“Andy Hargreaves en Michael Fullan zijn voor mij belangrijke inspiratoren in het ontwerpen van duurzame school- en organisatieontwikkeling. Hun praktijktheorie over hoe op alle niveaus gewerkt kan worden aan kwaliteitsverbetering van het onderwijs is een trendbreuk in hoe we denken over het benutten en ontwikkelen van de professionaliteit van collega’s. Professioneel Kapitaal biedt mij gereedschap om een nieuwe en inspirerende weg in te slaan. Door in gezamenlijkheid en van elkaar lerend onderwijs te realiseren dat past bij wat de huidige generatie van ons vraagt.”

— ,directeur-bestuurder PRIMO Schiedam

“Professioneel Kapitaal ontwikkelen komt als theorie voor ons op het juiste moment. In onze organisatie heerst een sfeer van samenwerken, kennis delen en innovatie. Op zorgvuldige wijze is met directies, leerkrachten en ouders onze visie op onderwijs aan kinderen in de 21e eeuw geformuleerd. We zijn nu zover de professionaliteit van onze collega’s verder te ontwikkelen en in verbinding te brengen met de visie. Professioneel Kapitaal biedt ons hiervoor de inspiratie en wijst ons de weg. Het biedt ons de mogelijkheid en de taal om gedrag en professioneel handelen van alle betrokkenen als de volgende stap te ontwikkelen.

— , directeur bestuurder PCO-AZ Zwijndrecht

Fullan en Hargreaves: “Werk als een team”

Onderwijsdeskundigen Michael Fullan en Andy Hargreaves schrijven in hun boek “Professioneel Kapitaal” over hoe scholen en hun besturen kunnen werken aan het professionaliseren van hun personeel door aandacht te besteden aan persoonlijk vakmanschap , het sociale klimaat waarin geleerd en gewerkt wordt en aan het realiseren van krachtige besluitvorming. In het boek staan Fullan en Hargreaves stil bij de manier waarop elke school een topschool kan worden. Naast theorie wordt geschetst hoe in de praktijk van het onderwijs in de 21e eeuw gewerkt kan worden aan het transformeren van het lesgeven op elke school.

Professioneel Kapitaal realiseren is mogelijk door te investeren in menselijk, sociaal en besluitvormingskapitaal. Het menselijke kapitaal komt voort uit de kwaliteit van de docenten.

Sociaal kapitaal bestaat vooral uit samen met anderen, (docenten, leerlingen, ouders, de omgeving) onderwijs ontwerpen en uitvoeren. Besluitvormingskapitaal gaat over het goede doen op het juiste moment waardoor doelen optimaal kunnen worden gerealiseerd. Fullan en Hargreaves stellen: Scholen die hoog scoren op het gebied van menselijk, sociaal en besluitvormingskapitaal hebben ook hogere prestatiescores van leerlingen.

Fullan en Hargreaves maken in hun boek graag gebruik van voorbeelden uit Amerika, Canada en Finland. Juist om deze reden is Professioneel Kapitaal en mooie aanvulling op het boek Finnish Lessons.

ONDERWIJS

HA

RGR

EAVES

FULLA

N

De transform

atie van het onderw

ijs in elke schoolStichting Duurzaam LerenLaan van Meerdervoort 802 2564 AR ‘s Gravenhagewww.duurzaamleren.org

ANDY HARGREAVESMICHAEL FULLAN

De transformatie van hetonderwijs in elke school

PK=f(MK, SK, BK)

xiii

Voorwoordbij de Nederlandstalige uitgave

Wij zijn als Stichting Duurzaam Leren bijzonder blij dat wij u dit boek “Professioneel kapitaal” in de Nederlandse vertaling kunnen presenteren. De Stichting Duurzaam Leren is in 2004 opgericht met als doel om systeemdenken een vaste plaats te geven in de school, bij schoolleiders, leerkrachten én kinderen. Onder duurzaam leren verstaan wij:

1. Duurzaamheid in de betekenis van blijvend. Datgene wat je leert, heeft betekenis voor je, het wordt van jou en je raakt er daardoor bij betrokken. We bevorderen (gedrags-) verandering die in mensen/organisaties gaat zitten.

2. Duurzaamheid in de betekenis van je verantwoordelijk voelen voor de samenleving van nu en die van morgen. Keuzes die nu gemaakt worden, bepalen de toekomst. We ondersteunen scholen in hoe zij dit aspect van duurzaamheid een vaste plaats in hun onderwijs kunnen geven.

3. Duurzaamheid in de betekenis van onderlinge verbondenheid. Het besef dat we allemaal deel uitmaken van één samenhangend systeem. Door het bevorderen van samenhang en systeemdenken, leren we mensen te kijken naar zowel het geheel als naar de onderlinge relaties.

Systeemdenken is één van de vijf pijlers van een lerende school. Dit boek sluit hier nauw bij aan. In “Professioneel kapitaal” maken Fullan en Hargreaves een scherpzinnige analyse van het mislukken van veel onderwijsveranderingen. Ze houden een pleidooi voor de enige strategie die écht werkt: Het in ere herstellen en verbeteren van het vak van leraar. Door het grote belang van leraren te erkennen in de ontwikkeling van kinderen. Door te investeren in de professionele ontwikkeling van de hele beroepsgroep kunnen we werken aan de kwaliteit van het onderwijs die iedereen in Nederland zo aan het hart gaat. Investeren in:• de persoonlijke en professionele ontwikkeling van leraren, • een menselijke en professionele lerende cultuur binnen een

schoolteam waarin alle teamleden en leidinggevenden zich, met elkaar, verantwoordelijk voelen voor de ontwikkeling van alle

xiv Professioneel Kapitaal: De transformatie van het onderwijs in elke school

kinderen binnen de school om zo de beste leeromgeving te creëren,• het vakmanschap van de leraren. Vakmanschap dat enerzijds

bestaat uit kennis van leerdoelen, leerlijnen, leertheorieën en onderwijsinhouden. Anderzijds uit kennis van de kinderen in de groep en hun ontwikkeling. Op basis van dit vakmanschap zijn leraren in staat onderbouwde beslissingen te nemen. De leeromgeving kan hierdoor zo worden ingericht, dat aan de onderwijsbehoeften van alle kinderen recht wordt gedaan.

Door onze samenwerking in de afgelopen jaren met de professoren Michael Fullan en Andy Hargreaves zijn wij nog meer geïnspireerd geraakt om invulling te geven aan duurzaam schoolleiderschap als een essentieel onderdeel van het werken aan duurzaam leren.

Vanuit hun brede kennis van onderwijs en onderwijsverandering in een groot aantal landen, schetsen Fullan en Hargreaves ons een uitdagende, maar tegelijkertijd begaanbare weg. Een weg voor iedereen om met elkaar leergemeenschappen te creëren waarin de kwaliteit van het onderwijs die we allemaal zo graag willen en de ruimte om je als mens te ontwikkelen naar je talenten, centraal staan.Met veel (internationale) voorbeelden gebaseerd op langdurig en uitgebreid onderzoek naar wat écht werkt in onderwijsverbetering bieden ze ons inzichten waar we ook in het Nederlandse onderwijs dankbaar gebruik van kunnen maken. Hiermee beschikken we over een nieuwe krachtige bouwsteen om duurzaam leren te bevorderen. We bevelen het boek van harte bij u aan en nodigen u uit om regelmatig onze website (www.duurzaamleren.org) en andere sociale media te bezoeken waar we onze en uw ervaringen met het ontwikkelen van professioneel kapitaal graag willen delen.

Stichting Duurzaam LerenGuus GeisenNico van der MeerTijn Nuyens

1

Een kapitaal idee

Kapitaal: vermogen, of betrekking hebbend op vermogen, dat op de lange termijn rendement oplevert – Merriam-Webster dictionary

KAPITAAL HEEFT te maken met de waarde van een individu of van een groep, vooral de waarde van vermogen dat gebruikt kan worden om gewenste doelen te bereiken. We kennen de begrippen bedrijfskapitaal en financieel kapitaal. We weten dat je moet investeren om winst te maken. En dat als je wilt groeien, je je talenten niet moet verstoppen, zoals een eekhoorn zijn noten. Nee, je moet ze aan het werk zetten. Kapitaal moet circuleren, anders zal je vermogen niet toenemen. Regeringen spelen een belangrijke rol. Zij creëren de omstandigheden en het klimaat waarin investeren gestimuleerd of juist ontmoedigd wordt. Natuurlijk hebben we het niet alleen over financieel kapitaal – we hebben het over investeren in mensen en hoe dat rendement kan opleveren.

Mensen hebben geschreven over en zich sterk gemaakt voor het ontwikkelen van verschillende soorten kapitaal. Financieel kapitaal is de meest in het oog springende. Maar cultureel kapitaal, spiritueel kapitaal, “natuurlijk” kapitaal en zelfs “erotisch” kapitaal hebben hun aanhangers. Dit boek gaat over professioneel kapitaal. Het gebruikt het krachtige basisprincipe van kapitaal om duidelijk te maken hoe belangrijk dit is voor je werk, je capaciteiten en je effectiviteit – vooral voor mensen die werken in het onderwijs.

HOOFDSTUK 1

2 Professioneel Kapitaal: De transformatie van het onderwijs in elke school

TWEE SOORTEN KAPITAAL

Men is het er doorgaans over eens dat goede leraren en goed onderwijs belangrijk zijn. Echter, twee theorieën over verschillende soorten kapitaal zaaien in veel landen grote verdeeldheid op dit punt.

Bedrijfskapitaal

Volgens de eerste theorie wordt de vraag over welk type leraar we nodig hebben en hoe wie die het beste kunnen krijgen beantwoord op basis van ideeën over bedrijfskapitaal. Na de ineenstorting van de wereldwijde financiële en vastgoedmarkten zou het onderwijs er in de eerste plaats op gericht moeten zijn om een belangrijke markt voor investeringen in technische, leer- en toetsmiddelen te worden. Scholen fungeren daarbij als organisaties met winstoogmerk. Volgens schattingen van invloedrijke multinationals gaat er in deze markt 500 miljard dollar om.1

Als het onderwijs is ingericht op snel winst maken, en op het verhogen van de kortetermijnwinst door minder te investeren, geeft het de voorkeur aan jonge, flexibele en tijdelijke leraren die goedkoop op te leiden zijn, geen pensioen opbouwen (behalve wanneer ze er zelf voor sparen) en zoveel mogelijk vervangen kunnen worden door technische hulpmiddelen. Het werven en behouden van goede leraren is dan synoniem aan het zoeken naar en inzetten van bestaand menselijk kapitaal, zonder dit te ontwikkelen of hierin te investeren. Met andere woorden: speuren naar getalenteerde personen, hen hard laten werken en ze weer aan de kant zetten zodra ze ongeduldig of vermoeid raken.

In de Verenigde Staten wordt het toepassen van deze theorie op het onderwijs sterk aanbevolen. En ook in het Verenigd Koninkrijk en verschillende Europese landen krijgt zij steeds meer voet aan de grond. Zoals verderop in dit boek duidelijk zal worden, hanteren de meest succesvolle schoolsystemen ter wereld voor het ontwikkelen van hun sociale vermogen een aanpak die in de verste verte niet lijkt op deze strategie. In Finland, Zuid-Korea en Singapore zijn de leraren het fundament van de natie, aldus de belangrijkste leiders. Zij zijn onmisbaar.

3Een kapitaal idee

Professioneel kapitaal

Een tweede theorie – die van ons – bevordert wat we professioneel kapitaal noemen. Deze theorie wordt toegepast door de best presterende economieën en onderwijssystemen ter wereld. Landen en gemeenschappen die investeren in professioneel kapitaal zien in dat geld dat in het onderwijs wordt gestoken, een langetermijninvestering is in menselijk kapitaal, vanaf de vroege kinderjaren tot aan de volwassenheid. Deze investering zal pas in de volgende generatie rendement opleveren in de vorm van economische productiviteit en sociale cohesie. Een groot deel van dit geld wordt geïnvesteerd in goede leraren en goed onderwijs. In deze theorie staat of valt goed onderwijs voor alle leerlingen met leraren die betrokken en goed voorbereid zijn, zich permanent bijscholen, een goed salaris verdienen, onderling informatie uitwisselen om zoveel mogelijk uit zichzelf te kunnen halen, en die in staat zijn om effectieve beslissingen te nemen op basis van hun capaciteiten en ervaring.

Professioneel kapitaal bestaat uit drie andere soorten kapitaal: menselijk kapitaal, sociaal kapitaal en besluitvormingskapitaal. Er is al veel geschreven over de eerste soort: menselijk kapitaal. In zijn boek The Strategic Management of Human Capital in Education noemt Alan Odden menselijk kapitaal een “talent” en beschrijft hij hoe we dit kunnen vergroten, ontwikkelen en behouden.2 Het klinkt vreemd – en we zullen daar later nog op terugkomen – maar je vergaart slechts weinig menselijk kapitaal als je je focust op het kapitaal van op zichzelf staande personen. Kapitaal moet circuleren en gedeeld worden. Groepen, teams en gemeenschappen zijn veel beter in het ontwikkelen van menselijk kapitaal dan de afzonderlijke leden.

Menselijk kapitaal moet daarom worden aangevuld met en vormgegeven op een manier die wordt aangeduid met de term sociaal kapitaal. Net als bij menselijk kapitaal hebben het idee en de strategie achter sociaal kapitaal een uitgesproken geschiedenis. Waar het ons nu om gaat, is de meerwaarde van menselijk en sociaal kapitaal. Carrie Leana, hoogleraar bedrijfskunde aan de Universiteit van Pittsburgh, stelt dat interactiepatronen tussen leraren onderling, en tussen leraren en schooldirecteuren, waarin de nadruk ligt op het leerproces een grote en meetbare positieve uitwerking hebben op de leerprestaties en verbetering daarvan op de lange termijn.

4 Professioneel Kapitaal: De transformatie van het onderwijs in elke school

Ze noemt dit sociaal kapitaal en zet dit af tegen individueel kapitaal, dat stoelt op het geloof in de kracht van het individu om een systeem te veranderen. Leana laat zien dat groepen tot veel meer in staat zijn dan afzonderlijke individuen. Natuurlijk kun je niet zonder individuen, maar het systeem zal niet veranderen, sterker nog, individuen zullen niet in grote getale veranderen, tenzij de ontwikkeling van het systeem en van henzelf een gezamenlijke onderneming is en blijft.

Leana heeft de relatie tussen menselijk en sociaal kapitaal grondig bestudeerd. Samen met haar team heeft ze ruim duizend leraren gevolgd op 130 basisscholen verspreid over de stad New York – een representatieve steekproef. Als maatstaven voor het menselijke kapitaal gebruikte ze de opleiding van de afzonderlijke leraren, hun ervaring en hun bekwaamheid. Het sociale kapitaal werd gemeten op grond van het aantal interacties tussen collega’s over het lesgeven zelf en de inhoud van die interacties. Daarbij werd gekeken naar het vertrouwen en de band die er tussen de leraren was.

Leana vroeg ook de cijfers op die de leerlingen van deze leraren aan het begin van het schooljaar voor rekenen hadden gehaald en vergeleek deze met hun resultaten aan het eind van het jaar. Ze ontdekte dat de cijfers van de leerlingen van leraren met veel sociaal kapitaal met 5,7% meer waren gestegen dan die van leerlingen van leraren met minder sociaal kapitaal. Leerlingen van leraren die bekwamer waren (meer menselijk kapitaal hadden) én een nauwere band onderhielden met hun collega’s (meer sociaal kapitaal hadden) boekten de meeste vooruitgang. Ze ontdekte ook dat minder bekwame leraren even goed presteren als leraren met een gemiddelde bekwaamheid, “mits er veel sociaal kapitaal op hun school aanwezig is.”3 Kortom, sociaal kapitaal en menselijk kapitaal moeten gecombineerd worden.

Omdat er zowel sociaal als menselijk kapitaal nodig is, blijft de vraag: Hoe kunnen we ze allebei ontwikkelen? Dit is het antwoord: Als je je vooral richt op het vergroten van het talent van afzonderlijke personen, zal het lastig worden om meer sociaal kapitaal op te bouwen. Er bestaat namelijk geen mechanisme en geen reden om al dat talent bij elkaar te brengen. Het omgekeerde is echter niet waar. Een grote mate van sociaal kapitaal levert wel degelijk meer menselijk kapitaal op. Individuen krijgen meer

5Een kapitaal idee

zelfvertrouwen, leren meer en krijgen meer feedback als ze omringd worden door de juiste mensen en met hen een goede band en goede gesprekken hebben.

Stel je eens voor wat er gebeurt als een getalenteerd persoon op een school komt waar weinig sociaal kapitaal aanwezig is. Als hij heel erg zijn best doet, zal er misschien iets veranderen. Maar de kans is vele malen groter dat hij vertrekt of opgebrand raakt. We zullen dit verderop in het boek uitgebreid onderbouwen. Stel je nu het omgekeerde eens voor: Een leraar met weinig menselijk kapitaal, weinig zelfvertrouwen en onontwikkelde vaardigheden komt op een school waar samenwerken de normaalste zaak van de wereld is. De kans is groot dat de leraar door zijn collega’s wordt aangestoken en meer gaat samenwerken, dat hij geholpen wordt, ideeën krijgt aangereikt en feedback krijgt, zodat hij zich zal gaan ontwikkelen. Laat het even op je inwerken. Dat is toch fantastisch? Stel je eens voor dat jij een betere leraar zou kunnen worden, alleen door op een andere, betere school te gaan werken.

Alles wat we zeggen over individueel menselijk kapitaal tegenover gezamenlijk sociaal kapitaal geldt niet alleen voor leraren, maar ook voor scholen. Misschien dat buitengewoon innovatieve scholen of scholen met een paar briljante leraren, een charismatische directeur en medewerkers die een enorme zelfopoffering aan de dag leggen, een paar jaar lang boven verwachting kunnen presteren. Desalniettemin zijn pogingen om afzonderlijke scholen te veranderen door de juiste directeur aan te stellen, of door alle zwakke leraren te vervangen door goede, of door een extern interventieteam binnen te halen, gedoemd om op zijn hoogst tijdelijke winst te behalen. Die winst verdampt bijna altijd wanneer het interventieteam zich terugtrekt, de sleutelfiguren vertrekken of het overwerkte en solistisch opererende personeel het niet meer volhoudt. We moeten niet alleen meer sociaal kapitaal opbouwen op het niveau van afzonderlijke scholen – tussen collega’s onderling – maar evenzeer op bovenschools niveau – tussen scholen onderling. Dat betekent dat professioneel kapitaal, in de zin van menselijk plus sociaal kapitaal, een aangelegenheid is van afzonderlijke personen, scholen en het systeem als geheel. Uiteindelijk moet professioneel kapitaal een kenmerk en een doelstelling van het totale systeem worden, anders zal het niet in staat blijken om schoolsystemen naar een hoger plan te tillen.

6 Professioneel Kapitaal: De transformatie van het onderwijs in elke school

Dat is nog niet alles. Professioneel kapitaal heeft nog een derde onmisbaar element. We zullen dit later uitgebreid beschrijven. Je moet professioneel kapitaal zien als het product van menselijk kapitaal, sociaal kapitaal en besluitvormingskapitaal. Beslissingen nemen in ingewikkelde situaties, dat is waar het bij professionele bekwaamheid om draait. Profs doen niet anders. Ze werken hard om uitstekend te kunnen presteren en al doende verwerven ze vaardigheden, vergroten ze hun oordeelsvermogen, doen ze inzichten en inspiratie op en ontwikkelen ze hun improvisatievermogen. Ze doen dit als ze alleen zijn en samen met hun collega’s en hun team. Ze voeren hun beslissingen uit in gezamenlijke verantwoordelijkheid, ze staan open voor feedback en ze zijn transparant. Ze zijn niet bang om fouten te maken, zolang ze ervan leren. Ze zijn trots op hun werk. Hun doelbewuste handelen dwingt respect af bij hun collega’s en het publiek. Ze willen zichzelf en elkaar overtreffen om persoonlijk en gezamenlijk meer te kunnen bijdragen.

Als het overgrote deel van de leraren de kracht van professioneel kapitaal gaat uitstralen, worden ze slim en getalenteerd, betrokken en collegiaal, bedachtzaam en wijs. Hun morele doel komt tot uitdrukking in hun streven om hun leerlingen en de samenleving altijd op deskundige wijze te helpen en te leren, steeds opnieuw te leren, hoe ze dat beter kunnen doen. Die paar collega’s die hierin niet slagen, zelfs niet na intensieve ondersteuning, zullen uiteindelijk niet meer gedoogd worden door hun collega’s, omdat ze hun vak en hun leerlingen teleurstellen door niet les te geven op profniveau.

DE VERKEERDE STRATEGIËN

Mensen kunnen alleen lesgeven op profniveau als ze het echt willen en weten hoe dat moet. Als ze de juiste kennis en achtergrond hebben. Als ze omringd worden door collega’s die ervoor zorgen dat ze blijven presteren op de toppen van hun kunnen. En als ze de tijd hebben en over de ervaring beschikken die nodig zijn om verstandige beslissingen te kunnen nemen – beslissingen die de basis vormen voor het handelen van alle profs. Echter, in de Verenigde Staten is er grootschalig bewijs dat 40% van de docenten in het primair en secundair onderwijs op dit moment “ontevreden” is met hun baan. Dat getuigt bepaald niet van de aanwezigheid van dynamisch

7Een kapitaal idee

professioneel kapitaal dat de volgende generaties vooruit zal helpen!4

De Verenigde Staten en Enge-land – die geen van tweeën hoog scoren in het zeer gerespecteerde internationale peilingonderzoek van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) naar de kennis en vaardigheden van leerlingen; ze schommelen tussen de 17e en 31e plaats, afhankelijk van het vak dat onderzocht werd – hebben onlangs juist veel afgestudeerden met lage in plaats van hoge cijfers als leraar aangesteld (weinig menselijk kapitaal dus). Bovendien pompen ze steeds meer opgebruikte middelen (oftewel kortetermijnkapitaal) in programma’s als Teach for America, Teach First en andere opleidingstrajecten die slechts een paar weken duren. Leraren met zo’n diploma op zak houden het vaak al na een paar jaar voor gezien.5 Hoewel deze programma’s soms zeer getalenteerde personen aantrekken, zullen ze het systeem nooit veranderen. Als je weinig investeert, zul je ook weinig winst maken. Deze kortetermijnstrategieën, die steunen op bedrijfskapitaal, geven jonge leraren niet de tijd om te werken binnen een professioneel team of de gemeenschap waarin hun school actief is en zo hun sociale kapitaal te ontwikkelen. Ze krijgen te weinig kansen om de jarenlange praktijkervaring op te doen die de basis vormt voor het ontwikkelen van besluitvormingskapitaal, oftewel de vaardigheid om verstandige en professionele beslissingen te nemen.

Het heeft geen zin om middels onderzoek aan te tonen dat deze alternatief geschoolde leraren niet onder het niveau van de huidige leraren presteren. Het punt is namelijk dat in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk de huidige leraren afstudeerden met lage cijfers en al benedengemiddeld presteren.6 De harde aanpak die veel beleidsmakers nastreven – uithalen naar het onderwijs, onderwijsbonden opheffen en scholen in achtergestelde gebieden de schuld in de schoenen schuiven voor de lage resultaten die ze boeken – zal dit gemiddelde echt niet omhoog brengen. Onze leraren en ons onderwijssysteem moeten excelleren – net zoals in de best presterende systemen ter wereld – niet goedkoop of goed genoeg zijn. Verderop in dit boek zullen we laten zien dat het aantrekken van getalenteerde en toegewijde leraren hand in hand moet gaan met het scheppen van een cultuur waarin ze in teams kunnen samenwerken.

…angst, dwang en �nanciële kortzichtigheid zullen geen kwalitatief goed onderwijs opleveren dat barst van het menselijk, sociaal en besluitvormingskapitaal.

8 Professioneel Kapitaal: De transformatie van het onderwijs in elke school

Wanneer leraren eensgezind in de verdediging schieten, komt dat onze zaak niet ten goede. Tenzij vakbonden en federaties het voorbeeld van hun meest vooruitstrevende leiders volgen en (mede)verantwoordelijk worden voor het verbeteren van slecht presterende scholen (zoals de California Teachers’ Association heeft gedaan), samen met de regering door leraren geïnitieerde vernieuwingen doorvoeren en onderzoeken doen (zoals onderwijsbonden in Alberta en Ontario doen) of creatieve en uitdagende processen uitvoeren, waarbij collega’s elkaars prestaties beoordelen en zo de norm naar boven wordt bijgesteld (zoals in ruim twaalf regio’s in de Verenigde Staten).7

Met andere woorden, angst, dwang en financiële kortzichtigheid zullen geen kwalitatief goed onderwijs opleveren, boordevol menselijk, sociaal en besluitvormingskapitaal. Wat kan daar dan wel voor zorgen?

DE JUISTE ANTWOORDEN

We hebben dit boek geschreven om bekendheid te geven aan een nieuwe aanpak voor het doorvoeren van veranderingen in het onderwijs en het verbeteren van de professionele effectiviteit. Deze aanpak bevat zowel een visie als een samenhangende reeks handelingen waarmee deze visie duurzaam in praktijk gebracht kan worden. De ideeën die wij aandragen, zijn gebaseerd op onze uitgebreide kennis van leraren en lesgeven – van wat het betekent om les te geven op profniveau. We denken niet alleen dat het idee hout snijdt, we zijn er ook van overtuigd dat duidelijk is wat er moet gebeuren. Mensen worden enthousiast van goede ideeën waaraan handelingen gekoppeld zijn. Ze worden nog enthousiaster wanneer ze samen met anderen aan de slag gaan en van hun fouten kunnen leren. En als dat alles ook nog zijn vruchten afwerpt, zijn ze helemaal de koning te rijk. We noemen dit de “vervulling van een morele plicht”.8

Als leraar kun je pas vooruitgang boeken als je zelf op reis gaat, als je zelf de eerste stappen zet. Deze eerste stappen zijn het moeilijkst. Gevaren, risico’s, tegenwerking en teleurstellingen liggen op de loer. Maar professioneel kapitaal kan zowel je harnas als je zwaard zijn. Het kan de misvattingen over lesgeven doorprikken. Het kan je beschermen tegen aanvallen op jouw beroep. Als je anderen zover krijgt om mee te doen,

9Een kapitaal idee

nemen je kracht en invloed exponentieel toe – helemaal als je erin slaagt een aantal sceptici en neezeggers over te halen. Wees ervan overtuigd dat onderwijsveranderingen mogelijk zijn, door jou en al je collega’s, en je inspanningen zullen beloond worden.

In Join the Club: How Peer Pressure Can Transform the World beschrijft Pulitzerprijswinnaar Tina Rosenberg hoe kleine groepen als één man campagne hebben gevoerd – tegen roken in een van de staten van de Verenigde Staten, tegen aids in Afrika en tegen een wrede dictatuur in Oost-Europa.9 In alle gevallen ging het om gelijkgestemden die hun krachten bundelden en, tegen alle verwachtingen in, een sociale revolutie teweegbrachten. Ze haalden hun kracht uit de behoefte om deel uit te maken van iets groters dan henzelf en iets te doen om de wereld beter te maken.

Hun belangrijkste wapenfeit was niet dat ze sterker waren dan hun tegenstanders, maar dat ze de groep bij elkaar hielden tijdens de lastige beginfase, door elkaar te helpen en door de sociale druk van de groep. Mensen vinden het heel belangrijk om gewaardeerd te worden door hun gelijken. Rosenberg laat hiermee zien hoe kwetsbare groepen erin slaagden om “mensen (voornamelijk elkaar) ervan te overtuigen iets te doen dat van wezenlijk belang is voor hun welzijn op de lange termijn, maar op dat moment onprettig, gevaarlijk of psychologisch moeilijk lijkt te zijn.”10 Rosenberg noemt dit de “sociale genezing”.

De moderne sociale media bieden extra mogelijkheden voor het vergroten van professioneel kapitaal, maar tegelijkertijd hebben ze ook hun nadelen. Elke Arabische lente heeft als tegenhanger “een rel in Londen”. Technologie kan een rol spelen bij de ontwikkeling van sociaal kapitaal, maar de “sociale genezing” draait uiteindelijk en wellicht voornamelijk om mensen en hun waarden, niet om technologische innovatie als bron van inspiratie.

Mary Parker Follett, welzijnswerker, schrijver en bedrijfsadviseur, wist dit al honderd jaar geleden, toen ze aantoonde dat regeren met de voedingsbodem is voor nieuwe doorbraken, niet regeren over.11 Het echtpaar Joe en Jo Blase, experts op het gebied van micropolitiek in het onderwijs, hebben heftige kritiek geuit op schooldirecteuren die macht

10 Professioneel Kapitaal: De transformatie van het onderwijs in elke school

uitoefenen over hun leraren en hen monddood maken door leraren tegen elkaar op te zetten, de moeilijkste klas of de vervelendste taken te geven aan kritische leraren, of leraren een promotie te beloven in ruil voor hun medewerking en die belofte vervolgens niet in te lossen.12 Met dezelfde vurigheid bepleit het echtpaar Blase dat leraren en schooldirecteuren de handen ineenslaan en zich hard maken voor stimulerende veranderingen, waarvan niet alleen de leerlingen maar ook de leraren profiteren. Margaret Mead maakte de gedenkwaardige opmerking: “Twijfel er geen moment aan: een kleine groep bedachtzame en toegewijde burgers kan de wereld veranderen.”13 Mead zei niet dat mensen in hun eentje de wereld kunnen veranderen. Ze zei dat de groep (al is die klein in het begin) de sleutel naar verandering is. En met professioneel kapitaal als harnas en politiek kapitaal als bondgenoot kan zo’n groep inderdaad veel teweegbrengen.

Er is echter een aantal factoren die de activiteiten van groepen in onproductieve richtingen kunnen sturen. Als groepen zich niet serieus genomen voelen, kunnen ze slecht gaan functioneren. Dat geldt net zo goed voor groepen die net begonnen zijn als voor groepen die heel succesvol zijn. Deze tendensen staan beschreven in het boek The Power of Collective Wisdom and the Trap of Collective Folly van Briskin en zijn collega’s.14

Er kan collectieve dwaasheid optreden als men probeert de groep te verdedigen door felle kritiek te uiten op de ander. Wanneer groepen die elkaars tegenpolen zijn de confrontatie met elkaar aangaan, zo laten Briskin en zijn collega’s zien, “worden motieven vaak gewantrouwd. Elke interactie kan ontaarden in een aanval, waarbij de ene groep zijn eigen positie probeert te verstevigen en de geloofwaardigheid van de andere probeert te ondermijnen.”15 Verderop in hun boek merken de auteurs op dat “nieuwe ideeën vaak worden gezien als afwijkend. Er zijn maar weinig dingen die een grotere omwenteling teweeg kunnen brengen dan leren om elkaar te respecteren, ontdekken hoe je meningsverschillen kunt oplossen en je openstellen voor wijze ideeën.”16 Dat de strijd tussen groepen die lijnrecht tegenover elkaar staan, alleen maar verliezers kent, is heel duidelijk te zien in de politieke strijd over de toekomst van het onderwijs in landen als het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. De overgang van regeren over naar regeren met is nog steeds een strijd. Een strijd voor een hoger sociaal doel, niet voor het eigen ik. Een strijd die

11Een kapitaal idee

niet een winnaar en een verliezer kent, maar een strijd die aangewakkerd wordt door positieve impulsen van kleine groepen, groepen die nog niet lang bezig zijn en groepen die al een hele staat van dienst hebben. En jij kunt deelnemen aan die impulsen. Sterker nog, jij kunt ze in gang zetten. Rosenberg’s sociale genezing komt tot stand wanneer kleine groepen op alle niveaus in de samenleving samen macht uitoefenen voor een hoger sociaal doel. De ontwikkeling van professioneel kapitaal is een zoektocht naar zo’n nieuwe “sociale genezing” voor de misstanden in en bedreigingen van het onderwijs. In de volgende hoofdstukken zullen we in het kader van deze zoektocht proberen een inspirerende visie te formuleren op de toekomst van het onderwijs. En een samenhangende reeks handelingen om dit te bereiken. Dat is nog eens een kapitaal idee!

255

Over de auteursANDY HARGREAVES is hoogleraar onderwijskunde op de Lynch School of Education van Boston College. Hiervoor was hij basisschoolleraar en docent aan verschillende Engelse universiteiten, waaronder Oxford. Voor hij ging werken bij Boston College was hij medeoprichter en directeur van het International Centre for Educational Change van het Ontario Institute for Studies in Education in Toronto. Hij was oprichter en hoofdredacteur van het Journal of Educational Change. Hij is hoofdredacteur van het eerste en tweede International Handbook of Educational Change. En hij richtte de Educational Change Special Interest Group binnen de American Educational Research Association op. Hij geeft regelmatig presentaties en adviseert regeringen, stichtingen, lerarenbonden, onderwijsbesturen en andere groepen overal ter wereld.Professor Hargreaves ontving een eredoctoraat van de oudste universiteit van Scandinavië, Uppsala in Zweden. Hij heeft de Whitworth Award ontvangen voor buitengewone bijdragen aan onderwijsonderzoek in Canada. Met zijn boeken heeft hij mooie prijzen gewonnen, van de American Educational Research Association, de American Libraries Association, de American Association of Colleges for Teacher Education en de National Staff Development Council. Zijn nieuwste boeken heten Sustainable Leadership (geschreven met Dean Fink) en The Fourth Way (geschreven met Dennis Shirley). Zijn boeken zijn in vele talen vertaald. Meer informatie is te vinden op zijn website: www.andyhargreaves.com.

MICHAEL FULLAN is emeritus-hoogleraar van het Ontario Institute for Studies in Education van de Universiteit van Toronto en Speciaal Adviseur Onderwijs voor de Premier van Ontario, Dalton McGuinty. Hij geeft adviezen over systeemhervormingen in allerlei landen ter wereld en geeft workshops over veranderingsleiderschap.Professor Fullan heeft met zijn boeken een aantal prijzen in de wacht gesleept. Zijn boeken zijn in vele talen uitgegeven. Zijn nieuwste boeken heten Change Leader, Putting the FACES on Data (geschreven met Lyn Sharratt) en Stratosphere Integrating Technology, Pedagogy, and Change Knowledge, dat binnenkort verschijnt. Meer informatie is te vinden op zijn website: www.michaelfullan.ca.

De uitgave bestellen? U kunt de uitgave Professioneel Kapitaal in de webwinkel van Bazalt. (Vanaf €20,- gratis verzending - anders €1,99)

In de praktijk aan de slag? Wij kunnen u daarbij helpen! Een introductiesessie (ca. 2 uur), een masterclass, een tweedaagse

training voor directeuren. Ook kunnen we op maat ondersteunen om de professionele ontwikkeling binnen de school/het bestuur in overeenstemming te brengen met het

gedachtegoed van professioneel kapitaal. .

Wilt u meer previews ontvangen meldt u dan aan voor de wekelijkse e-mailing. aanmelden