1

Aandacht gewenst voor integriteitsbeleid

Voorkomen is beter dan genezen: tien tips

Auteur: Jo Horn

Column — Gepubliceerd: 16 november, 2011 in Overheidsmanagement

Schendingen van integriteit door vertegenwoordigers van het openbaar bestuur zijn de laatste tijd aan

de orde van de dag. De kruitdampen rond de integriteitsaffaire van de Schiedamse burgemeester

Verver zijn nog niet opgetrokken of opnieuw is een aantal affaires naar buiten gekomen van publieke

ambtsdragers die – mogelijk – in de fout zijn gegaan. Van de inmiddels afgetreden burgemeester van

Gouda tot de Roermondse wethouder Jos van Rey

Hoe staat het eigenlijk met de integriteit van ons openbaar bestuur? En hebben we wel voldoende

middelen om er effectief tegen op te treden?

Is er sprake van een trend?

Het aantal onderzoeken naar integriteitschendingen, zoals ongewenste omgangsvormen, misbruik van

middelen en het overschrijden van regels bedroeg in 2010 ruim 1300 gevallen.

Afgezet tegenover het totaal aantal mensen dat in de publieke sector werkzaam is – 520.000 – lijkt dat

misschien een gering aantal. Het aantal onderzoeken van rijksrecherche naar corruptie neemt wel

gestaag toe. Van 135 rond 2003 naar 301 per jaar in 2010.

De officiële cijfers geven echter een vertekend beeld van de werkelijkheid. Zo doet de overheid bijna

geen aangifte tegen eigen ambtenaren die fraude of diefstal plegen of van corruptie worden verdacht.

RTL Nieuws onderzocht deze zomer 934 integriteitschendingen bij 19 overheidsinstellingen. 411 keer

ging het om zware schendingen en mogelijk strafbare feiten. Maar er werd slechts in 36 gevallen

aangifte gedaan. Een complicatie bij een misdrijf dat onder de categorie integriteitschending valt, is

bovendien dat het meestal een zogenaamd slachtofferloos delict is. Bij omkoping bijvoorbeeld is

sprake van wederzijds voordeel. Zowel de omkoper als de ambtenaar hebben profijt van de verboden

handeling en zullen dus geen aangifte doen.

Het probleem van corruptie, fraude, omkoping, ambtsmisbruik bij de overheid is heel lang ontkend.

De meeste overheidsorganisaties kijken met een blinddoek naar het probleem Het is nog vaak een

taboe om toe te geven dat bij een gemeente of een woningbouwcoöperatie fraude of corruptie

voorkomt.

Risico’s: op individueel en organisatieniveau

Integriteit is een zaak van individu en van de organisatie. Er zijn altijd wel personen die over de

schreef gaan, maar normafwijkend gedrag staat zelden op zichzelf. Integriteit is daardoor vooral een

organisatievraagstuk waarbij culturele en organisatorische omstandigheden van doorslaggevende aard

zijn.

Risico’s worden nogal eens onderschat. Het probleem zit hem onder andere in het feit dat men

Dr. Jo Horn is meer dan dertig jaar werkzaam in de publieke sector. Onder andere als gemeenteraadslid in

Amsterdam, Lid Tweede Kamer, gemeentesecretaris in diverse gemeenten (waaronder 100,000 +), directeur

landelijk Bureau Voorkoming Misdrijven.) Is als adviseur verbonden aan goodgovernance.nl.

2

onvoldoende ziet welke onderdelen van de organisatie gevaar lopen, waarbij ook de aard en omvang

van de problematiek wordt onderschat. De vitale plekken worden onvoldoende gescreend. Daarbij

komt dat het vaak ontbreekt aan duidelijke scheiding van bevoegdheden, waardoor er zaken niet

worden opgepikt of dat verantwoordelijkheid niet wordt genomen. Controle is bovendien niet

waterdicht. Belangrijkste risico’s zijn onder te verdelen in: geld, informatie, vergunningen,

aanbestedingen, subsidies, verhandelbare goederen, controleurs.

Waar zitten de Integriteitsrisico’s

Ten eerste moeten processen (intern, kritische processen, administratieve organisatie, externe

contacten) in kaart worden gebracht.

Dan interne procedures en externe procedures (aanbestedingen, vergunningen, subsidies). Stel

daarbij vragen als; worden procedures nageleefd, wordt dat vastgelegd en gecontroleerd?

Wat nogal eens wordt onderschat is de cultuur van een organisatie. Hoe onderzoek je dat?

Zoek naar verschillen tussen mens- of werkgericht, organisatiegebondenheid of professionele

oriëntatie, openheid of geslotenheid, pragmatisch of normatief, proces- of mensgericht en trek

daar conclusies uit.

Op personeelsgebied beperk je de risico’s om te beginnen bij een effectief selectiebeleid. Kijk

vervolgens naar carrièremogelijkheden, aanwezigheid van vertrouwenspersoon, coaching,

functieprofielen.

Onderzoek wat de kwetsbare onderdelen van een organisatie zijn en welke risico’s te

signaleren zijn. Tot slot is de fysieke beveiliging van belang zoals computerbeveiliging,

toegang gebouw, opbergen van waardepapieren.

Wat opvalt is dat vaak pas ingegrepen wordt als er onregelmatigheden aan de dag treden. Bij veel

organisaties staat integriteitsbeleid zeer laag op de prioriteitenlijst.

Voorkomen is beter dan genezen: tien tips

Wil een organisatie aan de slag dan zijn de volgende stappen van belang:

1. Zorg voor goede procedures voor declaraties, representatie, giften, nevenfuncties (maar pas op

voor papieren tijgers).

2. Zorg voor heldere toedeling van bevoegdheden en verantwoordelijkheden .

3. Zorg voor goede en open controle in de organisatie.

4. Maak vervolgens integriteitmanagement tot onderdeel van de beheerssystemen zoals planning-

en control, administratieve organisatie en interne controle. Integriteitssbeleid moet onderdeel

zijn van risicomanagement.

5. Zorg voor strenge personeelsselectie bij kwetsbare functies

6. Besteed op alle niveaus aandacht aan integriteit en met name het grijze gebied

7. Formuleer gedragscode, regel een aantal formele zaken, maar niet voor in de la

8. Grijp bij ongewenst gedrag meteen in.

9. De top van de organisatie geeft het goede voorbeeld.

10. Zorg er voor dat er zicht is op waar en in welke vorm aantasting van integriteit kan

plaatsvinden

Integriteitsbeleid vereist bestuurlijke aandacht; het is niet iets dat je met een aantal simpele

maatregelen realiseert.