คำ�ปร�รภ

ในการดำาเนนงานของโครงการอนรกษคมภรใบลานภาคะวนออกเฉยงเหนอ มหาวทยาลยมหาสารคาม นอกจากมภารกจดานการสบคนและอนรกษคมภรใบลานทมในชมชนโดยเฉพาะอยางยงในวด ซงเปนศนยกลางของการศกษาสมยโบราณแลว สงทเกยวพนกนอยางสนทแนนกบการศกษาตวอกษรโบราณตางๆในภาคอสานกคอ การตงชมชนในภาคอสานในสมยกอน เพราะเมอชมชนพฒนามาอยางไร พฒนาการของวด และการศกษาทงทางโลกและทางธรรมกยอมเกยวของกนดวย ระยะทผานมามผสนใจเขาชมและศกษาขอมลของโครงการอยเนองๆ หลายทานไดใหขอคดเหนทเปนประโยชน และบางทานกคาดหวงวา สาระทปรากฏควรมรายละเอยดใหสบคน จนถงขนไปจดทำารายงานได (ในสวนของนสต นกเรยน) สวนคร อาจารย กอาจนำาไปใชในการศกษาหรองานวชาการตางๆในฐานะหวหนาโครงการ จงเลงเหนวา ควรสนองผสนใจตามคำาแนะนำาเทาทจะทำาได และบางสวนจะพจารณาเลอกสรรองคความรทเกยวของกบโครงการนเปนลำาดบแรก เชน เรองใบลาน ตวอกษร วรรณกรรม ศลปกรรมดานหบพระธรรม ตเกบคมภรและผาหอคมภร เปนตน จากขอปรารภขางตนทไดชใหเหนวา การศกษาเรองใดๆกตาม ยอมเกยวของประวตศาสตรชมชนอยางยง การศกษาเกยวกบคมภรใบลานกควรมฐานความรทางการตงถนฐานบานเมองในภาคอสานใหยาวไกลทสด ทงกอนสมยรชกาลท ๕ และสมยทมการปกครองแบบมณฑล เพอจะไดมองเหนความเคลอนไหวของบคคลและชมชนในภาคอสานไดชดเจนขน ในเบองตนนไดพจารณาเหนวา หนงสอ “เมองในภ�คอส�น ” ซงกองวรรณคดและประวตศาสตร กรมศลปากร

รวบรวมไว และอนญาตใหพมพในงานพระราชทานเพลงศพ พระย�อดรธ�น (จตร จตตะยโสธร) ณ ฌาปนสถาน วดโพธสมภรณ จงหวดอดรธาน เมอวนท ๙ ธนวาคม พทธศกราช ๒๕๑๖ เพอแจกเปนอนสรณในงาน มเรองราวทนาสนใจและเปนประโยชนอยางยง จงนำามาเสนอไวเพอผสนใจจะไดศกษาและสบคนตอไป โดยเรองทนำาเสนอในทนม ๒ เรองคอ

1. พงศาวดารหวเมองมณฑลอสาน ของหมอมราชวงศอมรวงศวจตร(ปฐม คเนจร)

2. เรองเมองในมณฑลอดรและอสาน กองวรรณคดและประวตศาสตรคดจากหนงสอสาสนสมเดจ

ความสำาคญของผเรยบเรยงเรองท ๑ คอ ม.ร.ว.ปฐม คเนจร มดงน

“ หนงสอพงศาวดารหวเมองมณฑลอสาน ทพมพในหนงสอประชมพงศาวดารภาค ๔ นเปนหนงสอใหม ทงการทรวบรวมเรองแลการทแตง หมอมอมรวงศวจตร เปนนกเรยนโรงเรยนพระตำาหนกสวนกหลาบชนแรก ไดเรยนวชาความรสอบไดเตมทแลวจงออกไปรบราชการ มตำาแหนงอยในกระทรวงอนกอน แลวยายมาอยกระทรวงมหาดไทยสมครออกไปรบราชการในมณฑลอสาน คอทแบงเปนมณฑลอบลราชธานแลมณฑลรอยเอดทกวนน แตครงพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงสรรพสทธประสงค ยงเปนขาหลวงตางพระองคสำาเรจราชการรวมเปนมณฑลเดยวกน ไดเปนตำาแหนงตงแตผชวยขนไป จนไดเปนปลดมณฑล ถาหากอยมาจนปานน ไมสนชพเสย ขาพเจาเชอแนวาคงจะไดรบพระราชทานเกยรตยศแลบรรดาศกดสงขน แมกลาวในเหตทหมอมอมรวงศวจตรสนชพ ผอานกจะแลเหนไดวา หมอมอมรวงศวจตรเปนผมอชฌาศยอยางไร คอเมอปมะแม นพศก จลศกราช ๑๒๖๙ พ.ศ.๒๔๕๐ มราชการเกดขนทางชายแดน ซงจำาจะตองสงขาราชการผร

ราชการออกไปพบปะกบขาหลวงฝรงเศส เวลานนเปนฤดฝน ทางทจะไปในดงทไขราย หมอมอมรวงศวจตรรบอาสาออกไป กไปเปนไขกลางทางแตไมยอมกลบ ทำาแครใหคนหามออกไปราชการทงเปนไขจนสำาเรจราชการแลว ขากลบมาหมดกำาลงทนพษไขไมได สนชพในระหวางทางทมา เมอ ณ วนท ๑๑ ตลาคม ปวอก สมฤทธศก จลศกราช ๑๒๗๐ พ.ศ.๒๔๕๑ ความทราบถงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว มพระราชประสงคจะทรงยกยองความชอบของหมอมอมรวงศวจตร ทรงทราบฝาละอองธลพระบาทวา เมอหมอมอมรวงศวจตรมชวตอยไดแบงเงนเดอนสงเขามาเลยงหมอมเจาเมฆนทรผบดาเสมอ จงทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ พระราชทานเงนพระคลงขางทเลยงหมอมเจาเมฆนทรเทาทไดเคยรบจากหมอมอมรวงศวจตรทกป พระบาทสมเดจพระเจาอยหวในรชกาลพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว กพระราชทานตอมาจนตราบเทาทกวนน สวนภรรยาของหมอมอมรวงศวจตร กไดรบพระราชทานเบยบำานาญเตมตามพระราชบญญตฐานะทสามไปสนชพในเวลาทำาราชการ ยงหมอมหลวงอรา (คเนจร ณ กรงเทพ) ซงเปนบตรชายใหญของหมอมอมรวงศวจตร บดาไดถวายเปนมหาดเลกขาหลวงเดมไวในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวในรชกาลพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว กทรงพระกรณาชบเกลาชบกระหมอมเลยง เวลานมยศเปนจา มบรรดาศกดเปนทพระทรงพลราบ รบราชการอยในกรมพระอศวราชหนงสอพงศาวดารมณฑลอสานน ไมไดมผใดสงใหหมอมอมรวงศวจตรแตงหมอมอมรวงศแตงโดยอำาเภอใจ ในเวลาวางราชการ ดวยรกวชาความร แลเจตนาจะใหเปนประโยชนตอราชการบานเมอง เทยวสบถามตามผรในเวลาเทยวตรวจหวเมองบาง ดจากหนงสอราชการทมอยในมณฑลบาง แลอาศยหนงสอพงศาวดารตาง ๆ ทจะซอหาไดบาง เมอแตงไดสกหนอย ๑ หมอมอมรวงศวจตรมราชการเขามากรงเทพ ฯ ไดพาหนงสอเรองนมามอบไวใหขาพเจาตรวจ ขาพเจาตรวจ

แลวสงกลบไปใหหมอมอมรวงศวจตรแตงตอจนสำาเรจ ไดสงเขามาใหขาพเจาครงหลงเมอกอนหมอมอมรวงศวจตรจะสนชพสกหนอย ๑ ยงไมทนทขาพเจาจะไดทำาอยางไร เปนแตใหเกบรกษาหนงสอนนไวในกระทรวงมหาดไทย ครนเมอไดขาววาหมอมอมรวงศวจตรสนชพ มาระลกขนไดถงหนงสอเรองน จำาไมไดวาสงเขามาแลวหรอยง ใหคนหาในกระทรวง บงเอญหนงสอนไปซกอยเสยผดทหาไมได ใหถามออกไปยงมณฑลกไมไดความ จงทอดธระวาจะหายสญมความเสยดายมาชานาน พงมาคนพบหนงสอนเมอกอนขาพเจาจะออกจากกระทรวงมหาดไทยไมชานก จงไดสงตนฉบบมารกษาไวในหอพระสมดสำาหรบพระนคร เพอจะไดพมพในโอกาสทสมควร มโอกาสจงไดพมพในครงน ” อนงการสะกดการนตและอกขรวธทปรากฏไดรกษาไวตามเดมทกประการ

เมองมห�ส�รค�ม ลจลศกราช ๑๒๒๗ ปฉล สปตศก (พ.ศ. ๒๔๐๘) พระขตยวงษาเจาเมองรอยเอด มบอกขอตงบานลาดกดยางใหญ (ฤานางใหญ ฤาใย) เปนเมอง จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหยกบานลาดกดยางใหญ ฤานางในเปนเมองมหาสารคาม ใหทาวมหาไชยบตรอปฮาด (สง) เมองรอยเอด เปนพระเจรญราชเดช(๑) เจาเมองใหทาวบวทองบตรอปฮาด (ภ) เปนอคฮาด ใหทาวไชยวงษา (ฮง) บตรพระยาขตยวงษาเจาเมองรอยเอดเปนอควงษ ใหทาวเถอนบตรพระขตยวงษา (จน) (๒) เจาเมองรอยเอด เปนอคบตร รกษาเมองมหาสารคามขนเมอง

รอยเอด เมองรอยเอดไดแบงเลขให ๔๐๐๐ คน ทงสำามะโนครวประมาณ ๙๐๐๐ คน ฝายเมองรอยเอด อปฮาด (ภ) ถงแกกรรม แลพระขตยวงษาเจาเมองกแกชราจงพระกรณาโปรดเกลา ฯ ตงใหพระขตยวงษา เปนพระนคมจางวาง ตงใหราชวงษ เปน พระขตยวงษาเจาเมอง (๓) ตงใหราชบตร เปนอปฮาด ใหทาวกำา เปนราชวงษ ทาวเสอบตรพระวไสยสรยวงษ เปนราชบตร ในปนเจาพระยานกรบดนทร(๔) ทสมหนายกถงแกอาสญกรรม ครนวน ๖ฯ๑๒๑๒ คำา จงทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ พระราชทานสวรรณบตร ตงใหเจาพระยายมราช (นช) เปนเจาพระยาภธราภย (๕) ทสมหนายก แทนเจาพระยานกรบดนทรตอไป ในปน ฝายเมองยโสธร ไปแทรกโพนไดชางสประหลาดบอกสงมาถวาย ณ กรงเทพฯ ๑ ชาง ฝายทางเมองเขมราฐ พระเทพวงษา ( บญเฮา) ปวยถงแกกรรม

(1) พระเจรญราชเดช ( ทาวมหาชย กวด ภวภตานนท) ทาวมหาชย (กวด) ผสรางเมองมหาสารคาม เปนหลานของพระยาขตยวงษา (สลง) ทานผนเปนบดาของอญญาแมศรเจรญราชเดช ฯ ซงถงแกกรรมเมอ พ.ศ. ๒๔๙๐ ทาวบวทองหลานพระยาขตยวงษา (สลง) เปนบดาของพระเจรญราชเดช ( อน ภวภตานนต ณ มหาสารคาม) ซงเดปนสามอญญาแมศร ฯ ทาวไชยวงษา (ฮง) เปนบตรของพระยาขตยวงษา (สลง) ภายหลงเปนพระเจรญราชเดช เจาเมองคนท ๒ ของเมองมหาสารคาม

(2) พระขตยวงษาผนคอพระขตยวงษา (จนทร) เปนหลานพระขตยวงษา (สทนต)

(3) ทวาตงใหราชวงษเปนพระขตยวงษานความไมชด จงขออธบายวา ทานผนคอ พระขตยวงษา (สาร) สวนทาวเสอกเปนนองชาย, ทงสองคนนเปนบตรพระพชยสรวงษ (เจาโพนแพง) ทแจงชอวา พระวไสยสรยวงษนนคลาดเคลอนไป

(4) เจาพระยานกรบดนทร (โต กลยาณมตร )(5) เจาพระยายมราช ( นช บณยรตพนธ )

ครนลจลศกราช ๑๒๒๘ ปขาล อฐศก ( พ.ศ.๒๔๐๙ ) โปรดเกลาฯ ตงใหทาวบญสงเปนเจาเมองเขมราฐ กบโปรดเกลาฯ ตงเมองพรหมกน ใหหลวงสศด ( สน ) เปนทพระวไชยเจาเมองพรหมกน ขนกบเมองสงขะในปนดวย ในปนจนหอยลกคาเมองอบลไปพกอยทรมบานเหมอดแอ หวยกากวาก ถกผรายปลน ฆาตาย พนองของจนหอยไดรองตอเมองอบล ๆ วาเปนแขวงเมองสวรรณภมครนไปรองทางเมองสวรรณภม ๆ กวาไมใชแขวงเมองสวรรณภม พนองจนหอยจงไดไปกราบเรยนเจาพระยานครราชสมาๆ จงเรยกเจาเมองสวรรณภม เจาเมองอบล เจาเมองศรสระเกษไปพรอมกนแลวมบญชาวา เกดความฆากนตายในทใกลบานแขวงเมองอบล เมองศรสระเกษ เมองสวรรณภม ถาเมองใดสบผรายไดจะยกทตำาบลนนใหเปนของเมองนน ถาสบไมไดจะใหเฉลยเสยเงนใหแกพนองจนหอย ฤาถาเมองใดอยากจะไดทดนตำาบลนนแลว กใหเอาเงนเสยใหแกพนองจนหอยหาชง จะยกทดนตำาบลนนใหเปนแขวงเมองนน เจาเมองอบลจงยอมเสยเงนใหแกพนองจนหอย เจาพระนครราชสมาจงไดตดสนยกทดนตำาบลนนใหแกเมองอบล ตงแตหวยกากวากถงปากซตกมลตงแตนนมา เมองอบลจงไดไปปกหลกเขตรแดนไวเปนสำาคญ ฝายเมองสวรรณภม จงบอกกลาวโทษเมองอบลลงมากรงเทพฯ วา เมองอบลปกหลกลวงเขตรแดนเมองสวรรณภม จง

โปรดเกลา ฯ ใหเมองทงสองสงแผนท แลใหถามกรมการเมองอบลซงลงมาอยทกรงเทพฯ ในเวลานน ไดความในเรองจนหอย ตามทเจาพระนครราชสมาตดสนแลวนน จงไดมตราพระราชสหโปรดเกลาฯ ตดสนขนไปวาตงแตหวยกากวากฝงตะวนออกไปจนถงลำามลลำาช ใหเปนเขตรแขวงเมองชนะไชยขนเมองอบล ตงแตหวยกากกวากฝงตะวนตกใหเปนแขวงเมองสวรรณภม พระธเบศรวงษาเจาเมองกดฉมนารายนถงแกกรรม พระยาไชยสนทรเจาเมองกาฬสนธ มบอกขอตงอปฮาดเมองกดฉมนารายนเปนเจาเมองกดฉมนารายน วน ๑ฯ๑๕๖ คำา ปน จงโปรดเกลาฯ ตงอปฮาดเปนพระธเบศรวงษาเจาเมองกดฉมนารายนพระราชทานถาดหมากคนโทเงน ๑ สำารบ สปทนแพรหลน ๑ เสอเขมขาบกานแยง ๑ แพรสทบทมตดขลบ ๑ ผาดำาปกไหมทอง ๑ แพรขาวหม ๑ ผาปม ๑ เปนเครองยศ ฝายเมองอบล, นน ตงแตพระพรหมราชวงษา ( กทอง ) ถงแกกรรมแลว กยงไมมเจาเมองมาจนถงปน จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ตงใหเจาหนอคำา หลานเจาอนเวยงจนท ซงเปนเจาราชวงษอยเมองจำาปาศกดนน ไปเปนเจาพรหมเทวานเคราะหวงษเจาเมองอบลราชธานตอไป สวนตำาแหนงเจาราชวงษเมองจำาปาศกดนนโปรดเกลาฯ ใหเจาพมพสาร ( บวพรรณ ) บตรเจานด หลานเจานครจำาปาศกด ( หมานอย ) รบตำาแหนงเปนเจาราชวงษนครจำาปาศกด ในปน มกอมมนดองลาครองเดยฝรงเศส มาเทยวตรวจตามลำานำาโขงแลไดแวะยงเมองจำาปาศกด

เมองพยคฆภมพไสย

ฝายทางเมองสวรรณภม พระรตนวงษาเจาเมอง แลกรมการไดมบอกขอตงบานเมองเสอเปนเมอง ขอทาวขตยบตรพระรตนวงษาเปนเจาเมอง โปรดเกลาฯ ใหตงบานเมองเสอเปนเมองพยคฆภมพไสย ใหทาวขตยเปนพระศรสวรรณวงษา เจาเมองพยคฆภมพไสย ขนเมองสวรรณภม (๑) พระศรสวรรณวงษาเหนวาบานนาขาแขวงเมองสวรรณภม เปนทำาเลพชผลดจงขออนญาตพระรตนวงษา เจาเมองสวรรณภม พาครอบครวไปตงเมองพยคฆภมอย ณ บานนาขา หาไดไปตงทบานเมองเสอตามขอไม ฝายเมองยโสธร พระศรวรราช ( โอะ ) ผชวยถงแกกรรม พระสนทรราชวงษาเหนวาทาวสยบตรราชบตร ( กนยา ) เปนคนซอสตยซอมนคง จงมบอกขอตงใหทาวสยเปนหลวงศรวราช ผชวยราชการตอไป (๑) พระศรสวรรณวงษา (ทาวขตยะ,เทศ)ผนเปนหลานของพระยาขตยวงษา (สลง) และเปนหลานของพระยารตนวงษา (คำาผาย) เปนผตงเมองพยคภมพสย ตอมายบลงเปนอำาเภอ ขนกบจงหวดมหาสารคาม

เมองว�ปประทม ทางเมองมหาสารคาม พระเจรญราชเดชเจาเมอง มบอกขอตงบานนาเลาเปนเมอง ขอทาวสรยวงษ เปนเจาเมอง ขอทาวมหาพรหม บตรพระขตยวงษาเจาเมองรอยเอด เปนอปฮาด ขอเพยพละคร บตรเพยราชโยธาเมองรอยเอด เปนราชวงษ ใหทาวสรยวงษานำาใบบอกลงมาเฝาทลละอองธลพระบาท ณ กรงเทพฯ ครนวน ๑ ฯ๖๙ คำาปน จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานสญญาบตรใหทาว

สรยวงษ เปนพระพทกษนรากร(๑) ยกบานนาเลา(๒) เปนเมองวาปประทม ขนเมองมหาสารคาม แลสวนตำาแหนงอปฮาด ราชวงษนนกไดโปรดเกลาฯ ใหมตราพระราชสห ตงตามพระเจรญราชเดชขอ พระพทกษนรากร แลอปฮาด ราชวงผษ ไดกราบถวายบงคมลากลบไปถงบานสำาโรง แขวงเมองพดไทยสง วน ๑ ฯ๗ ๑๐ คำา พระพทกษนรากรปวยถงแกกรรมอยตามทาง เหลออยแตอปฮาด ราชวงษ กลบไปถงบานได ๔ เดอน ราชวงษกถงแกกรรมลงอกยงเหลอแตอปฮาด จงอพยพครอบครวไปตงบานนาเลาได ๗ วน เหนวาทบานนาเลาเปนทกนดารดวยเสบยงอาหาร จงไดพาครอบครวอพยพมาตงอยทบานหนองแสง ( ซงเมองรอยเอดรองวาเปนแขวงของเมองรอยเอดนน ) เปนทวาราชการบานเมองตอมา

เมองโกสมพไสย แลในปน พระเจรญราชเดชเจาเมองมหาสารคาม ไดขอตงบานวงทาหอขวางเปนเมองขนอกเมองหนง ขอทาวสรโย(๓) บตรทาวโพธราช หลานพระขตยวงษาเมองรอยเอด เปนเจาเมอง ขอทาวเชยงนองพระเจรญราชเดช เปนอคฮาด ขอทาวราชามาตยบตรเวยงแกหลานพระเจรญเปนอควงษ ขอทาวสายทอง บตรทาวสทธสารเมองรอยเอดเปนอคบตร ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหยกบานวงทาหอขวางเปนเมองโกสมพไสยใหทาวสรโย เปนพระสนทรพพธเจาเมอง ขนเมองมหาสารคาม สวนตำาแหนงอคฮาด อควงษ อคบตร กไดโปรดใหมตราพระราชสหตงตามพระเจรญราชเดชขอ ซงเรยกวาบานวงทาหอขวางนน มตำานานมาวา เดมทนนเรยกกนวา ดงวงทามากอน ภายหลงมพราน ๒ คนมาพกนอนททำาเลบานรางแหงหนง ซงอยในดงวงทานนหลบไป พรานคนหนงนมตวา เหนผเฒาคนหนงถอตระบองแกว เขามาพดขสำาทบ

(๑)พระพทกษนรากร- ทาวสรยวงษ (บญม) เจาเมองวาปปทม เปนนองพระเจรญราชเดช(ฮง) ทาวมหาพรหมเปนบตรพระยาขตยวงษา (สลง) นองตางมารดาของพระเจรญราชเดช (ฮง) ทกลาววาทาวมหาพรหมเปนบตรพระยาขตยวงษานน คลาดเคลอน ความจรงเปนบตรของพระยาขตยวงษา (สลง) (๒)บานนาเลาทเปนชอเดมของเมองวาปประทมน มผบอกวาชอเตมคอ บานนาเลาบงบวเมองวาปปทมตอมายบเปนอำาเภอ ขนจงหวดมหาสารคาม (๓)ทาวสรโย นามเดมวาเสอ บตรทาวโพธราช ทาวโพธราชเปนบตรของพระพชยสรยวงษ ( เจาโพนแพง ) ทาวสรโยหรอพระสนทรพพธ เปนผตงเมองโกสมพสย เดยวนเปนอำาเภอ ขนกบจงหวดมหาสารคาม หยาบชากบพรานคนนนโดยอาการตางๆ จนกระทงพรานคนนนตกใจตนขน พรานคนนนเหนวาทนนมเทพารกษแรง จงไดสรางเปนหอเทพารกษขนหลงหนง แตหอนนขวางตวน เพราะฉะนนคนทงปวงจงไดเรยกทนนวา ดงวงทาหอขวาง ภายหลงคนเมองรอยเอดแลมหาสารคามไดอพยพครอบครวไปตงเปนภมลำาเนาในทนนมากขน จงไดเรยกกนวา บานวงทาหอขวางตงแตนนมา ฝายเมองสหสขนธ พระประชาชนบาล เจาเมองไมถกตองกนกบเมองกาฬสนธ โจทไปสมครขอขนกบพระราษฎณบรหาร เจาเมองกมลาไศรย ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหยกเมองสหสขนธไปขนกบเมองกมลาไศรยตามใจสมคตงแตปนมา ลจลศกราช ๑๒๔๕ ปมแม เบญจศก ( พ.ศ.๒๔๒๖) พระยาศรสงหเทพ ( หรน ) ไดมตราจลราชสหตงใหหลวงอภยภธร ( แยม ) ปลด ซงออกไปเปนกองนอกนน รบราชการตำาแหนงพระณรงคภกด เจาเมองเซลำาเภา ใหหลวงแกวมนตร ( เหมา ) เปนหลวงอภย

ภธรปลด ปลดแยมรบราชการนาทเจาเมองได ๓ เดอนกถงแกกรรม แลพระยาศรสงหเทพ ( หรน ) ไดตงใหอปฮาด ( ทะ ) เมองแสนปาง เปนผรกษาเมองแสนปาง พระยาศรสงหเทพ ( หรน ) กลบจากเมองนครจำาปาศกดมากรงเทพฯ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ตงใหเปนพระยามหาอำามาตยาธบดแลว กลบออกไปเปนขาหลวงรกษาราชการอย ณ เมองจำาปาศกดตามเดม แลไดโปรดเกลวฯ ใหพระวภาคภวดล ( แมกคาท ) เจากรมแผนท พระยาพไชยรณรงค ( ดศ ) แตยงเปนหลวงกำาจดไพรนทร (๑) ขนไปตรวจทำาแผนทชายพระราชอาณาเขตรฝายบรพทศ ซงตดตอกบแดนญวนนนดวย ฝายเมองกาฬสนธพระยาไชยสนทรเจาเมอง มบอกขอยกเมองกดฉมนารายนออกจากเมองมกดาหาร กลบมาขนเมองกาฬสนธดงเดม แลขอทาวกนรวาทพระธเบศรวงษาเจาเมอง วน ๓ ๑๐ฯ ๗ คำา จงโปรดเกลาฯ ใหยกเมองกดฉมนารายน มาขนเมองกาฬสนธแลใหทาวกนรรบราชการตำาแหนงเจาเมอง ตามความประสงคของพระยาไชยสนทร ฝายเมองมหาสารคาม พระเจรญราชเดช(๑) ไดมบอกแตงใหทาวโพธสาร ( อน ) บตรอปฮาดมหาสารคาม ลงาเฝาทลละอองธลพระบาท ณ กรงเทพฯ ขอเปนทพระพทกษนรากร เจาเมองวาปประทม ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ตงใหทาวโพธสาร (อน) เปนพระพทกษนรากร(๒) เจาเมองวาปประทมในปน แลพระประชาชนบาลเจาเมองสหสขนธถงแกกรรม เดอน ๗ ปน พระยาขขนธภกด (วง) ผวาราชการเมองขขนธถงแกกรรมแลว ทาวปญญาบตรพระยาขขนธ ( วง ) กบพระรตนวงษา (จนล) ไดนำาชางพงสประหลาด ๑ ชางพงตาดำา ๑ ลง

มาถวาย ณ กรงเทพฯ จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหทาวปญญาวาทพระยาขขนธ ใหพระรตนวงษาวาทพระปลด กลบไปรกษาราชการบานเมองตอไป อนงพระเจรญราชสมบต (บญจน) นายกองนอกเมองขขนธ ซงสมคไปขนอยกบเมองนครจำาปาศกดแตกอนนน ครนพระยาขขนธ (วง) ถงแกกรรมแลว เจานครจำาปาศกดกใหพระเจรญราสมบตกลบมาขนยงเมองขขนธตามเดม ผรกษาเมองกรมการเมองขขนธ ไดมบอกขอใหยกรบตร (วด) เมองอทมพรพไสย เปนพระอทมพรเทศานรกษ เจาเมองอทมพรพไสย วน ๔ ฯ๓ ๑๐ คำา ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานสญญาบตรตงใหยกบตร (วด) เปนพระอทมพรเทศานรกษ เจาเมองอทมพรพไสย พระราชทานถาดหมากคนโทเงนสำารบ ๑ สปทนแพรหลนแดง ๑ เสอเขมขาบรว ๑ แพรขาวหม ๑ ผามวงจน ๑ ลจลศกราช ๑๒๔๖ ปวอก ฉศก (พ.ศ.๒๔๒๗) ฝรงเศสไดประเทศเขมรอยในความปกครองแลว นกองควดถามหนงสอถงเมองนครจำาปาศำกด เมองสทนดร เมองแสนปาง เมองเชยงแตง เมองเซลำาเภา เมองมโนไพร วานกองควดถาจะยกกองทพไปรบกบฝรงเศสในเดอนยปน ถาครอบครวของนกองควดถา ซงตงอย ณ บานเสยมโบกเปนอนตรายประการใด นกองควดถาจะเอาโทษแกเจาเมองกรมการเสมอเปนขบถตอกรงเทพฯไดโปรดเกลา ใหมทองตราไปยงหวเมองฝายตวนออกวา ซงนกองควดถามหนงสอมายงเมองในพราชอาณาเขตรโดยแอบอางอำานาจกรงเทพฯ ดงน กประสงคจะใหเจาเมองกรมการ มความยำาเกรงเชอถอยฟงคำานกองควดถา ดเปนทวานกองควดถาหาไดมความผดตอกรงเทพฯ ไม แลเจาเมองกรมการจะไดไมจบกมทำาอนตรายแกองควดถาตามทไดมตราสงมาแตกอน แลทงเพอจะ

ไดเกลยกลอมคนไดงาย เพราะฉะนนอยาใหเจาเมองกรมการคนใดเชอฟงเปนอนขาด ถาผใดมฟงจะเอาโทษ ระหวางปน องแลงบง องเถอเวยน องเผาะ ขนนางญวนคมกำาลงครอบครวประมาณคนรอยเศษ เขามาตงปลกทพกแลยงฉางอย ณ ดานดงเหลา แลเมองพนพระยาศรสงหเทพ (ทด) (๑) แตยงเปนหลวงภกดณรงค ขาหลวงเมองอบล, ไดแตงใหทาวไชยวงษไปทกถาม ขนนางญวนเหลานนแจงวา จะมาตงดานดงเหลาเปนเมองพน จะเอาเมองพนเปนดานดงเหลา แลวาจะเขามาเฝาทลละอองธรพระบาท ณ กรงเทพฯ หลวงภกดณรงคไดมบอกแจงเหตทงนมายงกรงเทพฯ โปรดเกลาฯ ใหมทองตราแจงไปยงหลวงภกดณรงคขาหลวงเมองอบล, แลพะยามหาอำามาตย ขาหลวงเมองนครจำาปาศกดวา ตามเหตนดไมสมตนสมปลาย เกรงวาจะเปนดวยพดไมเขาใจภาษากน ใหพระยามหาอำามาตยแลหลวงภกดณรงคปฤกษาหารอกน จดการเพออยาใหเปนทบาดหมางตอตางประเทศไดตอไป คราวนนมผรายฆามองซเออบระเวนตายทเมองสมบกในเขตรเขมรในบำารงฝรงเศส กงสลฝรงเศสไดขอใหรฐบาลสยามชวยสบสวนจบผราย ไดโปรดเกลาฯ ใหมตราถงหวเมองตะวนออกใหสบสวนจบผรายรายนโดยแขงแรง แลทงใหกำาชบมใหเจาเมองกรมการสงเสบยงอาหารกระสนดนดำาแลเขาเปนพวกนกองควดถา อนจะพาใหเปนทบาดหมางตอทางพระราชไมตรดวย มสารตราหามมใหคนทงปวงเลนการพนนนอกจากนกขตฤกษ ปนราษฎรลาวขา บานสะดำา แขวงเมองแสนปาง ไดพบบอทองคำาทตำาบลภโงกรมหวยเซซาน แขวงเมองแสนปาง รอนไดทองคำากอนใหญหนก ๔๐ บาท ๕๐ บาทกบทองทรายหนกประมาณสามชงเศษ พระยามหาอำามาตยไดมบอกมายงกรงเทพฯ โปรดใหเกบภาคหล

วงเปนภาษ พระยามหาอำามาตยจงไดมตราจลราชสห ตงใหทาวไชยราชวาทอปฮาดเมองแสนปาง เปนเจาภาษมาตงแตปรกา สปตศก ๑๒๔๗ (พ.ศ.๒๔๒๘) เปนตนไป หลวงภกดณรงค ( ทด ) ไดมบอกมายงกรงเทพฯ วา แตกอนพวกลาวจบขามาซอขายเปนทาสแลผสมใชเปนทาสจนตลอดลกหลานเหลน หลวงภกดณรงคไดตดสนชนหลานแลเหลนทาสใหเปนพลเมองเสยสวยตามธรรมเนยมบานเมอง จงมตราโปรดเกลาฯ ไปยงบรรดาหวเมองตะวนออก หามมใหจบขามาซอขายแลกเปลยนแลใชสอยการงานตางๆ แตสวนขาทผใดไดซอหามาจากผใดแตกอนนน กใหคงอยกบเจาหมมลนายไป เพราะจะใหขาทาษเดมนนพนคาตวไป กจะเปนเหตเดอดรอนแกมลนายทไดเสยเงนซอไถแลกเปลยนมาแตกอนนน พระสวรรณภกด เจาเมองทาขอนยาง ไมพอใจจะทำาราชการขนกบเมองกาฬสนธ จงอพยพครอบครวออกจากเมองทาขอนยางไปสมคทำาราชการขนกบเมองทาอเทน สวนเมองทาขอนยางคงมตาอปฮาดราชวงษ แลกรมการรกษาราชการบานเมองอย อปฮาด ( ทม) เมองแซงบาดาลถงแกกรรม ทาวหงสไดรบตำาแหนงเปนอปฮาดรกษาราชการตอไป วน ๗ ฯ๑๐ ๔ คำา หลวงภกดณรงค ( ทด ) เตรยมจะไปฟงราชการทพระยามหาอำามาตย ณ นครจำาปาศกดคนวนนน เวลายำาคำาเศษเกดเพลงไหมขนทรมเรอนหลวงภกดณรงค ลมพดจดไฟลกลามไปไหมเรอนหลวงภกดณงค แลคก แลศาลา เสมยนตาย ๒ คน คนโทษตาย ๑๔๙ คน เงนสวยของหลวง แลหนงสอราชการเสยหายไปเปนอนมากความทรงทราบฝาละอองธลพระบาท จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานเงนตรา ๒ ชง เสอเยยรบบ ๑ ผามวงจน ๑ แพรขาวหม ๑ แกหลวงภกดณรงค ( ทด ) พระราชทานเงนตราชงหนง เสอเขมขาบดอกรว ๑ ผามวงจน ๑ แพรขาวหม๑ แกพระยาภกด

ณรงค ( สน )(๑) เวลานนเปนขนพรพทกษ พระราชทานเงนตราชงหนง เสอเขมขาบดอกสเทน ๑ ผามวงจน ๑ แพรขาวหม ๑ แกนายเคลอบมหาดเลก พระราชทานเงนตรา ๑๐ ตำาลง เสอเขมขาบดอกเลก ๑ แพรขาวหม ๑ ผามวงจน ๑ แกนายรอดมหาดเลก แลไดพระราชทานปนวนเชศเตอ ๒ กระบอก กระสน ๒๐ โหล แลปนสไนเดอ ๕๐ กระบอก กระสน ๑๐๐ โหล แลทงพระบรมรปทรงเครองตนไปไวสำาหรบราชการดวย ปนพระยาสงขะ ผวาราชการเมองสงขะปวยถงแกกรรม โปรดเกลาฯ พระราชทานหบศลานาเพลง ๑ ผาไตร ๒ ไตร ผาขาว ๕ พบ รม ๕๐ คน รองเทา ๕๐ ค สำาหรบปลงศพพระยาสงขะ สวนเมองสงขะ พระอนนตภกดผชวย แลกรมการไดรกษาราชการบานเมองตอไป ไดมตราอนญาต ใหหลวงภกดณรงค ขาหลวงเมองอบล เกบเงนแทนเกณฑใชราชการ แกคนซงอยเขตรแขวงเมองอบล แลเมองขน กำาหนดคนละ ๓๒ อฐ เปนธรรมเนยมตงแตปนเปนตนมา ลจลศกราช ๑๒๔๗ ปรกา สปตศก (พ.ศ.๒๔๒๘) ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหตดทางโทรเลขแตนครจำาปาศกดไปเมองขขนธ แตเมองขขนธไปตอกบนครเสยมราฐพระยามหาอำามาตย ขาหลวงเมองนครจำาปาศกด จงไดแตงใหหลวงเสนพทกษ หลวงเทเพนทร(๑) หลวงโจมพนาศ(๒) หลวงนครมาเปนขาหลวง เกณฑคนเมองขขนธ เมองสงขะ ตรวจตดทางโทรเลขอย ณ เมองขขนธ อทมพร แลมโนไพร แลทงไดใหหลวงพไชยชาญยทธ(๓) ไปเปนขาหลวงประจำาอย ณ เมองโนไพรดวย หลวงภกดณรงค (ทด) ไดไปจดตงดานทบานจะรบ แลบานแสพอก แขวงเมองเชยงแตง แลดานบานคนกะโงกบานกรด บานดองกำาเปดแขวงเมองเซลำาเภา

ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเลอนหลวงภกดณรงค (ทด) ขาหลวงเมองอบลเปนพระยาราชเสนา ใหขนพรพทกษ (สน) เปนหลวงภกดณรงค ใหนายเคลอบมหาดเลก(๔) เปนขนพรพทกษ ขาหลวงเมองอบล แลใหฟงบงคบบญชา พระยามหาอำามาตย (หรน) ขาหลวงใหญนครจำาปาศกด แลไดโปรดใหมทองตราใหผวาราชการกรมการหวเมองทงปวงฟงบงคบบญชาอธบดกรมไปรสนยโทรเลข ในสวนราชการไปรสนยโทรเลข แลมบอกนาชการทเกยวกบไปรสนยโทรเลข ตรงยงอธบดกรมไปรสนยโทรเลขได โปรดเกลาฯ ใหหวเมองนาดาน ซงขนกบเมองอบล แลเมองเขมราฐ เกบภาษรอยชกสาม ภาษเบดเสรจสนคาออก ถงสามเดอนใหงบบาญชสงครงหนง แลโปรดใหคาสบลดแกผเกบภาษนนดวย ในปนรฐบาลฝรงเศสไดใหเยเนอราลดดวรช เปนราชทตคมทหารไปเมองประเทศญวน เพอไดบงคบใหญวนจดราชการบานเมองตามสญญา คฤศตศกราช ๑๘๘๓ (พ.ศ.๒๔๒๕) แลทำาโทษผซงคบคดกบพวกธงดำา แลทหารจน ใหรบกวนฝรงเศสนน ครนเยเนอราลดดวรช ไปถงเมองญวน จงไดเอาทหารพกไวทเมองทาเรอ ๕๐๐ คน แลไดเอาไปรกษาตวทเมองไว ๕๐๐ คน แลไดปฤกษากนในการทจะไปเขาเฝาพระเจาแผนดนญวนอย เวลานนฝายพระเจาแผนดนญวนไดเรยกทหารมาประชมไวทเมองเวสามหมนคนโดยกลอบายวา จะรบราชทตฝรงเศสใหเตมเกยรตยศอนใหญ ครนถงเวลา ๗ ทม ทหารญวนเอาเพลงจดเผาโรงทหารฝรงเศส ซงตงอยทตำาบลนางคา ฝายฝรงเศสไมทนรตวเพลงไหมเสยสงของเปนอนมาก แตหากวาเปนผชำานาญในการรบ แลทงอาวธกดกวาญวนจงไดตอสเอาพวกญวนแพพายหนไป พอรงขนเชาฝรงเศสกเขาเมองญวนได เวลานนพวกญวนตาย ๑๒๐๐ คนเศษ ฝายฝรงเศสตาย ๑ ปวย ๖๒ คน แลฝรงเศสจบผสำาเรจ

ราชการทเรยกวารเยนต ชอทฮองได สวนพระเจาแผนดนญวนกบเสนาบดนน หนไปอยทปอมเขาตวนตก ครนความทงนไดทรงทราบฝาละอองธลพระบาทแลว ทรงพราชดำารหวาบางทพวกญวนจะแตกหนฝรงเศสเขามาในพระราชอาณาเขตร จะพาเหตการณณทเกดในระหวางญวนกบฝรงเศสเขามาเกยวของถงไทย จงไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระยามหาอำามาตยขาหลวงเมองนครจำาปาศกดเกณฑกำาลงหวเมองขนไปตงขดตาทพอย ณ เมองเขมราฐ แลวใหสบสวนพวกญวนทมาตงอย ณ ดานดงเหลาแตกอนนนจะตงอยนอกพระราชอาณาเขตรลำาเขามา ถาลวงเขามากใหบงคบใหละวางอาวธเสย อยามาอาไศรยแผนดนสยามกอเหตทำารายแกฝรงเศส ถาหามไมฟงกใหขบไลไปใหพนพระราชอาณาเขตร ถาดอดงกใหยกกองทพไปปราบปรามใหพวกญวนเลกถอนไปจากพระราชเขตรจงได แลใหจดนายทพนายกองแยกยายกนไปรกษาดานทาง ระวงอยาใหพวกญวนเขามาเกลยกลอมผคนในพระราชอาณาเขตร แลอาไศยกำาลงอาวธเสบยงอาหารอยางใด อยาใหเปนทบาดหมางตอทางพระราชไมตรแกประเทศไดเปนอนขาด ถาเจาเมองกรมการราษฎรในพระราชอาณาเขตรคนใดเขาเปนญวนฤาสงเสบยงอาหารอาวธใหแกญวนกใหจบทำาโทษจงหนก ในปน (พ.ศ.๒๔๒๘) เจายตธรรมธรเจานครจำาปาศกด ไดนำาชางพลายสำาคญตวท ๓ ซงซอจากขาปะตงภลงมาถวาย ณ กรงเทพฯ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหมการสมโภชขนระวาง พระราชทานนามวา พระเสวตรรจราภาพรรณ เจานครจำาปาศกดไดมบอกขอหลวงนรา (คำาผย) ผชวยเมองเซลำาเภา บตรพระณรงคภกด (อน) (๑) เจาเมองเซลำาเภา เปนพระยาภกดศรสทธสงคราม เจาเมองเซลำาเภา โปรดเกลาฯ ใหเปลยนนามเมองเซลำาเภา เปนเมองธาราบรวตร ขนเมองนครจำาปาศกด พระยาภกดศรสทธสงคราม ไดยกไปตงอย ณ บานเดม ตำาบลเวนฆอง

ตรงฟากเมองเชยงแตง แลวตงตำาแหนงกรมการ เปนชดเมองธาราบรวตรขนใหมอกตางหากสวนเมองเซลำาเภา กคงมตำาแหนงผรกษาเมองกรมการอยตามเดม แลวพระยามหาอำามาตยจงมตราจลราชสห ตงหลวงภกด (บญจน) บตรพระณรงคภกด (เตก) เจาเมองเซลำาเภาเปนพระภกดภมเรศ กองนอกสวยผง มตำาแหนงปลด ยกรบตรมหาดไทย เมอง วง คลง นา เปนชดเมองเซลำาเภาอยตามเดม บงคบบญชาปกครองเขตรแขวง แยกจากเมองธาราบรวตร ฝายละฟากหวยตลาด ระยะทางเมองธาราบรวตรกบเมองเซลำาเภาไกลกนทางเดนเทา ๓ วน แลเขตรแขวงเมองเซลำาเภา ธาราบรวตรในเวลานน ฝายเหนอตงแตหวยละออกตอแขวงเมองสพงภผาลงไปถงคลองเสยมโบก ตอมาเขมรนอกพระราชอาณาเขตรฝายใตทศตะวนตกถงตำาบลหนองปรง สวาย ตอแขวงเมองมโนไพร ปนนโปรดเกลาฯ มตราถงหวเมองตวนออกวา หามมใหทำาหนงสอเดนทางใหแกพอคาทตอนไลสตวพาหะไปขายโดยไมมพมพรปพรรณสำาหรบสตวพาหนะ พระยามหาอำามาตย ไดใหหลวงศรคชรนทร หลวงสนทรบรรกษ ยกรบตรเมองกลบเปนขาหลวงไปตรวจพระราชอาณาเขตรฝายแขวงเมองมโนไพร ทตดตอกบเมองกะพงสวายเขตรเขมรในบำารงฝรงเศส หลวงศรคชรนทรไดพบกบออกยาเสนาราชกเชนแลออกยาแสนพรหมเทพ ซงอพยพครอบครวมาอย ณ บานชำากระสานในพระราชอาณาเขตรได {๘๙ ปแลวนน แลออกยาเสนาราชกเชน ออกยาแสนพรหมเทพ ไดรองขอสมคเปน ขาขอบขณฑเสมาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว หลวงศรคชรนทรจงพาออกยาทงสองไปเมองมโนไพร ใหถอนำาพระพพฒนสตยา แลวมบอกมายงพระยามหาอำามาตยๆ จงมตราราชสห ตงใหออกยาเสนาราชกเชน เปนพระภกดสยามรฐนายกอง ให

ออกยาแสนพรหมเทพ เปนหลวงสวสดจมพลปลดกอง ควบคมญาตพนองบาวไพรทำาราชการขนกบเมองขขนธ พระเทพวงษา (บญจน) เจาเมองเขมราฐ มความชรา กราบถวายบงคมลาออกจากราชการ พระยามหาอำามาตยไดมตราจลราชสหใหทาวขตยกรมการเปนผรกษาเมองเขมราฐตอไป ในปนพวกฮอไดยกเปนกระบวนทพมาเทยวตปลนบานเมองในพระราชอาณาเขตรทางแขวงเมองหนองคาย จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระเจานองยาเธอ กรมหลวงประจกษศลปาคม แตยงดำารงพระยศเปนกรมหมน พรอมดวยขาราชการฝายทหารพลเรอน ยกขนไปตงระงบปราบปราม อย ณ เมองหนองคาย มณฑลอดร แลไดโปรดเกลาฯ ใหหวเมองตะวนออกบางเมองเกณฑกำาลงแลพาหะไปเขาสมทบกองทพทตงอย ณ หนองคาย พระรตนวงษา (คำาสง) เจาเมองสวรรณภมถงแกกรรม จงมตราโปรดเกลาฯ ใหพระดำารงฤทธไกร (บญตา) ผวาราชการเมองพนมไพร ไปเปนขาหลวงชวยกำากบรกษาราชการอย ณ เมองสวรรณภม พรอมดวยอปฮาด (ษร) แลกรมการ พระศรสระ (สาร) เจาเมองเดชอดม ถงแกกรรม พระยามหาอำามาตยไดใหหลวงพรหมภกดยกรบตร (แสง) วาทปลด ใหทาวภ บตรทาวฝายวาทยกรบตร ใหทาวทองปญญานองยกรบตร (แสง) วาทผชวย รกษาราชการบานเมองตอไป ในปนบาทหลวงอาเลกซ โปรดม ฝรงเศส กบบาทหลวงอนอก ๕ นาย ไปเทยวตงสอนสาสนาอน ณ เมองอบลราชธาน เมองอำานาจเจรญ เมองสกลนคร เมองนครพนม โดยอางวาสงฆราชฝรงเศสทกรงเทพฯ จดใหออกไป บาดหลวงโปรดมกบบาทหลวงโยเซ เปนผเกลยกลอมราษฎร แลบาทหลวงเกรแมนต เปนผตงสอนสาสนาอย ณ เมองอบล

ลจลศกราช ๑๒๔๘ ปจอ อฐศก (พ.ศ.๒๔๒๙) ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหขนมหาวไชยเปนขาหลวง คมเครองไทยทานไปสงยงพระยาราชเสนา (ทด) ขาหลวงเมองอบล เพอไดถวายพระสงฆธรรมยตกนกาย วดเมองอบล เมองพมล เมองมหาชนะไชย เมองยโสธร เมองสทนดร รวม ๑๘๕ รป ในการพระราชกศลฉลองวดราชประดษฐเมอเดอนส ปรกา สปตศก ๑๒๔๗ นน วน ฯ๑๖ คำา เจาพรหมเทวานเคราะหวงษ เจาเมองอบล ซงมาตองคดอย ณ กรงเทพฯ ปวยเปนอหวาตกโรค ถงอนจกรรม วน ๔ฯ๔ ๑๐ คำา ปน เวลาเชา ๔ โมงเศษ สมเดจพระเจาบรมวงษเธอ เจาฟามหามาลา กรมสมเดจพระบำาราบปรปกษ ผสำาเรจราชการกรมมหาดไทย สนพระชนมทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเจาพระยาพลเทพ (รอด) วาทสมหนายก บงคบบญชาราชการกรมการมหาดไทย ตอมาไดรบพระราชทานพระสพรรณบตร เปนเจาพระยารตนบดนทร(๑) วน ๒ฯ๑ ๑๐ คำา พระเรองไชยชำานะเจาเมองมหาชนะไชย ปวยเปนโรคเรอรงถงแกกรรม อายได ๕๔ ป อปฮาด ราชวงษ ราชบตร ไดรกษาราชการบานเมองตอไป อปฮาด เมองโขงเจยม ทำาเรองราวรองยงขาหลวงเมองอบลวา เมอปกญสปตศก จลศกราช ๑๒๓๗ ทาวเพยตวไพรบานบงพวน แขวงเมองโขงเจยม โจทไปสมคขนเมองนครจำาปาศกด ครนมาปน เมองนครจำาปาศกดยกบานบงพวนเปนเมอง ใหเพยเมองโคตร เปนพระจนทสรยวงษเจาเมอง แลตงตำาแหนงอปฮาด ราชวงษ ราชบตร ผชวยกรมการครบตำาแหนง เงนสวยขาดคางกบคนบานบงพวนหลายจำานวน ขาหลวงเมองอบลไดสงเรองราวแลตวอปฮาดผรองมายงพระยามหาอำามาตย ณ เมองจำาปาศกด พระยามหาอำามาตยไดให

ตลาการชำาระตดสน ตกลงใหเมองจำาปาศกดคนคนบานบงพวนกลบขนยงเมองโขงเจยมตามเดม พระสนทรราชวงษา เจาเมองยโสธร มบอกขอตงราชวงษ (แก) เปนอปฮาดขอทาวฮเปนราชวงษเมองยโสธร ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตงตามขอ เมองแสนแลทาวเพยกรมการเมองรอยเอด มบอกมายงพระยามหาอำามาตย (หรน) ขาหลวง ขอใหตงทาวโสม บตรพระขตยวงษา (เสอ) เจาเมองรอยเอดคนเกาเปนพระขตยวงษาเจาเมอง ขอเมองกลางเปนราชวงษ แลวภายหลงกลบบอกขออปฮาด (เภา) เปนพระขตยวงษา ขอทาวไชยเสนเปนอปฮาด ขอทาวสเมเปนราชวงษ ขอทาวสรย (อทา) เปนราชบตร พระยามหาอำามาตย ไดมบอกมายงกรงเทพฯ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ตงใหอปฮาด (เภา) เปนพระขตยวงษา(๑) เจาเมองรอยเอด แตสวนตำาแหนงอปฮาด ราชวงษ ราชบตรนน พระยามหาอำามาตยไดมตราจลราชสหใหวาทตามทกรมการขอ แลมตราจลราชสหตงใหทาวโสมเปนอปฮาด เมองกลางเปนราชวงษ ทาวพดเปนราชบตร เมองธวชบร ตงใหทาวธรรมรงษ เปนอปฮาดเมองเสลภม แลตงใหอปฮาด (ษร) วาทพระรตนวงษาเจาเมอง ใหราชบตร (อำาคา) วาทอปฮาด ใหทาวชาลวาทราชวงษ ใหทาวภวาทราชบตรเมองสวรรณภม ขางฝายพระดำารงฤทธไกร (บญตา) เจาเมองพนมไพร ซงกำากบราชการเมองสวรรณภมเวลานน คดจะแยงเอาทเจาเมองสวรรณภม จงเขามากรงเทพฯ แตกหาสำาเรจไม เลยปวยพกรกษาตวอย ณ กรงเทพฯ ทาวหนวาทอปฮาด แลทาวโพธสาร วาทราชวงษเมองกาฬสนธถงแกกรรมเวลานน

ทาวพวผวาราชการไปตดราชการอย ณ เมองหนองคาย พระวชตพลหารผชวยกไปตดราชการอย ณ สำานกขาหลวงเมองนครจำาปาศกด ทเมองกาฬสนธคงมแตเมองจนเปนหวนาบญชาการบานเมองพรอมดวยกรมการตอไป จนถงปขาล โทศก จลศกราช ๑๒๕๒ รตนโกสนทรศก ๑๐๙ ทาวพวแลพระวชตพลทหารจงไดกลบมารกษาราชการบานเมองตามเดม ราชทตฝรงเศส ณ กรงเทพฯ แจงตอรฐบาลสยามวา ผสำาเรจราชการไซงอนไดจดทหารฝรงเศสออกรบกบนกองควดถาๆ แตกหน ทหารทหารฝรงเศสไลนกองควดถาไปหางประมาณอกสก ๒๐ กาวจะจบตวได นกองควดถาพาพวกหนเขามาเสยในเขตรแขวงเมองมโนไพร ทหารฝรงเศสเหนวาเปนพระราชอาณาเขตรสยาม จงหาตดตามตอไปไมดงน จงไดโปรดเกลาฯ ใหมทองตราไปยงเมองขขนธ แลเมองโนไพรวา แตกอนกไดมตราสงใหหวเมองปลายพระราชอาณาเขตรคอยสบจบนกองควดถาโดยแขงแรง เพอมใหนกองควดถาหลบหนเขามาตงซอนสมในพระราชอาณาเขตร มาบดนรฐบาลฝรงเศสแจงดงน ดเปนประหนงวาเจาเมองกรมการฝายสยามไมเอาใจใสระวงรกษาดานทางใหมนคงแขงแรง จะเปนเหตใหมความบาดหมางตอทางพระราชไมตร เพราะฉะนนใหเมองขขนธ แลเมองมโนไพร แตงกรมการออกตรวจลาดตระเวนสบจบนกองควดถาโดยแขงแรง ฝายเมองขขนธ แลเมองมโนไพร จงไดแตงกรมการออกตรวจจบโดยกระแสตรา กหาไดความวานกองควดถาหนเขามาในพระราชอาณาเขตรไม อปฮาด ทาวเพยกรมการเมองภแลนชาง มบอกขอทาวบตรพระพไชยอดมเดช เปนราชบตรเมองภแลนชาง ไดโปรดเกลาฯ

พระราชทานสญญาบตรตงใหตามขอ แลพระราชทานเสออดตลดดอกเลก ๑ แพรสทบทมตดขลบ ๑ แพรขาวหมเพลาะ ๑ ผาผนนงผน ๑ ลจลศกราช ๑๒๔๙ ปกญ นพศก ( พ.ศ.๒๔๓๐ ) มตราโปรดเกลาฯ ไปยงหวเมองทงปวงวาใหบอกรายงานอาการปวยเจบของราษฎรซงเกดขน แลรกษาหายไป แลตาย ยงกรงเทพฯ คอ ถาหวเมองทอยใกล เดอนละครง เมองชนกลาง ๔ เดอนครง ๑ ชนนอก ๖ เดอนครง ๑ หวเมองปลายพระราชอาณาเขตร แลประเทศราชบอกเมอสนปๆ ละครง ทงนกโดยอำานาจแหงความททรงพระมหากรณาแกสมณะชพราหมณอาณาประชาราษฎร เพอวาจะไดทรงพระราชดำารหแกไขปองกนใหประชาชนลถงซงความศขตอไป ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานเครองราชอศรยาภรณมงกฎสยามชนท ๓ มณฑนาภรณ แกพระยาราชเสนา (ทด) ขาหลวงเมองอบลราชธาน พระยาราชเสนา (ทด) ไดมบอกมายงกรงเทพฯ วา แตกอนราษฎรเมองอบลใชลาดทองเหลองหลอเอาเองเลกบางใหญบาง ใชสอยซอสงของตางเบยอฐทองแดง คดราคาตงแต ๓๐ ลาดจนถง ๘๐ ลาดเปนบาท โดยไมเปนอตราแนนอน ราษฎรมความลำาบากในการใชสอยแลกเปลยน ขอรบพระราชทานเบยอฐทองแดงไปจำาหนาย ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจายเบยอฐทองแดง ซก เสยวอฐ โสฬศ ไปจำาหนายในหวเมองตะวนออกตงแตนนเปนตนมา วน ๓ ฯ๖ ๑ คำา มองซเออโตแปงฝรงเศส ภรรยาเขมร ๑ ลามเขมร ๑ มาจากไซงอนถงเมองอบล เชญตราพระราชสหแจงตอขาหลวงเมองอบลวา ผสำาเรจราชการเมองไซงอนไดใหมาเรยนหนงสอ แลภาษาลาว, ไทย, ขาหลวงไดจดทใหพก แลไดใหทาวสวรรณสารกรมการเมองอบล เปนผสอนหนงสอ แลภาษาลาว, ไทย, แก ม.

โตแปง อย ๗ เดอน ม. โตแปงรหนงสอ แลภาษาลาว, ไทย, ไดบางแลวกกลบไป วน ๑ ฯ๑๑ ๒ คำา มองซเออเซนเตนรฝรงเศส ๑ ลามเขมร ๒ มาจากไซงอนโดยทางเมองนครจำาปาศกดถงเมองอบล แจงวาจะมาตรวจสนคา แลเทยวชมบานเมองพกอยเมองอบล จนวน ๔ ฯ ๑๓๒ คำา จงกลบโดยทางเรอไปจำาปาศกดแลไซงอน วน ๕ ฯ๗๒ คำา มกเขยนมารตนชาวสเปน ๑ กบลามญวน ๒ มาแตไซงอนทางเสยมราฐถงเมองอบล แจงวามาเทยวหาซอมา ครนซอไดมา ๒๒ มาแลวกกลบไซงอนโดยทางเมองนครจำาปาศกด ในระหวางเดอน ๗ ปน ฝรงเศสไดยกกองทหารเทยวปราบปรามพวกขบถ ซงเกดขนในเขตรแดนญวน แลมทหารฝรงเศสคนหนง ชอโลศปตาลเย ซงไดแตกไปเมอเวลาพวกขบถตตดกองทพฝรงเศส ทหารฝรงเศสผนนจะกลบไปยงกองทพของตนมไดเพราะเหตพวกขบถตงสกดอย ทหารฝรงเศสผนนเหนวาประเทศสยามเปนพระราชไมตรกบปรพเทศฝรงเศส จงไดหนเขามาในพระราชอาณาเขตรสยาม ขามมาฟากโขงตะวนตกถงบานเจยดพะไลแขวงเมองเขมราฐ ทหารฝรงเศสคนนนปวยถงแกกรรม ผรกษาเมองกรมการเมองเขมราฐ ไดพรอมดวยบาทหลวงโยดาแบง ซงตงสอนสาสนาอยเมองอบล ไดจดการฝงศพฝรงผนนไวทบานเจยดพะไลตามสมควร แลขาหลวงเมองอบลไดมบอกสงสงของๆ ฝรงผนนมายงกรงเทพฯ ครนเดอน ๑๒ ปน องถงถอ องเผาะ องกาย ญวน มาถงเมองพน แจงวาฝรงเศสผสำาเรจราชการเมองภซน ใชใหมาสบขาวฝรงผตาย ครนไดทราบวาฝรงนนตายแลว ญวนทงสามกกลบไป กรมโทรเลขไดจดใหมศเตอรอสซอนไลแมนไปตรวจรกษาสายโทรเลขระหวางเมองนครจำาปาศกดไปเมองขขนธๆ ไปเมอง

เสยมราฐ ครนมศเตอรอสซอนมาถงเมองขขนธ วน ๗ฯ๙ ๖ คำา มศ

เตอรอสซอนเปนไขถงแกกรรม พระยามหาอำามาตย (หรน) ไดจดใหหลวงเสนพทกษ เปนขาหลวงกำากบราชการอย ณเมองขขนธ เมองวารนทรชำาราบ มพอใจขนกบเมองจำาปาศกด โจทมาสมคขนกบเมองเขมราฐในปน พระรามรนทร เจาเมองคำาเขอนแกว มความชราทพลภาพ กราบถวายบงคมลาขอออกจากราชการ แลขอใหทาวพระศรผบตรเปนผรบราชการแทน จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระศรเปนผรกษาราชการบานเมองตอไป เมองจนแลกรมการเมองกาฬสนธ มบอกยงกรงเทพฯ วา ตำาแหนงพระธเบศรวงษา เจาเมองกดฉมนารายนวาง โปรดเกลาฯ ใหทาวกนรวาการแทนมาแตละปมแมเบญจศก จลศกราช ๑๒๔๕ ( พ.ศ.๒๔๒๖) กไดราชการเรยบรอยด ขอรบพระราชทานทาวกนรเปนพระธเบศรวงษา เจาเมองกดฉมนารายน วน ๑ ฯ๙ ๓ คำา ปน จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ตงใหทาวกนรเปนพระธเบศรวงษา เจาเมองกดฉมนารายณพระราชทานถาดหมากคนโทเงน ๑ สปทนปสตแดง ๑ เสอโหมดเทศรวเลก ๑ แพร ขาวหมเพลาะ ๑ ผามวงจน ๑ ราชวงษ (นวน) เมองกมลาไศรยถงแกกรรม หลวงพรหมภกด (แสง) ผรกษาเมองแลกรมการเมองเดชอดม มบอกวางเวรกระทรวงตางประเทศ ขอตงนายรอยคำานานตองซคนในบงคบองกฤษ เปนนายกองคมพวกกลาตองซคนในบงคบองกฤษ มตราโปรดเกลาฯ ลงวน ๖ ฯ๑๐ ๘ คำา ปนวา คนสปเยกตมหนงสอเดนทางสำาหรบตวไปมาคาขายเพยงปหนง หาไดใหไปตงทำาสวนไรนาในแขวงเมองนยๆ ไม ถาพนกำาหนดหนงสอแลว ตองใหกลบฤาไปเปลยนหนงสอเสยใหมจงจะกลบมาคาขายในพระราชอาณาเขตรตอไปได

ไมสมควรทจะตองตงนายกองใหควบคมคนซงจะตองไปๆ มาๆ ใหผดดวยแบบธรรมเนยมราชการ แลใหหามคนสปเยกต อยาใหตงแลซอทสวนไรนาบานเรอนใหผดสญญาทางพระราชไมตร ทาวนากเมองศรษสระเกษทำาหนงสอเบกลองเดนทางใหแกนายรอยคำาย คำาออน เชยงนอย ตองซซงคมโคกระบอไมมพมพรปพรณไปจำาหนายผดพระราชบญญตทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหลกขน ณ ศาลาปฤกษาโทษทาวนาก ตดสนทวน ๕๐ จำาคก๓ ป แลใหปรบพระยาวเศษภกด (โท) เจาเมองศรสระเกษ ซงใหการอางวามตราพระราชสหอนญาตวา ถาราษฎรจะซอขายโคกระบอ ใหเจาเมองทำาเบกลองเดนทางใหตรวจตำาหนรปพรรณลงในใบเบกลองกไดโดยไมจรงนน เปนเบยละเมดจตรคณ เปนเงน ๕ ชง ๖ ตำาลงกง ๓ สลง ๖๐๐ เบย ลจลศกราช ๑๒๕๐ ปชวด สมฤทธศก (พ.ศ.๒๔๓๑) พระยามหาอำามาตย(หรน) แลพระยาราชเสนา (ทด) ไดมหนงสอแนะนำาบรรดาหวเมองซงอยในบงคบใหทำาการเฉลมพระชนพรรษาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว แลสมเดจพระบรมราชเทว แลสมเดจพระบรมโอรสาธราช สยามมกฎราชกมาร ตามกำาหนด อนเปนธรรมเนยมตอมาจนทกวนน ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหวาทนายพนตร หลวงพทกษนรนทร (ผง) พรอมดวยนายรอยนายสบไปตงกองฝกหดทหารอย ณ เมองจำาปาศกด แลเมองอบล ครนฝกหดไดเรยบรอยแลว พระยามหาอำามาตย (หรน) ขาหลวงเมองจำาปาศกด แลพระยาราชเสนา (ทด) ขาหลวงเมองอบล จงไดจดใหกรมการ พรอมดวยนายสบพลทหารแลกำาลงตามสมควร แยกยายกนไปตงรกษาอย ณ ชองดานตางๆ ซงอย ณ ชายพระราชอาณาเขตรทางวนออกตามทไดรกษามาแตเดม

แลไดโปรดเกลาฯ ใหหลวงภกดณรงค (สน) หลวงพทกษนรนทร (ผง) ไปตรวจจดราชการ ณ เมองสองคอนดอนดง เมองพน เมองนอง เมองพอง เมองพลาน เมองตะโปน เมองลำาเนาหนองปรอ รวม ๗ เมองน เดมจะเปนบานอะไร แลไดตงขนเปนเมองโดยเหตผลอยางไร แตเมอใด แลมพงษาวดารเปนมาอยางไร เพยงไรนน ขาพเจาผเรยบเรยงพงศาวดารนหาทราบถงไม เพราะเมอขณะเรยบเรยงพงษาวดารน เปนเวลาทเมองทง ๗ ไดตกไปอยในเขตรของฝรงเศสเสยแลว และทงมไดพบปะตำานานของเมองทง ๗ น ในทแหงใดดวย เพราะฉะนนจงไมสามารถรถงกำาเนดของเมองทง ๗ นตลอดได มตราโปรดเกลาฯ ไปยงหวเมองตะวนออกวา บรรดาทดนซงคนสปเยกตซอฤามตงบานเรอนไรนาสวนอยนน จะเปนสทธไมได เพราะมไดแจงตอกงสลใหขออนญาตตอรฐบาลสยามใหตกลงกนตามหนงสอสญญา แลใหเมองทงปวงทำาบาญ๙ทดน ซงคนสปเยกตไดมาโดยเหตอยางไรนน สงยงกรงเทพฯ วน ๖ฯ๖๑๒ คำา พระศรสวรรณวงษา เจาเมองพยคฆภมพไสยปวยถงแกกรรมพระยามหาอำามาตย (หรน) ไดมตราจลราชสห ใหอปฮาด (เดช) ผนองพระศรสวรรณวงษา รกษาราชการเมองพยคฆภมพไสยตอไป พระดำารงฤทธไกร (บญตา) เจาเมองพนมไพร ซงลงมา ณ กรงเทพฯ นน ครนอาการปวยทเลาแลว จงกราบถวายบงคมลากลบบานเมอง ครนไปถงเมองนครราชสมากลบเปนไขหนกลงอก ครนวน ๕ ฯ๑๑ ๑๒ คำา พระดำารงฤทธไกร (บญตา) ถงแกกรรม พระยามหาอำามาตย (หรน) จงไดใหทาวสวรรณราชผเปนอปฮาด รกษาราชการเมองพนมไพรตอไป อปฮาด ผรกษาเมองภแลนชาง ถงแกกรรม ทาวทองสกไดเปนผรกษาราชการบานเมองตอมา

ฝายเมองสหสขนธ ตงแตพระประชาชนบาล เจาเมองถงแกกรรมแลว กมแตอปฮาดวาราชการตอมา ครนถงปนอปฮาดถงแกกรรม ยงคงมแตราชบตร (แสง) เมองแสน เมองจน แลกรมการ จงไดพรอมกนมบอกมายงพระมหาอำามาตย (หรน) ขอราชบตร (แสง) เปนทพระประชาชนบาล ฝายขางพระราษฎรบรหาร (ทอง) ผวาราชการเมองกมลาไศรยทราบดงนน จงรบมบอกลวงนาไปยงพระมหาอำามาตย (หรน) ชงขอใหอปฮาด (บว) เมองกมลาไศรญเปนพระประชาบาล พระยามหาอำามาตย (หรน) จงไดมตราจลราชสห ตงใหอปฮาด (บว) รบราชการตำาแหนงเจาเมองสหสขนธ อปฮาด (บว) จงไดยายทวาการเมองสหสขนธมาตงอย ณ บานโคก หลวงเสนพทกษ(๑) ขาหลวงเมองขขนธไปตรวจราชการ ณ เมองอทมพร ครนวน ๗ ฯ๑ ๘ คำา ปวยถงแกกรรม ณ เมองอทมพร พระยามหาอำามาตย (หรน) ไดจดใหหลวงนครบร ไปรบราชการเปนขาหลวงอย ณ เมองขขนธตอไป พระทพชลสนธอนทนมตร เจาเมองพรหมกน ปวยถงแกกรรม พระอนนตภกดผรกษาเมองสงขะ ไดใหหลวงพนจสมบตเปนผรกษาเมองพรหมกนตอไป นายแกวหมอ นายสดาครวญนำาชางตอไปแทรกโพนไดชางเผอกพลายตวหนง ทแขวงขาระแดฝงโขงตวนออก ไดสงชางนนมายงเมองนครจำาปาศกด ครนลจลศกราช ๑๒๕๑ ปฉล(๑) รตนโกสนทรศก ๑๐๘ (พ.ศ.๒๔๓๒) พระยามหาอำามาตย (หรน) จงใหเจาราชวงษ (จน) แลเจาราชบตร นครจำาปาศกด คมชางพลายสำาคญตวทไดใหมน มาถวาย ณ กรงเทพฯ โปรดเกลาฯ ใหขนระวางพระราชทานนามวา พระเสวตรวรนาเคนทร

แลทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ตงเจาราชวงษ (จน) เปนเจาประชากรเกษมจางวางนครจำาปาศกด วน ๖ ฯ๑๑ ๕ คำา ปน หลวงภกดณรงค (สน) ออกจากเมองอบลมาเฝาทลละอองธลพระบาท เพอไดกราบบงคมทลพระกรณาในขอราชการตางๆ พระวงษาสรเดช เจาเมองมลปาโมกข ซงขนกบเมองสทนดร แลทงตองไปเปนความรายคดววาทกบราชวงษ เมองสพงภผา ตองขมขงพจารณา อย ณ สำานกขาหลวงนครจำาปาศกดเสยทรพยสนยากแคนลง เจานครจำาปาศกดเขาทนบำารง ใหกยมทรพยสน พระวงษาสรเดช ตกเปนลกหนเจานครจำาปาศกดๆ จงใหพระวงษาสรเดช แลราชบตร อพยพครอบครวลงไปตงอย ณ หนองไกปาทากลน ลำานำาเซซาน แขวงเมองแสนปางเปนเมองใหม แตยงหาทนขนานนามเมองไม ฝายทางเมองมลปาโมกข กคงมแตอปฮาด แลทาวสทธสาร แลกรมการอยรกษาราชการบานเมอง ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานสญญาบตร ใหทาวไชยเสนผวาทอปฮาด เปนอปฮาด ใหทาวสรย (อทา) ผวาทราชบตร เปนราชบตร เมองรอยเอด ราษฎรเมองสหสขนธ พากนทำาเรองราวรองทกข ไปถวายพระเจานองยาเธอกรมหมนประจกษศลปาคม ณ เมองหนองคาย กลาวโทษอปฮาด (บว) ผรกษาเมองสหสขนธวากระทำาการกดขขมเหงลงเอาเงนกบราษฎร รบสงใหพจารณาไดความจรงโปรดเกลาฯ ใหคนเงนแกราษฎร แลใหอปฮาดออกจากตำาแหนงผรกษาเมองสหสขนธกลบไปอยเมองกมลาไศรยตามเดม สวนเมองสหสขนธ กคงมแตราชบตร (แสง) แลเมองแสน เมองจน กรมการอยรกษาราชการบานเมองตอไป พระยามหาอำามาตย (หรน) มตราจลราชสห ตงใหทาวทองอน บตรพระศรเกษตราธไชย (เงา) เจาเมองเกษตรวไสย ซง

ไปศกษาราชการอย ณ ทวาการขาหลวงนครจำาปาศกดนนเปนอปฮาดเมองเกษตรวไสย อปฮาด (หงส) เมองแซงบาดาล ถงแกกรรม เมอวนท ๑๖ สงหาคม องบาง ขนนางญวน ทสององภ ผบงคบการเมองลาดคำาโล กบองเกลาย เมองลาดคำาโล องโดยเมองกวางต องเถอเบยน องโดน พรอมดวยทหารญวนถอปนชนวนทองแดงปลายหอก ๔ ถอดาบ ๒ ถอธงนำานา ๒ ตกลองนำานา ๑ ถอหบหมาก ๒ ถอไมเทา ๑ ถอกลองยาแดง ถอรมสำาหรบยศ ๑ มาหาหลวงพทกษนรนทร (ผง)ๆ ไดตอนรบตามสมควร องบางถามหลวงพทกษนรนทร (ผง) วามาอยเมองตะโปนดวยเหตประการใด หลวงพทกษนรนทรตอบวาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวกรงสยามโปรดเกลาฯ ใหมาอยรกษาเพอปราบปรามโจรผราย ใหราษฎรไดรบความศขสำาราญ แลวองบางกลากลบไป โปรดเกลาฯ ใหกรมยทธนาธการสงนายรอยเอก ขนพศลยทธการ (ปก)(๑) ๑ นายรอยตร ชน ๑ นายรอยตร คำา ๑ นายรอยตร พลบ ๑ นายรอยตร พง ๑ นายรอยตร วาด ๑ นายรอยตร พรหม ๑ กบพลแตรเดยว ๑ ขนไปรบราชการ กบวาทนายพนตร หลวงพทกษนรนทร (ผง) ขนฑศลฯ กบนายรอย ๗ นาย ไดไปถงเมองอบลเมอวนท ๒๑ สงหาคม แลวหลวงพทกษนรนทรจดให ขนพศล ๑ นายรอยตร พง ๑ นายรอยตร คลาย ๑ นายรอยตร คำา ๑ ไปรบราชการอยกบหลวงพทกษนรนทร (ผง) ณ ดานเมองตะโปน เมองพน เมองนอง แลจดใหนายรอยตร วาด ๑ นายรอยตร ชน ๑ นายรอยตร พลบ ๑ นายรอยตร พรหม ๑ ไปรกษาราชการนาดานเมองนครจำาปาศกด รฐบาลฦรงเศส ไดแจงตอรฐบาลสยามวา มองซเออเดอมาเรยนา ฤาเลอ กอมเต เดอ ดะเร ซงตงตวเปนเจาแผนดนเมอง

ซดง ไดหนมาจากปารศไปเมองซดง ( แขวงขาระแด ตงอยตำาบลทเรยกวาโปโล ปลายลำานำาเซโขงฤาเซกอง ฝงโขงตะวนออก ) กบคนยโรป ๕ คน มปน ๔๘ หบ ขอใหรฐบาลสยามชวยสบจบ แลรฐบาลองกฤษ แจงวาเจาเมงกน(๑) บตรพระเจามนดงมน เจาแผนดนเมองพมาคนเกาซงองกฤษไดเอาตวไปขงไวประเทศอนเดย หนมาทางเมองไซงอน รฐบาลองกฤษเกรงวา เจาเมงกนจะหนเขามาในพระราชอาณาเขตรสยามทางหวเมองลาวตะวนออกจงขอใหรฐบาลสยามชวยสบจบ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหมตราสงยงบรรดาหวเมองตวนออกใหชวยสบจบมองซเออเดอมาเรยนา แลเจาเมงกน ตามความประสงคของรฐบาลฝรงเศส แลองกฤษตามทางพระราชไมตรโดยแขงแรง กหาไดความวา มองซเออเดอมาเรยนา แลเจาเมงกนไดเขามาในพระราชอาณาเขตรไม อปฮาด (สวรรณ) ราชวงษ แลกรมการ เมองพนมไพรแดนมฤค ขนเมองสวรรณภม มความววาทบาดหมางกบอปฮาดผรกษาเมองสวรรณภม มพอใจจะสมคขนกบเมองสวรรณภม จงพรอมกนมบอกไปยงพระพเรนทรเทพ (ทองคำา)(๒) ขาหลวงเมองนครราชสมา ขอสมคขนกบนครราชสมา แตกไมสำาเรจ เพราะเขตรแขวงเมองพนมไพรมไดตดตอกบเขตรแขวงนครราชสมา ซงจะเปนทางสดวกแกการบงคบบญชา จงหาไดโปรดเกลาฯ ใหการเปนไปดงความประสงคของผรกษาเมองกรมการเมองพนมไพรไม ฝายอปฮาด ผรกษาเมอง แลกรมการเมองสวรรณภม มบอกกลาวโทษเมองมหาสารคาม เมองสรนทร เมองศรสระเกษ ขอบานโนนหนกอง เปนเมองราศไศล ไดโปรดเกลาฯ ใหขาหลวงนครจำาปาศกด แลเมองอบลไตสวนวากลาวในเรองน กรอถอนไมไหว เพราะเหตเมองทงน ไดโปรดเกลาฯ ใหตงเปน

เมองขนของเมองทงสามมาไดหลายปแลวเปนอนโปรดเกลาฯ ใหตกลงคงเปนเมองขนของเมองทงสามอยตามเดม รฐบาลฝรงเศสแจงขออนญาตตอรฐบาลสยามวา จะแตงใหมองซเออปาวเปนขาหลวงหวนา พรอมดวย ม. เลเฟฟปอนตาลศวดเซ ๑ ม. กเปด ๑ ม. ปนเจต ๑ ม. กอยนาร ๑ ม. มาซหมอ ๑ ม. เปนเคน ๑ ม. ลาซน ๑ ม. นลวน ๑ ม. สตราไวซ ๑ ม. มอเลอ ๑ ม. ลกน ๑ ม. มาซ ๑ ม. กดาศ ๑ ม. อาดล ๑ รวม ๑๕ นาย แบงออกเปนสามกอง ไปเทยวตรวจทำาแผนทเขตรแดนชายพระราชอาณาเขตรสยาม ซงตดตอกบเขตรแดนญวนในบำารงฝรงเศส เพอรฐบาลทงสองจะไดปฤษาแบงปนใหเปนทตกลงกนรฐบาลสยามไดอนญาตใหตรวจตามความประสงคของรฐบาลฝรงเศส แลไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกรมแผนท จดใหหลวงสากลกจประมวญ (ม.ร.ว.เฉลม)(๑) ๑ หลวงคำานวณค๕ณานต (ส)(๒) ๑ นายแถลงการณวธกจ (๓) ๑ นายมานตรถยา(๔) (เอม) ๑ หมอมราชวงษชน ๑ นายเยน(๕) ๑ นายปาน ๑ นายเสม ๑ นายถด ๑ นายผว ๑ นายเจรญ ๑ แยกกนเปนกองๆ ออกไปพรอมดวยขาหลวง ซงรกษาหวเมองชายพระราชอาณาเขตร ตรวจแผนทชายพระราชอาณาเขตร แลเพอตอนรบชแจงแกขาหลวงฝายฝรงเศส วนท ๑๐ มนาคม หลวงคำานวณคคณานตไปถงเมองอบล พระธำารงไชยธวส (สวอ) ผวาราชการเมองธวชบร มบอกมายงพระราชเสนา (ทด) ขาหลวงเมองอบล วามความชราทพลภาพขอกราบถวายบงคมลาออกจากนาทราชการ แลขอใหเพยเมองขวาบตรเขยเปนผรกษาราชการแทน พระยาราชเสนา (ทด) ไดอนญาตแลไดใหเพยเมองขวารบราชการนาทผรกษาเมองธวชบรแทน ตามประสงคของพระธำานงไชยธวช แลวไดมบอกมายงกรงเทพฯ

พระเจรญราชเดช ผวาราชการเมองมหาสารคาม แลพระขตยวงษาผวาราชการเมองรอยเอด มบอกมายงกรงเทพฯ วา พระสวรรณวงษาผวาราชการเมองพยคฆภม ไปตงเมองทบานนาขาแขวงเมองมหาสารคาม แลพระธาดาอำานวยเดช ผวาราชการเมองจตรภกตรพมาน ไปตงเมองทบานหวชางเปลอยกลางแขวงเมองรอยเอด หาไดไปตงทบานเมองเสอ แลทบานกดพมาน ตามกระแสตราโปรดเกลาฯ ไม ทงสองรายน ไดมตราโปรดเกลาฯ ใหขาหลวงเมองอบลไตสวน มองซเออโซแมน พอคาฝรงเศส ไดนำาสนคาตางๆ มาตงจำาหนายทเมองอบล แลในปนฝนแลง เขาแพงถงเกวยนละชง ๘ ตำาลง ไดมประกาศโปรดเกลาฯ ใหใชวนตามทางสรยคตกาลในปน ลรตนโกสนทรศก ๑๐๙ ปขาล โทศก จลศกราช ๑๒๕๒ (พ.ศ.๒๔๓๓) มสารตราโปรดเกลาฯ ใหปนนาทขาหลวงเปน ๔ กอง คอ

ลรตนโกสนทรศก ๑๐๙ ปขาล โทศก จลศกราช ๑๒๕๒ (พ.ศ.๒๔๓๓) มสารตราโปรดเกลาฯ ใหปนนาทขาหลวงเปน ๔ กอง คอ ขาหลวงนครจำาปาศกด ไดบงคบราชการ แลชำาระตดสนความอทธรณเรงรดเงนสวย เมองนครจำาปาศกด ๑ เมองเชยงแตง ๑ เมองแสนปาง ๑ เมองสทนดร ๑ เมองอตปอ ๑ เมองสาลวน ๑ เมองคำาทองใหญ ๑ เมองสรนทร ๑ เมองสงขะ ๑ เมองขขนธ ๑ เมองเดชอดม ๑ รวมเมองใหผญ ๑๑ เมองขน ๒๑ เหลาน ใหเรยกวาหวเมองลาวฝายตวนออก

ขาหลวงเมองอบลราชธาน บงคบเมองอบล ๑ เมองกาฬสนธ ๑ เมองสวรรณภม ๑ เมองมหาสารคาม ๑ เมองรอยเอด ๑ เมองภแลนชาง ๑ เมองกมลาไศรย ๑ เมองยโสธร ๑ เมองเขมราฐ ๑ เมองสองคอนดอนดง ๑ เมองนอง ๑ เมองศรษะเกษ ๑ รวมเมองใหญ ๑๒ เมองเลก ๒๙ เหลานใหเรยกวาหวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ ขาหลวงเมองหนองคาย บงคบเมองหนองคาย ๑ เมองเชยงขวาง ๑ เมองบรคณหนคม ๑ เมองโพนพไสย ๑ เมองไชยบร ๑ เมองทาอเทน ๑ เมองนครพนม ๑ เมองสกลนคร ๑ เมองมกดาหาร ๑ เมองกมทาไสย ๑ เมองบรรมย ๑ เมองหนองหาร ๑ เมองขอนแกน ๑ เมองคำาเกด ๑ เมองคำามวน ๑ เมองหลมศกด ๑ รวมเมองใหญ ๑๖ เมองขน ๓๖ เหลาน ใหเรยกวาเมองลาวฝายเหนอ ขาหลวงเมองนครราชสมา บงคบเมองนครราชสมา ๑ เมองชนบท ๑ เมองภเขยว ๑ รวมเมองใหญ ๓ เมองขน ๑๒ เหลาน ใหเรยกวาหวเมองลาวกลาง แลเมองสองคอนดอนดงนน แตกอนกขนกบเมองอบล ครนเมอทาวหนเปนพระจนทรเทพสรยวงษ เจาเมองมกดาหาร แลเจาราชวงษหนอคำาเปนเจาพรหมเทวานเคราะหวงษ เจาเมองอบลไดยกเมองสองคอนดอนดงไปขนเมองมกดาหารขามเขตรแขวงเมองอบล แลเมองขนไประยะทางไกลถง ๔ วน ๕ วน แลเมองคำาเกด เมองคำามวน เดมขนกบเมองกาฬสนธ ขามเขตรแขวงเมองไชยบร เมองทาอเทนเขามาหลายคน แตเปนนาทขาหลวงหนองคายจดขาหลวงไปรกษาราชการอยแลว จงโปรดเกลาฯ ใหเมองสองคอนดอนดงเมองขนเมองมกดาหามาขนเมองอบล ในบงคบขาหลวงหวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ

ใหยกเมองคำาเกด เมองคำานวณเมองขนเมองกาฬสนธ ไปขนเมองทาอเทน ในบงคบขาหลวงหวเมองลาวฝายเหนอ แลโปรดเกลาฯ ใหพระยามหาอำามาตยาธบด (หรน) ขาหลวงใหญซงอย ณ นครจำาปาศกด มอำานาจบงคบวากลาวขาหลวงหวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ ฝายเหนอแลลาวกลางไดตามควรแกราชการ แลโปรดเกลาฯ พระราชทานตราประจำาชาดสำาหรบตำาแหนงขาหลวงทง ๔ กองเปนรปอารมแผนดนใชประทบเปนสำาคญในหนงสอราชการดวย ขนพรพทกษ (เคลอบ) ขาหลวงตลาการเมองอบล ไดรบพระราชทานสญญาบตร เปนหลวงโยธบรรกษ (๑) แลนายรอดมหาดเลกขาหลวงผชวยเมองอบล เปนหลวงพทกษสเทพ(๒) ในเดอนเมษายนปน โปรดกลาฯ ใหพระพศณเทพ (ชวง) (๓) ขาหลวงท ๒ ขนไปเปลยนพระยามหาอำามาตย (หรน) ณ เมองนครจำาปาศกด แลโปรดใหหลวงสเทพนรกษ หลวงเทเพนทรเทพ หลวงบรนทามาตย หลวงเทพนเรนทร ขนมหาวไชย ขนวชตชลหารเปนขาหลวงผชวยไปดวย พระพศณเทพๆ กบขาหลวงผชวยไปถงนครจำาปาศกด เมอมถนายน ร.ศ. ๑๐๙ หลวงสเทพนรกษ ไปเปนขาหลวงรกษาราชการอย ณ เมองแสนปาง หลวงเทเพนทรเทพ เจาพระยาศรวไชยฯ เมอยงเปนหลวงเสนพทกษ(๔) ขนมหาวไชย ไปเปนขาหลวงกำากบราชการอย ณ เมองเชยงแตง หลวงเทพนเรนทร นายรอยโทพม(๕) เปนขาหลวงอย ณ เมองคำาทองใหญแลเมองสาลวน

มองซเออโกโรกอแร ลตเตอแนนตฝรงเศส กบขนนางญวน แลทหาร ๑๕ คน มาแตเมองกวางเบง กวางต ถงดานบานหวยสาร แจงตอนายสบโทเฟ องผรกษาดานพระราชอาณาเขตรวา ฝรงเศสผบงคบการเมองเว ให ม. โกโรกอแร มาตรวจดานฝายสยามซงไดตงไวแลว ม. โกโรกอแรแจงยงหลวงพทกษนรนทร (ผง) ขาหลวงเมองตะโปนวา ซงสยามมาตงกองทพในทซงเรยกวาเชยงแกเมองตะโปน บานหวยสารนนผดยตธรรมแลหนงสอสญญา ใหรบถอยกองทพไปตงเสยในเมองวง เมองผาบง เมองหางถย หลวงพทกษนรนทร (ผง) มหนงสอตอบยง ม. โกโรกอแรวา รฐบาลสยามยงมไดมคำาสงออกมา หลวงพทกษจะตองอยรกษา เพอระงบปราบปรามโจรผรายใหราษฎรมความศขไปกอน แลว ม. โกโรกอแรกกลบไปจากบานหวยสาร วนท ๑๘ กรกฎาคม หลวงพทกษนรนทรขาหลวงเมองตะโปน แลจมนศกดบรบาล(๑) ซงโปรดเกลาฯ ใหออกไปเปนขาหลวงผชวย ณ กองขาหลวงหวเมองลาวตะวนออกเฉยงเหนอ ไปถงเมองอบล, แลทเมองตะโปนนน หลวงพทกษนรนทรจดใหนายรอยตรพรหมรกษาราชการ วนท ๕ สงหาคม มองซเออปาว หวนาผตรวจแผนท กบพวกกอมแซฝรงเศส ๕ นายมาถงเมองอบล วนท ๒๒ ตลาคม หมอมราชวงษชน ขาหลวงตรวจการแผนทฝายสยามถงเมองอบล, วนท ๒๖ ตลาคม พระพไชยสรยวงษา (นาก) ผรกษาเมองสรนทรปวยเปนฝถงแกกรรม วนท ๖ พฤศจกายน มองซเออโกยา ๑ มองซเออลกวง ๑ มองซเออกอกาด ๑ มองซเออกเป ๑ ขาหลวงตรวจแผนท

ฝายฝรงเศสมาถงเมองอบล แลวไปนครจำาปาศกด เมอวนท ๙ พฤศจกายน วนท ๒๗ พฤศจกายน พระภกดณรงค (สน) ขาหลวงเมองอบล ซงลงมาเฝาทลละอองธรพระบาท ณ กรงเทพฯ นนกลบถงเมองอบลวนน วนท ๑๐ ธนวาคม องโดนญวน ซงอยบานดงเหลา ไปหานายรอยตรพรหมขาหลวงเมองตะโปน แจงวา องภเมองลาดคำาโลใหองโดนมาตามตวผวาราชการเมองตะโปน เมองนอง เมองวงคำา ไปหาองภๆ จะมาทบานดงเหลานายรอยตรพรหมตอบวา ถาคนตางประเทศจะเขามาในพระราชอาณาเขตร ตองมตราพระราชสหจงจะเขามาได ใหองโดนกลบเสย ครนรงขนองโดนกลากลบไป มทองตราโปรดเกลาฯ ใหพระยาราชเสนา (ทด) ไปพจารณาความโจรผราย ณ เมองนครราชสมา พระยาราชเสนาไดออกจากเมองอบลวนท ๑๒ ธนวาคม มกราคม มองซเออปาว แลมองซเออมะละแกว กบทหารญวน ๒๐ ไพร ญวน ๑๕ คน ซงตรวจแผนทชายพระราชอาณาเขตร ไปถงดานบานหวยสาร แลวออกจากดานบานหวยสารไปดานเมองตะโปน ผรกษาดานฝายสยามไดตอนรบแลอปการะตามสมควร มกราคม พระรามนรนทรผวาราชการเมองคำาเขอนแกว ขนเมองเขมราฐมบอกยงขาหลวงเมองอบล, วามความชราทพลภาพ ขอลาออกจากนาทราชการ แลขอใหทาวจารจำาปาผหลาน เปนผรกษาเมองรบราชการฉลองพระเดชพระคณแทน พระภกดณรงค (สน) ขาหลวงเมองอบลไดอนญาตตามความประสงคของพระรามนรนทร แลไดมบอกมายงกรงเทพฯ มนาคม บรษทสยามบรพทศสทธการ ซงตงอย ณ เมองอบลไดเปดโรงจกรเลอยไมตางๆ นาย อ.จ. ยย เปนผจดการ

พระเจรญพลรบ ผวาราชการเมองสองคอนดอนดง ถงแกกรรม ราชวงษบตรพระเจรญพลรบ ไดเปนผรกษาราชการบานเมองตอไป พระภกดณรงค (สน) ไดใหหลวงเทพนรนทร (วน) (๑) ไปเปนขาหลวงชวยนำาหลวงคำานวณคคณานต (ส) ตรวจทำาแผนทเขตรแขวงเมองตะโปน พระพไชยชาญณรงค ผวาราชการเมองเกษมสมา ขนเมองอบล ถงแกกรรม ผรกษาเมองกรมการเมองกาฬสนธ มบอกขอทาวทองคำา เปนพระประทมวเศษ ผวาราชการเมอง ขอราชวงษเปนอปฮาด ขอทาวแฮดเปนราชวงษ ขอทาวสทะเปนราชบตรเมองกนทรวไชย ทาวทองคำาไดนำาใบบอกลงมาเฝาทลละอองธลพระบาท ณ กรงเทพฯ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานสญญาบตรใหทาวทองคำา เปนพระประทมวเศษ ผวาราชการเมองกนทรวไชย สวนตำาแหนงอปฮาด ราชวงษราชบตรนนกไดมตราพระราชสหตงใหตามเมองกาฬสนธขอ เมองแสนเมองจนแลกรมการเมองสหสขนธ มบอกขอทาวขำาบตรพระประชาชนบาล ผวาราชการเมองสหสขนธ ใหทาวขำานำาใบบอกลงมา ณ กรงเทพฯ ฝายอปฮาด (บว) เมองกมลาไศรยทราบความดงนน จงชงมใบบอกขอทาวขตยวงษาบตรพระราษฎรบรหาร (เกษ) ผวาราชการเมองกมลาไศรย เปนพระประชาบาล ใหทาวขตยวงษารบนำาลงมายงราษฎรบรหาร (ทอง) ซงเวลานนมามคดพกอย ณ กรงเทพฯ ถงกรงเทพฯ ไดกอนเทาขำา พระราษฎรจงนำาตวทาวขตยวงษา แลใบบอกวางเวรนำาความขนกราบบงคมทลพระกรณาทราบฝาลอองธรพระบาทแลว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานสญญาบตร

ตงใหทาวขตยวงษา เปนพระประชาบาล ผวาราชการเมองสหสขนธ ขนเมองกมลาไศรย พระสรพนทนคมานรกษ ผวาราชการเมองสรพนทนคม ซงตามพระยามหาอำามาตย (หรน) ลงมาพกอย ณ กรงเทพฯ ถงแกกรรม ลรตนโกสนทรศก ๑๑๐ (พ.ศ.๒๔๓๔) พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงพระราชปรารภวา กรงสยามไดทำาหนงสอสญญาทางพระราชไมตรกบนานาประเทศมาชานาน บานเมองกเดนขนสความเจรญเปนอนดบ แลบดนฝรงเศสปราบปรามไดเมอง เขมรแลญวน ตงเกย อยในอำานาจ ฝรงเศสไดจดการทะนบำารงเขตรแดนใกลชดตดตอกบชายพระราชอาณาเขตร ตงแตทศใตไปทศตะวนออกจนโอบถงทศเหนอ แลฝายองกฤษกไดจดการเขตรแดนพมา ตดตอเขามากบเขตรแดนสยามทางฝายทศใต แลทศตะวนตกโอบถงยางแดงเงยวเขน เชยงตง เขตรแขวงทงสามพระนครน กยงไมไดตดสนแบงปนใหเปนทตกลงกน ผคนเขมร ขา ปา ดง ญวน ลาว เงยว ซงเปนขาขอบขณฑสมากรงเทพมหานครอนตงคฤหสถานอยตามปลายพระราชอาณาเขตร กสบสนปะปนกนกบคนทอยนอกพระราชอาณาเขตร อนรฐบาลฝรงเศสแลองกฤษไดจดการทะนบำารงอยนน จำาเปนทรฐบาลสยาม กบฝรงเศส องกฤษ จะตองปฤษาหารอแบงปนเขตรแขวงบานเมองใหเปนทตกลงกน แตหวมองในพระราชอาณาเขตรทไดแบงปนไวโดยกำาหนดแตกอนนน ยงหาสมควรแกกาลสมยไม ควรจะจดขาหลวงททรงคณวฒปรชาสามารถออกไปประจำารกษาพระราชอาณาเขตร ซงตดตอกบหวเมองตางประเทศ เพอจะไดปฤษากนดวยเรองผคนเขตรแขวง แจงยงรฐบาลทงสองฝายไดจดราชการบานเมองใหเปนทเรยบรอย เพอรกษาทางพระราชไมตรใหมความเจรญยงขน แลจะไดรกษาดานทางปราบปรามโจรผรายใหราษฎรไพรบานพลเมองไดทำามาหาเลยงชพเปนความสดวก จะไดเปน

ความศกสมบรณแกผคนภายนอกในพระราชอาณาเขตร อนจะไดไปมาคาขายได โดยสำาเรจสะดวกสบไป จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชาการเปนขาหลวงใหญ พรอมดวยขาราชการฝายทหารพลเรอนออกไปตงรกษาอย ณ เมองนครจำาปาศกดกองหนง ใหเรยกวาขาหลวงหวเมองลาวกาว ใหพระเจานองยาเธอ กรมหมนประจกษศลปาคม เปนขาหลวงใหญ พรอมดวยขาราชการทหารพลเรอน ตงอย ณ เมองหนองคายกองหนง ใหเรยกวาขาหลวงหวเมองลาวพวน ใหพระเจานองยาเธอ กรมหมนสรรพสทธประสงค เปนขาหลวงใหญ พรอมดวยขาราชการทหารพลเรอน ตงอย ณ เมองหลวงพระบางกองหนง ใหเรยกวาขาหลวงหวเมองลาวพงขาว ( แตกองนภายหลงเปลยนมาประจำาเมองนครราชสมา หาไดไปเมองหลวงพระบางไม ) แลใหคงมขาหลวงประจำาอย ณ เมองเชยงใหมตามเดมกองหนง ใหเรยกวาขาหลวงหวเมองลาวเฉยง ใหเมองนครจำาปาศกด เมองเชยงแตง เมองแสนปาง เมองสทนดร เมองสาลวน เมองอตปอ เมองคำาทองใหญ เมองสรนทร เมองสงขะ เมองขขนธ เมองเดชอดม เมองศรสระเกษ เมองอบล เมองยโสธร เมองเขมราฐ เมองกมลาไศรย เมองกาฬสนธ เมองภแลนชาง เมองสวรรณภม เมองรอยเอด เมองมหาสารคาม เมองใหญ ๒๑ เมองขน ๔๓ เมอง อยในบงคบบญชาขาหลวงเมองลาวกาว ใหเมองหนองคาย เมองเชยงขวาง เมองบรคณหนคม เมองโพนพไสย เมองนครพนม เมองทาอเทน เมองไชยบร เมองสกลนคร เมองมกดาหาร เมองขอนแกน เมองหลมศกด เมองใหญ ๑๓ เมองขน ๓๖ อยในบงคบบญชาขาหลวงหวเมองลาวพวน

ใหเมองหลวงพะบางราชธาน แลพวกสบสองปนนา ลอ สบสองจไทย หวพนทงหา หวพนทงหก หวเมองขนในพระราชอาณาเขตร อยในบงคบบญชาขาหลวงหวเมองลาวพงขาว ใหเมองนครเชยงใหม นครลำาปาง นครลำาพน เมองนาน เมองแพ เมองเถนแลเมองขน อยในบงคบบญชาขาหลวงเมองลาวเฉยง ขาหลวงใหญหวเมองลาวพงขาวนนหาไดเสดจไม ทเมองนครหลวงพระบางคงมแตพระยาฤทธรงครณเฉท (ศข)(๑) เปนขาหลวงประจำานครอยตามเดม ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระเจานองยาเธอ กรมหมนสรรพสทธประสงค เปนขาหลวงใหญตงชำาระพจารณาโจรผรายหวเมองทวพระราชอาณาเขตรตงอย ณ เมองนครราชสมา โปรดเกลาฯ ใหเจาพระยาสรศกดมนตร (เจม) (๒) เปนแมกองตรวจจบโจรผราย สงถวายพระเจานองยาเธอ กรมหมนสรรพสทธประสงคชำาระตดสน วนท ๑๖ เมษายน พระยาภกดณรงคขาหลวงไดเปดโรงเรยนอบลวาสกสถานสอนหนงสอไทย ณ เมองอบล วนท ๑๘ เมษายน ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานสญญาบตรตงใหทาวพระศรผรกษาเมองอำานาจเจรญ เปนพระอมรอำานาจ ผวาราชการเมองอำานาจเจรญขนเมองเขมราฐ พราชทานถาดหมากคนโทเงนสำารบ ๑ เสอโหมดเทศ ๑ แพรขาวหมเพลาะ ๑ ผามวงจน ๑ วนท ๒๑ เมษายน พระราชทานสญญาบตรใหทาวสมพนธวงษ ผชวยเมองเขมราฐ เปนราชวงษเมองเขมราฐ พระราชทานถาดหมากโทเงนสำารบ ๑ เสอโหมดเทศ ๑ แพรขาวหมเพลาะ ๑ ผามวงจนผน ๑

วนท ๔ มถนายน ขนพศลยทธการ (ปก) ออกจากเมองอบลกลบกรงเทพฯ วนท ๑๓ กรกฎาคม หลวงสากลกจประมวญ (เฉลม) นายแถลงการณวธกจ นายมานตรถยา ซงโปรดเกลาฯ ใหออกไปตรวจทำาแผนทหวเมองลาวกาวเสรจราชการแลวออกจากเมองอบลกลบกรงเทพฯ วนท ๑๙ กรกฎาคม พระอรยกระว (ออน)(๑) ซงโปรดใหเปนเจาคณะใหญ ณ เมองอบล ไปถงเมองอบล พกอย ณ วดสทอง วนท ๘ สงหาคม พระอมรดลใจ(๒) ผวาราชการเมองตระการพชผล เปนโรคเรอรงถงแกกรรม อาย ๖๖ ป วนท ๑๕ สงหาคม หลวงคำานวณคคณานตซงตรวจแผนทเสรจราชการแลวออกจากเมองอบลกลบกรงเทพฯ กนยายน จมนศกดบรบาล ขนรกษหรญ ไปเปนขาหลวงรกษาราชการอย ณ เมองเขมราฐ วนท ๑๖ กนยายน พระขตยวงษา ผวาราชการเมองรอยเอด(๓) เปนไขจบถงแกกรรม อาย ๔๙ ป อปฮาดเปนผรกษาเมองรอยเอดตอไป บรษทสยามบรพทศสทธการ ณ เมองอบล ไดสรางเรอกลไฟจกรทาย ๒ จกรชอบำารงบรพทศลำาหนง ยาว ๔๕ ฟต ปากกวาง ๑๑ ฟต ชอพานชพฒนาลำาหนง ยาว ๕๐ ฟต ปากกวาง ๑๒ ฟต สำาหรบเปนเรอรบจางบรรทกสนคา แลโดยสานเดนในลำานำามลระหวางเมองอบลไปทาชางแขวงเมองนครราชสมา แลโดยสานเดนในลำานำามลระหวางเมองอบลไปทาชางแขวงเมองนครราชสมา แลเรอลำาทชอบำารงบรพทศไดใชจกรออกเดนไปนครราชสมาในตลาคมปน

วนท ๑ ตลาคม ขาหลวงเมองอบลไดจดใหนายรอยตรพง ๑ นายสบเอก ๑ พลทหาร ๑๒ คน ไปเปลยนนายรอยตรเจรญซงรกษาดานเมองนอง แลใหนายรอยตรพรหม ๑ นายสบเอก ๑ พลทหาร ๑ ไปเปลยนนายรอยตรคลายรกษาดานเมองตะโปน แลใหขาหลวงผรกษาเมองเขมราฐจดกรมการเขมราฐไปเปลยนหลวงชำานาญทาวพรหมบตร รกษาดานเมองพน ตามกำาหนด ๖ เดอนเปลยนกนครงหนง วนท ๒๔ ตลาคม ราชบตรเมองอบล เปนไขจบถงแกกรรม อาย ๕๐ ป วนท ๑๑ พฤศจกายน พระสนทรราชวงษา ผวาราชการเมองยโสธร ปวยเปนอจาระธาตถงแกกรรม อายได ๕๔ ป มตราลงวนท ๑๘ พฤศจกายน โปรดเกลาฯ ใหวาทนายพนโท พระยาเทพาธบด (อม) เมอยงเปนหลวงจำานงยทธกจ(๑) ไปเปลยนวาทนายพนตร หลวงพทกษนรนทร (ผง) ผบงคบการทหารหวเมองลาวกาว วนท ๑๙ พฤศจกายน มองซเออกนซองฝรงเศสไปเทยวตรวจตามลำานำาเซซาน แลแจงวาจะเอาเรอกลไฟเขามาเดนในลำานำาเซซาน มตราลงวนท ๒๘ พฤศจกายน วาทาวสลารบการตำาแหนงพระศรเกษตราธไชย ผรกษาราชการเมองเกษตรวไสย เมองขนเมองสวรรณภม มบอกสงบาญชสำามะโนครวมายงกรงเทพฯ ขามเมองสวรรณภมเมองใหญ มความผด ใหขาหลวงเมองอบลเรยกตวมาวากลาวภาคทณฑอยาใหทำาตอไป วนท ๑๓ ธนวาคม มองซเออดแซฝรงเศส กบไพรญวนเขมรรวม ๔๐ คน มาระเบดศลาทแกงลผ แลตดไมทำาทางทแกงล

ผกวาง ๒ วา ตงแตเกาะพะแพง ถงแกงกระแจะเวยน ขาหลวงเจานาทฝายสยามเหนวา ม.ดแซมาทำาโดยมไดรบอนญาตจากรฐบาลสยาม จงไดใหคนออกไปหามปราม ม. ดแซกกลบไป วนท ๒๗ ธนวาคม องกายญวน ถอหนงสออองภเมองลาดคำาโลมาดานหวยสาร แจงตอผรกผรกษาดานฝายสยามวาองกงทอฝรงเศสกบองภจะมาดานดงเหลา แลวจะใหพวกขาแลภไทยตดทางแตดานดงเหลาไปทางฝงโขงทางหนง ไปทางเมองสาลวนทางหนง ไปทางเมองนองทางหนง ไปทางเมองวงคำาทางหนง วนท ๙ มกราคม ฝรงเศสกบองคคำาผายกวนภ ขนนางญวนเมองกงชน ใหนายพอจวญวนมาแจงตอผวาราชการกรมการเมองนองวา ใหตดทางกวาง ๖ วา แตเมองนองถงดงเหลา ดวยฝรงเศสแลขนนางญวนจะเขามาเมองนอง เมองตะโปน เมองพน ในเดอนมกราคม ร.ศ.๑๑๐ ฝายนายรอยตรพง ขาหลวงเมองนอง จงไดกำาชบหามปรามมใหเชอฟงถอยคำานายพอจว เพราะเปนทในพราชอาณาเขตร แลมไดมตราสงอนญาต มกราคม พระภกดณรงค (สน) ขาหลวงเมองอบล พรอมดวยขนหมนทาวเพยกรมการเมองอบล ไดประชมปฤกษาจะจดพาหนะไปรบเสดจพระเจานองยาเธอกรมหลวงพชตปรชาการ ขาหลวงใหญหวเมองลาวกาว ซงไดเสดจออกจากกรงเทพฯ ไปแตวนท ๑๙ พฤศจกายน ๑๑๐ แลวนน พระภกดณรงคจงใหนายแจงไปหยบปนโคตปนแฝดมาชำาระถนม เพอเอาไปราชการดวย นายแจงเอาปนโคตมาสงใหพระภกดณรงคๆ รบมารดเอาปสตนออก ๓ นดแลว แตปสตนยงหาออกหมดไม พระภกดณรงคจงเอาปนวางไวทโตะเขยนหนงสอ ขณะนนปนลนกระสนออกไปถกคอเพยชาเนตร (บญศร) กรมการเมองอบลถงแกกรรม พระภกดณรงคไดจดเงน ๕ ชง กบยกเงนทตดคางเพยชาเนตร (บญศร) ชง ๕ ตำาลง รวมเปน ๖ ชง ๕ ตำาลง ใหแกบตร

ภรรยาเพยชาเนตร แลกำาหนดจะใหเงนสำาหรบเลยงบตรภรรยาเพยชาเนตรอกปละ ๑๐ ตำาลงทกป วน ฯ๓ ๒ คำา ร.ศ.๑๑๐ ทาวสทธสารเมองมลปาโมกข ใหนายมนหมอ นายตาควาญ เมองสทนดรนำาชางตอไปคลอง ไดชางพลายสประหลาด ๑ ชาง สง ๔ ศอก ทปาแขวงขาพะนองฝงโขงตวนออก ขนมหาวไชย ขาหลวงเมองสทนดร ไดไปรบชางพลายสประหลาดตวนมาเลยงรกษายงเมองสทนดร แลมบอกมายงขาหลวงนครจำาปาศกดๆ บอกมายงกรงเทพฯ วนท ๔ กมภาพนธ พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชาการ ขาหลวงใหญหวเมองลาวกาว พรอมดวยพระยาประชากจกรจกร (แชม)(๑) เมอยงเปนพระประชาคดกจ ๑ พระทพจกษสารทธำารงแพทย ๑(๒) หลวงธนสารสทธารกษ (หวาง) ๑ หลวงพพธสนทร (อน) ๑(๓) ขนราชพดถพธภาร ๑(๔) ขนไผทไทยพทกษ (เกลอน) ๑(๕)

ขนกมพชพาจา ๑ ลาม ๑ นายรอยตรถมยา ๑(๖) นายผาดมหาดเลก ๑ หมนภาษามลกข ลาม ๑ กบเสมยนพนกงานขนหมนคนใช ทงขาราชการฝายทหารรวม ๒๐๐ คนเศษไปถงเมองอบล วน ๕ ฯ๘ ๓ คำา ป ร.ศ.๑๑๐ นายรอยตรพลบซงโปรดเกลาฯ ใหไปฝกหดทหารอย ณ เมองแสนปางเสยจรต เอาปนยงตวเองถงแกกรรม กมภาพนธ พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชาการ โปรดใหหลวงธนสารสทธารกษ (หวาง) ขนกมพชพาจา ไปเปนขาหลวงรกษาราชการ ณ เมองสรนทร โปรดใหหลวงจำานงยทธกจ (อม) ขนไผทไทยพทกษ (เกลอน) เปนขาหลวงอยเมองศรสระเกษ ใหนายสจนดา(๗) เปนขาหลวงเมองกาฬสนธ

วนท ๑๓ กมภาพนธ มองซเออดาวด มองซเออสาดแซง ฝรงเศส กบองบางองกานขนนางญวน คมทหารญวน ๑๒ คน ไพรญวน ๔๐ มาทดานหวยสาร แจงตอผรกษาดานฝายสยามวา จะมาตรวจเมองตะโปน เมองผาบง เมองวงคำา แลหวเมองตามรมฝงโขง ขาหลวงผรกษาดานฝายสยามจงหามปรามไว ฝรงแลญวนกหยดอยทดานหวยสาร แลแจงตอผรกษาดานฝายสยามวา จะจดใหทหารตงรกษาอยดานดงเหลา อยาใหคนฝายสยามขามดานออกไปเหมอนกน แลวฝรงเศสไดปลกโรงทหารแลยงฉางขนทดานดงเหลา แลจดใหทหารผลดเปลยนกนมาอยรกษาโดยแขงแรง วนท ๒๔ กมภาพนธ มศเตอรแบกเกต ผชวยกงสลองกฤษ ซงขอตราพระราชสห ไปเทยวตามหวเมองลาวกลาง ลาวพวน ลาวกาวไปถงเมองอบล, พกอย ๓ วน ออกจากเมองอบล, ไปนครจำาปาศกดเพอกลบกรงเทพฯ ทางไซงอน มนาคม พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร โปรดใหถอนนายรอยตรพรหม ขาหลวงรกษาเมองตะโปนกลบเมองอบล แลโปรดใหนายรอยตรเจรญ ขาหลวงรกษาเมองพน ไปเปนขาหลวงรกษาเมองตะโปน สวนเมองพนใหนายรอยตรเจรญมอบใหนายสบรกษาราชการแทนไปพลาง วนท ๓ มนาคม พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชาการ เสดจจากเมองอบลไปตรวจราชการ ณ นครจำาปาศกด ไดโปรดใหยกเลกธรรมเนยมเกณฑเลยงขาหลวงแลเขาเวรรบใชขาหลวง ซงเปนธรรมเนยมมาแตครงพระยามหาอำามาตย (หรน) นนเสย วนท ๑๕ มนาคม การสายโทรเลขแลวเสรจ ไดเสดจไปทรงเปดออฟฟศโทรเลข ระหวางนครจำาปาศกดกบกรงเทพฯ ใชการกนไดตงแตวนนเปนตนไป

แลวโปรดใหขนมหาวไชย ขาหลวงเมองสทนดร คมกำาลงไปตงรกษาอย ณ แกงลผ ใหออกประกาศหามมใหผใดตดไม แลระเบดแกงโดยไมไดรบอนญาตจากรฐบาลสยาม แลโปรดใหหลวงบรนทามาตย ขาหลวงเมองเชยงแตง ตรวจรกษาดานลำานำาโขง เพอมใหผใดนำาเครองระเบด แลกระสนดนดำาของตองหาม ขามดานลวงเขามาในพระราชอาณาเขตร แลวพระองคทานไดเสดจไปตรวจเมองสทนดรแลแกงลผ แลวเสดจกลบมาประทบ ณ เมองอบลตามเดม พระวงษาสรเดช ผวาราชการเมองมลปาโมกข ถงแกกรรม สวนอปฮาด ไปรบราชการอยเมองสทนดร ทาวสทธสารจงไดเปนผรกษาราชการเมองมลปาโมกขตอไป ขนอาจหมอ นายโสควาญ คนนครจำาปาศกด คลองไดชางพลายสำาคญทภมดแขวงขาระแด ๑ ชาง ขาหลวงไดรบมาเลยงรกษาไวยงเมองนครจำาปาศกด พระอมรดลใจ ผวาราชการเมองตระการพชผล ถงแกกรรม พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร ไดทรงตงใหทาวสทธกมารวาทราชวงษเมองยโสธร พระศรสนธสงคราม ผวาราชการเมองเสนางคนคม ถงแกกรรม โปรดใหทาวศรเมอง บตรพระศรสนธสงครามซงถงแกกรรม เปนผรกษาเมองเสนางนคมตอไป ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานสญญาบตร ใหทาวสลาผรกษาเมองเกษตรวไสย เปนพระศรเกษตราธไชย ผวาราชการเมองเกษตรวไสย(๑)

หลวงพรหมภกด (แสง) ยกรบตร ผรกษาเมองเดชอดมถงแกกรรม พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร ไดโปรดใหทาวโทผรบราชการตำาแหนงปลด เปนผรกษาเมองเดชอดมตอไป ลรตนโกสนทรศก ๑๑๑ ปมโรง จตวาศก จลศกราช ๑๒๕๔ (พ.ศ.๒๔๓๕) วนท ๑ เมษายน ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานพระบรมราชานญาต ใหเจาพระยารตนบดนทรสมหนายก ซงมความชราทพลภาพพนจากนาทตำาแหนงราชการกระทรวงมหาดไทย แตคงดำารงเกยรตยศอยในทสมหนายกตามเดม แลโปรดเกลาฯ ใหพระเจานองยาเธอ กรมหมนดำารงราชานภาพ อธบดกระทรวงธรรมการซงตงขนใหม ยายมาเปนเสนาบดกระทรวงมหาดไทยตอไป วนนสบตรนายเฟ อง กบทหาร ๓ นาย ซงรกษาดานบานหวยสารไปเทยวหาซอสงของรบประทานทบานเฟ อง มองซเออ สาดแซงยดตวไวทง ๔ คน นายรอยตรคลาย ขาหลวงเมองตะโปนมหนงสอไปถามยง ม. สาดแซงๆ หาตอบไม ครนรงขน ม. สาดแซงจงปลอยนายสบตรเฟ อง แลพลทหาร ๓ นายกลบมา แลสงความมาวา อก ๒-๓ วน ม. แจงตนเกวยน ม. ดาวต ฝรงเศส จะคมทหารมาตรวจทางใหถงฝงโขง มตราโปรดเกลาฯ สงประกาศชกภาษสตวพาหนะซงพอคานำาไปขายตางประเทศ กำาหนดใหใชในหวเมองลาวกาว ตงแตวนท ๑ เมษายน ปนเปนตนไป คอ โค, ลอ, ลา. ชกตวละ ๒ บาท กระบอตวละ ๓ บาท มาตวละ ๔ บาท ชางตวละ ๓๐ บาท ภาษฝนมณฑลลาวกาวปนมพวกจนกะประมลกนเพยง ๘๐ ชง พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร จงทรงจดการนาท

ภาษฝนใหเปนของรฐบาลทำาโปรดใหพระยาราชเสนา (ทด) พระพศณเทพ พระศรพทกษ (หวาง) (๑) เปนเจานาทจดการภาษฝน วนท ๒ เมษายน หลวงสเทพนรกษ ขาหลวงเมองแสนปาง ถงแกกรรม พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร ทรงจดใหพระประชาคดกจ (แชม) พรอมดวยหลวงสนทรอไทยพทกษ นายรอยโทคราม นายรอยตรถมยา เปนขาหลวงออกไปตรวจจดราชการ เมองสทนดร เชยงแตง แสนปาง อตปอ สาลวน คำาทองใหญ อปฮาด (ทะ) ผรกษาเมองแสนปาง คบคดใชใหเพยเทพมหาจกร ทาวอนทสาร อายพลา ฆาเพยนาใตเมองแสนปาง ซงเปนผกลาวโทษอปฮาด (ทะ) ตายโปรดเกลาฯ ใหประหารชวตอายทะอปฮาด แลลงพราชอาญาคนอนๆ ซงสมรรวมคดโดยโทษานโทษ สวนเมองแสนปาง โปรดใหราชวงษ ราชบตร เมองสทนดร รกษาราชการแทน โปรดเกลาฯ ใหพระภกดณรงค (สน) หลวงบรรกษรษฎากร นายบรรหารภมสถตย(๒) แลนายเพมพนกงานแผนท ออกไปตรวจจดราชการ ณ เมองพน เมองนอง เมองตะโปน เมองลำาเนาหนองปรอ เมองพอง เมองพลาน เมองสองคอนดอนดง ใหนายสจนดา เปนขาหลวงเมองกาฬสนธ กมลาไศรย ภแลนชาง ตงอย ณ เมองกาฬสนธ ใหนายรองชต(๑) เปนขาหลวงเมองมหาสารคาม รอยเอด ตงอย ณ เมองมหาสารคาม (๒)

ใหพระศรพทกษ (หวาง) เปนขาหลวงเมองขขนธ สรนทร สงขะ ตงอย ณ เมองขขนธ ใหหลวงเทเพนทรเทพ ตงชำาระเรองคดจบคนขาย แลเปนผจดการดานชนในตงอย ณ เมองสทนดร

ใหหลวงพทกษนรนทร (ผง) เปนขาหลวงเมองคำาทองใหญสาลวน ใหหลวงเทพนรนทร (วน) เปนขาหลวงเมองตะโปน ใหพนพศณราช เปนขาหลวงเมองอตปอ จมนศกดบรบาล นายรอยโทเลก เปนขาหลวงเมองสวรรณภม รฐบาลฝรงเศส แจงตอรฐบาลสยามวา จะใหพอคาฝรงเศสออกมาตงเปนเอเยนต คาขายอย ณ เมองหลวงพระบาง ๑ เมองทาอเทน ๑ เมองนครจำาปาศกด ๑ เมองเชยงแตง ๑ เมองพระตะบอง ๑ พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร ไดใหออกประกาศหามมใหเจาหมเกบเงนสวยแกตวไพรโดยไมมกำาหนดอตรา แลไมมประมาณ ไมมฎกาใบเสรจใหเปนคมอแกผเสยเงนเหมอนดงแตกอน วนท ๑๒ พฤษภาคม พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร โปรดใหราชวงษวาทอปฮาด ใหราชบตรวาท ราชวงษ ใหทาวภกดนชตวาทราชบตร ใหทาวคำาวาทผชวย เมองแสนปาง วนท ๒๗ พฤษภาคม มองซเออ กศตาว ดอมเร มองซเออ กนซอง มาถงเมองนครจำาปาศกด มองซเออ ลกง ซงพกอย ณ เมองนครจำาปาศกด ไดพาไปหาพระพศณเทพขาหลวง แจงวา มองซเออ กนซองนนเปนพอคา ไดนำาสนคามาตงจำาหนายอยทเมองเชยงแตง แตสวน ม. ดอมเรนนจะตงจำาหนายสนคาอย ณ นครจำาปาศกด ขอใหขาหลวงชวยจดทพกไวสนคา ขาหลวงจงไดให ม. ดอมเร ขนสนคาไปพกไวทออฟฟศโทรเลขเกา แลว ม. ดอมเรกไดทำาสญญา

เชาทพก ณ เมองนครจำาปาศกด ตอขาหลวงแลเจานครจำาปาศกด สำาหรบจำาหนายสนคา ใหคาเชาเดอนละ ๓๐ บาทแตนนมา วนท ๙ มถนายน เปนวนแรกทเรอกลไฟรบคนโดยสานชอพานชพฒนาของบรษทสยามบรพทศสทธการ ณ เมองอบล ไดออกเดนจากทาเมองอบลมาทาชาง นครราชสมาวนน

วนท ๑๔ มถนายน ปรนสคอนสะแตนไตน เวยเซมสะก ชาตรสเซย กบคนใชรสเซย ๒ ลาม ๑ แลมองซเออ กานอย มองซเออ เกนเย ฝรงเศสแลญวน ๘ รวม ๑๔ คน ถอหนงสอพระยาศรสงหเทพ เดนทางเขามาทางดานดงเหลา ถงดานบานหวยสาร หลวงเทพนรนทร (วน) ผรกษาดานไดตอนรบตามสมควร แลวปรนสเวยเซมสะก กบคนใช ๒ ลาม ๑ ออกจากบานหวยสารเดนมาทางแขวงเมองนอง เมองพน เมองพอง เมองสองคอนดอนดง เมองคำาทองใหญ ลงเรอทเมองนครเสยมราฐ นครวดเมองสรนทร ถงเมองอบลวนท ๑๓ กนยายน พระเจานองยาเธอ กรมหหหลวงพชตปรชากรไดโปรดใหจดการรบรองโดยสมควรแกพระอธยาไศรยไมตร ครนวนท ๒๕ กนยายน ปรนสเวยเซมสะก ออกจากเมองอบลไปทางนครราชสมา แจงวาจะมาเฝาทลละอองธลพระบาท ณ กรงเทพฯ อายตงแกโบ ซงตงบานอย ณ บอทองคำา ตำาบลภโงก ลำานำาเซซวน แขวงเมองแสนปาง กระทำาการขดแขงอำานาจราชการบานเมองขนตางๆ คอแยงชงรอนทองคำาในบอหลวง แลขดแขงไมยอมเสยภาษแกเจาภาษซงรฐบาลตง แลจบเจาพนกงานภาษจำาจองแลวตงตวเองเปนเจาภาษ เกบเอาทองแกผขดรอนไดเดอนละ ๒ หนครง ถาผไมไดสงกเกบเอาเหลกคนละ ๔ ดวง คดราคาเหลกดวงตามทใชสอยกยอยในตำาบลนน แลเวลานน ๘, ๙, ๑๐, ดวงตอบาท แลตงศาลเตยบงคบความจบกมราษฎรขาลาวชาวบานมาชำาระปรบไหมลงเอาเงน แลจบขงจำาจองโดยอำานาจพลการ แลคมพรรคพวกไปเทยวปลนตจบเอาไพรขาไป

แลกเปลยนซอขาย แลตงเกลยกลอมซองสมผคนกระทำาโจรกรรมตางๆ กำาเรบขนโดยลำาดบ จนเมอทสด ไดจบเจาพนกงานแลทหาร ซงออกไปรกษาดานปากนำาสระไทย แขวงเมองแสนปาง แลจบกรมการของเจานครจำาปาศกด ซงเจานครจำาปาศกดใชใหถอหนงสอออกมาตามตวอายตวแกโบจำาไว จนความนนไดทราบถงพระประชาคดกจ (แชม) ขาหลวงผจดราชการหวเมองฝายใต ครนวนท ๒๐ มถนายน พระประชาจงพรอมดวยหลวงสนทรอไทยพทกษนายรอยคราม นายรอยตรถมยา แลพระยาเมองแพนจำาปาศกด ราชวงษเมองสทนดรราชวงษเมองเชยงแตง คมทหาร ๓๘ คน จไปจบอายตงแกโบถงทอยอายตงแกโบ เวลานนอายตงแกโบรตวออกหลบอยนอกบาน พระประชาพดแตโดยด อายตงแกโบไมรบผดพระประชาจงใหนายรอยตรถมยาจบอายตงแกโบ แตพอจบขอมออายตงแกโบ ทนใดนนพรรคพวกอายตงแกโบประมาณ ๘๐ คนเศษ ซงซมอยกยงพวกพระประชา จะแยงชงอายตงแกโบ ฝายพวกทหารกองจบตองสรบยงถกพวกอายตงแกโบตายคนหนง แลจบเปนได ๒๐ คนพรอมทงเครองสาตราวธเปนอนมาก แลวพระประชาไดบอกสงอายตงแกโบแลพรรคพวกทจบไดมาถวายพระจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากรขาหลวงใหญ ณ เมองอบล พจารณาไดความจรง โปรดใหตดสน (ประหารชวต) ตามโทษานโทษ กรมไปรสนยโทรเลขไดจดใหมศเตอรโทมศปาเมอ มศเตอรแมกสมลเลอมศเตอรวลเลยม ไปจดตงไปรสนยตามหวเมองในมณฑลลาวกาว คอเมองเขมราฐ เมองอบล เมองพมลมงษาหาร ดานปากมล เมองปาศกดเกา เมองนครจำาปาศกด เมองเดชอดม เมองขขนธ เมองศรสระเกษ เมองสงขะ เมองสรนทร เมองสวรรณภม ไปตอกบหวเมองในมณฑลลาวกลางมากรงเทพฯ กำาหนดเดนอาทตยละครง

หลวงพทกษนรนทร (ผง) ซงเปนขาหลวงเมองสาลวน แลเมองคำาทองใหญนนปวยเปนไขปาอาการถงเสยจรต จงโปรดใหกลบมารกษาตวยงเมองอบล ครนมาถงเมองโขงเจยง หลวงพทกษนรนทร (ผง) ผกคอถงแกกรรม สวนเมองสาลวนแลเมองคำาทองใหญนน พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร ไดโปรดใหขนจงรกษราชกจ ไปเปนขาหลวงรกษาราชการตอไป วนท ๒๖ กรกฎาคม ทาวขตยผรกษาเมองเขมราฐ ปวยเปนโรคทองรวงถงแกกรรม วนท ๓ สงหาคม ขนมหาวไชย ขาหลวงเมองสทนดร เปนไขจบถงแกกรรม วนท ๒๖ สงหาคม พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชาการออกประทวนตงใหผรกษาราชการเมองพน เปนพระยาเจรญศกดสยามกต ใหผรกษาเมองตะโปนเปนพระยาอนรกษสยามรฐ ใหผรกษาเมองนอง เปนพระยาประเสรฐสตยสยามภกด แลใหทาวขตย วาทราชวงษเมองกาฬสนธ กนยายน โปรดใหนายรอยตรพรหม พระดษฎตลกจ (สง) นายสวนมหาดเลก(๑) เปนขาหลวงขาหลวงรกษาราชการ ณ เมองสวรรณภม แลใหหลวงพพธสนทร (อน) เปนขาหลวงเมองเชยงแตง ใหรอยโทนายเลก ๑ พระสจรตรฐการ(๒) กรมการเมองอบล ๑ เปนขาหลวงรกษาราชการเมองรอยเอด วนท ๓๑ ตลาคม พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร ทรงออกประกาศใหราษฎรในมณฑลลาวกาวทำาสารกรมธรรมตางๆ ดวยกระดาษพมพหลวง ถาใครไมทำาสารกรมธรรมดวยกระดาษ

พมพหลวงภายหลงวนออกประกาศนแลว หามมใหขาหลวงผวาราชการกรมการรบพจารณา วนท ๒๙ พฤศจกายน มองซเออ มาซ ฝรงเศสมาจากเมองหลวงพระบาง พกอยดอนเบงเมองสทนดร เปนไขถงเสยจรต เอาปนยงตนตาย ธนวาคม มองซเออ ดอมเร พอคาฝรงเศสเมองนครจำาปาศกด นำาเอาสนคามาจำาหนายทเมองอบล พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร ใหพระพศณเทพ ขาหลวงนครจำาปาศกด แลเจาอปราชนครจำาปาศกด ราชวงษผรกษาเมองสทนดร ทาวสทธสารผรกษาเมองมลปาโมกข แลควาญชาง คมตนไมเงนทองเครองราชบรรณาการ แลชางพลายเผอกของเมองนครจำาปาศกด แลชางพลายสประหลาดของเมองสทนดรมาถวาย ณ กรงเทพฯ สวนนาทขาหลวงนครจำาปาศกด โปรดใหถอนขนวชตพลหาร ขาหลวงเมองเดชอดม เมองโดมประดษฐ ไปเปนขาหลวงนครจำาปาศกด แลใหหลวงเทพนเรนทร ไปเปนขาหลวงเมองเดชอดม เมองโดมประดษฐ พระพศณเทพ แลเจาอปราชมาถงกรงเทพฯ ประจวบเวลาทรงพระประชวรจงโปรดเกลาฯ ใหพกชางสประหลาดไวทบอโพงกรงเกา สวนชางเผอกนน เปนเผอกเอกไดเอาลงเพมาขนโรงสมโภช ทเกาะ (ชางเผอก) ณ พระราชวงบางปอน แตยงหาทนไดขนระวางไม ชางนนลมเสย แลทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานเครองราชอศรยาภรณชางเผอกสยามชนท ๔ ภษนาภรณ แลเสอเขมขาบรวด ๑ เงนเบยเลยง ๓ ชง ๔ ตำาลง แกเจาอปราช

พระราชทานเครองราชอศรยาภรณ แลเงนเบยเลยง ๑๑ ตำาลง เสออดตลดดอกสเทน ๑ แกราชวงษวาทพระอภยราชวงษา ผวาราชการเมองสทนดร พระราชทานเงนเบยเลยง ๑๑ ตำาลง เสออดตลดดอกสเทน ๑ แกทาวสทธสารผวาทพระวงษาสรเดช ผวาราชการเมองมลปาโมกข พระราชทานหบถมตะทอง ๑ แหวนทองคำามรกฎ ๑ แหวนทองคำาไขปลา ๒ เสออดตลด ๑ เสอจนเจา ๒ แพรเพลาะตางส ๕ ผาลายอยาง ๔ ผาสานวลาศ ๒ ผาแดงนำามน ๑ ผาขาว ๑ กระโถมทองเหลอง ๑ ขนนำามฝาพานรองชบเงน ๑ สำารบ กานวนทองเหลอง ๑ ลวมเยยระบบ ๑ เสอออน ๑ หมอนอง ๑ ทนอน ๑ มง ๑ หบหนงใหญ ๑ หบหนงเลก ๑ ชามเขามฝาพานรอง ๑ โตะเทาชางคาว ๑ หวาน ๑ เหลานแกขนอาจหมอ นายหงสควาญ แลพระราชทานเงนตรา ใหแกขนอาจหมอ ๕ ชง นายหงสควาญ ๓ ชง แลนายมนหมอ ๒ ชง นายตาควาญชง ๑ แลพระราชทานเสอผาแกทาวเพยกรมการ นอกนตามสมควร แลโปรดเกลาฯ ใหพระพศณเทพ รบราชการอย ณ กรงเทพฯ มนาคม พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชาการ โปรดใหจมนวไชยยทธเดชาคน (อม) (๑) เปนขาหลวงตรวจจดราชการเมองมหาสารคาม แลสวรรณภม แลโปรดใหทาวธรรมวาทราชบตรเมองกมลาไศรย แลทรงตงใหทาวสวอ วาทราชบตรเมองสองคอนดอนดง

แลใหราชบตรเมองอตปอ เปนอปฮาด ใหทาวสรยมาตยเปนราชวงษ ใหทาวสรนทรชมภ เปนราชบตรเมองอตปอ แลโปรดใหยายทวาการเมองชาณมารมณฑลซงไปตงอย ณ บานกระดาน มาตงอย ณ บานทายกขใหตรงตามกระแสตราพระราชสหซงโปรดเกลาฯ นน พระกนทรานรกษ ผวาราชการเมองกนทรารมย ขนเมองสงขะ ถงแกกรรมหลวงสนทรพทกษ ผบตรไดรกษาราชการบานเมองแทนตอไป ในปน เมองรตนบร กลาวโทษเมองสรนทร วาแยงชงเขตรแดน มทองตราโปรดกลาฯ วา เมอปมเมย จลศกราช ๑๒๔๔ หลวงจนดานรกษ บตรพระศรนครไชยเจาเมองรตนบรคนเกา กบขนหมนตวไพร ซงตงบานเรอนอย ณ บานหนองสนมแขวงเมองรตนบร รวม ๕๐๐ คนเศษ รองสมคไปขนเมองสรนทรๆ ไดรองขอหกโอนคนเหลานนตามทองตราประกาศเดม ซงอนญาตใหไดอยตามใจสมคนน แลตอมาเมองสรนทรไปขอตงบานหนองสนมเปนเมองสนมขนเมองสรนทร ไดมตราถงพระยามหาอำามาตย (หรน) ซงเปนขาหลวงหวเมองลาวกาวอยในเวลานนใหไตสวนแลว พระยามหาอำามาตย (หรน) จะไดไตสวนฤาประการใด กหาไดบอกมายงกรงเทพฯ ไม การกตดอยเพยงนน แลบานหนองสนมกยงมไดโปรดใหยกขนเมองสนทร กบรตนบรใหตกลงกนตอไป แลสวนคนซงอยในเขตรบานหนองสนมเทาใด กใหเปนคนสงกดขนอยกบเมองรตนบรตามเดม

------------------------------------------------

(1) พระพทกษนรากร ท– าวสรยวงษ ( บญม ) เจาเมองวาปประทม เปนนองพระเจรญราชเดช ( ฮง ) ทาวมหาพรหมเปนบตรพระยาขตยวงษา ( สลง ) นองตางมารดาของพระเจรญราชเดช ( ฮง ) ทกลาววาทาวมหาพรหมเปนบตรพระขตยวงษานน คลาดเคลอน ความจรงเปนบตรของพระยาขตยวงษา ( สลง )

(2) บานนาเลาทเปนชอเดมของเมองวาปประทมน มผบอกวาชอเตมคอ บานนาเลาบงบว เมองวาปประทมตอมายบเปนอำาเภอ ขนจงหวดมหาสารคาม

(๓) ทาวสรโย นามเดมวาเสอ บตรทาวโพธราช ทาวโพธราชเปนบตรของพระพชยสรยวงษ ( เจาโพนแพง ) ทาวสรโยหรอพระสนทรพพธ เปนผตงเมองโกสมพสย เดยวนเปนอำาเภอ ขนกบจงหวดมหาสารคาม

เรองเมองในมณฑลอดรและอส�น สมเดจ ฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และสมเดจ ฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพไดทรงมลายพระหตถโตตอบในหนงสอสาสนสมเดจ และทรงกลาวถงเมองในมณฑลอดรและอสานดงตอไปน

บานซนนามอน ปนง

วนท ๑๒ ธนวาคม พทธศกราช ๒๔๗๘ทล สมเดจกรมพระนรศ ฯ หมอมฉนไดรบลายพระหตถฉบบลงวนท ๗ ธนวาคม มความตรสถามมาในลายพระหตถนน ๓ ขอ หมอมฉนตองทลขอทเลา

เรองชอพระบางและชอ “ ตามพปณณยฑป ” เพอคนหาความรใหไดกอนจงจะทลอธบาย แตเรองชอเดมของเมองกมภวาป กบตำาแหนงแหงทตำาบลหนองบวลำาภนน หมอมฉนทราบพออธบายไดในจดหมายฉบบน เมองกมภวาปนนเดมชอวาบาน “ บงหมอ อยรมหนองหารตอนสด”ขางเหนอยกขนเปนเมองกมภวาปเมอในรชกาลท ๕ เรองตำาบลหนองบวลำาภนน เมอหมอมฉนขนไปตรวจราชการมณฑลอดร ไดสบถามวาอยทไหน เพราะเหนเปนทสำาคญมชอในพงศาวดาร เมอครงสมเดจพระมหาธรรมราชาธราชยกกองทพขนไปชวยพระเจาหงสาวดตกรงศรสตนาคนหต พาพระนเรศวรราชบตรไปดวย เมอไปถงหนองบวลำาภ พระนเรศวรไปประชวรออกทรพษ พระเจาหงสาวดจงอนญาตใหกองทพไทยกลบลงมา อกครงหนงในรชกาลท ๓ กรงรตนโกสนทร เมอเจาอนเวยงจนทนเปนกบฏยกกองทพลงมายดเมองนครราชสมา ครนรวาทในกรง ฯ เตรยมกองทพใหญจะยกขนไป จงถอยหนกลบไปตงรบทหนองบวลำาภ ไดรบกบกองทพไทยเปนสามารถ เมอหมอมฉนไปไดรบคำาชแจงทเมองอดรวาหนองบวลำาภนนคอ เมองกมทาสย ซงยกขนเปนเมองเมอในรชกาลท ๔ หมอมฉนกลบลงมากรงเทพ ฯ ไดมทองตราสงใหเปลยนชอเมองกมทาสย ซงลดลงเปนอำาเภออยในเวลานน กลบเรยกชอเดมวา “ อำาเภอหนองบวลำาภ ” ดเหมอนจะยงใชอยจนบดน การททานตรสถามถงชอเมองในมณฑลอดร เตอนใจใหหมอมฉนนกขนวาเรองตงเมองตาง ๆ ในมณฑลอดรและอสานเปนเรองสำาคญในพงศาวดารสวนหนง ซงมใครมใครรเหตการณ เปนแตรจกชอเมอง แตเดมหมอมฉนเองกไมทราบ ตอเมอไปตรวจราชการมณฑลอดรและอสานครงนน ไปถงไหนกไตถามเรองตำานาน และเรยกหนงสอเกาเชนทองบตรใบตราเอามาดไดความรหผง กลบมาถงกรงเทพ ฯ จงพยายามคนพงศาวดารประกอบ คดเรยบเรยงเปนเรองตำานาน

พมพไว แตพมพแยกกนอยหลายแหงเผอญหนงสอนนมอยกบหมอมฉนทปนง จงใหคดรวมเรองสงมาถวายกบจดหมายฉบบนแตยงขาดชอเมองทตงในรชกาลท ๕ แตกไมมกเมองนก หมอมฉนยงเรยกหนงสอทำาเนยบจากกรงเทพ ฯ เมอไดมาจะเขยนถวายตอไปใหบรบรณ

เรองตงเมองในมณฑลอดรและอส�น เดมเมอตอนปลายสมยกรงศรอยธยา เมองลาวทางรมลำานำาโขงมกรงศรสตนาคนหต อนตงเมองเวยงจนทนเปนราชธานเปนราชธานเปนอสระอยตอนกลาง เมองหลวงพระบางเปนอสระอยขางเหนอ เมองจำาปาศกดเปนอสระอยขางใต ฝายเมองทางดอนหางลำาแมนำาโขงเขามาเปนอาณาเขตเมองนครราชสมาของไทย เมอเสยกรงศรอยธยาแกพมาแลวไมชากรงศรสตนาคนหตกตองตกอยในอำานาจพมา ครนถงสมยกรงธนบรไทยกลบเปนอสระไดพระเจากรงศรสตนาคนหตกอยากเปนอสระบาง จงมาขอทอดทางไมตรกบพระเจากรงธนบร (มเรองแจงอยในหนงสอพระราชวจารณพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวพระราชทานพระบรมราชาธบายไวโดยพสดาร) และเมอสมยกรงธนบรนน ไทยไดอาณาเขตเมองจำาปาศกด กบเหลาเมองพวกเขมรปาดง มาเปนของไทย ครนอยมาพระเจาเวยงจนทนววาทกบขนนางผใหญคนหนงชอ พระวอ พระวอหนมาขอพงพระบารมอยในอาณาเขตไทย พระเจากรงธนบรโปรดใหตงภมลำาเนาอยทตำาบลดอนมดแดง (ใกลกบเมองอบลบดน) พระเจาเวยงจนทนบญสารบงอาจใหกองทพยกบกรกอาณาเขตไทยเขามาจบพระวอฆาเสย พระเจากรงธนบรจงใหยกกองทพขนไปปราบกรงศรสตนาคนหต พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก เมอยงดำารงพระยศเปนสมเดจเจาพระยามหากษตรยศกเสดจเปนจอมพลขนไปในครงนน ตไดเมองเวยงจนทนและหวเมองขนทงปวงมาเปนของไทย พระเจาเวยงจนทนบญสารหนไปไดแตตว พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกทรงเชญพระแกวมรกต พระบาง และ

กวาดตอนผคนชาวเมองเวยงจนทนลงมาเปนอนมาก ใหพวกชาวเวยงจนทนมาตงภมลำาเนาอยตามหวเมองชนในทถกพมากวาดตอนเอาราษฎรไปเสยจนรางอย คอเมองลพบร เมองสระบร เมองนครนายกและเมองฉะเชงเทรา เปนตน สวนพวกญาตวงศของพระเจาเวยงจนทนบญสารนนพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกทรงทำานบำารงไวเอง การทกองทพไทยยกขนไปตกรงศรสตนาคนหตครงนน พวกราษฎรเมองลาวทงชาวเวยงจนทนและชาวเมองอนพากนตนแตกหนขามแมนำาโขงไปซมซอนอยตามปาทใกลชายแดนญวนเปนอนมาก จนเกดมเมองทางนนขนหลายเมอง ในสมยครงตงกรงธนบรยงหาไดจดการปกครองเมองลาวใหเปนปกตไม ครนถงสมยกรงรตนโกสนทร ในรชกาลท ๑ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก โปรด ฯ ใหกลบตงเมองเวยงจนทนเปนประเทศราชขนกรงเทพ ฯ และทรงตงบตรพระเจาเวยงจนทนบญสารใหเปนเจานครเวยงจนทน เมองจำาปาศกดใหเปนประเทศราช สวนเมองลาวและเมองเขมรปาดงซงเคยขนเมองนครราชสมาอยแตกอน มพระราชประสงคจะตงหวเมองชนนอกใหเปนกำาลงของเมองนครราชสมา อยในระหวางแดนประเทศราชเวยงจนทนและนครจำาปาศกด จงโปรด ฯ ใหเกลยกลอมพวกพระยาในทองท ใหไปตงภมลำาเนาตามทซงสมควรจะบำารงใหเกดประโยชนได ใครพาสมครพรรคพวกไปอยเปนหลกแหลงจนเปนทประชมชนเกดขน ณ ทใด กไดปรด ฯ ใหตงทนนเปนเมองมอาณาเขตในการปกครอง ทรงตงผเปนหวหนาใหเปนพระยาหรอเปนพระทเจาเมอง และทรงตงญาตวงศซงไดชวยกน ทำานบำารงทองทนนเปนตำาแหนงอปราชวงศและราชบตรตามทำาเนยบยศซงนยมกนในเมองลาวแตกอนมา ใหเมองเหลานสงสวยสงของตาง ๆ อนหาไดงายในเมองนนมาใชราชการในกรงเทพ ฯ เปนหนาท การตงเมองชนนอกครงนนพวกทาวพระยาพากนนยมมผเขารบอาสามาก เพราะไดอสระแกตระกลของตน ใครไดเปนเจาเมองม

อาณาเขตนอย หรอวาเมอใครจะไดเปนเจาเมอง กพยายามเทยวเกลยกลอมราษฎรทอนใหมาตงภมลำาเนาในอาณาเขตเมองของตน เปนเหตใหไดพวกราษฎรซงหลบหนไปอยทางฝงซายแมนำาโขง เมอครงตเมองเวยงจนทนกลบคนมาเปนอนมาก หวเมองลาวชนนอกซงตงขนในรชกาลท ๑ (เดยวนอยในมณฑลอดร คอ)

1. ตงเมองขอนแกน ทบานกงบอน2. ตงเมองชนบท ทบานหนองแกว3. ตงเมองหนองหาร ทหนองหารนอย4. ตงเมองสกลนคร ทหนองหารใหญ5. ตงเมองนครพนม ทเมองโครตบรโบราณ (เดยวนอยใน

มณฑลนครราชสมา คอ)6. ตงเมองสวรรณภม ทบานดงทาวสาร7. ตงเมองกาฬสนธ ทบานทาแกงสำาโรง8. ตงเมองอบล ทบานแจละแม9. ตงเมองรตนบร ทบานกดหวาย10. ตงเมองไผทสง ทบานหมากเฟอง (เมองเขมรปาดง

เดยวนอยในมณฑลนครราชสมา คอ)11. ตงเมองขขนธ ทบานปราสาท๑๒.ตงเมองสรนทร ทบานคปะทาย12. ตงเมองสงคะ ทบานโคกอดจะ ตงเพมขนในรชกาลท

๒ (เดยวนอยในมณฑลนครราชสมา คอ)13. ตงเมองยโสธร ทบานสงทา14. ตงเมองเขมราฐ ทบานโคกกงพะเนยง

สวนเมองเวยงจนทนนน พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกทรงตงใหบตรพระเจาเวยงจนทนบญสาร เปนเจาเมอง

ตอกนมา ๓ คน คอ เจานนทเสน เจาอนทวงศ แลวเจาอนวงศ (ซงเรยกกนแตวาเจาอน) ไดครองเมองเมอตอนปลายรชกาลท ๑ เจาอนนนมชอเสยงวาเขมแขงในการศกสงคราม ไดเคยชวยรบพมามความชอบมาแตกอน ทงมความสวามภกดฝกฝายในกรงเทพ ฯ มาก จงเปนผทรงคนเคยสนทชดชอบพระราชอธยาศยในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยและพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว และในรชกาลนน เมอ พ.ศ.๒๓๖๒ เกดมพวกกบฏมาตไดเมองนครจำาปาศกด กองทพยกไปจากเมองนครราชสมาปราบพวกกบฏพายแพหนไป แตไมสามารถจบอายสาเกยดโงงหวหนาพวกกบฏได เจาอนจงอาสาแตงใหเจาราชบตร (โย) บตรของตน คมกองทพลงไปตดตามจบอายสาเกยดโงงสงเขามาถวายได และครงนนไมมตวเจานายเมองนครจำาปาศกดซงจะสามารถรกษาเมอง พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยทรงตงเจาราชบตร (โย) เปนเจาเมองนครจำาปาศกดเปนบำาเหนจความชอบ แตนนเจาอนกมอำานาจแผมาทางแมนำาโขงตอนใต ครนสนรชกาลท ๒ เมอเจาอนลงมาถวายพระเพลงศพ เชอวาตนเปนคนโปรดของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวมาแตกอนจงกราบบงคมทลขอพวกชาวเมองเวยงจนทนซงถกกวาดตอนลงมาเมอครงกรงธนบร จะเอากลบไปบานเมอง กคนพวกนนไดลงมาอยหวเมองชนในเกอบ ๕๐ ป คนทถกกวาดตอนยงเหลออยนอย มแตชนลกหลานทมาเกดหวเมองชนในเปนพน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวจงไมพระราชทานตามประสงค เจาอนกรสกอปยศและมความโทมนสนอยใจกลบขนไปบานเมอง ครงนนประจวบมเหตการณเกดขน ๒ อยาง อยางหนงคอญวนแผอาณาเขตขนมาไดในเมองเขมรเมอรชกาลท ๒ แลวคดจะแผอำานาจเขามาทางเมองลาวรมแมนำาโขงอกทางหนงใหมาเกลยกลอมเจาอน ๆ กเอาใจออกหางจากไทย หมายจะไปพงกำาลงญวน เพอจะเอาหวเมองลาวทงปวงเปนอาณาเขตของตน อกอยางหนงไทยเกดเกยงแยงกบองกฤษเรองเมองไทยมาแต

ปลายรชกาลท ๒ เมอแรกตงรชกาลท ๓ ทในกรงเทพ ฯ ไมไวใจองกฤษ เกรงจะยกทพเรอจเขามา ใหเตรยมปอมปราการปองกนปากนำาขาวจงลอไปถงเวยงจนทนวาองกฤษยกทพเรอมาตกรงเทพ ฯ เจาอนเหนไดทกกอการเปนกบฏขน เมอ พ.ศ.๒๓๙๖ การทเจาอนเปนกบฏครงนน ไมใชแตหมายตงแขงเมองเปนอสระเทานนคดกำาเรบถงจะลงมาตกรงเทพ ฯ เกบรบเอาทรพยสมบตและกวาดตอนผคนไปเปนเชลยดวยประมาทวาผทเคยชำานาญการสงครามมาแตกอนหมดตวไปเสยมากแลวและเชอวาทในกรงเทพ ฯ กบหวเมองชนในกำาลงตดรบพงกบองกฤษพะวาพะวงอย ความคดของเจาอนหมายจะลงมายดเอาเมองนครราชสมาเปนทมนสำาหรบบญชาการศก แตเกรงวาพวกหวเมองลาวชนนอกซงขนเมองนครราชสมาจะกดขวางใหชกชา เมอเจาอนเกณฑกองทพจงประกาศอางเหตวาไดรบตราสงจากกรงเทพ ฯ วาใหเกณฑกองทพลงไปชวยรบฝรง การทเปนกบฏรกนแตในพรรคพวกทรวมคด ใหบตรคนใหญซงเปนเจาราชวงศเปนนายทพหนา เจาอนเปนจอมพลยกมาจากเมองเวยงจนทนตรงลงมาเมองนครราชสมาทางหนง ใหเจาราชบตร (โย) ซงเปนเจาเมองนครจำาปาศกด ยกกองทพเขามาเมองนครราชสมาทางหวเมองเขมรปาดงอกทางหนง ใหเจาอปราช (ตสสะ) นองชายคมทพตามเจาอนลงมายดเอาหวเมองลาวชนนอกอกทพหนง เมอกองทพเจาอนลงมา พวกหวเมองลาวชนนอกสำาคญวาจะยกลงมาชวยกรงเทพ ฯ รบฝรง ดวยทราบอยวาเจาอนเปนคนโปรดปรานมาแตกอน ตางกสงเสบยงอาหารและจดการใหกองทพเวยงจนทนลงมาไดโดยมรเทาจนถงเมองนครราชสมา เผอญในเวลานนเจาพระยานครราชสมาและพระยาปลด ตองออกไปราชการอยทางชายพระราชอาณาเขต พวกกรมการพาซอตอนรบ พอเจาอนเขาตงอยเมองนครราชสมาไดกแสดงการเปนกบฏโดยออกหนา ใหเจาราชวงศยกกองทพหนาลงมายงเมองสระบร แตมาทราบวามไดมศกฝรงดงคำาเลอง

ลอ และทในกรงเทพ ฯ กำาลงเตรยมกองทพใหญจะยกขนไปปราบปราม พวกเวยงจนทนเหนไมสมหมาย กเปลยนความคดไปเกบรบทรพยและกวาดตอนผคนเมองนครราชสมาและเมองขนไปเปนเชลยแลวถอยกองทพกลบไป สวนหวเมองลาวชนนอกนนแตงใหพวกเจานายทาวพระยาลงมายดเมอง ถาใครไมยอมออนนอมกจบฆาเสย กองทพกรงเทพ ฯ ยกตามขนไป ๓ ทาง คอ กรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพ เสดจเปนจอมพลยกไปทางเมองนครราชสมาทางหนงเจาพระยาภธรทสมหนายก ยกขนไปทางเมองเพชรบรณ หลมศกดทางหนง เจาพระยาบดนทรเดชา (ตนสกลสงหเสน) เมอยงเปนทพระยาราชสภาวด ยกไปทางเมองนครจำาปาศกดทางหนง ใหปราบปรามพวกกบฏขนไปสมทบกนตเมองเวยงจนทน ไดรบพงกนหลายแหงหลายพก ในทสดจบไดตวเจาอน เจาอปราช และเจาราชบตร (โย) กบพรรคพวกเปนอนมาก เมอปราบกบฏเวยงจนทน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงพระราชปรารภความ ๒ ขอ คอ ขอ ๑ ญวนกำาลงหมายจะขยายอาณาเขตรแดนไทยเขามาทางตะวนออกเฉยงเหนอ ถาใหเมองเวยงจนทนเปนประเทศราชอย อาจจะเปนไสศกในภายหนา อกขอ ๑ พวกราษฎรชาวเมองลาวกำาลงระสำาระสายทอพยพหลบหนไปทางฝงซายแมนำาโขงกม ทเทยวซมซอนอยตามปาตามดงกมากมทงทเคยเปนพวกเจาอนทไดตอสพวกเจาอน เพอจะจดการปกครองพระราชอาณาเขตทางนนใหเรยบรอยตอไป จงโปรดเกลา ฯ ใหทำาลายเมองเวยงจนทนเสย ใหปรารภวามไดมประเทศราช และใหกวาดตอนพวกชาวเมองเวยงจนทนซงเคยเปนพรรคพวกเจาอนเขามาไวเสยตามหวเมองชนใน สวนหวเมองซงเคยขนเมองเวยงจนทนนนโปรด ฯ ใหเลอกสรรทาวพระยาตามหวเมองชนนอกซงซอตรงตงเปนเจาเมอง และใหพาสมครพรรคพวกไปปกครองเมองนน ๆ พวกทาวพระยาทไดเปนเจาเมองจงเกลยกลอมราษฎรทยง

เทยวกระจดพลดพรายอยตามททงปวง ทงทางฝงซายและฝงขวาแมนำาโขงกลบคนมาตงภมลำาเนาอยตามเมองนน ๆ ทาวพระยาบางคนกขอพระราชทานอนญาตตงเมองขนใหม เพอจะเกลยกลอมผคนใหมาตงภมลำาเนา พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวจงไดโปรด ฯ ใหตงเมองชนนอกขนทางนน เหมอนอยางเมอครงรชกาลท ๑ อก ๑๙ เมอง คอ

1. ตงบานหนองคาย เปนเมองหนองคาย2. ตงบานโพนแพง เปนเมองโพนพสย3. ตงบานปากนำาสงคราม เปนเมองไชยบร4. ตงบานภเวยง เปนเมองภเวยง5. ตงบานปากเหอง เปนเมองเชยงคาน6. ตงบานคางราย เปนเมองเรณนคร7. ตงบานเมองราม เปนเมองรามราช8. ตงบานนาลาดควาย เปนเมองอาทมาต9. ตงบานทามวง เปนเมองอากาศอำานวย10. ตงบานทาขอนยาง เปนเมองทาขอนยาง11. ตงบานแซงบาดาล เปนเมองแซงบาดาล12. ตงบานกดฉมนารายน เปนเมองกดฉมนารายน13. ตงบานชองนาง เปนเมองเสนางคนคม14. ตงบานดอนมะเกลอ เปนเมองลำาเนาหนองปรอ15. ตงบานชว เปนเมองอำานาจเจรญ16. ตงบานคำาแกว เปนเมองคำาเขอนแกว17. ตงบานสวยหาง เปนเมองสะเมยะ18. ตงบานทองคำาใหญ เปนเมองทองคำาใหญ19. ตงบานเซลำาเพา เปนเมองเซลำาเพา

ถงรชกาลท ๔ โปรด ฯ ใหตงเมองในมณฑลอดรและอสานตามแบบอยางครงรชกาลท ๓ ตอมาอกหลายเมอง คอ

1. ตงบานสระบว เปนเมองกมลาสย2. ตงบานกวางชโด เปนเมองพบลมงสาหาร3. ตงบานเวนชย เปนเมองมหาชนะชย4. ตงบานยกข เปนเมองชาณมานณฑล5. ตงบานสะพอ เปนเมองตระการพชผล6. ตงบานหนองบวลำาภ เปนเมองกมทาสย7. ตงบานหงสทอง เปนเมองธรคมหงสสถตย8. ตงบานหวยลำาแสน เปนเมองกนทราลกษ9. ตงบานอทมพร เปนเมองอทมพรพสย๑๐. ตงบานภหวา เปนเมองภวดลสอาง11. ตงบาน ตงบานกดลง เปนเมองวานรนวาส12. ตงบานโพธสวาง เปนเมองสวางดนแดน13. ตงบานทาทราย เปนเมองพาลกากรภม14. ตงบานปลาเปา เปนเมองวารชภม15. ตงบานทามวง เปนเมองอากาศอำานวย16. ตงบานลำาพน เปนเมองสหสขนธ17. ตงบานโปง เปนเมองพนมไพรแดนมฤค

เมอไดทำาเนยบชอเมองทตงในรชกาลท ๕ มา จงจะเขยนตอไปใหสนเรอง

เมองอากาศอำานวย ดเปนชอใหม เหนจะตงในรชกาลท ๔ หมอมฉนไดหนงสอบอกชอเมองทตงในรชกาลท ๕ มาแลว จงเขยนเรยงตอเปนตอนทายมากบจดหมาย

อธบ�ยชอเมองในมณฑลอดรและอส�น เมองทตงในรชกาลท ๕ ในทำาเนยบมณฑลอดรทไดมา ไมจะแจงวาตงบานอะไรเปนเมองใด และมชอเมองบางเมอง เชน เมองเลย เมองแกนทาว และเมองทาบอ เปนตน ดเปนชอเกากอนรชกาลท

๕ หมอมฉนไมมอะไรจะสอบ จงมไดเอาชอเมองทสงสยอยในบญชทถวายมา แตเมองทตงขนในมณฑลอสานมอธบายอยในหนงสอพงศาวดารมณฑลอสาน ทหมอมอมรวงศวจตรแตง จงรความไดละเอยด แตมจำานวนเมองมากกวาทหมอมฉนเขาใจอยแตกอนมาก

มณฑลอดร1. กสมาลมณฑล2. โพธไพศาล3. กมภวาป4. พรรณานคม5. จำาปาชนบท6. หนองสง7. พาลกากรภม8. รตนวาป9. มญจาคร

มณฑลอส�น10. ตงบานกดประไทย เปนเมองสขรภมพไสย11. ตงบานลำาดวน เปนเมองสรพนนคม12. ตงบานลำาพก เปนเมองกนทรารมย13. ตงบานดอนสำาโรง เปนเมองเกษตรวสย14. ตงบานกนทรา (ราง) เปนเมองกนทรวชย15. ตงบานโปง เปนเมองพนมไพรแดนมฤค16. ตงบานกกะโดน เปนเมองเกษตราวสย17. ตงบานหวยหนโก เปนเมองสพงภผา18. ตงบานเมองเสอ เปนเมองพยคฆภมพสย19. ตงบานบงโดน เปนเมองเสลภม

๒๐.ตงบานทายกข เปนเมองชาณมานมณฑล๒๑.ตงบานเผลา เปนเมองพนานคม๒๒.ตงบานนากอนจอ เปนเมองวารนชำาราบ๒๓.ตงบานเสาธง เปนเมองธวชบร

๒๔.ตงบานจาน เปนเมองมลปาโมกข ๒๕.ตงบานจนทาโล เปนเมองโดมประดษฐ ๒๖.ตงบานโนนหน เปนเมองราศไศล ๒๗.ตงบานท เปนเมองเกษมสมา ๒๘.ตงบานทพคาย เปนเมองชมพลบร ๒๙.ตงบานหงส เปนเมองจตรพกตรพมาน ๓๐.ตงบานนาเลา เปนเมองวาปประทม ๓๑.ตงบานวงทาหอขวาง เปนเมองโกสมพสย ๓๒.เปลยนชอเมองเซลำาเภา เปนเมองธาราบรรกษ แตเมองเซลำาเภากคงอย เปนแตแยกออกเปนเมองธาราบรรกษอกเมองหนงเมองตงสดทายในจลศกราช ๑๒๔๗ (พ.ศ.๒๔๒๘) วธตงเมองตาง ๆ ในมณฑลอดรและอสาน เมอรชกาลท ๑ และรชกาลท ๓ เปนรฏฐาภปาลโนบายอยางประเสรฐ เพราะเปนเวลาผคนแตกฉานซานเซนหนภยไปรวบรวมกนตงบานเมองอยทอนบาง เทยวซมซอนกระจดกระจายอยในปาบาง ทงบานเมองเปนทรางวางเปลาอยทวไป ถาใชกำาลงออกตดตามไลตอนผคนใหกลบมากคงยงตนเตน หรอมฉะนนกอาจจะตอสตองฆาฟนกน ทตงคนในทองถนเปนเจาเมองรางใหเทยวเกลยกลอมพาผคนมาเปนพลเมองไมตองใชอำานาจ อาจทำาไดดวยยนดดวยกนทกฝายกสำาเรจประโยชนตามมงหมาย เจาเมองไหนเกลยกลอมคนมาไดมากกไดทรพยเศษสวยและไดผคนสำาหรบอาศยใชสอยมากขน กเตมใจขวนขวายตงบานเมอง ฝายราษฎรทไป

เทยวหลบลเดอดรอนลำาบากอย เมอรวาบานเมองกลบเรยบรอยอยางเดมกยนดทจะกลบมาโดยมาก มเรองประหลาดทหมอมฉนไปทราบความในทองถนวา เดมราษฎรเมองทาอเทนกบเมองชยบรอนอยรมลำานำาโขงเขตตดตอกน อพยพหนไปอยทางฝงซายใกลแดนญวน พวกชาวเมองชยบรกลบมากอนเหนวา ทนาเมองทาอเทนดกพากนไปตงอยเมองทาอเทน เมอพวกชาวเมองทาอเทนกลบมาเหนบานเดมของตนกลบเปนของคนอนแลว กพากนไปตงอยทเมองชยบร ราษฎรกไขวเมองกนมาตงแตนน เมอเสรจศกเวยงจนทนบานเมองราบคาบมาแตในรชกาลท ๓ ถง ๒๐ ป ในระหวางนนผคนทแตกฉานกลบคนมาดวยการเกลยกลอม หรอโดยอำาเภอใจเกอบหมดแลว เหตทตงเมองกผนแปรไปเปนอยางอน คอ ใหราษฎรตงภมลำาเนากระจายกนออกไป ใหมไรนาททำามาหากนเกดมากขน เมองทตงตอนหลงจงมกแบงเขตเมองทตงมาแตกอนตงเมองขนของเมองนนเองบาง ขนกรงเทพ ฯ บาง ถงรชกาลท ๔ มเหตเกดขนอกอยางหนง เพราะผคนพลเมองมมากขน เจาเมองกบทาวพระยาแยงผคนทควบคมกน จงมกมทาวพระยาขอตงเมองขนใหมในทวาง เพอรวบรวมผคนของตนใหมทอยเปนหมหมวด แตเมอถงรชกาลท ๕ การขอตงเมอง กลายเปนอบายพวกทาวพระยาแยงอาณาเขตและผคนกนและกน เมอความจรงยงไมรถงกรงเทพ ฯ กปลอยใหตงตามเคยมาแตกอน ครนทรงทราบวาการตงเมองกลบเปนโทษ จงโปรด ฯ งดการนนแต พ.ศ.๒๔๒๘ มา ครนถงสมยจดมณฑลเทศาภบาลเอาเขตทองทสะดวกแกการปกครอง กำาหนดเปนเขตมณฑล จงหวด อำาเภอและตำาบล เมองตาง ๆ ทตงไวแตกอนเหลอเปนจงหวดอยมณฑลละไมกเมอง ทลดลงเปนอำาเภอและเปนตำาบล หรอทสดละลายไปเพราะเขตกดขวางกม แตเมอหมอมฉนวาการมหาดไทยถอเปนหลกอยางหนงวาจะรกษาชอเมองไวมใหสญเสย จงใหใชชออำาเภอ หรอแมเปนชอตำาบลในทำาเนยบทองท ๆ เคยเปนเขตเมองนน ๆ

บญชชอเมองมณฑลอสานในรชกาลท ๕ ซงทรงพระเมตตาโปรดคดประทานไปกบลายพระหตถนน กมชอเมองซำากนอก แตชอบานทยกขนเปนเมองนนไมซำากนคอเลข ๑๓ ตงบานดอนเสาโรงเปนเมองเกษตรวสย กบเลข ๑๖ ตงบานกกะโดนเปนเมองเกษตรวสยเหมอนกน ชอเมองตงใหมในมณฑลอดรและมณฑลอสานเมอรชกาลท ๔ และเมอตอนตนรชกาลท ๕ มมาก หวเมองบอกเขามาวาขอตงบานอะไรเปนเมอง อาลกษณกคดชอเมองเปนภาษามคธใหความตรงหรอใกลกบชอเดมของตำาบลทตงเมองนน บางทกไถลไปยกตวอยางดงตงกดลงเปนเมอง คำากดตามภาษาในพนเมองเขาหมายความวาลำานำาดวน (กดเปนคำาเดยวกบ มอกดตนกด) แตอาลกษณเขาใจวากฏทอย ขนานนามวาเมองวานรนวาส ดงนน เมอหมอมฉนขนไปมณฑลอดรในรชกาลท ๕ ตงใจไปสบถามถงตำาบลหนองบวลำาภทในเรองพงศาวดารวาสมเดจพระนเรศวร ฯ ไปประชวรเปนไขทรพษ และเปนดานทกองทพไทยไดรบกบชาวเวยงจนทนเมอรชกาลท ๓ แตแรกไมไดความวาอยทไหน จนไปพบพวกกรมการเมองหนองคายชนเกาเขาบอกวาเปนชอเดมของเมองกมทาศยหมอมฉนสงใหกลบใชชอเดมวา อำาเภอ“หนองบวลำาภ ” แตนนมา เรองตงเมองมชอตาง ๆ ในมณฑลอสาน หมอมอมรวงศเขาอตสาหพยายามสบไดความเขยนลงไวในเรองพงศาวดารทเขาแตงนาชมมาก

พระย�อดรธ�น (จตร จตตะยโศธร)เล�ชวประวต ต�มทลกหล�นช�วยโสธร รองขอ

............................................. เมอวนท ๒๕ มกราคม ๒๕๑๒ เวลา ๘.๐๐ น. ขาพเจา นายสนท ไตรยสทธไดไปเยยมคณตา (พระยาอดรธาน) ทบานเลขท ๒๓ ซอยราชวลลภ ถนนสทธสาร ทกคราวทไปเยยมทาน ทานไดกรณาเลาประวตของทานใหทราบ สดแลวแตการสนทนาในวนนน จกนำาใหทานเลาเรองอะไร แตไมตดตอกน วนน ขาพเจาเหนทานสบายแจมใสเหนเปนโอกาสด จงไดกราบเรยนทานวา กระผมและลกหลานชาวยโสธร มความปรารถนามานานแลว ทใครจะไดทราบประวตของคณตา โดยละเอยด แตไมกลาทจะรบกวน ถาคณตาจะกรณาให ไดทราบประวตของคณตา โดยละเอยด เปนเครองประดบสตปญญาและเปนแนวทาง ในการดำาเนนชวต ของบรรดาลกหลานทงหลาย กจะเปนพระคณอยางยง

คณตา ถาจะเปนประโยชนเชนกลาว แมแตนอย ตากยนดทจะเลาใหทราบแตตองมาเขยนเอง วนละเลกละนอย ตาจะเขยนเอง นอกจากหตาไมคอยดมอไมกไมเรวทนใจ เวลานตากมอายยางเขาป ๘๕ แลว ตาจะเลาตามความเปนจรง เทาทจำาไดความจรงประวตความเปนมาของตากไมมสารสำาคญอนใดนก นายสนท ฯ ขอบพระคณคณตามาก ประวตคณตายอมสำาคญแกลกหลานมากจะไดโปรดใหมาเขยนเวลาไหนทคณตาวาง คณตา. ตานะวางเสมอ เวลาสก ๓ โมงเชา เหนจะด นายสนท ฯ วนรงขน ขาพเจาไดไปกราบคณตา กราบขอใหคณตาเรมเลาเรองประวตของทาน วนละเลกวนละนอย ดงตอไปน คณตา. กอนทจะเรมเลาประวตของตา วาเปนมาอยางไร ตาขอเลาประวตวดศรธรรมาราม ใหทราบโดยสงเขปกอน วดนเดมมชอวา วดธรรมะหายโศรก ตอมาเปลยนชอเปน วดสวางโศรก ชอน ไดยนวา สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำารงราชานภาพเมอทรงดำารงตำาแหนงเสนาบดกระทรวงมหาดไทย คราวเสดจขนไปตรวจราชการภาคอสาน ป พ.ศ.๒๔๔๙ ไดประทานชอน ซงเปนชอทเหมาะสมดแลว เพราะแปลความหมายใหชด จากคำาวา ธรรมะหายโศรกนนเอง ตอมาจะดวยเหนเปนเกยรตหรอดวยเหตผลอยางอนใดไมทราบ วดนถกเปลยนชออก เปนวดศรธรรมารามในปจจบน ซงนาเสยดาย เพราะการเปลยนชอบอย ๆ นน แมแตชอตำาบลกอาจเสยผลในทางประวตศาสตรได อยางนอยกเสยอนสรณแหงความเคารพตอทานทเรมแรกสรางวดน คณตาเลาตอไปวา ยอนหลงไปจากนประมาณ ๑๐๐ ปเศษ มพระภกษ ๒ รป ชาวบานไผใหญ อำาเภออำานาจเจรญ จงหวดอบลราชธาน เขามาศกษาพระปรยตธรรมอย ณ สำานกสมเดจพระวนรต (ทบ พทธสร) วดโสมนสวหาร จงหวดพระนคร

พระภกษ ๒ รปนน รปหนงมฉายาวา เกตโร (เกต) อกรปหนงมฉายาวาคมภโร (ม) เลากนวา ทานเกตโรเครงครดในธรรมวนย ภายหลงตอมาเปนพระอปชฌายแหงคณะธรรมยตยโสธร มสมณศกดเปนพระครญาณวสทธคณ สวนทานคมภโรเปรองปราชญในทางปรยตธรรมมนสยสนก เมอทานทงสอง ศกษาเลาเรยนอย ณ สำานกวดโสมนสวหาร ๕- ๖ พรรษาแลว ทานทงสองน พรอมดวยพระภกษบางรป ไดกลบขนไปภาคอสาน มไดไปอยทบานไผใหญ ซงเปนถนฐานเดม แตไปพำานกอยเมองยโสธร ตงสำานกสงฆอย ณ ทซงเปนวดศรธรรมารามในบดน ทานทงสองชกชวนพระภกษสามเณรจากทอน ๆ กอตงเปนคณะธรรมยตขนเจรญรอยตามแบบวดโสมนสวหาร วดศรธรรมาราม (วดธรรมะหายโศรก) จงเปนวดแรกแหงคณะธรรมยต ในเมองยโสธร ซงเวลานมสาขาแยกไปตามอำาเภอตาง ๆ อกหลายแหง เลากนวาในพระภกษ ๒ รปทเปนหวหนาคณะคอทานเกตโรและทานคมภโรนน ตอมาประมาณ ๕-๖ ป ทานคมภโร ลาสกขาไปแตงงานกบหญงผหนงชออำาคา ในเมองยโสธรนนเอง ทานทง ๒ น คอ “ คณพอ ” และ “ คณแม ” ของตา นายสนท ฯ ขอบพระคณคณตา ทกรณาเลาประวตสวนตว และประวตสวนตวและประวตวดศรธรรมารามดวย ซงนอยคนทจะไดทราบเทาทคณตาเลาเกยวกบวดศรธรรมาราม แสดงวาวดศรธรรมาราม เปนรากฐานทตงแหงคณะธรรมยต ในเมองยโสธร และอำาเภอใกลเคยง ซงชาวยโสธร ควรจะไดทราบ และภาคภมใจประวตวดศรธรรมาราม ควรทชาวยโสธรจะไดเรยนรเปนสวนหนงตางหาก อาจตองมารบกวนคณตา ภายหลงอก

คณตา.ประวตวดศรธรรมารามไดเคยเหนฝายคณะสงฆทานพมพแจก พรอมกบประวตวดธรรมยตอน ๆ ในภาคอสานแลว จะหาอานไดงาย นายสนท ฯ ขอกราบรบกวน ทราบประวตคณตาตอไปอก คณแมเลาใหฟงวา คณพอแมลาสกขาแลว เวลาวางจากทำาไรไถนา คณพอกใชเวลาวาง สอนพระปรยตธรรมแกพระภกษสามเณรและเปนหวหนาในการทำาบญสนทรทานในเมองยโสธร เจาเมองกรมการในสมยนน พรอมกนยกยองแตงตงใหเปนทาวชยบณฑต ตามประเพณนยมพนเมองในเวลานน เมอคณแมแตงงานกบคณพอไดราวปเศษ ตาเกดเมอวนองคาร เดอน ๖ แรม ๘ คำา ปจอ จ.ศ.๑๒๘๔ ตรงกบวนท ๒๕ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๒๙ (คณแมบอกวาตาเกดเวลาควายเขาคอก) สงเกตระยะเวลาพระอาทตยตกในเดอนพฤษภาคม เหนจะราวยำาคำาเศษไมเกน ๔๐ นาท คณแมเลาวาเมอตาอายได ๔-๕ เดอน คณพอปวยหนก ญาตทางบานไผใหญมารบไปรกษาตวทบานไผใหญ คณแมพาตาตามไปดวย เวลานนตามอาย ๔-๕ เดอนเดนทางจากยโสธร ไปถงบานไผใหญ ใชเวลา ๓-๔ วน คณแมเลาวา ตองทนทกขทรมานไปในเกวยนจำาเพาะตากเกดปวยขนในเวลาเดนทางนนดวย หยกยาไมตองพดถง และทางไปมากทรกนดารไมเหมอนเวลาน มาคดดเวลานชวตของตาทตลอดรอดฝงพนปากเหยยวปากกามาได จนถงไดเลาประวตใหลกหลานฟงอยในขณะนกนบวาเปนบญหนกหนา คณแมเลาวา เมอญาตพนองมารบคณพอไปรกษาตวทบานไผใหญอยได ๒-๓ วนคณพอกถงแกกรรม เมอปลงศพคณพอ

แลวคณแมพาตากลบยโสธรเปนอนวาตามวาสนานอย ทแมไดเคยเหนคณพอ แตกจำาไมไดวารปรางหนาตาทานเปนอยางไรนคอชวตตอนแรกเกดของตา นายสนท ฯ หลานรสกสงสารคณตาทชวตของคณตาในตอนแรกตกอยในภาวะลำาบากมาก คณตา.คณแมเลาวา นบตงแตคณพอถงแกกรรมแลว ลวงมา ๓ ปเศษ คณแมแตงงานใหมมนองเกดอก ๓-๔ คน เมอตาอายได ๖-๗ ขวบภาระของตาในขณะนนกคอการเลยงนองและชวยคณแมทำามาหาเลยงชพตามประเพณในชนบท คณแมไปทำานากเลยงนองและดแลบาน ตกนำามาไวใหคณแมใช บางวนกเขาปาหาฟนชอนกงชอนปลา เกบผกตามรองนาในทใกล ๆ บานมาไวใหคณแม ทตงเมองยโสธรตงอยรมนำาชกจรงแตกนดารนำาทงนำาใชและนำารบประทานการไปหาบนำาแตละครงตองไปคอยอยทบอนำาเปนเวลานาน จนกวานำาจะไหลซมออกมาแลวตกขนทละนอย หาบนำามากวาจะถงบานกตองหยดพกกลางทางหลายพก ชวตของตาในเวลานนถาเทยบกบความเปนอยของลกหลานของตาในเวลาน กไกลกนฟากบดนทเดยว นายสนท ฯ ไดฟงชวประวตคณตาตอนน หลานรสกเศราใจมาก คณตา.ในปจจบนน ถาตาเดนทางไปตามชนบทโดยรถยนตและพกหยดพก ณ ทใดทหนงเมอเหนเดกชาวบานมาหอมลอมดรถสวมเสอบาง ไมสวมเสอบาง บางคนกอมนองดวยแขนขางหนง จงนองดวยแขนอกขางหนง แกมเปรอะดวยคราบนำามกถาเหนเดกคนใด อยในลกษณะอยางนในหมเดกเหลานน ในขณะนนถาตามอะไรเปนตนวาขนมหรอสตางค ตาจะใหเดกคนนนกอนเพอน ทงนเพราะตาระลกถง

สภาพของตาเองในอดต ซงเหมอนกบเดกคนนน น คอภาวะความเปนอยของตาในระหวางอาย ๗-๘ ขวบ นายสนท ฯ กระผมรสกสงสารคณตามาก ตอนนคณตาจะใหจดลงดวยหรอขอรบ คณตา.การระลกถงความเปนมาของตนในอดต ถาระลกในทางทถก จะเปนหลกอนหนงในหลายหลก ทจะชวยคำาจนในการดำาเนนชวตและรกษาฐานะใหมนคงอยได คนเรา แมรจกสงอนรอยแปดอยาง แตถาขาดความรจกตนเสยอยางเดยวกนบวาขาดหลกสำาคญในการดำาเนนชวต และถาถงกบลมตนดวยแลว สารพดแหงหายนะกจะคอยหาโอกาสเขาแทรกแซง เรองนเปนเรองละเอยดและสำาคญมาก เอาไวพดกนอกสวนหนงในเวลาวางจงจะเขาใจไดจดลงได นายสนท ฯ เปนพระคณอยางยงทคณตากรณาเลาประวตในตอนนใหหลานทราบ หลานขอกราบรบทราบดวยความเคารพ และจะพยายามมากราบศกษา “ การรจกตน ” เพอยดถอเปนทางปฏบตตอไป หลานกราบขอทราบการศกษาเลาเรยนของคณตาในระยะตอมา คณตา.เมอตามอายยางเขา ๘-๙ ขวบ นอง ๆ กโตพอทจะชวยคณแมไดแลวคณแมจงนำาไปฝากพระทวดศรธรรมาราม เชาไปเยนกลบตามประเพณศษยวดในเวลานน สมยนน ยงไมมโรงเรยนไดอาศยเลาเรยนตามวด วดเปนโรงเรยนทดทสดเปนอนวาจนอายยางเขา ๙ ขวบ ตายงไมเคยแตะตองกระดาดนสอเลย เมออยวดแลวกเรมศกษาเลาเรยนตามประเพณของวด เครองเขยนมกระดานดำายาวประมาณ ๑ เมตร กวาง ๒๐ เซนตเมตร เปนกระดานไมงวทใชไมงวกเพราะเปนไมทเบา ถาเวลานนมไมฉำาฉาอยาง

ทกวนนกคงใชไมฉำาฉา ถากและไสกบใหเกลยงหนาหนงใชเขมาละลายนำาทา ตากแดดหลาย ๆ หน จนตดแหงเปนสดำา เวลาเขยนใชดนสอขาวขดบรรทดยาวตามสวนของกระดานแลวเขยน ก.ข. ก. กา จนเตมกระดาน อานหลาย ๆ เทยวแลวลบดวยนำาเขมาตากแดดใหแหงพกใหญแลวนำามาเขยนอก มอเปรอะเป อนดำาดวยเขมาอยตลอดวน ไมเคยจบกระดาษดนสอเลย เรยนอยอยางนเกอบ ๒ ป พออานคำางาย ๆ ไดง ๆ ปลา ๆ เมออายยางเขาปท ๑๑ จงไดเรยนมลบทบรรพกจ อาจารยสอนใหทองและเขยนในกระดานดำานนเอง การศกษาในขณะนนนอกจากเรยนหนงสอแลว อาจารยสอนใหรจกสมมาคารวะอยางเขมงวดกวดขน ตอนเชากอนไปวดตองกราบคณแมกอน เมอไปถงวดตองกราบอาจารย เมอเรมเรยนตองกราบหนงสอและกระดานดวย ตอนเยนเมอจะกลบบานตองกราบอาจารยและกระดานอกครงหนง แลวจงเกบกระดานไวในทควร อยางมสมมาคารวะกลบมาถงบานตองกราบคณแมอก เมอมาคดดเวลานกแลเหนชดวา การสอนของวดในสมยนนนอกจากสอนใหรจกหนงสอง ๆ ปลา ๆ แลว ประโยชนอยางยงทไดรบ คอการสอนใหรจกสมมาคารวะปลกฝงลงในนสยของเดก อนเปนคณสมบตตดตวมา จนกระทงทกวนน แมการกราบกระดานนน จะมากไปสกหนอยแตนสยอนนกยงตดมา ตาไมกลาขามหนงสอ ไมวาชนดใดมาจนทกวนน บางครงจำาเปนตองขามกรสกไมสบายใจ ขอสำาคญ กคอวาการมสมมาคารวะนน เปนสวนหนงแหงคณสมบต สำาหรบวางตนใหเหมาะสมแกสงคม การวางตนใหเหมาะแกสงคมเปนหลกสำาคญหลกหนงในการดำาเนนชวต

เรองนกสำาคญไมนอยกวาการรจกตนดงทกลาวมาแลว ตองศกษาอกสวนหนงจงจะเขาใจ เอาไวพดกนเวลาอน นายสนท ฯ เปนพระคณอยางยง นอกจากเลาประวตสวนตวของคณตาแลวคณตายงกรณาใหคตเตอนใจอกดวย กระผมจะพยายามมากราบและศกษาสมมาคารวะอนเกยวแกสงคมอยางไร ในภายหลง คณตา.เมอคณตาอายยางเขาปท ๑๒ อาจารยจดการบวชใหเปนสามเณร เรยนสวดมนตไหวพระตามประเพณของวด และยงคงศกษามลบทบรรพกจตอไปดวยอก การศกษาขณะเปนสามเณรนนนอกจากสวดมนตไหวพระ ตามประเพณของวดแลว สงทฝงเปนนสยปจจยมาจนทกวนน คอการรกษาความสะอาดเพราะการรกษาความสะอาดกบเดกชนบทในเวลานน เกอบจะกลาวไดวาอยไกลกนคนละมมทเดยว กระโถนในพระอโบสถเมอถงเวรของตนตองขดใหเกลยงขนเงา ตมนำาลางเทากอนเขาพระอโบสถตองเชดถใหสะอาด และตกนำาใสไวใหเตม สงทจำาไดแนนอนและตดใจมาจนถงทกวนนคอการรกษาความสะอาดทกฏอาจารย บนไดทจะขนกฏตองมตมนำาลางเทาและผาเชดเทา วางไวเปนระเบยบเรยบรอยเสมอจะขาดไมได ผาเชดเทานนเมออาจารยหรอผอนเชดแลว ตองคอยระวงรกษาพบไวใหเรยบรอยตามเดม ถาจะเทยบเวลานกดเปนเรองธรรมดาแตเมอระลกถงครงกระโนน กรณยกจเชนน เปนการปลกฝงใหรจกรกษาความสะอาด ลงในสวนลกแหงจตใจของเดกทตดเปนนสยปจจยมาจนถงทกวนนการเลาเรยนหนงสอของตาในครงกระโนน ถาจะวา กไมเปนโลเปนภาย แตในขณะเดยวกนกไดกำาไรในทางจตใจอยางหาคามได

ความสะอาด ซงหมายถงความเปนระเบยบเรยบรอยดวย ยอมอำานวยประโยชนทงในทางสขภาพและสงคม และถาความสะอาดนนงอกงามเขาไปถงจตใจดวย กจะเปนคณคาอยางสงในชวต

คณตาเลาตอไปวา ตาบวชเปนเณรอยราว ๒ ป ในเวลาทเปนสามเณรอยน อาจารยไปจงหวดอบลราชธานเพอการไปศกษาเลาเรยนพระปรยตธรรมของทานและไดนำาตาไปดวย ทานไดจดใหตาเขาเรยนบาลล ไวยากรณทโรงเรยนวดสปฏน

เวลานน กำาลงเรมจดการศกษาในมณฑลหวเมองใหมๆ โดยพระคณเจาพระอบาลคณปมาจารย (สรจนโท จนทร) เมอยงเปนพระญาณรกขต เปนเจาคณะมณฑลตาศกษาอยปเศษ สอบบาลไวยากรณได เวลาอยอบล ฯ อาจารยพาไปพกอยทสำานกวดกรรตน วดกรรตนตงอยหางจากวดสปฏนราว ๓ ก.ม. เวลานเลกไปแลว เมอฉนเพลแลว ตองรบเดนทางจากวดกรรตนมาวดสปฏน การเรยนเรมตงแตบาย ๑ โมง เลกบาย ๔ โมง ทางไปมาระหวางวดกรรตนกบวดสปฏน ผานใกล ๆ หนากองบญชาการตางพระองค ตอนขากลบจากวดสปฏนเวลาบาย ๔ โมง ตรงกบเวลาทขาราชการออกจากกองบญชาการกลบบาน มขนนางผหนงซงเผอญสวนทางกนแทบทกวน ขนนางผนแตงตวนงผามวงสวมถงนองรองเทา สวมหมวก กนรม ความรสกของตาในขณะนน รสกวาภาคภมหรหราสวยงามจรง ๆ วนหนงตาพดกบอาจารยวาแหม เจาคณผนสวยมาก อาจารยบอกวานนชอขนมหาวชย เปนชาวบานไผใหญ บวชเปนมหาอยกรงเทพ ฯ แลวสกออกมารบราชการถาแกอยากเปนขนนางกเรยนใหไดเปนมหาซ คำาพดของอาจารยนเปนคำาแรกททำาใหตานกอยากเปนขนนาง

ตอมาอาจารยพากลบจากอบล ฯ มาอยวดศรธรรมารามตามเดม ขณะนนตามอายยางเขา ๑๗ ปเศษแลว สนใจในความเปนหนม จงลาสก เมอสกออกมาแลวคณลงของตาหลวงยศรามฤทธ (ตา เนตโพธ) เปนกรรมการเมองยโสธรผหนง ไดเอาตาไปอยเปนเสมยนดวย ซงความรสกในเวลานนกรสกวาโกเกอย เมอยโสธรเวลานนแบงเปนหลายอำาเภอ คณลงของตาเปนนายอำาเภอผหนง การปฏบตราชการงานเมอง เวลาบายนายอำาเภอตาง ๆ ไปรวมกนเปนหม ๆ อยตามมมศาลากลาง อำาเภอไหนมธรการงานอะไรกวากนทศาลากลางนนเอง มขาหลวงประจำาเมองเปนประธาน เวลานนจำาไดวา ร.ท. สอน ตอมาไดรบบรรดาศกดเปนขนราญอรพล เปนขาหลวงประจำาเมอง ศาลากลางตงอยใกลทพกขาหลวงประจำาเมอง ตายงจำาไดตดตามมาจนทกวนน บางวนเหนขาหลวงนงโสรงมานงศาลากลาง ผาขาวมาพาดไหล ไมสวมเสอ รปรางอวนใหญ เสยงดงเหนกรมการเมองเกรงกลวกนมาก การปกครองยงใชจารตนครบาล การพจารณาคดทราษฎรรองทกขกตางอำาเภอตางทำาเปนกลม ๆ อยตามมมศาลากลางนนเอง พอไดคาฤชาธรรมเนยมมาเลยงสรากนวนหนง ๆ ตาไดเหนการลงโทษผตองหา ดวยจารตนครบาล ดวยวธทรมานตาง ๆ เกดความสงสารสลดใจ จนไมอยากเปนเสมยนอยตอไป แตในเวลานนไมเคยคดวาจะไปไหนและจะแกไขอยางไร ตอมาทางการไดเรมตงโรงเรยนสอนภาษาไทยขนตามจงหวดตาง ๆ เวลานนหาครยาก ตาอยในจำาพวกผอานออกเขยนไดง ๆ ปลา ๆ ทเมองยโสธรเรมตงโรงเรยนขนในบรเวณทพกขาหลวงประจำาเมอง

ขาหลวงใหลงมาบอกตาวาจะใหตาเปนครทโรงเรยนทตงขนใหมและบอกมาดวยวา ถาตาไมรบจะตองเสยสวย ๔ บาท ตาจำาเปนตองรบเปนครคนแรกทเมองยโสธรไมมเงนเดอน เปนแตยกเวนไมตองเสยสวย ๔ บาท หนงสอทใชสอนกมลบทบรรพกจและกระดานดำานนเอง นายสนท ฯ นบวาคณตาโชคดไดเปนครคนแรกในเมองยโสธร เหนจะเปนอยนาน คณตา.โชคดอะไรถาไมเปนครจะตองเสยสวย ๔ บาท ถาไมมเงนเสยสวยจะถกบงคบใหใชงานหลวง ๑๕ วน ในปทเปนครนนเอง จะเปน พ.ศ.เทาไรจำาไมได ตาอายยางเขา ๑๘ ปแลวถาจะคดเทยบเอา ๑๗ ปลบ ๘๔ ซงขณะน พ.ศ.๒๕๑๒ จะเปน พ.ศ.๒๔๔๕ คอราว ๖๗ ปลวงมาแลว ในปนนเมอออกพรรษาแลว มพระจากอบล ๒ รป เดนทางมาทยโสธรมาพกอยทวดศรธรรมาราม ทานจะเดนไปกรงเทพ ฯ อาจารยจงเรยกตาไปพบบอกวา แกจะเปนครอยอยางน เงนเดอนกไมไดถาแกอยากเปนขนนาง แกตองลงไปเรยนหนงสอทกรงเทพ ฯ ใหไดเปนมหาเหมอนอยางขนมหาวชย เปนครงทสองทอาจารยพดถงขนมหาวชย และตวเองกคดอยากจะเปนขนนางอยในใจ จงตกลงใจทจะเดนทางไปกรงเทพ ฯ กบพระ ๒ รปนน ทง ๆ ทเวลานนเปนเวลากำาลงหนมตะกอ อยในวยทสนใจในเรองรก ๆ ใคร ๆ แตกตกลงตามทอาจารยแนะนำาโดยงาย จงกราบลาคณแม คณแมกอนญาตและใหเงน ๘ บาทตดตวมา จำาไดวา คณแมหาถงยามกลาให ๑ ถง ใสเสอผา ๒-๓ ชน พอไดผลดเปลยนกน เดนทางมากบพระไดอาศยรบประทานอาหารทเหลอจากพระฉน บางเวลากอม บางเวลากไมอม แลวแตโชคท

พระทานจะบณฑบาตได ถาวนไหนไปพกวดทชาวบานกำาลงทำาบญกเปนโชคดไดรบความอมหนำาสำาราญ เดนทางจากยโสธรราว ๗-๘ วน จงถงนครราชสมา พกอยนครราชสมา ๒ คนจงเดนทางเขากรงเทพ ฯ เวลานนรถไฟจากนครราชสมาถงกรงเทพ ฯ คาโดยสาร ๖ บาท เงนทคณแมใหมา ๘ บาทนน ตงใจจะเกบไวเปนคาโดยสารรถไฟ แตเมอเดนทางจากยโสธรมานครราชสมาเปนเวลาหลายวน บางวนรสกหวโหยเปนกำาลง จงไดแบงซอขนมรบประทานวนละเลกละนอย หมดไป ๓ บาท เหลอเพยง ๕ บาท เมอมเงนไมครบ ๖ บาททจะเสยคาโดยสารรถไฟ จงจำาเปนตองเรยนอาจารยใหทานทราบ ขอลาอาจารยอยหางานรบจางทโคราช ใหไดเงนพอเสยคารถไฟแลว จงจะตามอาจารยมาภายหลง เผอญเวลานนมคฤหบดผหนงมาสนทนาอยกบอาจารย รสกสงสารจงใหเงน ๑ บาทครบ ๖ บาท เปนคาโดยสารรถไฟ นบวาเปนพระคณอนยงใหญ ยงระลกถงพระคณ และไมลมมาจนกระทงทกวนน เสยดายทไมไดจำาชอไว จะไดสอบถามหาลกหลานเพอใหปฏบตการตามสมควร เมอเดนทางถงกรงเทพ ฯ อาจารยทมาดวยทานนำาไปฝากทวดโสมนสวหารตามทอาจารยทยโสธรสงไว วดโสมนสวหาร เปนวดทคณพอเคยศกษาเลาเรยนอย ดงทกลาวมาแลวขางตน ทวดโสมนสวหารเวลานน มพระเปรยญชาวอสานอยรปหนง ชอทานอาจารยมหาทองเปนชาวกาฬสนธอาจารยทมาดวย จงฝากใหอยกบทานมหาทอง วดโสมนสวหารเปนวดสมถะ การศกษาเลาเรยนของวดในเวลานนไมมอะไร ทานจางคฤหสถชออาจารยมหาวงศ เปนครสอนพระปรยตธรรม มพระเลาเรยนอย ๒-๓ รป อยางหงอยเหงาเตมท

ตาอยากเขาโรงเรยน เรยนภาษาไทยกบเขาบางกเขาไมได เพราะไมมเงนซอหนงสอ และเครองแตงกาย จงจำาเปนตองเปนศษยวดอย โดยไมไดศกษาเลาเรยนอะไร ทใกล ๆ วดโสมนสวหารคนละฝงคลอง เวลานนมตลาดอยแหงหนงชอวาตลาดนางเลง ตลาดแหงนนอกจากขายอาหารเครองบรโภค เวลากลางคนยงมการเลนเพลงฉอย เรยกวาเพลงยายแจม ขอใหหลานคดดวาเวลานนตามอาย ๑๘ ปแลว ไมไดศกษาเลาเรยนอยางใดเปนหลกฐาน อยวาง ๆ เวลากลางคนเมออาจารยจำาวดแลว แอบวายนำาขามคลองหนไปฟงเพลงยายแจมทกคน ทตลาดนางเลงเวลานน มโรงบอนเลนโปกำาอยในตลาดนนดวย เมอตาดเขาแทงโปกำาอยหลาย ๆ วน กนกอยากลองด วนหนงมอฐอยในกระเปาราว ๗-๘ อฐ จงลองแทงโปกำาด เผอญมโชคดไดเงนบาทกวา วนตอ ๆ มากลองแทงโปกำาอยอก ไดบางเสยบางจนหมดตว ถงกบจำานำาผามวงหางกะรอกเกา ๆ ผนหนงทคณแมใหมา ไดเงนราว ๓-๔ บาท ไมชาเงน ๓-๔ บาท โปกำากกนเกลยงไปอก ไมรวาจะทำาอะไร อาจารยจงนำาไปฝากใหฟงพระภกษสามเณรเรยนพระปรยตธรรม ทอาจารยมหาวงศสอนอยทกวน ตนเองไมไดเรยนเปนแตนงฟง ขอใหหลานนกดถาเวลานน คณะจกโกแพรอยอยางทกวนน ตาอาจเปนสมาชกจกโกดวยผหนง ลวงเวลามาประมาณ ๑ ปเศษ จะเปนโดยบงเอญหรอเทพยดาบนดาล อยางไรไมทราบ ทานอาจารยมหาทองมลกศษย ๒ คน รนราวคราวเดยวกบชอนายไว เปนชาวบางซอ เขาเขาโรงเรยนภาษาไทย ตาฟงพระเรยนพระปรยตธรรม

วนหนงนายไวกบตาทะเลาะกน นายไวใชคำาพาดพงถงชาตภม ซงทำาใหตาบนดาลโทสะทจะอดกลน จงตอยตกนเปนการใหญ ไดแผลคนละเลกละนอยทงสองฝาย นายไวไปฟองอาจารยมหาทอง วาตาใชคำาพดหยาบคายถงบดามารดาของเขาอาจารยเรยกไปถาม ตารบวาไดใชคำาหยาบคายถงบดามารดาของเขาอาจารยเรยกไปถาม ตารบวาไดใชคำาหยาบถงพอแมเขาจรง นายไวกดาถงพอแมผมเหมอนกน นายไววาเราดาเขากอน เขาจงดาตอบ อาจารยตดสนวาเราผดเพราะใชคำาหยาบถงพอแมเขากอน ทานไดหามแลวไมใหใชคำาหยาบถงพอแมกน แกอยไมไดขนคำาสงฉนแกตองไปจากฉน อยกบฉนไมได เวลานนตาอาย ๑๘ ปกวาแลว กคดวาทานคงไมไลจรง เพราะเปนการทะเลาะววาทกนตามธรรมดา จงทำาหนาทปฏบตทานอยตามเดมจนครบ ๗ วน ทานยงไลอยอกจำาเปนตองไป เวลานนนบวาเปนเวลาทตาทกขโศกและเศราใจมากในชวต เพราะยงไมคนเคยกรงเทพ ฯ ไมรจะไปอยทไหนเงนทองผาผอนโปกำากกนเกอบหมด ทชำาใจมากกคอคววาทแสดงอาการเยยหยนทไดชยชนะ บางเวลาถงกบนงกอดเขานำาตาไหล ไดทราบวาทวดบวรนเวศ ฯ มพระชาวยโสธรอยรปหนงจงไปสบด กไดพบทานมหาอนทรชาวยโสธรดวยกน จงไดเลาเรองราวใหทานทราบและขอมาอยดวย ทานกยนดรบ ในเยนวนนนเอง ตาแบกหบระฆง (หบไมสกเวลาไขกญแจดงกรง ๆ เหมอนระฆง) บรรจผา ๒-๓ ชนทเหลอจากจำานำาออกจากวดโสมนสวหาร แบกหบเดนลดเลาะตามสวน ตรงไปสะพานผานฟาลลาศ ซงเวลานนเปนสะพานไม เดนเลยบกำาแพงพระนครไปวดบวรนเวศ ฯ ไปอยกบทานมหาอนทร ชาวยโสธรดวยกน

นายสนท ฯ รสกวาคณตาลำาบากมาก ไหนทจะเดนทางจากยโสธรมาถงกรงเทพ ฯ ดวยความลำาบากตรากตรำา มาอยวดโสมนสวหารกถกอาจารยไลอก กระผมรสกสงสารคณตามาก คณตา.เปนความจรงเมอยงเลกตาลำาบากมาก ทงการศกษาเลาเรยนกไมมจดหมายอะไร แตความลำาบากเมอยงเลกนนใหคณมากแกตาในเวลาตอมา กลาวคอรจกอดทนและบากบน ภายหลงเมอตารบราชการปกครองมหนาทบำาบดทกขบำารงสขประชาชน การระลกถงความเปนมาในอดตของตน เตอนใจใหแลเหนสขทกขแลเขาถงจตใจประชาชน ซงตาถอวาเปนขอสำาคญในกรณยกจอนเปนหนาท แลเปนกำาไรทไดจากชวประวตตอนน ตาอาศยอยกบทานมหาอนทรทวดบวรนเวศ ฯ เกอบป โดยไมไดเลาเรยนอะไรเลย จนอายยางเขาปท ๑๙ แลว เวลานนทวดบวรนเวศ ฯ สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรสทรงสอนพระปรยตธรรมแกพระภกษสามเณร ดวยพระองคเองทชนลางแหงพระตำาหนกทประทบ มพระภกษสามเณรทวดบวรนเวศ ฯ เอง และพระภกษสามเณรจากวดตาง ๆ มารวมเรยนอย วนหนงประมาณ ๔๐-๕๐ รป เมอตาอยเปลา ๆ ทานมหาอนทรใหไปฟงพระภกษสามเณรเรยนพระปรยตธรรม มานกดเวลานอตภาพของตาเวลานน คงขมกขมอมเตมท เพราะเสอผาทจะผลดเปลยนกแทบไมม เวลาทสมเดจพระมหาสมณเจา ฯ ทรงสอนพระปรยตธรรม ตาแอบนงฟงอยขางบนไดพระตำาหนก หางจากทประทบมาก และมพระภกษสามเณรนงบง จนเกอบจะไมทอดพระเนตรเหน ฟงอยอยางนนราว ๕-๖ เดอน วนหนงสมเดจพระสมณเจา ฯ ทอดพระเนตรเหนทรงมรบสงถามวา นนเดกมาจากไหน พระมหาอนทรกราบทลวาเดกอาศยอยกบขาพระพทธเจา แลวรบสงตอ

ไปวาถามนชอบเรยนทางวด กบวชใหมนเสยซแกไมมผาไตรมาเบกไปจากฉน ตอจากนนราวเดอนเศษ โดยพระกรณาธคณแหงสมเดจพระมหาสมณเจา ฯ ตากไดบวชเปนสามเณร เมอบวชเปนสามเณรแลว กไดมโอกาสเขาไปนงฟงการสอนพระปรยตธรรม รวมกบพระภกษสามเณรอน ๆ เปนแตนงฟง ไมเคยเรยนโดยตรงดวยตนเอง ตอมาเมอมการสอบพระปรยตธรรมทวดพระศรรตนศาสดาราม ตาไดมโอกาสเขาสอบดวย และสอบไดเปนเปรยญ ๓ ประโยค คงศกษาเลาเรยนตอมา ทวดบวรนเวศวหารกเหมอนกบวดอน ๆ เมอจวนเขาพรรษามผอปสมบทเปนพระภกษสามเณรมาก เปนประเพณทว ๆ ไป แตวดบวรนเวศ ฯ ผอปสมบทโดยมากเปนขาราชการและเจานาย ในปนนมสมเดจพระเจาลกยาเธอในรชกาลท ๕ คอ สมเดจเจาฟาอษฎางคเดชาวธ กรมหลวงนครราชสมา ทรงบรรพชาเปนสามเณร นอกนนยงมหมอมเจาและเจานายอน ๆ ทบวชเปนสามเณร เปนธรรมเนยมวดบวรนเวศ ฯ เวลาเขาพรรษามการสอนธรรมะ ดวยวธทออกหวขอธรรมภาษตใหไปแตงบรรยายความเขาใจ เรยกวาแตงกระทธรรมมาอานเสนอตอคณะกรรมการ ผทไดรบกระทธรรมเมอเรยงความเสรจแลว กนำามาอานเสนอในทประชมอาทตยละครง แบงเปนพระภกษพวกหนง สามเณรพวกหนง ตาอยในพวกสามเณรการตดสนของคณะกรรมการ ตากบทลหมอมอษฎางค โดยมากผลดกนไดท ๑ วนหนงสมเดจพระมหาสมณเจา ฯ เสดจกลบจากสวดมนตในงานพระราชพธในพระบรมมหาราชวง วนนนเปนเวรของตา อยเวรปฏบตทพระตำาหนก พอเสดจมาถงตาถวายนำาลางพระบาทแลว

รบสงกบตาวา น , เณรจตร, ชอแกดงถงพระพทธเจาหลวงแลวนะ วาเปนคแขงขนแตงกระทธรรมกบทลกระหมอม มาคดดเวลาน การแตงกระทธรรมเวลานน กแตงอยางความคดเดกบานนอกสำาเนยงอานกคงเปนอยางสำาเนยงกรงเทพ ฯ – ภาคอสาน ตอมาอกปหนงตาสอบปรยตธรรมไดอกประโยคหนง เปน ๔ ประโยค และคงศกษาเลาเรยนตอมา เมอป พ.ศ.๒๔๔๗ พระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๖ เมอยงทรงดำารงตำาแหนงรชทายาท ทรงผนวชตายงเปนสามเณร สมเดจพระมหาสมณเจา ฯ โปรดใหตาเขาเฝาถวายตว ตอมาเมอตาอายครบอปสมบท พระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๖ เมอดำารงตำาแหนงรชทายาท ทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ เปนเจาภาพ เสดจมาประทานผาไตร ในพระอโบสถบวรนเวศ ฯ เปนพระมหากรณาธคณลนเกลา ฯ หาทสดมได เมออปสมบทแลว ตาสอบไดประโยค ๕-๖ โดยลำาดบ ลวงมาเมอตาอปสมบทได ๔ พรรษา วนหนง เมอสวดมนตไหวพระ ณ พระอโบสถเสรจแลว สมเดจพระมหาสมณเจา ฯ มรบสงกบพระภกษสามเณรทงหลายวา เวลานฉนมภาระทตองทำามาก วดเรามพระเปรยญหลายรป เปรยญเอกกม เปรยญโทกม ภกษสามเณรรปใด สมครจะเรยนกบใคร กใหเลอกเรยนไดตามใจสมคร จวนเวลาสอบฉนจะชวยซกซอมให เวลานนวดบวรนเวศ ฯ มพระเปรยญเอก ๒-๓ รป ตาอยในชนเปรยญโทและเปนพระหนมเพยง ๔ พรรษา พระภกษสามเณรกเลอกเรยนกนตามใจสมคร ทมาเรยนกบตาม ๒-๓ รป ตอมาอกไมถงปพระภกษสามเณรนกเรยนทงหลายมารวมเรยนทตาหมดสมเดจพระมหาสมณเจา ฯ ทรงทราบ ทรงมรบสง

ชมเชยและพระราชทานตำาหนกเกาทงหลงทตาเคยไปนงแอบบนได ฟงการสอนพระปรยตธรรมเมอ ๕ ปกอน ดงทกลาวมาแลวใหเปนโรงเรยน ทรงมอบใหตาเปนครผเดยว การเปดโรงเรยนไดโปรดใหมพธจดการฉลอง โดยนมนตพระเถรานเถระในกรงเทพ ฯ หลายรป มาสวดมนตฉนเพล ซงนบวาเปนพระกรณาธคณอยางยง เมอมาคดดภายหลงกแลไมเหนวาดวยความบนดาลอนใด เดกบานนอกทถกไลจากวดโสมนสวหาร หมดเนอหมดตว ไปอาศยอยวดบวรนเวศ ฯ ตอมาไมชาไดเปนครอยในวดนน และไดประทานพระตำาหนกซงเคยไปนงแอบบนได ฟงการสอนพระปรยตธรรมอยเมอ ๕-๖ ปกอนเปนโรงเรยน วนหนงสมเดจพระมหาสมณเจา ฯ ไดประทานพรพเศษแกตาในทามกลางพระภกษสามเณร เมอสวดมนตเสรจแลววา พระมหาจตรเปนผทแบงเบาภาระไปจากฉนในการสอนพระปรยตธรรมแกพระภกษสามเณร ไมใชแตวดบวรนเวศ ฯ แมวดอน ๆ กมาเรยนดวย นบวาไดทำาหนาทในทางพระศาสนาตามสมควร กจการงานของวด ทมอาณตตองระดมพระภกษมาชวยกนปฏบต สำาหรบพระมหาจตร แลวแตสมครใจ เปนพระกรณาธคณลนเกลา ฯ แมเปนเรองเลก ตากถอวาเปนเกยรตอยางสงการสอนพระปรยตธรรม ไดประทานนตยภตรวนละ ๑ บาท โดยถอบญชเรยกชอเปนหลก ตาคงเปนครสอนพระปรยตธรรมตอมา โดยมไดสอบประโยค ๗-๘-๙ ตอ เมอตาอปสมบทได ๔ พรรษาเวลานนเปลยนรชกาล สมเดจพระพทธเจาหลวงสวรรคต พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลา ฯ เสดจขนเสวยราชย เปนธรรมเนยมแตโบราณมา เมอพระเจาแผนดนเสดจขนทรงราชยใหมกมของประดบพระบารม เชนชางเผอกเปนตน เวลานน

จงหวดนครสวรรคจบไดชางเผอก ลงเผอก และกาเผอก ประดบพระบารม เจานายหลายพระองคเสดจขนไปชมชางเผอก ลงเผอก และกาเผอก ทนครสวรรค สมเดจพระสมณเจา ฯ กเสดจขนไปดวย ตาตามเสดจในฐานะเลขานการ วนหนงในขณะทเจานายประชมทอดพระเนตรสงเผอกทงหลายเหลานนอยนกไดวามพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระนเรศรวรฤทธ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำารงราชานภาพ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระสวสดวตนวศษฏ ฯลฯ สมเดจพระมหาสมณเจา ฯ ผนพระพกตรมารบสงกบตาวา “ นแน มหาจตร, รชกาลนเครองประดบพระบารม ชางเผอก ลงเผอก กาเผอก กไดแลว ยงขาดแตพระเผอกเจานายเหนพรอมกนวา แกควรจะเปนพระเผอกสำาหรบรชกาลน ” เมอตาไดฟงรบสงอยางนน รสกตกใจ จงไดแตกมหนานงอย ตาไมอยากจะบอกขอความน เพราะรสกวาเปนการเกนวาสนา แตกเปนความจรง ตาคงทำาหนาทเปนครสอนพระปรยตธรรมตอมา สมเดจพระมหาสมณเจา ฯ ไดรบสงหลายหนใหตาสอบพระปรยตธรรมประโยค ๗-๘-๙ รบสงวาจะทรงสอนเอง ทกครงตากไดแตนงนงฟงรบสงอย เมอยางเขาพรรษาท ๕ ตาคดอยากจะลาสกขา ดวยตงใจจะเรยนกฎหมายเพราะมเนตบณฑตหลายคนทไปบวชและรจกคนเคยกน แตไมกลากราบทล เพราะอาลยในพระกรณาธคณเปนอยางยง ในทสดเมออารมณทอยากสกเราใจหนกขน จงไดตดสนใจเขากราบทลลาสกขา เหนพระองคทรงนงอยเปนครตารสกใจหาย ในทสดกรบสงขนวาการลาสกขาเปนของธรรมดา แตฉนอยากจะใหแกคดดใหด เราเกดมาเปนมนษย จะตองทำาตวใหเปนประโยชนแกโลก ไมทางใดกทางหนง ตามสมควรแกฐานะและอตภาพ สำาหรบแกการทจะ

ลาสกขาออกไปกไมแนนกวา จะตงเนอตงตวไดตามสมควร เพราะผทเปนเปรยญทลาสกขาออกไป ตงตวไดดกม ทไปเหลวไปกมาก ฉนไมประมาทแก แกอาจตงตวไดดกไดแตกไมแน อาจจะเสยคนกได ถาแกอยในทางพระ ฉนแนใจวาแกจะทำาประโยชนใหแกโลกไดตามสมควร ฉนอยากจะใหแกนกดเสยใหด ตานงฟงรบสงดวยนำาตาไหลซม ทงนดวยความเคารพและอาลยอยางสงในพระกรณาธคณ เปนอนวาในปนนตาไมไดลาสกขา คงสอนพระปรยตธรรมอยอกตลอดมา ระหวางน ยงรบสงหลายหนใหตาสอบใหถงประโยค ๙ แตวาสนาไปไมถง เมอออกพรรษาท ๖ ตาไดกราบทลลาสกขาอก คราวนทรงนงอยนาน ในทสดรบสงวา เมอแกไดตรกตรองดแลว ยงไมเปลยนใจฉนกอนญาต เมอไดฟงรบสงเชนนน กรสกใจหาย นำาตาไหลซมอกครงหนง ไมใชดใจ ตอมาในเดอนเมษายนปนนตากลาสกขา ดวยตงใจจะเรยนกฎหมาย และจะอาศยอยทวดนนเอง พอลาสกขาแลววนรงขนโดยมไดคาดหมายเจาคณมหาอำามาตยาธบด (เสง วรยศร) ซงเวลานนเปนราชปลดทลฉลองกระทรวงมหาดไทย ไดมาหาทกฏ เจาคณมหาอำามาตยถามวา คณมหาตงใจจะทำาอะไร ทไหน ตาไมเคยคดวาจะทำางานอะไรนอกจากจะตงใจจะสมครเปนเสมยน แหงใดแหงหนง และเรยนกฎหมายไปดวย จงไดเรยนทานตามความตงใจน ทานวาถายงไมตกลงทจะไปทำางานทไหน เสดจในกรมเสนาบดกระทรวงมหาดไทย มพระประสงคทจะไดคณมหาไปทำางานทกระทรวงมหาดไทย คณมหาจะเตมใจหรอไม ตาเรยนทานวา เปนพระกรณาธคณหาทสดมได กระผมเตมใจ ทานบอกวาถาเชนนน พรงนคณมหาควรไปเฝาทวง เวลาเชา ๆ เวลานน วงสมเดจกรมพระยาดำารงราชานภาพ ยงอยทรมสะพานดำารงสถต ซงเวลานเปนหาง

รงขนเชาตาไปเฝาทวง รบสงถาม ๒-๓ คำาวา เสยดาย ทำาไมจงสกเสย ตานงอย แลวรบสงใหขาราชการซงเฝาอย ณ ทนน จะเปนใครกจำาไมไดเสยแลว ใหพาตาไปสมครทกระทรวงมหาดไทย ในวนนนเองตาไดยนใบสมครทกระทรวงมหาดไทย ซงสมยนนยงตงอยในพระบรมมหาราชวง เจาหนาทนดใหไปทำางานในวนรงขน ตากไปตามนด เจาหนาทไดจดงานใหทำา คอคอยรบและสงหนงสอทเวรรบสง ซงตงอยใตบนไดขนชนบนของกระทรวงมหาดไทย นอกจากทำาบญชหนงสอรบสงหนงสอทมไปมาแลว ยงทำาหนาทนกการคอนำาหนงสอทมมายงกระทรวงมหาดไทย ไปสงยงเจาหนาทตาง ๆ งานแผนกนมนายเวรเปนหวหนา และนกการภารโรงอก ๒-๓ คน เปนอนวา งานของตาเรมตนแตเปนนกการ ตาปฏบตหนาทอยเปนเวลา ๓ เดอนเศษ จงมคำาสงตงใหเปนรองเวรกรมสำารวจ (คอกรมเลขานการซงนบวาเปนกรมสำาคญ ของกระทรวงมหาดไทยเวลานน กรมสำารวจ มหนาทใกลชดตดตอกบเสนาบดและปลดทลฉลองโดยตรง) ผทจะเปนสมหเทศาภบาล ผวาราชการจงกวด ปลดมณฑลเกอบทงหมด ตองผานกรมนกอนคอตองผานการอบรมจากพระบรมครแหงการปกครอง (สมเดจกรมพระยาดำารงราชานภาพ) เปนอนวา ตาขามชนเสมยนเปนรองเวรทเดยว ซงทำาความประหลาดใจใหแกเพอนเสมยนพนกงานในเวรรบสงเปนอนมาก ตงแตวนเลอนตำาแหนงขนไปเปนรองเวรกรมสำารวจ เสนาบดทรงมรบสงใหตาไปทำางานทวง ทงเวลาเชาและเวลากลางคนแทบทกวน แมวนเสารวนอาทตยกไมไดหยด กอน ๒ โมงตองไปถงวง (วงวรดศ) เมอเสดจลงรบแขกแลว เสดจขนทรงราชการตาตองคอยรบ ๆ สงในขอราชการและตดตอกบเจาหนาทกรมตาง ๆ

ตอนเยนกลบจากททำางาน อาบนำาอาบทา รบประทานอาหารแลว ตองรบแตงตวไปวงอก เมอเสวยคำาเสรจแลวราว ๒ ทม เสดจขนทรงราชการ บางคนตองทำางานอยถง ๒ ยามในมงลวด ตอนเชาเมอเสวยกลางวนเสรจแลว หมอมไดกรณาจดอาหารใหตารบประทานแลว ตามเสดจในรถทนงเขาวง เปนอยางนแทบทกวน เปนเวลาเกอบ ๒ ป เวลาเสดจตรวจราชการหวเมอง กตองตามเสดจไมวาเสดจทางเรอ หรอเสดจทางบกโดยทรงมา จะตองนงเฝาอยในเรอ หรอขมาตามเสดจตลอดเวลา และมกระดาษดนสอเตรยมไวเสมอ เมอทรงนกราชการอนใดไดกทรงสงใหจดและปฏบต หรอตดตอกบเจาหนาท จนใคร ๆ กลาวกนวา เปนเงาตดตามพระองค คนวนหนงทวงขณะทตาเขยนหนงสอราชการอยตามรบสง ทโตะทรงพระอกษร จะทรงนกอยางไรไมทราบ รบสงวาเสยดายทแกไมทนสมเดจพระพทธเจาหลวงถาทนคงจะโปรด เปนธรรมดาทตายอมจะรสกปลาบปลม และอกคนวนหนงขณะทเขยนคำาสงราชการตามรบสงอยเหมอนกน รบสงกบตาวา แกเปนลกฉนคนสดทอง (หมายถงเลขานการประจำาพระองค) ฉนเลยงลกมานานและหลายคนแลว โดยมากเปนใหญเปนโตไปแลว ตอไปนเหนจะตองหยดเสยท เพราะเหนดเหนอยมาก ตอมาอกราว ๗-๘ เดอน ตาไดเลอนตำาแหนงจากรองเวรเปนนายเวรและไดรบพระราชทานสญญาบตรเปนขนพนจอกษร บางครงมเรองซงตาเองกรสกขน คอรบสงใหเขยนหนงสอ แตหากระดาษอะไรไมทน หยบไดกระดาษเทาทมอยใกลมอ แผนเลก ๆ กเขยนลง เพอใหทนพระทยดวยเขาใจวา ขอรบสงจะไมยดยาวนก แตเขยนไป ๆ จนหมดแผนกระดาษ กยงรบสงอยเรอยไป จะหยดในขณะรบสงวงไปหากระดาษใหมกไมกลา ตกลงเขยนซำาซากอยใน

กระดาษแผนนนเอง ทานกทรงพระดำาเนนไปมา และชำาเลองพระเนตรด เขาใจวาจะทอดพระเนตรเหน แตกมไดรบสงใหไปหากระดาษเพมเตม ตากเขยนเรอยไปตามรบสงซำาลงในกะดาษแผนนนเอง เขาใจวาจะทรงทดลอง พอรบสงจบรบออกมาเรยงใหม แลวนำาเขาไปถวายทอดพระเนตร ทรงแกไข ๒-๓ รบสงวา เอาละโลงใจ เมอ พ.ศ.๒๔๕๘ สมเดจกรมพระยาดำารงราชานภาพ ทรงประชวรและทรงลาออกจากตำาแหนงเสนาบดกระทรวงมหาดไทย ตอมาไมชา กรมสำารวจ ซงเปนกรมสำาคญของกระทรวงมหาดไทยในสมยนนเปนทอบรมผทจะรบราชการปกครอง แมเจานายทสำาเรจการศกษาจากตางประเทศรวมทงสมเดจเจาฟาบางพระองค กมาผานกรมน เมอขาดพระบรมครแหงการปกครองแลว กรมสำารวจกพลอยลมเลกไปดวย เปลยนฐานะเปนกองบญชาการ ตาเปนปลดกรมกองบญชาการกระทรวงมหาดไทยตอมา เลามาถงตอนน มขอทควรคดอยอยางหนง เหนควรเลาใหลกหลานทราบตามทกลาวมาแลว ลกหลานคงจะเหนวา ชวตของตาทตกระกำาลำาบากเกอบ ๆ จะเสยคนจะเอาตวไมรอดอยแลว บงเอญถกไลจากวดโสมนสวหาร ซดเซเขาไปในรมโพธรมไทร (วดบวรนเวศวหาร) อาศยพระบารมแหงพระบรมราชจกรวงศปกเกลา ฯ จงรกษาตวตลอดรอดฝงมาได พระกรณาธคณอนยงใหญ ยอมฝงอยในสวนลกแหงหวใจของตาตลอดมา ขอทนาคดนน คอวา การททานอาจารยมหาทองวดโสมนสวหารลงโทษตาเพราะทะเลาะววาทตอยตลกศษยดวยกน ดงทกลาวมาแลว ความจรง กมใชความผดรนแรง ถงกบจะตองขบไลไสสง และเปนความผดครงแรก ทานอาจารยมหาทองกรกตาถงกบอวดกบพระอน ๆ เพยงสงภาคทณฑไวนาจะพอ หรออยางหนกกโบยตนขาเสยสก ๒-๓ ทใหเขดหลาบ (เวลานนการลงโทษโบยตนขาศษยวดยงมอย)

แตทานอาจารยมหาทอง ทานยงคงคำาสงโดยเดดขาด ซงเปนเหตใหตาตองซดเซไปอยวดบวรนเวศวหาร เมอมาคดดเวลาน จะเหนวาเปนไปดวยอำานาจแหงความบนดาลอยางใดอยางหนง เรองนเปนเรองลกลบเกยวกบธรรมทสขมละเอยด ตองศกษาจรง ๆ จงจะเขาใจได สำาหรบตาเองนบวาอยในขายแหงความกรณาอยางสง ของทานเหลาอทสมานกายทงหลาย จะเรยกวาเทวะหรอโอปปาตกะอยางไรกตาม ทานเหลานนคอยตดตามบอกใหทราบลวงหนาอยทกขณะ ไมวาเวลาหลบหรอตน ในกรณยกจสำาคญ หรอไมสำาคญทานอทสมานกายเหลานน จะคอยกระซบใหตาทราบลวงหนากอนเสมอ แมในทกวนน วธททานเหลานนตดตอกบตา กคอ กลางคนฝน กลางวนตาเขมน เรองนถาลกหลานสนใจใครศกษา ตองพยายามมาเขยนเปนเรองหนงตางหาก อยางไรกตามทานอาจารยมหาทอง เปนผมพระคณแกตาโดยทางออม ตาไมเคยลม และระลกถงพระคณทานอยเสมอ

เหนจะยตกนท ตอนรบราชการ กไมมเรองสลกสำาคญเปนพเศษอยางใด ถาลกหลานตองการทราบตอไปอก วางๆมาเขยนกนทหลง นายสนท ฯ ในนามแหงลกหลานชาวยโสธร กระผมขอกราบคณตาดวยความเคารพอยางยง

ในการพมพหนงสอน ขอขอบคณ คณมหายม ปณฑยางกร ทกรณาตรวจสอบศกราช และถอยคำาบางคำาใหเหมาะสมยงขน

ประวตพระย�อดรธ�น ศรโขมส�ครเขตต

(จตร จตตะยโศธร)........................................

พระยาอดรธาน (จตร จตตะยโศธร) เกดวนองคาร เดอน ๖ แรม ๘ คำา ปจอ จ.ศ.๑๒๔๘ ตรงกบวนท ๒๕ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๒๕ ณ ตำาบลในเมองยโสธร อำาเภอเมอง เมองยโสธร บดาชอนายม มารดาชออำาคา เรยนภาษาไทยในสำานกตน วดอโสการาม เมองยโสธร ตอมาไดมาบรรพชาเปนสามเณร ศกษาพระปรยตธรรม ณ วดบวรนเวศวหาร ครนแลวไดอปสมบท ณ วดบวรนเวศวหาร เมอ พ.ศ.๒๔๔๙ ไดมสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรสเปนพระอปชฌายะ ตอมาสอบเปรยญธรรมได ๖ ประโยค แลวไดลาสกขา เมอวนท ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๕๕ และไดทำาการสมรสกบคณหญงหลวน (หพนานนท) จตตะยโศธร บตร ๒ คน คอ

1. ด.ช. จรช2. นายแพทย เกษม

กบเลอน จตตะยโศธร มบตร ๑ คน คอ นางรวยพร แกวพนนา กบทองสข จตตะยโศธร มบตร ๒ คน คอ ๑.นายจรง ๒.นายจารก กบอบล (ศรวฒนทรพย) จตตะยโศธร มบตรธดา ๘ คน คอ

1. นางจราภา สตตบตร2. นายจทศ จตตะยโศธร3. นายกลวฒน จตตะยโศธร4. นางจตราภรณ บญชสงห5. นางจารณ นตสถตย6. นางจรกา มสกพกก7. นายจตตวฒน จตตะยโศธร8. นางสาวเอองอมา จตตะยโศธร

ทานเจาคณอดร เขารบราชการในกรมสำารวจ กระทรวงมหาดไทย เมอ วนท ๑๕ มถนายน พ.ศ.๒๔๕๕ ตำาแหนงหนาท ๑๕ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๕๕ รองเวรกรมสำารวจ

17 พ ฤศจกายน พ.ศ.๒๔๕๖ นายเวรกรมสำารวจ ๘ เมษายน พ.ศ.๒๔๕๗ เปนผร งปลดกรม กรมสำารวจ ๑๕ พฤศจกายน พ.ศ.๒๔๕๗ เปนปลดกรม กรมสำารวจ ๓๐ เมษายน พ.ศ.๒๔๖๐ เปนปลดกรม กองบญชาการ ตำาแหนง เลขานการกระทรวง ๑๒ มถนายน พ.ศ.๒๔๖๕ เปนปลดกรม กรมการเมอง ๒๗ ธนวาคม พ.ศ.๒๔๖๗ เปนปลดมณฑลอดร ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๖๙ รงตำาแหนงผวาราชการจงหวดอดรธาน ๒๔ พฤศจกายน พ.ศ.๒๔๖๙ เปนผวาราชการจงหวดอดรธาน ๑ ตลาคม พ.ศ.๒๔๗๘ เปนขาหลวงประจำาจงหวดปตตาน ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๘๐ เปนขาหลวงประจำาจงหวดภเกต

๑ มกราคม พ.ศ.๒๔๘๑ เปนขาหลวงประจำาจงหวดสงขลา เนองดวยสขภาพไมสมบรณจงไดลาราชการออกรบบำานาญ เมอปลายป ๒๔๘๑

บรรด�ศกด ๑๗ สงหาคม พ.ศ.๒๔๕๖ เปนขนพนจอกษร ๒๘ ธนวาคม พ.ศ.๒๔๕๘ เปนหลวงพพธสนทร ๒๐ ธนวาคม พ.ศ.๒๔๖๒ เปนพระยศสนทร ๘ พฤศจกายน พ.ศ.๒๔๗๔ เปนพระยาอดรธาน ศรโขมสาครเขตต

เครองร�ชอสรย�ภรณ ๑๗ สงหาคม พ.ศ.๒๔๕๖ เขมขาหลวงเดม ๑๔ พฤศจกายน พ.ศ.๒๔๕๗ มงกฎสยาม ชนท ๕ ๒๐ มถนายน พ.ศ.๒๔๕๘ เสมาทอง ว.ป.ร. ๒ มถนายน พ.ศ.๒๔๖๒ เบญจมาภรณชางเผอก ๒๖ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๖๕ จตรถาภรณมงกฎสยาม ๓๑ ธนวาคม พ.ศ.๒๔๖๖ จตรถาภรณชางเผอก ๘ พฤศจกายน พ.ศ.๒๔๗๒ ตรตาภรณมงกฎสยาม

๒๐ กนยายน พ.ศ.๒๔๘๐ ตรตาภรณชางเผอก เหรยญจกรพรรดมาลา ๑ มกราคม พ.ศ.๒๔๙๖ เหรยญบรมราชาภเษก รชกาลท ๘

ร�ชก�รพเศษ เมอป พ.ศ.๒๔๕๖ พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว เสดจไปทรงสกการะเจดยยทธหตถ อนเปนอนสาวรย เฉลมพระเกยรตสมเดจพระนเรศวรมหาราชทจงหวดสพรรณบร สมเดจ ฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ พระธดาและเจาคณอดร ฯ ไดตามเสดจไปดวย ฉะเพาะเจาคณอดร ฯ สมเดจ ฯ โปรดใหมหนาทเปนเลขานการ การเดนทางครงนนใชมาเปนพาหนะ เจาคณอดร ฯ ตองขมาตามสมเดจไปอยางใกลชด ระหวางเดนทาง สมเดจทานทรงนพนธประกาศสงเวยเทวดาไปดวย หมอมเจาหญงพนพสมยทรงเลาวา บทพระนพนธบางแหงทรงไดไมสละสลวยพอ กทรงหารอเจาคณอดร ฯ ๆ กทลเสรมใหมอรรถรสซาบซงขน ครนเมอไปถงทพกเจาคณอดร ฯ กคดพมพ สมเดจ ฯ กทรงแกไขเพมเตมจนสำาเรจรปดงทปรากฏอย ณ บดน (ประกาศสงเวยเทวดาทพระเจดยสมเดจพระนเรศวรทรงสรางน พมพอยในประกาศการพระราชพธ เลม ๒) เมอป พ.ศ. ๒๔๗๕ โดยคำาสงกระทรวงมหาดไทย ใหรกษาราชการในหนาทสมหเทศาภบาลมณฑลอดร ตงแตเดอนกมภาพนธ พ.ศ.๒๔๗๕ ถงเดอนมนาคม พ.ศ.๒๔๗๖ เปนเวลา ๑ ป ๒ เดอน ในระหวางรกษาราชการนน โดยคำาสงกระทรวงมหาดไทยเปนประธานกรรมการไปทำาการสอบสวนไกลเกลยเรองขาหลวงประจำาจงหวด

สกลนครไมปรองดองกบคณะสอนศาสนาโรมนคาทอลกฝรงเศสทจงหวดสกลนคร เมอป พ.ศ.๒๔๗๖- ๒๔๗๗ เกดมคณะเผยแพรลทธคอมมวนสตแพรหลายทจงหวดอดร ทำาการเปนปฏปกษตอการปกครองระบอบรฐธรรมนญ ไดฝาอนตรายทำาการปราบปรามจบผตองหา เนรเทศบาง ฟองศาลลงโทษบาง เปนจำานวนมากราว ๕๐ คน เจาคณอดรธานปวยเปนโรคมะเรงในลำาไส ทำาการรกษาอยประมาณ ๔ เดอนถงอนจกรรม ณ โรงพยาบาลศรราช โดยอาการสงบ เมอวนท ๒๑ สงหาคม พ.ศ.๒๕๑๖ อาย ๘๘ ป

อจฉรยบคคล

.......................................... อจฉรยะโดยมลศพทเปน อจฉรา อย ปจจย อจฉรา แปลวา นวมอ วเคราะหวา อจฉรำ ปหรตำ ยตโตต อจฉรโย ผใดควรแลวเพอปรบมอให เหตนน ผนนชอวาอจฉรยะ คออจฉรยบคคลผควรปรบมอให ถอเอาความวา ควรยกนวใหวาเปนคนมบญวาสนา คนผมบญวาสนานน แมจะเกดในถนทไมเจรญ บญวาสนานน แมจะเกดในถนทไมเจรญ บญวาสนายอมชวยสงใหไปอยในเมองหลวง ดงนน คนมบญวาสนาเปนทนอยแลว แมนจะพลดไปเกดเปนลกทงไรทงนาไลควายยำาโคลนอยกบเพอนฝง แตบญวาสนากเปดโอกาสใหเขาไดเขาไปศกษาอยในเมองมชองทางใหมงานมการทำาเปนลำาเปนสน ถงกบมตำาแหนงหนาทเปนใหญเปนโต ละทงเพอนฝงไวใหคงยำาโคลนอยตามเพลง เปนเหมอนมาฝเทาดทงมาฝเทาเลวไปไกลลบ ขอนมจตร จตตะโศธรเดกวยรนเปนตวอยาง จตรเดกวยรนอายคราว ๑๗ ป ชาวยโสธรซงบดนยกฐานะขนเปนจงหวดยโสธร ตดสนใจจะลงไปบางกอก กราบลาคณแมเดนทางไปกบพระสองรป มเงน ๘ บาททคณแมใหตดตวไป การเดนทางในเวลานนอยขางจะทรกนดาร เมอจตรเดกวยรนเขาถงบางกอกแลว พระสองรปไดนำาฝากใหอยกบพระมหาทอง วดโสมนสวหาร ซงเปนชาวกาฬสนธอาศยอยกบพระมหาทอง วดโสมนสวหาร ๑ ป ไดยายไปอยกบพระมหาอนทร วดบวรนเวศวหาร ซงเปนชาวยโสธรดวยกน เวลานนสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชญาณวโรรส ทรงสอนพระปรยตธรรมแกพระเณรดวยพระองคเอง ณ ชนลางพระตำาหนกทประทบ จตรเดกวยรนไปแอบนงฟงอยขางบนไดพระตำาหนกทกวน และฟงอยอยางนนราว ๕-๖ เดอน มาวนหนงสมเดจพระมหาสมณเจา ฯ ทอดพระเนตรเหน รบสงถามไดความวา เปนเดกอาศยอยกบพระมหาอนทร จงรบสงใหพระมหาอนทรจดการบวชให

เมอจตรเดกวยรนไดบวชเปนเณรแลว ตอมาไมนานมการสอบพระปรยตธรรมทวดพระศรรตนศาสดาราม เณรจตรไดมโอกาสเขาสอบพระปรยตธรรม และสอบไดเปรยญ ๓ ประโยค รงขนอกปหนงสอบไดเปรยญ ๔ ประโยค เมออปสมบทแลวสอบไดเปรยญ ๕-๖ ประโยคโดยลำาดบ และไดรบสงใหเปนครสอนพระปรยตธรรม พระมหาจตรครองสมณเพศมาถงพรรษาท ๖ ไดกราบทลลาสกขา พอลาสกขาแลววนรงขน พระยามหาอำามาตยธบด (เสง วรยศร) ปลดทลฉลองกระทรวงมหาดไทย มาหาทวดบวรนเวศวหารบอกวา เสดจในกรม (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำารงราชานภาพ) เสนาบดกระทรวงมหาดไทย มพระประสงคทจะไดคณมหาไปทำางานทกระทรวงมหาดไทย คณมหาจะเตมใจหรอไม มหาจตรเรยนทานวาเตมใจ เปนพระกรณาธคณหาทสดมได เมอมหาจตรเขารบราชการแลว ไดปฏบตราชการฉลองพระเดชพระคณ ดวยความจงรกภกดซอสตยสจรต และเจรญดวยลาภยศบรรดาศกดมาโดยลำาดบ จนถงบนสดทายไดเปนพระยาอดรธาน นบวาเปนอภชาตบตรคอลกชนสงของพอแม และเปนอจฉรยบคคลในชาตภมของตน ตามทไดเหนปฏปทา และสดบตรบฟงเสยงประชาชน ในถนททานเปนผบงคบบญชาวาเมอไดพบเหนทานใหชนบานราเรงเหมอนเหนพอแมไมมความหวาดกลว มแตอยากเขาไปใกลทาน นแสดงวา พระยาอดรธาน มความเปนอจฉรยบคคล สนบสนนใหทานเขาไปนงอยในหวใจคนในถนนน ๆ คอจงใจเขาใหนกถงทาน ดวยความรกเคารพนบถอ เปนเสมอนพอกบลก เอาเปนวาพระยาอดรธาน ไมไดเปนขาราชการในตำาแหนงตาง ๆ อยางเดยว ยงเปนพอบานพอเมองอกดวย จงการจากรางของวญญาณ พระยาอดรธานนน ยอมเปนการจากไปดคอสคต แมภมทสงสถตในสมปรายภพ กคอทพยสถานเปนแมนมน

สมเดจพระมห�วรวงศ

คดถง…...........................

พระยาอดรธาน ศรโขมสาครเขตต ซงเปนผทขาพเจานบถอเสมอนหนงวาเปนบดาผบงเกดเกลา นบแตขาพเจาไดยายมาจากวดบวรนเวศวหาร กรงเทพมหานครมาอยวดโพธสมภรณ จงหวดอดรธาน เมอวนท ๑ มถนายน พทธศกราช ๒๔๙๗ เพอชวยศาสนกจสวนภมภาค นบแตวนนนมา ทานเจาคณอดรธาน ฯ กไดปาวรณาตนเปนโยมผอปถมภบำารงดวยปจจยสตลอดมาจนกระทงสนชพ ในขณะททานยงมชวตอย ทานกไดแนะแนววทยาการตาง ๆ ในดานการปกครอง ทงทางโลกและทางธรรม เพอนำาไปพนจพจารณาตอไป ความจรงทานเจาคณอดรธาน ฯ ทานเปนผตงอยในความเปนผหลกผใหญ ทงเปนรมโพธรมไทรของครอบครว โดยยดหลกธรรมในพระพทธศาสนาม

พรหมวหารธรรมทง ๔ ม เมตตา กรณา มทตา อเบกขา เปนหลกใจ ดงนนการดำาเนนชวตของทาน จงเจรญกาวหนามาโดยลำาดบ ในบนปลายแหงชวต ทานไดสรางกฏถาวรไวทวดโพธสมภรณ ๑ หลง ยงมไดทำาการฉลอง ทานกไดจากไปไมมวนกลบ ถงอยางไรกด ทานกไดสรางคณงามความดไวมาก ยากทจะนำามาพรรณนาไว ณ โอกาสนได สมดวยนยแหงพทธภาษต วา

รป ชรต มจจานำ นามโคตตำ น ชรต รปกายของสตวทงหลายยอมทรดโทรมไป แตชอและโคตรรหาสนไปไม ฯ คนดตายไปชาวบานเสยดาย คนชวตายแลว ชาวบานดใจ ในทสดนขาพเจาขออทศสวนบญกศลทขาพเจาไดบำาเพญมาใหแกดวงวญญาณของทานเจาคณอดรธาน ฯ ขอดวงวญญาณของทานเจาคณอดรธาน ฯ จงไดรบทราบและอนโมทนาแลว ไปสสถานทสงบสขในสมปรายภพภายภาคเบองหนาโนน เทอญ ฯ

พระร�ชเมธ�จ�รย

เจ�อ�ว�สวดโพธสมภรณ อดรธ�น

คำ�ไวอ�ลย...............................

ระหวางป พ.ศ.๒๔๘๐-๒๔๘๑ ขาพเจาไดรบราชการเปนปลดจงหวดสงขลาเจาคณอดรธานดำารงตำาแหนงขาหลวงประจำา

จงหวดนน และระหวาง พ.ศ.๒๕๐๕-๒๕๐๖ ขาพเจาไดมารบราชการในตำาแหนงผวาราชการจงหวดอดรธาน เจาคณอดรธานเปนขาราชการบำานาญ และไดเปนประธานสภาจงหวดอดรธาน ในระยะเวลาหลายปนนเปนโอกาสทขาพเจาไดมความคนเคยกบเจาคณอดรธานเปนอยางด ทานไดรบราชการในตำาแหนงขาหลวงประจำาจงหวดทมความสำาคญมาหลายจงหวด โดยรบราชการมาดวยความซอสตยสจรต และมความสามารถในหนาทการงาน ไดทำาคณประโยชนไวในจงหวดททานรบราชการมาเปนอนมาก ทานเปนผทมอธยาศยเยอกเยนสขมรอบคอบ มความเออเผอแผเปนอนด สำาหรบขาพเจานนรสกวาไดรบความกรณาเปนกนเองกบทาน ตงแตสมยรวมรบราชการทจงหวดสงขลา ตลอดจนเมอขาพเจาไดมารบราชกาทจงหวดอดรธาน ทานไดใหขอคดชวยเหลอและรวมมออนเปนประโยชนแกราชการเปนอนมาก ในทางสวนตวกไดรบไมตรจตจากทานเปนอยางด ภายหลงทขาพเจายายไปดำารงตำาแหนงผตรวจราชการกระทรวงมหาดไทย และครบเกษยณอายออกรบพระราชทานบำานาญอยทกรงเทพมหานคร ขาพเจาไดตดตอและพบกบทานในบางโอกาสอยตลอดมา ในคราวททานเจบปวยตองเขารกษาในโรงพยาบาลในตอนหลงน ขาพเจาไดไปเยยมอาการปวยของทานหลายครง ครงสดทายททานเขาโรงพยาบาลศรราช ขาพเจาไดไปเยยมกอนวนททานถงแกกรรม สก ๒-๓ วน ทานยงมสตดจำาขาพเจาไดอย โดยถามขาพเจาวาทราบมาจากไหน เมอไดทราบวาทานถงแกกรรม ขาพเจามความเศราสลดใจและอาลยเปนอยางยง เจาคณอดรธานไดจากไปแลวอนเปนธรรมดาไมมผใดจะหลกพนความตายไปได แตคณความดของทานทไดประกอบสรางไว ยอมจะอยในความทรงจำาของญาตมตรและผทเคารพนบถอตลอดไป

ดวยอำานาจกศลกรรมทเจาคณอดรธานไดบำาเพญมา ประกอบกบทญาตมตรไดทำาบญอทศให จงสำาเรจเปนอฐวบลนญผลดลบนดาลใหดวงวญญาณสสคตตามควรแกคตวสยในสมปรายภพนน เทอญ.

หลวงปรวรรตวรวจตร

ไวอ�ลยแด

“ ท�นเจ�คณ ”………………………..

ทานเจาคณ “ พระยาอดรธานศรโขมสาครเขตต ” ไดจากโลกนไปตามสภาพแหงสงขาร โดยกาลแหงอายขย คอ สนอายและสนบญ ยงเหลออยแตความอาลย และความเคารพรก ทประทบอยในดวงใจของสมพนธชน โดยเฉพาะครอบครวและญาตมตรซงสดแสนจะเสยดายอาลย คดถงอยางสดซง มเวนวาย ทานเจาคณไดถงแกอนจกรรมไปกเพยงแตสงขารรางกาย สวนเกยรตคณความดของทานยงคงอย ขาพเจาผหนงทมความเคารพรกอาลยในตวทาน เพราะเมอทานยงมชวตอย ทานไดมเมตตา กรณา และใหเกยรตมอบความไววางใจแกขาพเจาเปนพเศษ ขาพเจาจงมความเคารพนบถอและเสยดายอาลยอยางยง ในเมอทานไดจากไปอยางไมมวนจะกลบมาอกในโอกาสแหงพธพระราชทานเพลงศพอนเปนอวสานแหงชวตของทานน ขาพเจาจงควรมสวนทจะไดแสดงออกซงความรสกในใจ ตลอดถงความเกยวของในดานการงานกบทานมา เปนการประกาศซง “ กตเวทตาคณ ” ตอทานดวยคนหนง ดงตอไปน

เมอป ๒๔๗๘ ขาพเจาไดมารบราชการอยทจงหวดอดรธาน สงกดอยท ร.พน. ๒๒ ซงขณะนน ทานเจาคณพระยาอดร ฯ ทานดำารงตำาแหนงเปนขาหลวงเมองอดรอย ในระยะนการประสานงานระหวางทหารกบพลเรอน ไดเปนไปดวยความเรยบรอยโดยเฉพาะนายทหารชนผนอยเชนอยางขาพเจา กไดรบความเมตตากรณาจากทานเปนอยางดยง สำาหรบความรสกของขาพเจาในตอนนขาพเจาเหนวา ทานเจาคณ เปนบคคลทนาเคารพนบถอ โดยเปนผถงพรอมดวยวยวฒและคณวฒทงดานโลก ดานธรรม ทานเปนลกชาวบานราษฎรธรรมดา ๆ ซงไดไปอาศยวดเปนลกศษยพระอย แตเปนผไมประมาทมความขยนหมนเพยร ไดตงหนาศกษาเลาเรยนตกตวงเอาวชาความรทงทางธรรมของพระมาสชวตฆราวาส จนกระทงไดโอกาสเลอนฐานะขนครองตำาแหนงอนสงศกด คอ เปนขาหลวงในสมยนน และไดรบบรรดาศกดเปนถงชน “ พระยา ” ครองเมองตงแตในวยทยงหนมแนน นบวาทานไดเปนผบกเบกทางแหงชวต ฟนฝาอปสรรคมาไดอยางนาสรรเสรญคนหนง ซงนบเขาในขอทวา “ ตโมโชตปรายโน ” คอ มดมา-สวางไป ซงไดแก ตอนตนเกดมายากจน แตกลบมามชวตรงโรจนสวางไสวขน ดจพระจนทร ทโผลพนจากกลบเมฆกปานกน จงนบไดวาเปนบคคลตวอยางในการสรางชวตจากตำาไปหาสง ควรถอเปนเนตแบบอยางไดสำาหรบผทเกดมายากจน ตอมาอก คอ เมอป พ.ศ.๒๔๙๑ หลงจากทไดโยกยายไปรบราชการทอนแลวขาพเจากไดหมนกลบมารบราชการทจงหวดอดร ภายใตรมเงาของทานเจาคณอกเปนครงท ๒ ครงนขาพเจาไดเรมเปนผใหญขน จงไดใกลชด และเรมมความสนทสนมคนเคยกบทานเจาคณมากยงขน ซงในระยะนทานไดเปนขาราชการบำานาญเสยแลว และในตอนนเอง ขาพเจาไดเหนทานตงหนาตงตาเปนมหาอบาสกทำาบญสนทานเปนการใหญดวยความไมประมาทในวย ในชวต โดยไดสละทรพย

ออกทะนบำารงพระบวรพทธศาสนาวดวาอารามทวไป อาทเชน สรางโบสถ สรางศาลา และสรางกฏ ตลอดถาวรวตถอน ๆ ไวเปนสมบตพระศาสนา เปนการบำารงพระศาสนาของชาตใหเจรญรงเรอง สวนในดานประเทศชาตบานเมอง ทานเจาคณกไดบำาเพญสงสาธารณประโยชนอกมากมาย ตลอดถงไดมเมตตาสงเคราะหชวยเหลอคนยากจนทว ๆ ไปจนไดสมญญานามวา “ เจาคณพอ ” ซงเปนผทรจกกนอยทวไป ไมเฉพาะแตในเมองอดร ในทางสวนตว ทานกไดใหความเมตตาปรานแกขาพเจาฉนญาตสนทดวย ตอมาอกครงท ๓ เมอป ๒๕๐๗ หลงจากทไดจากทานไปตามวถทางของราชการ ขาพเจากไดกลบมารบราชการทจงหวดอดรอก ระยะนกยงมความสนทสนมกบทานเจาคณมากขนเปนทวคณยงกวาครง ๑-๒ เพราะคาทไดมวสาสะคารวะเปนเดมอยแลว ครงนถงทานเจาคณไดปลงใจใหเกยรตไววางใจสนท โดยใหขาพเจาเปนพยานในการจดพนยกรรมมรดกของทาน นบวาทานไดมเมตตาใหความไววางใจขาพเจาอยางกบพนองคลานตามกนมา ขาพเจาจงเปนเสมอนหนงญาตของทาน ซงทำาใหขาพเจารสกเปนเกยรตและภาคภม ททานไดกรณาใหความไววางใจถงเชนน ทานเจาคณไดเกดมาในโลกน นบวาไมเสยชาตเกด ทานไดใชความอตสาหะวรยะ กอรางสรางตวจากลกชาวนาธรรมดา พยงฐานะของตนเองกาวขนมาเปนลำาดบ จนกระทงไดเชดชกเกยรตของตนเอง และวงศตระกลใหสงสงขนมาจนถงชน “ พระยา ” นบเปนเกยรตแกตนเอง และเปนศรสงาของวงศตระกลเปน “ อภชาตบตร ” คอ บตรชนดของบดามารดา ซงใครมบตรไดอยางนกเยนใจและนบเปนบดาทดของบตร ควรทบตรทงหลายจะไดดำาเนนตามรอยในทางทด และกนบเปนสามทดของภรรยา-นบวาทานไดเปนผถงพรอมดวยประโยชนทง ๒ คอ ประโยชนชาตนซงไดแก ทรพย ยศ ไมตร และ

ประโยชนชาตหนา คอ ศรทธา ศล ปญญา จาคะ คอ เปนผมความเชอมนในกรรมและผลแหงกรรมมศลมธรรมตามควรแกฐานะ มสตปญญา เฉลยวฉลาด รถงทางไดเสย และมการเสยสละบำาเพญประโยชนตนและผอนตลอดมา จงนบวาเปนผไมเสยชาตเกด เปนอนไดยดเอาประโยชนชาตนและชาตหนาไวไดโดยสมบรณ อนชวตของคนเรานนกเหมอนกบตะเกยง – ตะเกยงทยงมนำามนและไส เมอมเครองกำาบงด กลกชวงโชตตลอดไปจนหมดไสหมดนำามน อยางทานเจาคณทไดดำารงชวตอยจนสนนำามน คอ บญและสนไสคออาย กจำาตองมอดดบไปตามสภาพกาลเวลา, สวนตะเกยงทมนำามนพรอม แตไสหมดกมอดดบกเหมอนทานเจาคณซงถงจะทำาบญไวมาก แตมาถงอายขยแลว กตองดบไป สำาหรบตะเกยงทนำามนมไสมแตทกำาบงไมดพอ กมอดดบไดเหมอนคนทตายแตยงหนมยงแนน ซงถกกรรมเกาเขาตดรอนชวตกตองตาย, ตะเกยงทมไส แตนำามนหมด กดบได เหมอนผทตายแลวดวยสนบญ ไมทำาบญเพมเตมไว กตายได ความตายเปนภยเฉพาะหนา ไมมใครหนพน จะตางบางกแตตายกอน ตายหลงกน เดก ผใหญ โง ฉลาด ลวนไปสอำานาจแหงมจจราชคอความตาย แตไหน ๆ จะตายทงทกขอใหมดตดตว และใหมผอาลยคดถง โดยเกดมาแลว อยาประมาทมวเมา ใหรบกอรางสรางตวใหเปนฝงเปนฝา เปนหลกเปนแหลง ดวยความอตสาหะ วรยะ อยางทานเจาคณ..........อยาไดกอกรรมทำาเขญ หรอใชชวตไปในทางเปลาประโยชน ตายไปแลวกมแตคนเขาสาปแชงตามภายหลง............ผทยงมชวตอยควรไดคำานง คอ ใหพากนรกตว สงวนตว หาดคอวชาความรใสตว ทงทางโลกและทางธรรม..............รทางโลกไวเพออาชพ รทางธรรมไวเพอประคองอาชพ และมความประพฤตอยในกรอบแหงศลธรรมและกฎหมายมงทำาประโยชนใหแกตนและแกผอนดวยความไมประมาท นคนด ตายไปแลวจะมผ

รำาลกถงอยางดถงกบลงทนสรางอนสาวรยขนกราบไหว อยางนจงจะไมเสยชาตเกด........ทานเจาคณพระยาอดร ฯ ทานไดจากไป แตสวนของรางกายตามอายขย แตคณงามความดทไดเพยรพยายามสรางสมอบรมมาตลอดชวตนน รวมทงผลงานของทาน ยงคงตรงตราอยในโลกทำาใหชาวโลก หรออนชนไดถอเปนเนตแบบอยางในทางทดตอไป ขอใหดวงวญญาณของทานเจาคณทเคารพรก จงไปสสคตสรวงสวรรค และขออำานาจแหงกศลผลบญ ทบรรดาครอบครว บตรธดา ญาตมตร ไดรวมกนตงใจบำาเพญอทศใหตงแตตนจนอวสาน จงเปนพลวปจจยดลบนดาลหนนนำาดวงวญญาณของทานเจาคณพระยาอดร ฯ ไปสสคตโลกสวรรค ไดเสวยทพยสมบต ตามควรแกอตภาพและคตวสยในสมปรายภพ สมดงเจตนาปรารภจงทกประการ เทอญ.

พลตร เชอ สข

รองแมทพกองทพภ�คท ๒

คำ�ไวอ�ลยแด

ท�นเจ�คณอดรธ�น ฯ....................................

ผมไดรจกคนเคยกบทานเจาคณอดรธาน ฯ มาเปนเวลานานถง ๔๒ ปแลวโดยเมอ พ.ศ

๒๔๗๔ ผมไดรบการแตงตงใหเปนอยการจงหวดอดรธาน ซงขณะนนทานเจาคณอดรธาน ฯ ดำารงตำาแหนงเปนผวาราชการจงหวด ผมไดรบราชการอยใตบงคบบญชาของทาน ๓ - ๔ ป แลวทานกยายไปรบราชการจงหวดอน แตโดยเหตทผมรบราชการประจำาจงหวดนอยนานถง ๑๒ ป เมอทานเจาคณอดรธานออกจากราชการรบบำานาญแลวทานกกลบไปอยบานของทานทจงหวดอดรธาน ผมจงไดอยรวมกบทานทอดรธานอกหลายป หลงจากทผมยายไปแลว เมอผมมโอกาสเดนทางไปเยยมญาตและเพอนฝงทอดรธานและนครพนม ผมกไดแวะเยยมเยยนทานทกคราว และในระยะหลง เมอผมรบราชการประจำาอยทกรมอยการตลอดจนครบเกษยณอายราชการแลว เมอทานมโอกาสเขาไปกรงเทพ ฯ ทานกไดกรณาแวะไปเยยมเยยนผมและครอบครวอยเสมอ ผมและครอบครวจงเคารพนบถอเสมอนญาตผใหญคนหนง ในระหวางทผมรวมรบราชการกบทานมานน ผมเหนวา ทานมบคลก และคณลกษณะเยยงนกปกครองชนนำาประเภทดหนงผหนง เพราะทานมปฏภาณความวรยะ อตสาหะ ซอสตยสจรต กลาหาญ ทานดำาเนนการปกครองไดดจนเกดประโยชนตอบคคลอน และสวนรวม ทานอาศย ความเมตตา กรณา มทตา และอเบกขา เปนหลกประจำาใจจงเปนผลโนมนำาใหทานเขากบผใหญผนอย และทสำาคญ “ เขาถงประชาชน ” ททานปกครองไดสะดวกด ทงประชาชนกมความศรทธาและเคารพรกทาน งานปกครองของทานจงบรรลเปาหมาย คอราษฎรอยเยนเปนสขดวยดตามทเราและทานทกคนปรารถนา ทานเจาคณอดรธาน มนสยเยอกเยนสขม โอบออมอารตอผอยใตบงคบบญชาและคนทวไป ทานมจตเปนนกกฬา และชอบการสมาคม ในสมยทผมเรมไปรบราชการอยทจงหวดอดรธานนน สโมสรจงหวดอดรธาน มกฬาใหเลนหลายประเภท ขาราชการนยมเลนกฬากนมาก ทานเองกไปเลนกฬาทสโมสรเกอบทกวนกฬาททานชอบ

มากทสดในระหวางนนกคอกอลฟ ตอมาเมอทางจงหวดใชสนามทงศรเมองซงเคยเปนสนามกอลฟทำาประโยชนอยางอน ทานกเปลยนไปเลนบลเลยด ทานวาไดเดนออกกำาลงเปนประโยชนด เมอปกลายนมงานเลยงทสโมสรขาราชการบำานาญกระทรวงมหาดไทย ทานกยงไดไปเลนบลเลยดอย แมทานจะมอายมากแลว แตทานกมสขภาพแขงแรงดอย เมอทานออกจากราชการไปแลว ทานกยงเปนสมาชกของสโมสรจงหวดอดรธานอก สโมสรพลเรอนหรอสโมสรทหารมงานเมอใด ทานกไปรวมงานดวยอยเสมอ ทานจงเปนทเคารพนบถอของผทอยในจงหวดอดรธานมาก ทานเจาคณอดรธาน ฯ เปนผประสานความสามคคระหวางขาราชการทกแผนกรวมทงฝายศาลและฝายทหารเปนอยางด เปนทนาสรรเสรญ ใน พ.ศ.๒๔๗๖ ไดเกดการรบพงกนขน ระหวางกองทหารของรฐบาลกบกองทหารฝายตรงกนขาม ระหวางนนทานเจาคณอดรธาน ฯ รกษาการในตำาแหนงสมหเทศาภบาลมณฑลอดรดวย ทานไดปรกษาหารอขอความรวมมอกบขาราชการทกฝาย ปฏบตราชการรกษาความสงบเรยบรอยภายในเขตมณฑลอดรไดเปนอยางด ระหวางนน สายโทรเลขระหวางกรงเทพ ฯ กบจงหวดในเขตมณฑลอดรถกตดขาด ตดตอสงขาวสารภายในถงกนไมได ทานกไดดำาเนนการตดตอกบรฐบาล โดยขอความชวยเหลอจากทางราชการทประเทศลาวชวยตดตอให ทานเจาคณอดรธาน ฯ ไดรบพระราชทานบรรดาศกดตามชอเมอง ฯ และทานอยทนนมานาน ทานจงรกเมองอดรธานมาก และทานคดตงหลกฐานบานชองอยทอดรธาน ทานไดซอทดนไวแปลงหนง เมอ ๔๐ ปกวามาแลว ซงขณะนนราคาถกมาก ตอมาบานเมองเจรญขน มประชาชนอยกนคบคง ทานจงสรางตลาดสด หองแถว ตกแถวขนในทแปลงนน ทำาใหทานมรายไดจากกจการนเปน

จำานวนมาก และทดนของทานกมมลคาสงขนเปนหลายสบลาน ทานเปนผมฐานะมงคงทสดในเมองนน ทานเปนผมความคดสขมรอบคอบ สรางฐานะมนคงไวใหแกลกหลาน ในระยะ ๓-๔ ปมาน ทานเคยเจบปวยถงกบตองเขารบการผาตดทโรงพยาบาล หลงจากนนทานกมสขภาพสมบรณด ปนทานมอาการปวยตองไปรบการรกษาพยาบาลในโรงพยาบาลอก ผมและครอบครวไดไปเยยมทานหลายครง กคดวาอาการปวยของทานคงไมถงกบรายแรงอยางใด แตมาระยะหลงน ทานคงคดวาอาการปวยของทานคราวนหนกมาก ไปเยยมครงใดกเหนทานนำาตาไหล และพดฝากฝงใหเปนทปรกษาหารอชวยเหลอแกครอบครวและบตรหลานของทานตอไปดวย ซงผมและครอบครวกไดเรยนรบปากกบทานดวยความเตมใจ ทานกลบไปพกผอนทบานกรงเทพ ฯ ระยะหนง ตอมาทราบวาทานเขารบการรกษาพยาบาลทโรงพยาบาลอก ผมและครอบครวไดไปเยยมทานแตทานกไมรสกตวเสยแลว ตอมาอก ๒ วนกถงอนจกรรม ทานเจาคณอดรธาน ฯ มเกยรตประวตอนงดงาม ทงทางราชการและสวนตวการจากไปอยางไมมวนกลบของทาน แมจะทราบกนดวา เปนเหตธรรมดาตามหลกพทธศาสนา กอดทจะอาลยและเสยดายอยอยางไมมวนลมมไดเลย ขออญเชญอานภาพแหงคณพระศรรตนตรย จงสงเสรมใหดวงวญญาณของทานเจาคณอดรธาน ฯ ไปสสคตในสมปรายภพ ตามควรแกคตวสย เทอญ.

โชต สวรรณโพธศรญ�ตยโสธร

……………………. ๑. เดมทาวพระเมองไดสมรสกบยาแมนางพย เกดบตรดวยกน ๓ คน ตามลำาดบ คอ หลวงยศเยศรามฤทธ (ตา ตนตระกล “ ไนยกล ” คณแมอำาคา ทาวโพธสาร (ผา)

๒. คณแมพย ไดสมรสกนกบ หลวงทะวนนา (ปอง) เกดบตรคอ นางแบ นางไข ทาวหน นางเตาะ ๓. หลวงยศเยศรามฤทธ (ตา) ไดสมรสกบยาแมหมอมซา เกดบตรคอ ทาวหรง คณแมออ นายสมกอ นอกนตายแตยงเลก ๔. คณแมอำาคา ไดสมรสกนกบทานอาจารยม เกดบตรคอ ทานเจาคณ (พระยาอดรธาน ฯ) ๕. คณแมอำาคาไดกบทาวอง เกดบตรคอ พอชาร, พอเออ ๖. คณแมอำาคา ไดสมรสกบทาวพรหมวาท เกดบตรคอ นางหน นางตอ ๗. ทาวโพธสาร (ผา) ไดสมรสกบคณแมทองคำา เกดบตรคอ คณแมนอย ๘. ทาวโพธสาร (ผา) ไดสมรสกบคณแมมน เกดบตรหลายคนคอ ฯลฯ นางปาน, นางบน ฯลฯ ๙. นางแบ ไดสมรสกบทาวขตตยะ (สงหโต) เกดบตรหลายคน คอ ฯลฯ นางโควนท นายสวชช ฯลฯ ๑๐. คณแมเตาะไดสมรสกบทาวทย เกดบตรหลายคน คอ ฯลฯ นายพนจ นายสถต ฯ ฯลฯควรกลาวในทนดวยวา หลวงทะวนนา (ปอง) ขณะมบรรดาศกดเปนทาวพนนา ไดเปนหวหนาโตนคายเปนทพอใจของพระยามหาอำามาตยาธบด (หรน) ราวจลศกราช ๑๒๓๖ หรอ ราว พ.ศ.๒๔๒๖ เกยวแกทานเจาคณ ขณะทเมองยโสธร ขนสงกดมณฑลลาวกาว มพระเจาลกยาเธอ เสดจกรมหลวงสรรพสทธ ประสงคเปนผสำาเรจ

ราชการตางพระเนตรพระกรรณ พระองคมพระประสงคอยากไดพระราชาคณะไปประจำามณฑลลาวกาว สมเดจพระปยะมหาราช (รชกาลท ๕ ) ไดอาราธนาพระมหาจตร (ทานเจาคณอดร ฯ ) ทวดบวรนเวศ ฯ ไปพบกบเสดจกรมหลวงสรรพสทธประสงคทมณฑลลาวกาว (ทวงสงดในเมองอบล ฯ เดยวน) เพอไปใหดตววาจะพอพระทยประการใด พระมหาจตรไดเดนทางไปพบกบเสดจกรมหลวงสรรพสทธประสงค ไดสมภาษณสนทนากนเปนทพอใจ พระมหาจตรไดเลาใหคณแมอำาคาและคณพอ (ทาวขตตยะ) ฟงวา หากไดเปนพระราชาคณะแลวอาจไมมโอกาสทำาราชการชวยเหลอบำารงทางฝายบานเมอง จงขอความเหนวา อยากลาสกขาบทไปทำาราชการชวยชาตบานเมองทางบานจะวาอยางไร คณแมอำาคาวา “ แลวแตอธยาศย ” แลวทานกกลบกรงเทพ ฯ ตอมาไดลาสกขาบท ทาวขตตยะเลาวา พระมหาจตร (ทานเจาคณ) ไดไปกราบขอลาสกขาบทตอสมเดจกรมพระยาวชรญาณวโรรส (พระอปชฌาย) วา “ เกดมาเปนมนษยควรไดมสวนชวยเหลอสรางชาต ศาสนา จงไมเสยชาตทเกดมา บดนไดสรางความดใหแกศาสนาพอสมควรแลว อยากไปสรางบานเมองเพอใหเตมพรอมในการเกดมาเปนมนษย วาทะ”ของทานทำาใหสมเดจ ฯลฯ ตะลง เพราะไมเคยไดยนใครพดลาสกขาบททำานองนมากอน แลวตรสวา “ เขาท แตใหไปตรวจดใหรอบคอบกอนจงมาบอก ” ตอมาไดรบอนญาตใหลาสกขาบทจากพระมหาจตร มาเปนนายจตร ทานเจาคณพงไดคลกคลกบญาตทางยโสธร เมอทานมาอยทอดรนและอนญาตใหญาตทางยโสธรใชนามสกลรวม ทานเจาคณเคยสนทนากบนายสวชช ฉนญาตททานไววางใจผหนง โดยทานแสดงการเปนหวงแลวกลาววา “ ทางยโสธรใหสวชชดแลพวกญาตของเราใหอยรวมกนดวยความสามคคฉนญาตกน

อยาใหแตกสามคคได แลวพวกเราจะเปนปกแผนเปนการดำารงวงศตระกลสบไป นายสวชช รบทำาตามประสงค” คราวนทานไดจากพวกญาตไปโดยไมมวนกลบ ทำาใหบรรดาญาตทงมวลอาลยเปนอยางยง ญาตทางยโสธร ขออาราธนาสงศกดสทธทงมวลจงดลบนดาลใหทานไปเสวยสคตในสมปรายภพ

ญ�ตช�วยโสธร

๑/๑ แจงสนท ในเมองยโสธร อ.เมองยโสธร จ.ยโสธร ๑๘ กนยายน ๒๕๑๖

เรยน ทานอาจารย สงด ทเคารพอยางยง จากการประชมเตรยมพระราชทานเพลงของทานเจาคณ มขอความตอนหนงวา “ ลกหลานใครจะเขยนอะไรใหรวบรวมแลวสงคณแม ฯลฯ ” พวกผมจงไดเขยนสงมาพรอมน ความคดของพวกผม เหนควรเขยนสายญาตอยางยอตดไวนดหนอย เพอทางอดรจะไดรจก นอกนน เหนวาทางอดรคงรวบรวมอยางละเอยดในชวประวตของทาน หากเหนวาควรลงไวกขอไดโปรดพจารณา และอนญาตใหแกไขไดตามพอใจ ขอไดเสนอคณแมและทประชมดวย

ขอแสดงความเคารพอยางยง

สวชช จตตะยโศธร

ระลกถงและอ�ลยคณอ�......................................

เมอ ๕๐ กวาปผานมาแลวน แมวาดฉนอายเพยง ๗-๘ ขวบ แตกยงจำาฝงแนนอยไมรลมเลยวา ญาตคนหนงไดพาดฉนเดนทางจากราชบรมากรงเทพ ฯ และไปหาคณอาทบาน จำาไดวาอยแถว ๆ บานหมอ แลวญาตคนนนเขากทงใหดฉนอยกบคณอาเปนความประสงคของคณแม ทจะสงดฉนมาใหใกลชดกบคณอาผหญง คอ คณหญงอดรธาน (หลวน จตตยะโสธร) ซงเปนนองรวมสายโลหตเดยวกบคณพอของดฉน ขณะนนคณอามบตรคนเดยว คอ นองรจตต (นายแพทยเกษม จตตยะโศธร) ดฉนกเลยกลายเปนเพอนเลนกบนองคกนมา คณอาทงสองใจดมาก บางครงกพาเราไปเทยวสวนฝงธน หา

อาหารไปรบประทาน เวลานนไมมรถจะพาเราไปเชนเดยวน ตองเดนไปกน แตในความคดเดก ๆ รสกสนกทสด เวลานนดฉนกไดใกลชดคณอาทงสอง คณอาผหญงกเรมสอนมารยาทกลสตรใหดฉน ไมวาจะเปนเวลารบประทานอาหารหรอเวลาเลน คณอากไดดแลสงสอนจนดฉนจำาไดฝงใจจนบดน พอโตขนทานกถายทอดวชาทำาอาหารอรอย ๆ ใหทกครงทพบหนาไมวาจะพบทบานบางปา ราชบร หรอทไหน ๆ กตาม เปนททราบกนดวาคณอาทานเชยวชาญทางการครว และการบานการเรอน ดฉนไดรบการสงสอนมาจากทานแมแตไมมากนก แตกรสกภมใจทเปนหลานคนเดยวทมโอกาสเชนน คณอา (เจาคณอดรธาน) ทานเปนอาเขยกจรง บางครงเรากลมไป คดวาเปนอาทแทจรงของเราเอง เพราะทานเมตตาปรานรกหลานของภรรยาเหมอนหลานทานเองแมแตคณอาผหญงจะถงแกกรรมไปแลว ทานกยงใกลชดกบพวกหลาน ๆ ดจเดม ทานยายไปเปนผวาราชการจงหวดสงขลา ทานกรณามารบดฉนและนองชะออ นองฉลวยลกษณไปเทยวสงขลาดวย ดฉนจำาไดวา เมษายน พ.ศ.๒๔๘๐ นอกจากเราทงสาม ทานกยงไดชวนญาตทางกรงเทพ ฯ อกหลายคนมาเทยวดวย เพอไปเทยวปนงดวยกน เราไดรวมพนองกนทสงขลาสนกไมมทเปรยบ เพราะไดไปทนนกโดยบารมคณอา ขออนญาตคณพอคณแมใหไป ประจวบงานปใหมของสงขลา ดฉนและนอง ๆ กไดรวมแสดงละครกบขาราชการจงหวดสงขลาดวย คณอาทานกรวมแสดงดวยเหมอนกน ดฉนและนอง ๆ รวมทงญาตทางกรงเทพ ฯ กไดสนองนำาใจคณอาพาเราไปเทยวปนงไดผานแวะเยยมรฐเคดาทดวย เพราะคณอาทานเปนผวาราชการจงหวดสงขลาเมอผานไปกตองแวะ

เยยมเยยนเปนทางการ ดฉนกไดตดตามไปดวย ในขบวนรถยนตหลายคนทเดนทางดวยไปเทยวกนในครงนน ขณะนนทานมคณหญงอดรธาน (อบล จตตยะโศธร) แลว พบลยงสาวและสวยมาก คณอาสอนใหพวกเราเรยก “ พ ” กนทกคน แมแตลกของพบลเองกเรยกพบลวา “ พ ” เหมอนกน ทวาสนกนนเหนจะเปนเพราะมนอง ๆ หลายคนเพมขน นองคนโตกคอ นองจรวย และนองเออ (จรภา สตตบตร) อายราว ๆ ๙ ขวบ นองตน (อทศ จตตยะโศธร) อายราว ๆ ๗ ขวบ นองตน (กลวฒน จตตยะโศธร) อายราว ๆ ๕ ขวบ นองต (จตราภรณ มญชสงห) อายราว ๆ ๒ ขวบ และนองแตว (จารณ นตสถตย) พงเกดได ๒-๓ เดอน นอง ๆ ทตอจากน คอ นองตว (จรกา มสกพตต) นองออด (จตตวฒน จตตยะโศธร) นองเออง (เอองอมา จตตยะโศธร) ยงไมเกด คณอาทานรกนองตมากกวาใคร ๆ เพราะทานบอกดฉนวา คณอาผหญงมาเกด แตดฉนรกนองแตว เพราะกำาลงเปนเดกแดง ๆ นารกนาเอนด อมเลนกนไมเบอทงวน สวนนองตนกบนองตนกเลนซนไปตามประสาเดก ๆ ผชาย และดฉนกสมครเลนกบนอง ๆ เพราะดฉนเองกไมอยากจะโตเปนผใหญเหมอนกน เชาขนเรากออกไปปนเขานอยทใกลจวนผวาราชการจงหวด หรอไปไกลอกหนอยกไปปนเขาตงกวน หรอไมกไปเทยวทะเลสาบ และแหลมสมหรา สงทดฉนโปรดปรานมากทสดกคอ ดงลำาดวนทชายหาดหนาจวน ฯ กลนของดอกลำาดวนทำาใหดฉนไมมวนจะลม คณอาทานมอธยาศยดมาก ไมมใครเสมอเหมอน อารมณด โอบออมอาร โอภาปราศรยไมถอตว และชอบสนกสนานรนเรงเปนกนเองกบบคคลทวไป ทานไมเคยกอความรำาคาญใหใคร ไมมใครเกลยดทาน ๆ ไดแตใหความสขผอนเทานน ดฉนวา หมอเกษมและ

นองกลวฒนคลายคณอาในเรองนสยใจคอน แตหมอกบญนอยจากไปเสยกอนไมไดอยเปนหลกใหนอง ๆ ทกคนชนใจ ดฉนทราบดวานอง ๆ กรกหมอทกคน คณอาทานเคยปรารภกบดฉนทกครงทพบวา ทานรกและหวงใยนอง ๆ ทกคนเหมอนกนหมด ดฉนกพลอยไดรบความเมตตากรณาจากทานไปดวย เพราะเปนหลานสนทของทาน ดฉนไมทราบเลยวา ทานปวยหนก หลงจากททานไดเขารบการรกษาตวทโรงพยาบาลศรราชแลว ไดไปเยยมครงหนงทานยงบอกดฉนวา “ หน, อายงอยอกนานหรอกนะ อาสบายดไมตองเปนหวง กำาลงใจทานดมาก ”หลงจากนนมาทานกหาย กลบมารกษาตวทบาน ดฉนนกวาทานสบายดไมมอะไรแลว ดฉนไปอยตางจงหวดจงไมทราบขาวเลย เมอทราบวาทานเสยแลว ดฉนไมมโอกาสแมแตนอยทจะไดพบทานกอนทจะจากไปอยางไมมวนกลบ และดฉนไมสามารถจะหมนวนทผานไปแลวใหกลบคนมาอก การทคณอาไดเคยเตอนใหพบลบอกหลาน ๆ ทก ๆ คนใหทราบวา คณอาปวยนน หลานซาบซงใจดวา คณอารกพวกหลานเพยงไร คงอยากจะพบกอนทคณอาจะจากไปโดยไมมวนกลบ หลานคนอน ๆ ไดพบคณอา แตหลานคนเดยวทไมมโอกาสไดพบถาวญญาณมจรง คณอาคงรใจหลานวา หลานไมเคยลมเลยถงความกรณาทคณอามตอหลาน ทหลานไดเขยนถงเรองนกเพราะอยากจะระลกถงวนทคณอามความดตอหลาน ๆ อยางไมมทเปรยบ การจากไปของคณอาน หลานไดบำาเพญกศลและตงจตอทศกศลผลบญทหลานไปปฏบตมาและทจะปฏบตตอไป ชวยดลบนดาลใหวญญาณอนบรสทธของคณอาจงไปสสคตภพแหงสรวงสวรรค

ส�ยสนม ไชยนวต

คำ�ไวอ�ลย.......................

กระผมกบพระยาอดรธาน ไดรจกคนเคยกบครอบครวกระผมเสมอนญาตสนทมานานปแลว ทานจะไปกรงเทพ ฯ หรอทใดทหนง ถาผานบานไผทานจะแวะเยยมเยยนถามขาวคราวทกขสขเสมอ เปนประจำาทกครง ทานใหความเมตตาเอออาร โปรยความอบอน ใหกำาลงใจในการงาน ถามถงความฝด และความคลองตวของภาวการณครองชพ ความเปนอยของกระผม ตลอดการศกษาของเดกลกหลาน ใหอบายวธอบรมลกหลาน และมเมตตานเคราะหขนานนามใหลกชาย

หญงของกระผมทกคน ในจำานวนลกมอย ๑๐ คน เปนมงคลหมดทกคน ซงลก ๆ ของกระผมจงมแตเทดทนทานเจาคณเปนครฐานยบคคลแหงชวตของเขาดวยใจจรง มรณกรรมของพระยาอดรธานศรโขมสาครเขตต ผครฐานยะครอบครวนกระผมจงกอใหเกดความเศราสลดใจเปนทยง แมจะตระหนกแกใจวาการ เกด แก เจบ ตาย เปนเรองธรรมดาสงขาร กทนตอความเศราใจอาลยถงทานผใหความโอบออมอารมได ขออญเชญผลบญ และคณความดอนประเสรฐททานไดสราง อบรมไวเมอครงยงมชวตอย จงมกำาลงดลบนดาลใหดวงวญญาณของพระยาอดรธาน ไดประสบแตความสขสรสวสดพพฒนมงคล เปนมหาผลอนสงสง สสคตในสมปรายภพ ดวยเทอญ.

น�ยนอย ส�ยสมบต

(เจาของราน เจรญสมบต ตลาดบานไผ)

เจ�คณอ�อดรธ�น ฯ...................................

เมอทราบขาวจากหนงสอพมพวาเจาคณอาปวยอยทโรงพยาบาลศรราชเปนครงทสอง ตงใจชวนพสายสนม และจะนำาหลานเอกทเกดใหมของลกสาวไปกราบเยยมพรอมกนในวนเสารทจะมาถง แตยงไมทนถงกำาหนดวนนดกน ไดรบโทรศพทเมอเวลา ๑๗.๓๕ น. ของวนองคารท ๒๑ สงหาคม ๒๕๑๖ เจาคณอาเสยแลว รดนำาตอน ๑๘ น. และนำาศพกลบไปจงหวดอดรเลย เปนการทราบขาวทกะทนหนทสด เมอทราบวาปวยยงไมทนไปเยยมกทราบวาเสยแลว รสกตกใจเปนอยางยง ไมคาดคดวาเจาคณอาปวยครงน จะไมมวนไดพบกนอกตลอดไป หากมญาณวถใดทจะใหเจาคณอาไดทราบวาหลานรสกเศราและเสยใจ อาลยในตวคณอาซงทานเปนทเคารพรกและใหความเมตตาตอหลานดวยดเสมอมา ขออานสงสผลบญทหลานไดบำาเพญตลอดมาอทศใหกบเจาคณอา เพอดลบนดาลใหไปสสคตในสมปรายกภพดวยดวงจตอนบรสทธผองแผวทกประการ.

ฉลวยลกษณ โสพจน

ท�น ทรกและเค�รพอย�งยง ตลอดระยะเวลาถง ๔๕ ป ทดฉนไดรวมทกขรวมสขมากบทาน ดวยความรสกของดฉน ทานเปรยบเสมอนพอ เปนรมโพธแกวของดฉน ลก และหลาน ๆ เปนบคคลสำาคญสงสดในชวตครอบครว และเปนทยดเหนยวนำาใจดฉน ลก และหลาน ใหความอบอน ความรมเยนเปนสขตลอดมา ทานไดใหความเมตตากรณาตอดฉนเปนอยางมาก สอนใหตอส อดทน และมอธยาศยไมตรกบทกคน ทาน