad. hierMee krijgt een Opgave een nieuwe

iMpuls. saMen Met experts en bewOners wOrden nieuwe

strategieën uitgedacht.

‘Samen beter.’

foto: aortaopeNbare ruiMte iN utrecht | LepeLeNburg

foto: aortade pubLieKe fabrieK


40 aorta 2008 | roNdLeidiNgeN

Hoewel Utrecht vooral bekend staat om haar historisch centrum, heeft

deze stad ook een schat aan moderne architectuur. Veel van de jongere

bouwkunst bevindt zich in de binnenstad, waar rekening moet worden

gehouden met bestaande gebouwen en stadsstructuren. De recente

uitbreidingen aan de oost en westkant van Utrecht hebben architectoni

sche hoogstandjes voortgebracht. Architectuurcentrum Aorta organiseert

het hele jaar door rondleidingen langs (moderne) architectuur en land

schapsarchitectuur in Utrecht. Deze excursies zijn geconcentreerd rondom

verschillende thema’s en locaties.

Open rondleidingen Op gezette tijden organiseert Aorta open rondleidingen op verschillende

locaties die zij bekendmaakt op de website en in de lokale pers. Deze

rondleidingen duren 1,5 à 2 uur en kosten doorgaans € 7,50 per persoon

(€ 6,25 voor Upas houders en Vrienden van Aorta). De prijs is afhankelijk

van het thema en exclusief vervoer. Aanmelden voor de rondleidingen

is noodzakelijk en kan bij de receptie van Aorta, telefonisch, of via de

website.

Rondleidingen voor groepenGroepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd. De

kosten bedragen een vast bedrag per gids, per uur, ongeacht het aantal

deelnemers. Per gids kunnen maximaal 20 personen deelnemen.

Gidsen Alle rondleidingen worden begeleid door professionele architectuurgidsen,

voornamelijk met een achtergrond op het gebied van architectuurgeschie

denis, bouwkunde, sociale geografie en/of landschapsinrichting. Tijdens

de rondleidingen geven zij uitgebreide achtergrondinformatie over de

historische, stedenbouwkundige en architectonische ontwikkelingen. De

toelichting is in het Nederlands, maar kan bij groepsaanvragen op verzoek

ook in het Engels of een andere taal worden gegeven.

Thema’s & locatiesDe thema rondleidingen worden veelvuldig bezocht door geïnteresseerden

uit binnen en buitenland.

De Uithof en de Universiteitsbibliotheek (UBU) van Wiel Arets. Sinds de jaren ’60 worden in De Uithof onderwijsgebouwen gerealiseerd.

Na de eerste bouwimpuls in de jaren ’70 heeft de invulling lange tijd stil

gelegen. De laatste jaren wordt er echter weer met verve gebouwd, wat

De Uithof steeds meer het aanzien geeft van een echte campus. De

nieuwe bouwimpuls heeft een aantal zeer bijzondere gebouwen opgele

verd, die een staalkaart van Nederlandse architectuur vormen. Tijdens de

rondleiding krijgt u inzicht in het stedenbouwkundig plan van De Uithof

en wordt een bezoek gebracht aan enkele van deze toonaangevende,

moderne gebouwen, waaronder: het rode Minnaertgebouw met in de

hoofdhal een waterbassin voor regenwater, het Educatorium van OMA, de

nieuwe universiteitsbibliotheek van Wiel Arets, het NMRgebouw van UN

Studio en de glossy Basketbar van NL Architects.

Het stadhuis van Miralles. In 2000 nam Utrecht een vernieuwd stadhuis in gebruik. De Spaanse archi

tect Miralles (1955 – 2000) verbouwde het deels middeleeuwse complex.

Het Utrechtse stadhuis heeft een eeuwenlange geschiedenis, want al meer

dan 650 jaar zetelt het bestuur van deze stad op die plek. In de loop van

die tijd werd een tiental panden en stadskastelen aangebouwd. Miralles

verbond bestaande en moderne architectuur op een niet alledaagse wijze

met elkaar. Niet alleen het uiterlijk van het nieuwe stadhuis is spraakma

kend, maar ook het interieur weet menig bezoeker te verrassen. In de

architectuur van Miralles staat de afleesbaarheid van de geschiedenis

voorop. In het gerenoveerde stadhuis door Miralles is oud en nieuwbouw

op geheel eigen wijze met elkaar verbonden.

rondleidingen

THEMA AANTAL DEELN. AANTAL DEELN.De Uithof 112 1.678 6 54UBU 13 229 0 0Educatorium 0 0 0 0Art Nouveau 2 40 2 46Stadhuis 10 214 6 58Rietveld en Tijdgenoten 0 0 2 19Moderne Archictectuur binnenstad 29 500 1 12Stationsgebied 3 60 2 19Leidsche Rijn 9 147 3 20Stadslezer 2 40 5 91Musea en het Museumkwartier 6 97 0 0Dag van de Architectuur 1 150 0 0HC Safari 0 0 4 48Amelisweerd 0 0 1 11A. A. Hijmans van den Berghgebouw 9 100 0 0Jongerius 3 60 0 0 TOTAAL 199 3.315 32 378

groepsrondleidingenrondleidingen voor

individuele deelnemers

TOTAAL AANTAL GEORGANISEERDE RONDLEIDINGEN EN AANTAL DEELNEMERS PER THEMA

foto: aortaroNdLeidiNg stadsLeZer


41aorta 2008

Leidsche Rijn onder de loupe. De grootste Vinexwijk van Nederland begint langzaam vorm te krijgen.

De afmetingen van het plan ontstijgen die van voorgaande nieuwbouw

projecten of buitenwijken. In 2015 moeten 30.000 woningen en 70.000 m2

kantoorruimte samen met de nodige kleinschalige voorzieningen, zoals

winkels, scholen en ouderenvoorzieningen, en een aantal grootschalige

voorzieningen, zoals bruggen en parken, opgeleverd zijn. Hoewel er op de

woningen veel kritiek wordt geuit, zijn er zeer markante gebouwen te be

zichtigen en te bezoeken, zoals het WOS 8 gebouw, de telefooncentrale, de

TGVhousing, projecten in Langerak, Parkwijk, het winkelcentrum van AWG

architecten, het paviljoen van Stanley Brouwn, de Kersentuin, het Amalia

park en de school van Wiel Arets. Onder leiding van een gids wordt een

deel van het gebied per fiets bezocht en krijgt u uitleg over de opzet van dit

gebied, de verschillende deelgebieden en de afzonderlijke gebouwen.

Moderne Architectuur in de binnenstad. Deze route gaat langs projecten van architecten die een prominente bij

drage aan de architectuur van de Utrechtse binnenstad hebben geleverd,

zoals Mart van Schijndel, Robert van der Hout, Bob van Reeth, W.M.

Dudok, West 8, Maaskant, Enric Miralles, Francine Houben en Sluijmer en

Van Leeuwen.

Stationsgebied. De Grote Operatie Stationsgebied gaat nu echt van start. Dit enorm

uitgebreide project zal jaren in beslag nemen, maar begint met de bouw

van het nieuwe Muziekpaleis en het winkel en appartementengebouw De

Vredenburg. Daarna komt het entreegebouw van Nieuw Hoog Catharijne,

de OVterminal, het Casino, stadskantoor en ga zo maar door! Bijna teveel

om te vatten. Deze rondleiding geeft meer inzicht in wat we de komende

jaren kunnen verwachten.

Jugendstil/ Art nouveau. De sierlijke vormen van Art Nouveau ofwel Jugendstil (1890 – 1914) zijn op

veel plaatsen in Europa te vinden: van de ingangen van de Parijse metro, de

Eifeltoren tot de Grand Cafés in Praag en het woonhuis van de architect

Victor Horta in Brussel. Deze internationale stijl heeft grote nationale ver

schillen in vormentaal. Zo heeft Utrecht een karakteristieke mengeling van

Neogotiek en Jugendstil. Door het gebruik van ijzeren balken en nieuwe,

machinaal vervaardigde, grote ruiten werd de Jugendstil veel toegepast bij

gebouwen met etalages, zoals apotheken, kledingmagazijnen en warenhui

zen. Een ander opvallend kenmerk van de Nederlandse Jugendstilarchitec

tuur is het gebruik van gekleurde, meestal geglazuurde baksteen. In deze

rondleiding maakt u kennis met voorbeelden van Jugendstil in Utrecht,

zoals het pand Sic Semper op de hoek van de Kromme Nieuwegracht, de

apotheek in de Voortstraat, het ‘Gele Kasteel’ aan de Janskerkhof, Café de

Witte Ballons aan de lijnmarkt en vele winkelpanden rond de Oude Gracht.

Rietveld en tijdgenoten. Zowel het RietveldSchröderhuis als enkele andere gebouwen van Rietveld

komen tijdens deze wandeling aan de orde. Daarnaast ook veel moderne

villa’s om het Wilhelminapark, onder meer het Dubbel Huis van MVRDV.

De architectuur van Rietveld gaf aanzet tot deze villa’s.

Het museumkwartier en museumarchitectuur. De meeste musea in het zuidelijke deel van de binnenstad hebben een

moderne uitbreiding of herstructurering gekregen. In de wandeling worden

onder andere het Centraal Museum van Beel en Agtergael, het Universi

teitsmuseum van Koen van Velzen en het Museum Catharijneconvent van

HubertJan Henket bekeken en besproken hoe er modern gebouwd kan

worden in een historische context.

Het Zocherplantsoen. Het Zocherplantsoen is een 19eeeuws landschapspark. Via de 19eeeuw

se omvorming van de stadswallen tot een plantsoen door J.D. Zocher,

wordt er gekeken naar het landschappelijk ontwerp van het Griftpark.

Zo ontstaat een beeld van de verschillende opvattingen in de tijd.

Landgoed Amelisweerd. Een groot deel van dit gebied werd in de Middeleeuwen aangelegd als

park dat onderdeel uitmaakte van drie verschillende landgoederen. Amel

isweerd dankt zijn naam aan Amelis de Insula, een ridder die zich in 1224

aan de Kromme Rijn vestigde. Het landgoed wordt geflankeerd door de

landhuizen Nieuw Amelisweerd en Rhijnauwen. Naast een beknopte ge

schiedenis van de landgoederen gaat de excursie in op de hedendaagse

bestemmingen van dit soort 17e eeuwse landhuizen. De wandeling start in

Bezoekerscentrum Oud Amelisweerd.

BEZOEKERS INTERNATIONAAL

LAND AANTAL

Nederland 2.481

België 388Verenigd Koninkrijk 391Zweden 65Noorwegen 31Duitsland 185Frankrijk 5VS 86Japan 14Denemarken 12Luxemburg 0Overige 35

Buitenland 1.212

TOTAAL 3.693


42 aorta 2008

Aorta geeft informatie aan een breed publiek. Aan de medewerkers van de

publieksbalie kunnen vragen worden gesteld. In het knipselarchief zijn arti

kelen te vinden uit landelijke dag, week en vakbladen, die de gebouwde

omgeving van Utrecht als onderwerp hebben. Op de leestafel liggen de

laatste nummers van vakbladen, recent uitgegeven boeken en informatie

over het lopende programma van Aorta. De mediatheek omvat boeken en

tijdschriften over architectuur en stedenbouw (regio Utrecht), informatie

over Utrechtse architectenbureaus en bureaus van buiten die in Utrecht

bouwen, en video’s en dvd’s over verschillende onderwerpen met betrek

king tot Utrecht en architectuur.

www.aorta.nu

De website geeft informatie over lopende programma’s, lezingen, debat

ten, gerelateerde activiteiten, rondleidingen en de organisatie. De home

page biedt een overzichtelijke agenda van de lopende activiteiten. In het

archief kan gezocht worden naar programma’s van voorgaande jaren.

informatief

open woensdag tot en met vrijdag van 12:00 – 17:00 en zaterdag van 13:00 – 17:00


43techNocaMpusfoto: aorta


44 aorta 2008

Het Wilde Dromen (cd-rom)Het wilde dromen is een documentaire over drie

stellen die een vrije kavel kopen in Blauwkapel

en Leidsche Rijn. Twee daarvan kijken vanuit

hun droomhuis terug op het proces. Het derde

stel wordt gevolgd tijdens het ontwerpproces.

Centraal staan de persoonlijke dromen vanuit de

kavelnemers. De drie stellen vertellen open

hartig oer de keuzes voor het zelfbouwen, de

zoektocht naar de architect en de loop van het

bouwproces. Hun aanpak loopt sterk uiteen, net

zoals de huizen die zij laten bouwen. Ook de

architecten en de stedenbouwkundigen komen

aan het woord. Zij vertellen over de locatie en de

interactie met de kavelnemers.

De documentaire geeft een goed beeld van wat

het betekent om zelf een huis te bouwen – van

de praktische soelaas en handige eigenschap

pen tot de emoties die er bij komen kijken. Er

wordt geen volledig beeld gegeven van alle

processen rond het bouwen op een vrije kavel.

Wel is het een poëtisch en beeldend verslag van

de dromen van de particuliere opdrachtgever –

afgezet tegen de weerbarstige realiteit van de

vrije kavelmarkt.

Prijs: € 8,00

Vaartse RijnIn opdracht van Architectuurcentrum Aorta en

Landschap Erfgoed Utrecht werkten twee ont

werpteams aan ontwikkelings scenario’s voor de

Vaartse Rijn. De Vaartse Rijn is een vergeten wa

terlijn, die loopt van het Ledig Erf in Utrecht tot

de rivier de Lek in Vreeswijk. Ooit was het een

economische hoofdader. Maar later werd die

functie overgenomen door het Merwede kanaal

en het AmsterdamRijnkanaal. Nog later kwa

men er wegen die veel beter tegemoet kwamen

aan industriële ontwikkelingen. Toch zijn veel

restanten van de industriële bedrijvigheid op de

oevers nog steeds zichtbaar. Verleden, heden

en toekomst zijn in het Vaartse Rijn gebied nauw

met elkaar verbonden. Tegenwoordig worden de

oevers van de Vaartse Rijn voor heel verschil

lende functies gebruikt. Belangrijk is dat de

cultuurhistorische betekenis van de Vaartse

Rijn als industrieel waterlint niet verloren gaat.

De uitkomsten van het onderzoek zijn in de

publicatie beschreven. Dit project moet leiden

tot revitalisatie van de Vaartse Rijn. Er liggen nu

twee interessante ontwikkelingsplannen voor de

Vaartse Rijn, die beide goede elementen in zich

hebben. Het is nu aan de gemeenten Utrecht en

Nieuwegein om mogelijkheden te scheppen. We

hopen dat dit industriële waterlint wordt behou

den voor ontwikkeling.

Gratis

Gebouw van morgen: Rabobank Nederland en de CroeselaanDe omgeving van het Rabobankcomplex Croe

selaan is een gebied waarin extreme verande

ringen hebben plaatsgevonden in steeds korter

op elkaar volgende perioden. In het boekje

Gebouw van Morgen: Rabobank Nederland

en de Croeselaan wordt nader ingegaan op

de geschiedenis van dit gebied. Het nieuwe

bestuursgebouw moet één van de meest duur

zame kantoorgebouwen van Nederland worden

en krijgt bovendien een flexibel en innovatief

werkplekconcept. Het boekje uit 2006 geeft

door middel van beeldmateriaal inzicht in deze

toekomstplannen.

Industrieel erfgoed in UtrechtUitgave Industrieel Erfgoed, 2005. 14 locaties

van hergebruik van het industrieel erfgoed in

Utrecht. Met gegevens over de geschiedenis van

onder andere van Hooghiemstra, Villa Jongerius

en het Cereol terrein. Aan de hand van de kaart

en de adresgegevens kunnen geïnteresseerden

de verschillende bouwwerken zelf gaan bekijken.

Prijs: € 1,00

Bouwen voor het GeloofEen catalogus bij de gelijknamige tentoonstel

ling over de architect Alfred Tepe (18401920) en

zijn leerlingen in 2005. In het laatste kwart van

de negentiende eeuw bepaalde Tepe het aan

zicht van veel dorpen en steden in het bisdom

Utrecht met ontwerpen voor een overweldigend

groot aantal neogotische kerken. In Utrecht

zelf zijn onder meer de St. Martinuskerk en de

Willibrorduskerk (1876 – 1877) van zijn hand.

Tegenwoordig is Tepe een vrij onbekende figuur,

terwijl hij gedurende zijn leven werd gelijkgesteld

met zijn tijd en stijlgenoot Pierre Cuypers. In

het boekje zijn zeventien gebouwen van Tepe in

Utrecht beschreven. Prijs: € 1,00

publicaties


45aorta 2008

DE ROMEINSE LIJN, van Levefanum naar LaurumIn opdracht van de Provincie Utrecht heeft

Aorta in 2005 het wedstrijdprogramma voor de

ideeënprijsvraag onder de naam ‘de Romeinse

Lijn’ ontwikkeld en de organisatie op zich geno

men. De publicatie toont een impressie van het

ingezonden werk, plannen van de vijf genomi

neerden worden uitgebreider beschreven en het

gehele juryrapport. De wedstrijd richtte zich op

de ruimtelijke ontwikkelingskansen met als ar

cheologische onderlegger: de Romeinse Limes,

de verdedigingslinie die door heel Europa loopt

en in de Provincie Utrecht via Wijk bij Duurste

de, Utrecht en Woerden langs de Rijn liep. Doel

van de prijsvraag – voor samengestelde teams

van ontwerpers, archeologen, architecten en

stedenbouwkundigen, communicatiedeskundi

gen en kunstenaars – was met ideeën te komen

om de Limes (de Romeinse rijksgrens), in ruim

telijke plannen te betrekken én de Limes beter

voor publiek zichtbaar en beleefbaar te maken.

Een hele uitdaging, want de resten van de 2000

jaar oude Romeinse weg liggen grotendeels in

de bodem verborgen. Het ging in de wedstrijd

vooral om een hedendaagse interpretatie en

visie op de Limes als lint, een drietal locaties,

een communicatiestrategie en een financiële

onderbouwing.

Prijs € 2,50

Buiten Wonen (cd-rom)Resultaten van de workshop in 2004 waarin

onderzocht werd hoe en in welke vorm wonen

in het landelijk gebiedkan worden vormgegeven.

Drie teams onder leiding van ieder twee masters

ontwikkelden ieder een eigenzinnig voorstel.

Naast ontwerpscenario´s besteden de teams

aandacht aan ontwikkelingsstrategieën en finan

ciering. De cdrom toont alle ontwerpen en geeft

een inhoudelijke toelichting. Integrale verslag

legging verliep ook via de site van Aorta.

Niet meer leverbaar, archief Aorta. www.aorta.nu

100 uit 100 Architectuur Utrecht (1900-2000) Architectuurkaart UtrechtIn dit handzame boekje uit 2002 zijn 100

architectonisch interessante gebouwen in

Utrecht opgenomen die in de afgelopen eeuw

zijn gebouwd en die hebben bijgedragen aan

de discussie over architectuur in Utrecht. De

kaart bevat beschrijvingen in het Engels en

Nederlands over de gekozen gebouwen, zoals

architect, bouwstijl en jaar, een overzichtskaart

ter oriëntatie, een overzicht van de buslijnen om

de 100 bestemmingen mee te bereiken en een

uitleg van de gebruikte stijltermen.

Prijs: € 1,00

50.000 extra woningen in de stad Utrecht (cd-rom)Resultaten van de workshop in 2002 waarin

onderzocht werd hoe en in welke vorm 50.000

woningen extra binnen de stad Utrecht kunnen

worden gerealiseerd. Ook de reacties van de

criticasters en het publiek zijn op de cdrom

opgenomen. Niet meer leverbaar, te lezen op

archief Aorta. www.aorta.nu

Jaarboek Aorta 2005 Gratis

Aorta 10 jaar, Editie 2006Thema: 10 jaar initiatieven Aorta. In 2006

bestond Aorta 10 jaar. In dat deccenium heeft

Aorta een duidelijke, onafhankelijke positie

verworven in het architectuurveld van Utrecht en

omstreken. Deze jubileumeditie beschrijft de rol

die Aorta heeft vervult, de landelike ontwikkelin

gen en de toekomstige rol.


Thema: Wat maakt Utrecht Utrecht. In 2007

stond Utrecht voor een aantal majeure steden

bouwkundige ingrepen. Hoe die precies zou

uitpakken was nog niet bekend; wel wisten we

dat de perceptie over deze stad grondig zou

veranderen! Een gesprek met bewonders, archi

tecten en ontwikkelaars over dat wat Utrecht,

Utrecht maakt!


Thema: Stad op de schop. Stedenbouw en

Utrecht. In 1929 verwelkomde Utrecht haar

150.000ste inwoner. in 2008 is dit aantal bijna

verdubbeld. Dit maakt aanpassingen in de stad

noodzakelijk. Qua oppervlakte is Utrecht nave

nant niet gegroeid, maar de vraag om ruimte

en onze woonwensen zijn wel sterk veranderd.

Utrecht is een stad in ontwikkeling, een die nooit

af is. Stad op de schop!


46 aorta 2008

Toelichting op de resultatenrekening

batenSubsidie gemeente Utrecht

Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, DSO.

Subsidie basisprogramma

Financiële bijdrage van Stimuleringsfonds voor Architectuur,

Overige sponsoren subsidiegeld programma

Financiële bijdragen van sponsoren en subsidieverstrekkers voor het basis-

programma en aanvullend programma.

Sponsorbijdragen

Financiële bijdragen van sponsors voor het totale jaarprogramma

Rondleidingen

Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen

Financiële baten

De rentebaten en -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking

hebbende renteopbrengsten.

Financiële baten

Onder buitengewone baten wordt verstaan baten die voortvloeien uit

gebeurtenissen en handelingen die te onderscheiden zijn van de activiteiten

in het kader van de gewone bedrijfsuitoefening en derhalve een incidenteel

karakter hebben.

Overige baten

Omzet van verkopen aan balie, verhuur ruimte, horeca en entreeheffing

lastenDirecte programmakosten

Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere

activiteiten.

Personeelskosten

Kosten van het vaste personeel en het inhuren van personeel.

Huisvestingskosten

Kosten van huur, onderhoud, gas, water, elektra en belastingen

Kantoorkosten

Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbeheer, telefoon, porti

en drukwerk jaarverslag.

Algemene kosten

Accountantskosten, bestuurskosten, verzekeringen en administratiekosten.


47aorta 2008

balans per 31 december 200831 12 2008 31 12 2007

Activa

Materiele vaste activa 32.093 35.127

Vorderingen 65.100 37.817

Liquide middelen 154.840 193.531

252.033 266.475

Passiva

Stichtingsvermogen 144.748 161.769

Voorzieningen 25.810 27.000

Kortlopende schulden 81.475 77.706

252.033 266.475

baten en lasten over 2007 2008 2007

Baten

Subsidie gemeente Utrecht 67.731 67.731

Subsidie basisprogramma SFA 56.862 36.773

Overige Sponsor en subsidiegeld programma 211.051 132.117

Sponsorbijdragen 17.400 29.612

Rondleidingen 28.163 17.753

Financiële baten 4.008 5.042

Buitengewone baten 16.586

Overige baten 13.766 5.932

Som der baten 398.981 311.546

Lasten

Directe programmakosten 184.170 76.712

Personeelskosten 159.288 153.472

Afschrijvingen materiële vaste activa 6.864 9.572

Huisvestingskosten 35.407 29.827

Verkoopkosten 2.134 3.817

Kantoorkosten 10.247 12.037

Algemene kosten 17.892 25.897

Som der lasten 416.002 331.333

Totaal resultaat - 17.021 - 213

jaarcijfers


Aantal bezoekers mediatheek en expo

Aantal bezoekers debatten

Aantal bezoekers lezingen

Aantal deelnemers rondleidingen

Aantal indirecte contacten

Aantal bezoekers film

Aantal bezoekers educatieprogramma

Aantal bezoekers overig divers maatwerk

48 aorta 2008

bezoekers 2008

Het Utrechtse architectuurcentrum Aorta heeft een kleine, maar interes

sante tentoonstelling waarin de geschiedenis van de Limes wordt uit

gelegd.

expositie ‘De Limes, geheimen ontsluierd’. En dat is onterecht want met

de tentoonstelling in het architectuurcentrum Aorta krijgt de Utrechter een

goed idee van de plannen die de gemeente heeft met het zichtbaar maken

van de Romeinse geschiedenis van de stad. Al met al de moeite waard

voor wie interesse heeft voor alles wat met oud Utrecht te maken heeft.

Ons Utrecht, 30 januari 2008

was er bijna twintig jaar burgemeester. Toch kennen de meeste Utrech

ters de naam Fockema Andreae alleen nog van een straat in Utrecht

Twee gelijknamige exposities moeten daar verandering in brengen.

8 maart 2008

Misschien een aanlokkelijk perspectief voor de nieuwe generatie stads

ontwerpers, de oude garde moet er niets van hebben. Dat blijkt tijdens het

debat De Nieuwe Lading op een juliavond bij het Utrechtse architectuur

centrum Aorta.

binnenstad?, schreeuwen affiches in grote rode letters. Wat is er aan de

hand? Staat de toekomst van de stad plotseling op het spel? Moeten we

de barricade op? De affiches met de verontrustende tekst waren opgehan

gen door architectuurcentrum Aorta en de gemeentelijke dienst Steden

bouw en Monumenten. Sprekers in overvloed bij Tumult.

november 2008

lopende meningen zijn gevormd. Dit was aanleiding voor architectuur

centrum Aorta om een discussieavond te organiseren.

2008

recentelijk een gloedvol betoog over de Belle tijdens een druk bezochte dis

cussieavond van architectuurcentrum Aorta

20072008 2006

2.5832.9852.428

453375330

384397248

3.6933.1923.053

32.13729.63023.103

234351

2649872

25780

(inclusief alle open dagen+ openingen)


Het Utrechtse architectuurcentrum Aorta heeft een kleine, maar interes

sante tentoonstelling waarin de geschiedenis van de Limes wordt uit

gelegd. Volkskrant, 19 januari 2008 Een beetje weggestopt en onbekend is de

expositie ‘De Limes, geheimen ontsluierd’. En dat is onterecht want met

de tentoonstelling in het architectuurcentrum Aorta krijgt de Utrechter een

goed idee van de plannen die de gemeente heeft met het zichtbaar maken

van de Romeinse geschiedenis van de stad. Al met al de moeite waard

voor wie interesse heeft voor alles wat met oud Utrecht te maken heeft.

Ons Utrecht, 30 januari 2008 Hij hield van Utrecht en Utrecht hield van hem. Hij

was er bijna twintig jaar burgemeester. Toch kennen de meeste Utrech

ters de naam Fockema Andreae alleen nog van een straat in Utrechtoost.

Twee gelijknamige exposities moeten daar verandering in brengen. AD/UN,

8 maart 2008 De stedenbouwer die met mooie plaatjes het publiek verleidt.

Misschien een aanlokkelijk perspectief voor de nieuwe generatie stads

ontwerpers, de oude garde moet er niets van hebben. Dat blijkt tijdens het

debat De Nieuwe Lading op een juliavond bij het Utrechtse architectuur

centrum Aorta. Blauwe kamer, nr 4 augustus 2008 ‘Waar moet het heen met de

binnenstad?, schreeuwen affiches in grote rode letters. Wat is er aan de

hand? Staat de toekomst van de stad plotseling op het spel? Moeten we

de barricade op? De affiches met de verontrustende tekst waren opgehan

gen door architectuurcentrum Aorta en de gemeentelijke dienst Steden

bouw en Monumenten. Sprekers in overvloed bij Tumult. Binnenstadskrant,

november 2008 Het is een gebouw van veel superlatieven, waarover uiteen

lopende meningen zijn gevormd. Dit was aanleiding voor architectuur

centrum Aorta om een discussieavond te organiseren. De Architect, december

2008 Ontwerper van de Belle, Branimir Medić van Architekten Cie., hield

recentelijk een gloedvol betoog over de Belle tijdens een druk bezochte dis

cussieavond van architectuurcentrum Aorta. De Volkskrant, 22 december 2008


50 aorta 2008

In 2006 is de ‘Koers 2007 – 2010’ vastgesteld.

Hierin zijn geen majeure koerswijzigingen ingezet.

Met een bredere basis heeft Aorta de ingezette koers voortgezet naar een verdere professionalisering

waarin educatie en communicatie een belangrijke rol vervullen.

Aorta heeft de volgende speerpunten voor de periode 2007 – 2010 geformuleerd:

> Verdere professionalisering van externe communicatie en marktbewerking

> Meer inzetten van multimedia middelen via diversie kanalen voor een groter bereik

> Groei in het huidige programma aanbod in de (regio) Utrecht

> Meer educatieve activiteiten voor een breder publiek

> Meer ‘fun and leisure’ activiteiten (ook voor kinderen)

> Meer activiteiten in partnership met (commerciële) partners

> Bescheiden verbreding en versterking van de organisatie

bouwen aan de stad

Architectuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden met dezelfde passie

voor architectuur, die het programma van Aorta graag willen ondersteunen.

Met de steun van vrienden kan Aorta liefhebbers van architectuur blijven

fascineren, verbazen en inspireren met een gevarieerd aanbod van

tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten.www.aorta.nu of informatie via [email protected]


Architectuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden met dezelfde passie

voor architectuur, die het programma van Aorta graag willen ondersteunen.

Met de steun van vrienden kan Aorta liefhebbers van architectuur blijven

51fort bLauwKapeL | twa architecteNfoto: beMog ProjectontWikkeling alMere b.v.


52 aorta 2008

Aorta streeft er naar, vanuit een onafhankelijke positie, een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken, voor een beter begrip en waardering van de eigen leefomgeving.


53aorta 2008

onze missieAorta wil een bijdrage leveren aan de brede discussie over de kwaliteit van

onze gebouwde en landelijke omgeving – en dus onze leefomgeving beter

te maken. Architectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschappelijk

debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe ontwikkelingen en visies

in de architectuur. Een ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én een

kenniscentrum voor het brede publiek, om zo de eigen omgeving beter te

begrijpen.

visieAorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het is per definitie méér

dan ontwerpen, méér dan een stapeling van stenen: het raakt aan maat

schappelijke, economische, technologische, sociale en politieke ontwikke

lingen. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de leefomgeving.

Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven. Het komt tot

in het huis van elke burger en roept dus veel reacties op. Aorta hanteert

een ruime opvatting van architectuur: stedenbouw, ruimtelijke ordening,

landschap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architec

tuur is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt

vormgegeven en bepaalt de identiteit van de openbare ruimte.

aanpakAorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken, uit te wisselen en

door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevorde

ren. Met informerende programma’s leert de leek de taal van de architec

tuur, met inspirerende opiniërende programma’s bevordert Aorta het debat

voor de vakgemeenschap.

ontmoetingsplekAorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor architecten, publiek,

opdrachtgevers, overheid, ontwikkelaars en bouwers. Het centrum weet

wat er speelt, neemt initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie is

professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert adequaat op actuele

ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van De Uithof, landinrichtings

gebieden rondom de stad, of de grootschalige ontwikkeling in het stations

gebied. Kortom: alles wat op grote en kleine schaal bijdraagt aan een

betere leefomgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad en

haar ontwikkeling.

samenwerkingAorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en doelen realiseren in

goede samenwerking met andere culturele instellingen, maatschappelijke

organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven en het publiek.

Aorta werkt intensief samen met de andere architectuurinitiatieven in

Utrecht.

iedereen wordt dagelijks geconfronteerd met de manier waarop onze woon- en leefomgeving is ingericht


54 aorta 2008

teamHet team van Aorta bestaat uit de volgende

medewerkers: Eveline Paalvast directeur | bestuurder (0,8 fte)

Janneke van der Poel projectmedewerker (0,8 fte) – tot mei 2008

Lindy Schuin projectleider (0,8 fte)

Anne Seghers projectmedewerker (0,8 fte) – vanaf juli 2008

Roos Velzel administratief medewerker (0,6 fte)

Dini van de Leur administratief medewerker (0,6 fte)

gidsen Met veel energie en inzet worden onze rond-

leidingen gegeven, documentatie beheerd en

uitnodiging en verstuurd. In 2008 zijn wederom veel

gidsen en vrijwilligers voor Aorta actief geweest:

Jan Maarten Dalmeijer, Joos van den Dool, Thea van Goudzwaard,

Wineke Hiddema, Martin de Jong, Andy Kilian, Bastiaan van de Kraats,

Tine Kroesen, Els Lagas, Cas Nagtzaam, Renette Niekerk, Arco Ooms,

Eva Röell, Petra Vossestein, Sara Zondergeld, Joris Roovers, Go Bruens

Ankie Vanderfeesten, Ebba Braun, Eus Joanknecht en Jan Peek.

medewerkersprogrammaraadDe programmaraad adviseert het Aorta team

inhoudelijk over de diverse programmaonderdelen.

In 2008 bestond de raad uit:

Hans-Lars Boetes Kennismanager PPS voor DLG

Rolf Bruggink TBFL Projectontwikkeling

Henk Jansen Adv. Stedenbouw en Cultuurhistorie, gemeente Utrecht

Tjerk van de Lune Architect studioSK

Paul van der Ree Architect studioSK

Erik Rossen Stedenbouwkundige gemeente Utrecht

Hank van Tilborg H+N+S Landschapsarchitecten

Denise Vrolijk Redacteur SRO

raad van toezichtDe Raad van Toezicht adviseert en ondersteunt

de directeur van Aorta over het programma,

de begroting, de jaarrekening en het jaarverslag.

De Raad van toezicht bestond in 2008 uit:Jacques Thielen voorzitter, directeur Far West, 2000 tot december 2008

Karel de Wit penningmeester, BUmanager Wonen Dynamisch ABC,

aangetreden in 2004

Michael van der Velden markt en marketing, partner Andersson Elffers

Felix, aangetreden in 2001

Paul Kokkeler personeel en organisatie, Kokkeler advies en

interimmanagement, aangetreden in 2005

Anton Bronsvoort architectuur, architect en partner Bureau Bronsvoort

Blaak, aangetreden in 2004

Margreet Duinker architect Duinker Van der Torre, aangetreden in 2008

Lex Pouw zelfstandig adviseur, aangetreden in 2008


55aorta 2008

colofon© Architectuurcentrum Aorta, april 2009.

Oplage: 1.000

Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke

toestemming van de rechthebbenden.

Redactie: Lindy Schuin, Eveline Paalvast, Anne Seghers | Ontwerp en layout: het Bos, Utrecht | Drukwerk: Drukkerij Libertas, Bunnik

Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2008.

Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.

Architectuurcentrum Aorta kon in 2008 rekenen op de financiële steun

van de volgende bedrijven en instellingen:

sponsoren en subsidieverstrekkers

Beschikbaarheidsubsidiënten:SO Gemeente Utrecht

Stimuleringsfonds voor Architectuur

Projectsubsidiënten:SO Gemeente Utrecht

BNA

Stichting Open Monumentendag

Gemeente Utrecht, POS

Gemeente Utrecht Cultuurhistorie

KF Heinfonds

Fentener van Vlissingenfonds

Mondriaan Stichting

Gemeente Utrecht, PMB

Beschikbaarheidssponsoren:Volker Wessels Vastgoed BV

ING Vastgoed Ontwikkeling BV

AM Wonen

Corio Nederland Retail

Heijmans Vastgoed BV

PlegtVos Geelen BV

Projectsponsoren:Programmabureau de LIMES

Stichting Domplein 2013

DS landschapsarchitecten

St. Dag van de Architectuur

Burgfonds

Projectbureau Leidsche Rijn

NS Poort

Inbo

TCN property projects

Boulevard Vastgoed

Meyster’s Buiten

Bemog

Synchroon

Culturele Zondagen

SSH Utrecht

Heijmerink Bouw Utrecht

VOF Hoograven

Mitros

ProRail

Drukkerij Libertas


56 eNgLish

Aorta, the Utrecht Centre of Architecture

Aorta offers information about developments

in the field of urban development, architecture

and related disciplines in the Utrecht region.

This is done by means of activities with a tem-

porary character, such as exhibitions, events,

guided tours, discussions and lectures. Aorta

is a permanent source of information about ar-

chitecture in Utrecht and the surrounding area.

Aorta Centre for Architecture is an indepen-

dent foundation, financially supported by the

government and the business community. The

foundation consisting of a Supervisory board,

an office and a programme platform. We are

pleased to welcome you in our office.

Address and opening hours

Architectuurcentrum Aorta

Achter de Dom 14

3512 JP Utrecht

The Netherlands

tel: +31 (0)30 232 16 86

fax: +31 (0)30 232 13 90

[email protected]

Aorta is located in the centre of Utrecht on the

following address: Achter de Dom 14. The centre

is by public transport (lines 2 and 22) and by car

(parking mall along the Strosteeg).

Aorta is open to public from:

Wednesday to Friday from 12.00 till 17.00 hrs.

Saturday from 13.00 till 17.00 hrs.

Entrance is free.

Events on site can take place on various times.

guided tours

The city of Utrecht is famous for its historical town

centre. However, it also boasts many modern

architectural sites by well-known architects such

as Rietveld and Rem Koolhaas. Many of these

contemporary buildings are situated in the inner

city, where the medieval structure and surrounding

buildings had to be taken into account during the

design and building process. Recent extentions

to the eastern en western side of Utrecht (De

Uithof and VINEX Leidsche Rijn) accommoda-

ted a further number of architectural highlights.

Throughout the year, Aorta, the Utrecht Centre for

Architecture, organises guided tours to (modern)

architectural sites and landscape architecture

in Utrecht. These excursions are concentrated

around several subjects and locations.

guides

All tours will be given by professional guides

specialised in history of architecture, social

geography, engineering or landscape architecture.

They will provide extensive background informa-

tion on historical, architectural and town-planning

developments. Tours are usually given in Dutch,

but group tours can also be given in English

and, if requested well in advance, also in other

languages.

guided tours for groups or individuals

On request Aorta organises excursions for groups

(minimum of 8 participants) for a minumum fee

of € 60,– ex. VAT per guide per hour. Prices also

depend on group size and extra requests. If a

group exceeds 20 participants a second guide

will be retained. A special programme can be

put together for your group by combining some

of the different themes mentioned above. Group

reservations must be made at least two weeks in

advance either in writing, by phone or by e-mail.

During the summer months guided tours start al-

most every weekend, either on Fridays, Saturdays

or Sundays. The tours last approximately 1,5 to 2

hours and cost around € 7,50 per person

(€ 6,25 with student discount), depending on sub-

ject and duration. Prices do not include any travel

expenses on your side. The information is given

in Dutch. Bookings, reservations and inquiries

can be made at the Aorta information desk or by

phone, fax or e-mail

TOURS

Architecture in ‘De Uithof’

A visit to several leading modern buildings on

university campus De Uithof. Building in De Uithof

started in the 1960’s but came to a halt in the

following decade. However, in the past ten years

building has been resumed with much enthusi-

asm, turning De Uithof into an actual campus.

The new building impulse has resulted in several

remarkable buildings. You will be guided around

one or more of the following buildings in the De

Uithof complex, depending on which day of the

week the tour takes place: the Educatorium by

Rem Koolhaas/OMA (1997), the Minnaert-building

by Neutelings Riedijk Architecten (1997), the fa-

culty for Economy and Management by Mecanoo

(1995) and the University Library by Wiel Arets

(2004).

This excursion also emphasizes the urban struc-

ture of De Uithof, the urban development plan of

which was designed by Art Zaaijer/OMA (1986) in

answer to the existing structure, which hardly took

into account the original landscape formed by

the Hollandse Waterlinie, the famous Dutch water

defence system. The buildings erected in the so-

called ‘kasbah-zone’ illustrate the urban deve-

lopment master plan. The landscape structure is

designed by West 8. The tour visits the NMR-

building by Ben van Berkel, UN Studio’s (2001),

the glossy Basketbar by NL Partners (Rietveld

Prize 2003). On request, several other buildings

can be viewed from the outside, such as the

student housing by Uytenhaak (1999), the Ronald

McDonald House by Bosch Haslett (1999) and the

temporary student housing in the form of colourful

stackable containers (Sky Boxes, 2004).

Duration: 2 hrs.

NOTE: The university buildings are not open on

Saturday and Sunday.

Vinex location Leidsche Rijn

On the western edge of the city of Utrecht the

largest VINEX-location of The Netherlands,

Leidsche Rijn, is under construction. Leidsche Rijn

will eventually consist of 30.000 houses, industrial

areas and numerous facilities. The excursion will

highlight the architecture arising in this district and

the urban development of sub-plans. The different

sub-plans will be designed one after another and

filled in by a large number of national and internati-

onal urban developers. Together they will illustrate

working on a 21st century city.

Leidsche Rijn is a state of the art collection of

modern housing but it’s also special because of

the way the cultural landscape is incorporated in

the lay-out of the new neighbourhoods. The tour

visits the sub-plans Langerak I and II, Parkwijk and

the adjoining areas where for example the black

latex box by NL Architects and the TGV-dwellings

by Oosterhuis Associates can be seen. Other

projects are residences by Mecanoo, DAF Archi-

tects, Jaco de Visser, Atelier Pro and MacCreanor

Lavington Architects. It’s also possible to start the

tours from Information Centre Leidsche Rijn by

Cepezed Architecten, where a scale-model of the

whole area clarifies the master plan.

Duration: circa 2 hrs.

NOTE: The excursion through Leidsche Rijn is

normally done by bike. It is also possible to have

an accompanying guide on your bus.

The town hall by Enric Miralles

Utrecht’s town hall has an age-long history. The

administration of the city of Utrecht has been

seated at this location for over 650 years. In the

course of time some ten medieval buildings and

city castles were interconnected that still form the

core of the premises. The result was an overly

compact and impenetrable labyrinth with many


57eNgLish

different floor levels. In 1997 the local government

commissioned Spanish architect Enric Miralles

(1955 – 2000) to design a building that was open,

transparent and inviting. The aim was to combine

the existing monumental parts, which were to be

renovated, with a new wing.

Miralles combined modern architectural ideas with

the historical elements in a very personal way. The

main entrance was moved; it now is located in the

external wall that for centuries had been the back

of the premises. In the process, this relocation

resulted in the formation of a new square. The

architect’s signature is equally visible in the interior.

He designed, for example, the lamps and benches

that can be found throughout the premises, and

also the furniture in the council chamber. The

historical structure of the interconnected medieval

buildings has been made visible in various ways.

The tour will go around and into this striking

building.

Duration: circa 1.5 hrs

Contemporary architecture in the inner city

This guided tour focuses on 20th century architec-

ture in the city centre of Utrecht. The route links

up projects of architects who made a prominent

contribution to the architecture in Utrecht, such

as Mart van Schijndel, well-known projects by

Sluijmer & Van Leeuwen like the metal house built

on the smallest plot in Utrecht.

The tour will also visit an apartment building

by Belgian architect Bob van Reeth, which is

especially designed to fit the historical situation, a

church yard, and incorporates the archaeological

finds dating from the medieval period. During the

tour the focus will be on the refurbishment plans

of West 8 for Neude square and surrounding buil-

dings such as the Neude tower (H.A. Maaskant,

1960), the main post office (J. Crouwel, 1924), the

town hall (Enric Miralles, 2000) and the municipal

theatre by W.M. Dudok (1941).

Duration: 1.5 hrs

Museums and the museum quarter

The main theme of this walking tour is contempo-

rary architecture in the very peaceful southern part

of the inner city, the so-called museum quarter.

By combining funds from the EU with the input of

inhabitants, entrepreneurs, museums, cultural or-

ganisations and private investors, the local gover-

nment has cast a new light on the cultural heritage

of this area. Part of the project was the restoration

of the unique wharf cellars, the refurbishment of

the Old Canal and the opening up of many hidden

courtyards and almshouses.

Attention will also be paid to modern extensions

of museums and art galleries, as for example the

extension of the University Museum by Koen van

Velsen, the extension and re-routing of the Ca-

tharijneconvent museum by Hubert Jan Henket,

the Central Museum (Beel en Achtergael) and the

restoration of former 16th century city rampart

(now an observatory) Sonnenburg. This tour will

also focus on the issue of new developments in a

historical city with monuments and urban conser-

vation area’s, illustrated by the domestic residence

of architect Robert van den Hout (winner of the

Rietveld Prize 2001), and the apartments in the

former church of St. Martin.


Rietveld and contemporaries

Wilhelmina Park and the streets surrounding it

feature many remarkable buildings. During this

walking tour you will visit predominantly buildings

designed by Gerrit Rietveld, such as the Rietveld-

Schröder house (1924), the renovated apartment

blocks across the street along Erasmuslaan

(1931 – 34)and the chauffeur’s residence (1927).

The tour also includes designs of contemporary

architects, for example S. Ravesteyn’s private re-

sidence (1934) and the park pavilion. This pavilion

belongs to the Amsterdam School but has a very

romantic, rural feel to it.

Around the park several other examples of the

Amsterdam School can be seen, as well as a row

of recent, very modern villa’s, amongst which the

Dubble house (MVRDV/Mastenbroek). It is a great

opportunity to compare Rietveld’s architecture

with that of his contemporaries and to judge the

extent of his influence on architecture from later

periods.

Duration: circa 1,5 hrs.

NOTE: This excursion does not include a tour of

the interior of the Rietveld-Schröder house. The

Rietveld-Schröder house can be visited prior to

or after the walking tour. We recommend that you

book in advance. For reservations call the Central

Museum: +31 (0)30 236 23 62.

Master plan central station area

In 2002 the population of Utrecht has chosen by

referendum for the transformation of the central

station area. The chosen approach will result in a

lot of changes in the next few years. The area will

be enriched with two eye-catching buildings in

glass and steel, defining the heart of the city. One

is a new station hall with a waving roof construc-

tion. The other is a music palace of 43 meters

high, made out of glass. Herman Hertzberger was

asked to design the new music palace, which will

incorporate part of the old music hall, also

designed by Hertzberger.

Benthem Crouwel Architect, designer of the

Schiphol terminal, has made a design for the new

central station in Utrecht. Apart from combining

different kinds of public transport in one terminal, it

also has to combine two different parts of the city.

Within a few years time, 2.5 times the amount of

passengers passing through the Schiphol Airport

terminal will be using the public transport terminal

in Utrecht. All the other changes to the area and

their respective time frames will be explained in

detail during this walking tour. The tour starts at

the information centre of the station area, where

scale-models and interactive computer animations

illustrate the plans.


Zocher Park, a 19th century park

in the English landscape style

In 1828 J.D. Zocher (1791 – 1870) was invited by

then mayor of Utrecht, Van Asch van Wijck, to de-

sign a park along the city moat, the location of the

fortifications. In 1829 he transformed the bastions

into a municipal park, which it still is today. Zocher

Park in Utrecht is one of five Dutch parks belon-

ging to the National Heritage. It is truly unique that

much of the original lay-out is still recognizable.

Many of the original trees and tree clusters are still

dotted around the park, which stretches out over

4 kilometres.

The Zocher family from Haarlem has produced a

line of famous landscape architects who designed

many gardens, parks and graveyards in The

Netherlands. Jan David Zocher was the most

famous of them all, partly because of his design

for the famous Vondel Park in Amsterdam. He

also drew up plans for several neoclassical villas

in and along the Utrecht Vondel Park, some of

which still decorate the park. An example of this is

Lievendael (1862).


Plans and dreams for the Dom Square

The Dom Church and the Dom Square were once

a single entity, but the disastrous storm in 1674

changed a planned building into an accidental

square. The reconstruction of the nave with scaf-

folding pipes occupied a particularly important

place in the celebration in 2004. This is not the

only plan that has been proposed for the Dom

Square; over the years a whole variety of ideas

and plans have been put forward. It took a long

time before it became accepted that something

had to be done with the public space. From 1674

to 1826 the remains of the nave were left lying in

the square. Only with the construction in 1898 of


58 eNgLish

the Academiegebouw, designed by E. Gugel and

F.J. Nieuwenhuis, did the square slowly begin to

take shape. The following phase of change for

the Domplein area started at the beginning of the

twentieth century.

This tours gives a overview of the various (recon-

struction) plans for the Dom Square. The plans

vary strongly from ideas about a complete recon-

struction of the nave and a cosy decoration to a

reorganisation for the ever growing flow of traffic

like the plans of H.P. Berlage. In 1988 a competi-

tion was organised for ideas for the Dom Square.

As a result of the competition, a number of quite

spectacular plans were developed. Besides ideas

for changes aboveground, there are also plans

that focus on the rich archaeological remains,

thereby integrating archaeological research into

architectural history. The symbolic language and

marks, and the other elements that have been

used in the Domkerk, are shown also explained.

Duration: circa 1 hour

Country estate Amelisweerd

The main part of Amelisweerd was laid-out in the

Middle Ages as a park belonging to three different

manors. Amelisweerd was named after the knight

Amelis de Insula who took up residence along the

river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is

known about the original manor Old-Amelisweerd.

However, many more details are available about

the stately classicistical country house, which was

built in 1770. Country houses New-Amelisweerd

and Rhijnauwen enclose the estate. The latter

was also built in the eighteenth century, in a sober

classicistical style. The history of Rhijnauwen as a

manor is still clearly visible.

New-Amelisweerd came into existence by split-

ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd

in Old- and New-Amelisweerd. The homesteads

the Boeije and the Kleine Kuil, together with six

dwellings belong to the estate as well. In 1810

Lodewijk Napoleon claimed both estates. New-

Amelisweerd was to house his personnel, while

Old-Amelisweerd was to be his own residence.

New-Amelisweerd was laid-out around 1860 in

the late English landscape style. Nowadays the

three country houses function as a youth hostel

(Rhijnauwen), a museum/residence (Old-Amelis-

weerd) and apartments (New-Amelisweerd). Apart

from a brief history of the estates, information is

provided about the architecture of the country

houses and the layout of the park.


Jugendstil / art nouveau in Utrecht

This tour will explore art nouveau (Jugendstil)

architecture in Utrecht. The elegant shapes of art

nouveau (1890 – 1914) are visible all over Europe.

From the entrances to the Paris Underground,

the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and

the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,

Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.

This international style features many regional

differences. Some architects had great difficulties

letting go of the ecclesiastical styles of the 19th

century. In Utrecht this resulted in a typical mix of

neo-gothic and art nouveau architecture.

Art nouveau architects used a lot of modern mate-

rials, for example iron-cast beams and industrially

produced windowpanes. This made the style very

useful for buildings with large windows, such as

warehouses, pharmacies, clothing stores etc.

What’s typical for Dutch art nouveau architecture

is the use of glazed bricks in a variety of colours,

making up tiled (symbolic) images relating to the

purpose of the building.


University Library Utrecht

Wiel Arets Architects & Associates, 2004

According to the architect, the two closed, black

concrete book depots in this black glass box

almost seem to float like clouds.

The inside of the library is mostly black too, but

because of the vast open spaces around the

depots and the use of very light grey floors, the

interior is surprisingly light and spacious. The

colour scheme of black, white and grey is broken

by the striking information desks, furnished with

a kind of bright red rubber. From the study rooms

on top of the book depots, the library visitor has

a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic

roof garden with grape vines.

Taken from a photography by Kim Zwarts, a close

up picture from the leaves of a willow tree is silk

screened onto the glass façade panels. The print,

just like the turning double windows, functions as

a sunshade. The same print has been applied by

means of a rubber mould, so that a deep relief

has been obtained. The library has not only been

designed as a quiet place where books can be

stored and consulted, but also as a meeting place

for visitors and students.



59hosteL hogeLaNdeN | versseput architecteN58 eNgLish

the Academiegebouw, designed by E. Gugel and

F.J. Nieuwenhuis, did the square slowly begin to

take shape. The following phase of change for

the Domplein area started at the beginning of the

twentieth century.

This tours gives a overview of the various (recon-

struction) plans for the Dom Square. The plans

vary strongly from ideas about a complete recon-

struction of the nave and a cosy decoration to a

reorganisation for the ever growing flow of traffic

like the plans of H.P. Berlage. In 1988 a competi-

tion was organised for ideas for the Dom Square.

As a result of the competition, a number of quite

spectacular plans were developed. Besides ideas

for changes aboveground, there are also plans

that focus on the rich archaeological remains,

thereby integrating archaeological research into

architectural history. The symbolic language and

marks, and the other elements that have been

used in the Domkerk, are shown also explained.


Country estate Amelisweerd

The main part of Amelisweerd was laid-out in the

Middle Ages as a park belonging to three different

manors. Amelisweerd was named after the knight

Amelis de Insula who took up residence along the

river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is

known about the original manor Old-Amelisweerd.

However, many more details are available about

the stately classicistical country house, which was

built in 1770. Country houses New-Amelisweerd

and Rhijnauwen enclose the estate. The latter

was also built in the eighteenth century, in a sober

classicistical style. The history of Rhijnauwen as a

manor is still clearly visible.

New-Amelisweerd came into existence by split-

ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd

in Old- and New-Amelisweerd. The homesteads

the Boeije and the Kleine Kuil, together with six

dwellings belong to the estate as well. In 1810

Lodewijk Napoleon claimed both estates. New-

Amelisweerd was to house his personnel, while

Old-Amelisweerd was to be his own residence.

New-Amelisweerd was laid-out around 1860 in

the late English landscape style. Nowadays the

three country houses function as a youth hostel

(Rhijnauwen), a museum/residence (Old-Amelis-

weerd) and apartments (New-Amelisweerd). Apart

from a brief history of the estates, information is

provided about the architecture of the country

houses and the layout of the park.


Jugendstil / art nouveau in Utrecht

This tour will explore art nouveau (Jugendstil)

architecture in Utrecht. The elegant shapes of art

nouveau (1890 – 1914) are visible all over Europe.

From the entrances to the Paris Underground,

the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and

the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,

Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.

This international style features many regional

differences. Some architects had great difficulties

letting go of the ecclesiastical styles of the 19th

century. In Utrecht this resulted in a typical mix of

neo-gothic and art nouveau architecture.

Art nouveau architects used a lot of modern mate-

rials, for example iron-cast beams and industrially

produced windowpanes. This made the style very

useful for buildings with large windows, such as

warehouses, pharmacies, clothing stores etc.

What’s typical for Dutch art nouveau architecture

is the use of glazed bricks in a variety of colours,

making up tiled (symbolic) images relating to the

purpose of the building.


University Library Utrecht

Wiel Arets Architects & Associates, 2004

According to the architect, the two closed, black

concrete book depots in this black glass box

almost seem to float like clouds.

The inside of the library is mostly black too, but

because of the vast open spaces around the

depots and the use of very light grey floors, the

interior is surprisingly light and spacious. The

colour scheme of black, white and grey is broken

by the striking information desks, furnished with

a kind of bright red rubber. From the study rooms

on top of the book depots, the library visitor has

a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic

roof garden with grape vines.

Taken from a photography by Kim Zwarts, a close

up picture from the leaves of a willow tree is silk

screened onto the glass façade panels. The print,

just like the turning double windows, functions as

a sunshade. The same print has been applied by

means of a rubber mould, so that a deep relief

has been obtained. The library has not only been

designed as a quiet place where books can be

stored and consulted, but also as a meeting place

for visitors and students.


‘De droom waarmee een plan begint.’Nieuwe lading, P. v. Kerkoerle

foto: verssePut arcHitecten

‘Stedenbouw is een ambacht dat de droom omzet in daad.’Nieuwe lading, A. Meyer

Aorta Jaarboek 2008

Documents

Transcript of Aorta Jaarboek 2008