Braindrain alert! Dementieprof Christine Van Broeckhoven

‘Voor België ben ik te oud. De deur naar het buitenland staat open’21/06/2014 | Ann-Sofie Dekeyser - Foto’s Marco Mertens

De Belgische Stichting Alzheimer Onderzoek moet het vanaf nu zonder haar stellen. Ze stopt ook als meter van de Alzheimer Liga. En dan beginnen al snel de geruchten: Belgisch bekendste prof houdt het voor bekeken. Uitbollen? Christine Van Broeckhoven peinst er nog niet over. ‘We moeten in de Premier League kunnen spelen.’

‘Hadden ze kunstenaars als Ravel – die had wellicht frontaalkwabdementie, dat hoor je aan zijn Boléro – pillen gegeven, we zouden veel meesterwerken niet kennen’ Marco Mertens 3 foto's

We noemen haar de dementieprof, maar officieel heet haar functie prof. dr. in de moleculaire biologie en genetica aan de Universiteit Antwerpen, het VIB (Vlaams Instituut voor Biotechnologie) en het Instituut Born-Bunge. Veel om te onthouden. Ze identificeerde begin de jaren 90 het eerste gen dat een cruciale rol speelt bij alzheimer. Met haar verdere onderzoek naar de genetische basis van dementie, manisch-depressieve stoornissen en andere zenuwziektes behoort ze tot de wereldtop. Op de universiteit staat het Departement voor Moleculaire Genetica onder haar leiding.

In de gangen hangt de todolijst van een alzheimerpatiënt ingekaderd. Denk ik. Of is het kunst? Of allebei? Van Broeckhoven is nooit de voeling met de patiënten en de dagelijkse realiteit uit

1

het oog verloren. Jarenlang gaf ze tot vier lezingen per week over dementie, overal te lande. ‘Een academicus wordt betaald door de samenleving; dan moet je je ook verantwoorden, je werk naar een breed publiek brengen. Dat zie ik bij andere proffen te weinig. We zijn daar ook niet voor opgeleid.’

Ze had zich ook in haar ivoren toren kunnen nestelen. Gevierd en gelauwerd met prijzen en onderscheidingen. In haar bureau staan ze uitgestald in een vitrinekast. De Potamkinprijs (zeg maar de Nobelprijs voor alzheimeronderzoekers), de Award for Medical Research van de Metlife Foundation (die ze als eerste niet-Amerikaanse vrouw kreeg), het eredoctoraat dat ze enkele weken terug van de Universiteit Hasselt kreeg... ‘Mijn walk of fame. Als je in Amerika een unief binnenstapt, zie je meteen alle prijzen, verworven honneurs, foto’s van de topmensen. Je kan dat commercieel noemen, maar het is visibiliteit. Wij zijn daar als Vlamingen niet goed in, we staan niet graag op de voorgrond. Er is nu competitie tussen de universiteiten op Vlaams niveau, maar dat zal snel Europees worden. We moeten zorgen dat we mee kunnen, en daar hebben we nog veel in te leren. Ik ben zeer competitief ingesteld; we moeten in de Premier League kunnen spelen.’ Ze doet het met de nodige relativering. In de kast prijkt een goudkleurige bh, voor het ‘ondernemendste wijf 2011’. ‘Een van mijn favoriete prijzen. Gekregen van Studio Brussel.’

In een hoekje achter de deur hangt een stofjas.

Komt u zelf nog in het laboratorium?

‘Nee. Ik ben meer dan 30 jaar met onderzoek bezig. Op een gegeven moment moet je je loopbaan volgen. Of dat een vrije keuze is, weet ik niet. Maar je moet klimmen op de ladder. Niet enkel die van wetenschappelijke kennis, ook die van management. Want je hebt budget nodig. Dat vergt administratie, personeel, pr, organisatie. Elke topwetenschapper is een topmanager. Ik combineer twee jobs, weliswaar voor hetzelfde salaris.’

Mist u het lab?

‘Toen ik ermee stopte, was ik heel emotioneel. Ik heb heel lang in mijn schuif mijn persoonlijke spulletjes uit het lab bewaard. Na tien jaar besefte ik dat ze verouderd waren. Ze liggen nu op een vuilnisbelt.’

‘In de functionele hiërarchie die ik hier heb opgebouwd, kan ik het onderzoek perfect begeleiden; ik heb nog altijd een eigen onderzoeksgroep. Maar als het over publiceren gaat... Dit jaar was het laatste jaar dat ik subsidie mocht aanvragen, je aanvraag mag niet voorbij je pensioenleeftijd lopen. Ik ben 61 nu, te oud voor België. Ik word gestopt. Wij doen aan leeftijdsdiscriminatie.’

Ik dacht dat professoren niet langer verplicht met pensioen moesten.

‘De praktijk blijft dat je op je 65ste afgeschreven bent. Alsof de biologische veroudering op die ene verjaardag gebeurt. Ik ken verschillende collega’s die na hun pensioen opgevist worden door andere landen. Ze werken nu in Engeland of Amerika, terwijl wij allemaal in hen hebben geïnvesteerd.’

2

‘In Amerika is het systeem anders; daar werk je zolang je je eigen salaris kan betalen. Met de overhead die je uit de subsidies haalt die je zelf binnenbrengt. Ben je succesvol, dan kan je gewoon blijven voortwerken.’

U heeft in uw carrière meerdere aanbiedingen uit het buitenland geweigerd. Vertrekt u na uw 65ste?

‘Dat sluit ik zeker niet uit. Ik zie dat mijn collega’s zich zeer goed voelen in het buitenland en daar ook gewaardeerd worden. Laatst was ik op een congres in Colorado: toen ik daar vertelde dat ik hier niet meer mag meespelen, vielen de monden open. En niet alleen omdat ze me jonger schatten. Er zijn landen waar je 59 moet zijn voor je op een bepaalde job mag solliciteren. Terwijl wij ze afstoten, halen zij de besten binnen uit landen waar verplicht pensioen is. Wij organiseren de braindrain zelf.’

‘Er wordt al aan mijn opvolging gedacht als directeur. Mijn job zit er bijna op, dit is een matuur departement, er zitten geen lijken in de kast. Maar ik heb dit opgebouwd, dit is mijn leven geweest en ik wil het op de juiste manier achterlaten. Ik ben mijn vertrek aan het voorbereiden door de mensen hier sterker te maken.’

Uw werk als voorzitter van de wetenschappelijke adviesraad van de Stichting Alzheimer Onderzoek zat er wel op?

‘Ja, zo’n adviesraad bepaalt mee hoe het geld van de donateurs verdeeld wordt onder onderzoekers. Van bij de start wou ik het beter doen. Omdat ik gezien heb dat bij organisaties 80 procent van de subsidies naar leden van de adviesraad gaat. Dat is verkeerd. Ik ben wars van belangenconflicten. De leden van onze adviesraad mochten geen aanvragen indienen. De stichting werkt enkel met buitenlandse namen. Als je geld krijgt van de samenleving, moet je aftoetsen aan het internationale niveau en niet aan het lokale. Dat niveau is nu bereikt, dus voor mij is het klaar.’

‘Maar vergis u niet, ik zal nog heel hard werken. Het wetenschappelijke onderzoek lonkt weer. Ik krijg meer en meer vacatures van headhunters, dus ik ben mijn vervaldatum heus nog niet voorbij. Ik heb op korte termijn vijf aanbiedingen gekregen, specifiek voor mensen van mijn niveau. En ik denk nog na. De deur naar het buitenland staat open.’

U maakt zich zorgen om het competitieniveau van onze universiteiten. Nochtans blijkt uit de Highly Cited Researchers-lijst dat Vlamingen tot de belangrijkste onderzoekers behoren.

‘Ja, de wetenschappers zijn er wel. Maar elk van hen moet op het scherpst van de snee werken. Er is een structurele onderfinanciering. Zeker van het hersenonderzoek. Van al het geld dat naar de koepel van neurowetenschappen gaat, kankeronderzoek en cardiovasculair onderzoek, gaat maar 10 procent naar neurowetenschappen. Dat is niet in verhouding met het aantal mensen dat ziek wordt. Ons werk is een paalwoning op een moeras. Er is al één paal onderuit gehaald, als je nog een tweede neemt, is het hele huis weg. Ik spreek van een moeras omdat wij allemaal afhangen van subsidies; wij bestaan bij gratie van de maatschappij.’

‘Europa stond meer dan honderd jaar geleden aan de leiding van het wereldwijde breinonderzoek. Aloïs Alzheimer, James Parkinson, dat waren Europeanen hé. Wij hebben dat laten overnemen door Amerika. Een erg spijtige zaak.’

3

2014 is het jaar van het brein.De aandacht is er dus. Waarom blijft de financiering uit?

‘Dat heeft te maken met de angst voor demystificatie, denk ik. Mensen verzetten zich tegen een strikt wetenschappelijke benadering van de psyche. Als men er alles over weet, zal men de eigenheid van het mens-zijn verliezen, dat is de idee. Daarnaast is er ook de angst voor wat men zou kunnen doen met het beïnvloeden van de hersenen. Niet enkel het lezen van gedachten, maar die ook veranderen. En mensen selecteren, bijvoorbeeld op hoog IQ of op aanleg voor depressie. Er zijn inderdaad een aantal onderzoeken in die richting. Dat komt door het socio-economische perfectionisme. Mensen kunnen de diversiteit niet meer waarderen.’

‘Men houdt erg vast aan het beeld van het huisje met mooi verzorgd tuintje, proper gewassen auto voor de deur en de kinderen naar een goede school. Daar hou ik niet van. Ik kijk graag naar mensen die anders zijn. Maar ander gedrag wordt niet getolereerd. Vroeger namen we afstand van mensen met lichamelijke handicaps. Nu hebben we het lichaam geperfectioneerd; bijna alles kan vervangen worden, de mens kan in revisie gaan. Maar men neemt nog altijd afstand van wie zich anders gedraagt.’

‘Het gedrag van de mens is een brede schaal: als je iedereen in het midden wilt krijgen, vlak je de uitdrukkingen van emoties af. Eigenlijk is een majeure depressie ook een wat meer naar de emotionele dan naar de redelijke kant verglijden op die schaal. Maar dat gedrag moet verdwijnen, net als dyslexie of autisme. Dat zijn allemaal gedragingen. Ja, op de extremen zitten ziekten, maar de rest zijn schakeringen. Vandaag wordt verwacht dat alles perfect is. Zelfs een lijk wordt volledig geschminkt. We wijken af naar een samenleving die steriel wordt.’

Probeert u met het brein niet hetzelfde te doen: een revisie?

‘Nee. Wij werken niet op mensen met een milde vergeetachtigheid, dat is een kwaaltje. Wij werken op die groep die echt ziek is. Maar doordat we van alles en iedereen perfectie eisen, is de verwachting dat je voor elke kwaal of ziekte naar de dokter kan stappen die het dan wel oplost. Met medicatie kan je veel afvlakken. Maar ik zou dat echt niet willen, die nivellering. Hadden ze al die kunstenaars als Beethoven en Ravel – die had wellicht frontaalkwabdementie, dat hoor je aan zijn Boléro – pillen gegeven, we zouden veel meesterwerken niet kennen. We moeten mensen dringend weer leren accepteren zoals ze zijn. Ik zeg dat ook aan familie van alzheimerpatiënten: neem die overal mee naartoe, wees daar niet verlegen over. Alzheimer is een zeer traag proces waarbij men in de eerste jaren nog een goede levenskwaliteit heeft. Mits aanvaarding van de samenleving. Nu denkt iedereen die de diagnose krijgt, dat hij meteen in de terminale fase belandt.’

Maakt de kennis die u hebt opgedaan, u meer of minder bang voor alzheimer?

‘Ik heb geen tijd om bang te zijn. Ik moet de hele tijd aan anderen uitleggen dat ze niet bang moeten zijn. Iedereen met ouderdomsgerelateerde vergeetachtigheid denkt dement te worden. Dat is onzin. Angst heeft hierin geen enkel nut.’

‘Ik heb het niet in de familie, maar de grootste risicofactor is oud worden en ik zit dicht bij de risicoleeftijd; vanaf 65.’

Zou u ermee kunnen leven?

4

‘Ik zou geen keuze hebben. Vroeger bestonden er ook mensen met dementie, die zaten dan gewoon achter het gordijntje. Ons doembeeld van dementie is niet terecht. Ik ken mensen die zeggen: “Ik heb alzheimer, maar ik kan daar nog goed mee functioneren”. Die worden gewoon niet geloofd. Nu ja, dat is de eerste fase. In de laatste fase kan je niet meer van een kwalitatief leven spreken. Daarom is het goed de mensen te zeggen dat ze beter hun voorzorgen nemen.’

Zou u euthanasie overwegen?

‘Zonder enige twijfel. Maar ik zou wel proberen zolang mogelijk te leven met dementie. Zolang mogelijk weerstand te bieden door actief te zijn en met mijn beide voeten in de samenleving te blijven staan.’

Toch een hoopvol bericht. Op de G8-top eind vorig jaar spraken politici van een behandeling voor dementie tegen 2025.

‘Ze moesten íéts zeggen. Het is een nobel doel. Ik hoop dat er sneller een behandeling komt, maar laten we wel wezen: een pil tegen dementie komt er nooit. We zullen de ziekte niet kunnen oplossen enkel en alleen op basis van biologie. Dit gaat over onze psyche, onze persoonlijkheid, ons gedrag. Ik ben 30 jaar geleden naïef begonnen: dacht dat als we weten wat er biologisch gebeurt, we dan ook zouden kunnen ingrijpen op die biologie. Zoals men met kanker en aids doet. Maar het is veel complexer. Hoe meer onderzoek ik deed, hoe moeilijker de kwestie is gebleken. Alle pogingen tot medicatie, die sinds de jaren 90 gebeurd zijn, zijn op niets uitgedraaid. Daar zijn miljarden aan besteed. We hebben nog altijd heel weinig kennis van het brein. We kennen nog steeds niet alle oorzaken van alzheimer. Als er een pil komt, zal dat enkel ondersteunende medicatie zijn.’

Klopt het dat een gezondere levensstijl het risico op dementie verlaagt?

‘Ja, dat is een recente bevinding. Dat betekent dat elk individu voor zijn eigen weerstand tegen dementie zal moeten zorgen. Dat is een enorme verantwoordelijkheid, die je niet kan afschuiven op artsen of de farmaceutische industrie. Het gaat over jouw gedrag, jouw rede, jouw logica, over alles wat je in je hele leven aan informatie gehamsterd hebt. Je moet zelf van dag één tot het einde mentale en fysieke inspanningen leveren, actief blijven en gezond eten. Wat niet betekent dat je ineens aan de sudoku’s en de voedingssupplementen moet.’

‘Men weet nu dat de veranderingen in de hersenen die tot dementie leiden, al beginnen tot 20 jaar voordat de eerste symptomen verschijnen. Risicofactoren zijn onder meer hart- en vaatziektes, obesitas en diabetes. Er zijn trouwens ook positieve factoren gevonden. De babyboomers lopen 5 procent minder kans op alzheimer. Zij hebben een grotere geheugencapaciteit opgebouwd doordat na de Tweede Wereldoorlog iedereen naar school kon – het idee van levenslang leren. Je moet natuurlijk niet op je 65ste beginnen met vegetarisch eten, stoppen met roken, nog een universitair diploma halen en een marathon lopen. Dan is het te laat.’

Zal dementie ooit te genezen zijn?

‘Nee. Het is niet zoals bij kanker waar je de tumor kan verwijderen. Dementie gaat gepaard met veroudering. Om dementie te genezen, zou je de veroudering in grote mate moeten kunnen beïnvloeden. Het beste wat we kunnen doen, is zoveel mogelijk proberen uit te

5

stellen, tot je overlijdt aan iets anders. Dat is ook voldoende om de levenskwaliteit van de vergrijzers te verbeteren. Net zoals bij andere geestesziektes moeten we er aandacht voor hebben, het welzijn verhogen, maar ik denk niet dat we het moeten genezen. Dat kunnen we niet.’

Heeft u medicatie genomen toen u een depressie had?

‘Nee, dat weigerde ik. Haast iedereen met een depressie slikt, terwijl die pillen vaak niet helpen. Eigenlijk zijn de meeste antidepressiva ontwikkeld voor die 1 of 2 procent met een manisch-depressieve psychose. Ik had een majeure depressie, veroorzaakt door een gebeurtenis in mijn leven. Ik heb dat overwonnen op een andere manier, met mijn eigen therapie. Ik ben één keer bij een psychiater geweest, maar dat was zo’n geitenwollensok dat ik er meteen ben weggelopen. Ik heb aan zelfanalyse gedaan; ik had altijd een boekje bij en schreef alles van me af. Overal, op het werk, op restaurant, terwijl de tranen over mijn wangen rolden. Ik had alle symptomen, tot zelfmoordgedachten toe. Ik ben heel diep gegaan en ben er langzaam maar zeker uitgekropen. Waardoor ik nu heel sterk ben; what doesn’t kill you, makes you stronger. Een depressie moet je niet altijd zo negatief zien. Al is niet iedereen sterk genoeg om er zonder therapie of medicatie uit te komen. Het voordeel van mijn depressie is dat ik nu tenminste bewezen heb dat ik emoties heb.’

Moest dat dan bewezen worden?

‘Mensen zeggen vaak dat ik een harde, meedogenloze vrouw ben. Dat is onzin. Ik ben veel emotioneler dan dat ik rationeel ben.’

Ik heb me laten vertellen dat u aan drie à vier uur slaap genoeg heeft.

‘Ik heb niet meer nodig. Ze zeggen dat je daar een groter risico op alzheimer door krijgt, maar pff. Ik denk dat het mijn biologische klok is. Het is ook een ratrace geweest, mijn carrière gecombineerd met twee kleine kinderen. Ik heb ’s nachts moeten werken om te compenseren. Soms denk ik er wel over: had ik het niet anders moeten doen? Had ik niet meer een protestwetenschapper moeten zijn? Toen ik jong was, stond ik altijd mee op de barricades. Tegen de verhoging van het inschrijvingsgeld of een prof die niet fatsoenlijk les gaf. Maar als wetenschapper ben ik mee in de vicieuze cirkel gezogen: publish or perish. De druk om veel te publiceren is enorm. Als je één schakel mist, stort het kaartenhuisje ineen. Dan komt er geen geld en geen geld betekent geen wetenschap en geen wetenschap betekent geen publicatie. Dan is het afgelopen.’

‘Ik zie veel jonge wetenschappers eruit stappen, ze kijken tegen een muur aan: wanneer ga ik die eerste toppublicatie rondkrijgen? Er moet een apart budget komen voor jonge wetenschappers. Hoe kan iemand met zes jaar ervaring nu opwegen tegen iemand die al 30 jaar bezig is?’

Een uitwas van die druk is wetenschapsfraude. Al mee geconfronteerd geweest?

‘We hebben hier twee kleinschalige gevallen gehad, die we tijdig hebben gedetecteerd. Maar dat wijst erop dat de druk te hoog is. Wat een systeem ook. Die cijfers over publicaties gaan een eigen leven leiden. Wow, twee keer in Nature gestaan, geweldig. En wat staat dan in dat artikel? Euh, dat weet niemand. Als niemand vraagt naar de inhoud en het maakt niet uit of je nu de eerste dan wel de laatste auteur bent van de publicatie, waarom zou je dan niet

6

meesurfen in de middenmoot? Het is heel demotiverend. Er gebeuren erg lelijke dingen in de wetenschap. We moeten daar niet naïef in zijn. Ik kan het weten, mijn data zijn ooit gestolen. Iemand anders is met mijn pluimen gaan lopen. Ik leer mijn mensen dat het een evenwicht zoeken is tussen delen en je experimenten en data verborgen houden. Het is een beenharde competitie. Er schuilt zoveel ego in deze branche. Er zijn er zoveel die absoluut de Nobelprijs voor alzheimer willen winnen.’

Heeft u er nog nooit van gedroomd?

‘Nee, zo goed ben ik nu eigenlijk ook weer niet.’

Over dromen gesproken, hoe ziet u de toekomst van ons land in het licht van de voorbije verkiezingen?

‘Ik weet niet of de verkiezingsuitslagen per definitie iets zeggen over onze toekomst. Binnen vijf jaar wordt er weer gekozen. Ik heb voor de SP.A gezeteld in de Kamer. Natuurlijk ben ik links, rood en vrijzinnig. Maar ik ga nu niet zeggen dat we met N-VA per definitie... Ik wacht af. Ik maak me wel zorgen als ik die partij hoor zeggen dat ze de werkloosheid in tijd wil beperken. Zelf ben ik zeven jaar werkloos geweest, dik tegen mijn zin. Als ik in dat nieuwe regime zou zijn gevallen, had ik mijn carrière niet kunnen maken. Ik hoop vooral dat we ons niet terugplooien op Vlaanderen. We moeten net het omgekeerde doen, internationaliseren. Als we zo bescheiden en verlegen voortdoen, blijven we de eeuwige tweede. We moeten onze kop boven het maaiveld durven uitsteken. Dat geldt ook voor de kunst en de sport. En de wetenschap. Ik wil niet terug naar de tijd toen onze onderzoeksprojecten verplicht in het Nederlands moesten. Ik schreef ze in het Engels om ze daarna naar het Nederlands te moeten laten vertalen door een student. Een verloren document, want de reviewers lazen enkel Engels.’

Welke politieke partij is in staat ons het beste van onszelf te laten tonen?

‘Hmm. Daar kan ik helaas geen antwoord op geven. Ik heb in het federale parlement nooit de indruk gehad dat men in de politiek echt internationaal denkt.’

Bent u uit ontgoocheling uit de politiek gestapt?

‘Nee. Ondanks alle mantra’s die ze over mij schrijven; dat ik het niet meer zag zitten, daar niet thuis was... Ik ben eruitgestapt omdat ik voldoende wist. Ik heb contacten gelegd waardoor ik nu rechtstreeks met ministers kan werken. Ik moet niet meer op die stoel gaan zitten, ik kan zo ook invloed uitoefenen.’

http://www.standaard.be/cnt/dmf20140619_01147886

7