Tools voor Frisse ScholenTools voor Frisse Scholen

een overzichteen overzichteen overzicht een overzicht

Ir. Bert MeijeringIr. Bert Meijering

07.11.201207.11.2012

Tool Nieuwbouw Onderhoud & beheer

Handleiding bouwen aan Frisse Scholen

PVE Frisse Scholen PVE Frisse Scholen

Frisse Scholen Toets

Ervaringen met de Frisse Scholen Toets in de praktijkSucces en faalfactoren van energiezuinige nieuwbouwscholen

Een nieuwe Frisse School

Tool Nieuwbouw Onderhoud& beheer

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA )

EBA Stappenplan EBA Stappenplan

Verdienen met duurzaam onderhoud

Pilots verduurzamen van meerjaren Pilots verduurzamen van meerjaren onderhoud bij basisscholen

Leidraad verduurzamen van het meerjaren onderhoud bij basisscholen

meerjaren onderhoud bij basisscholenSlim licht werkt beter in onderwijsgebouwen

Tool Nieuwbouw Onderhoud& beheer

Financieringsconstructies Frisse Scholen in de praktijk

p j

Naar energieneutrale scholen (NESK)

Subsidiewijzer Frisse Scholen

B F i S h lB F i S h l

Ieder bouwproces van een nieuw school is

Bouwen aan Frisse ScholenBouwen aan Frisse Scholen

uniek, maar verloopt meestal langs een aantal vaste stadia of bouwfasen. Iedere fase heeft eigen belangrijke aandachtspunten.

Geeft per bouwfase aan: Waar moeten gemeenten enWaar moeten gemeenten en

schoolbesturen vooral op letten als ze een Frisse School willen realiseren?

Hoe en op welke momenten ze tijdens Hoe en op welke momenten ze tijdens het ontwerp- en bouwproces invloed kunnen uitoefenen op het resultaat?

PVE F i S h l i il 2012PVE F i S h l i il 2012

Is een soort algemene “menukaart” op

PVE Frisse Scholen versie april 2012PVE Frisse Scholen versie april 2012

basis waarvan de opdrachtgever zijn (prestatie)eisen m.b.t. energiezuinigheid en binnenmilieu kan kiezen zoals die in het specifieke PVE van de nieuwe school moeten komen

P Ei F i S h lP Ei F i S h lProgramma van Eisen Frisse ScholenProgramma van Eisen Frisse Scholen

Prestatie-eisen per thema Energie Luchtkwaliteit Thermisch comfort Visueel comfort Akoestisch comfort

3 Ambitieniveau’s Klasse A – Zeer goed Klasse B Goed Klasse B – Goed Klasse C – Acceptabel (voor een deel wettelijk

minimum: bouwbesluit, arbo e.d.)

I lf li bi iI lf li bi iInvulformulier ambitiesInvulformulier ambities

PVE versie april 2012PVE versie april 2012B l ijk i h d lijk d iB l ijk i h d lijk d iBelangrijkste inhoudelijke veranderingenBelangrijkste inhoudelijke veranderingen

Aanpassing aan eisen in het bouwbesluit 2012 Luchtkwaliteit voor nieuwbouw nu maximaal 950

ppm (voorheen 1200 ppm) daarom niveau B verlaagd van 1000 ppm naar 950 ppm (niveau C van 1200 ppm alleen nog voor bestaande scholen)van 1200 ppm alleen nog voor bestaande scholen)

De indicaties voor de te verversen hoeveelheden nu uitgedrukt in m3/uur per persoon (voorheen in m2 bvo) en een groepsgrootte per ruimtem2 bvo) en een groepsgrootte per ruimte

EPC-eisen van niveau C t.a.v. energiezuinigheid zijn in overeenstemming gebracht met de eisen van het bouwbesluitvan het bouwbesluit

Eisen t.a.v. asbest opgenomen Eisen t.a.v. geluidisolatie zijn uitgebreid ( nu ook eisen

t a v de geluidisolatie van binnen- en buitenmurent.a.v. de geluidisolatie van binnen- en buitenmuren opgenomen)

S h l b iS h l b i

De scholenbouwwaaier helpt om aandachtspunten ten

ScholenbouwwaaierScholenbouwwaaier

aanzien van de huisvesting op een eenvoudige manier bespreekbaar te maken.

De waaier is opgebouwd rond een vijftal thema’s waarmee pg jgebruikerswensen/aandachtspunten in het Programma van Eisen (PvE) kunnen worden opgenomen.

A. ProcesA. ProcesB. BelevingC. GebruikD. TechniekE. Economie

Frisse Scholen ToetsFrisse Scholen Toets

Is een instrument om te toetsen of het ontwerp of het gebouw voldoet aan de gestelde prestatie-eisen vanuit het PVE Frisse Scholenvanuit het PVE Frisse Scholen

Het instrumentarium:Het instrumentarium: Informatiebrochure Handleiding (voor de deskundige) Format Toetsingsrapport Excel file scorekaart Voorbeeld toetsingsrapport

Aanpassingen tijdens het bouwprocesAanpassingen tijdens het bouwprocesH

oogt

e

Kosten van aanpassing

H Eenvoud van aanpassing

TijdInitiatief Oplevering

Toetsmomenten in ontwerp/bouwprocesToetsmomenten in ontwerp/bouwproces

Aan het eind van elke fase kan getoetst gworden of het tussenresultaat voldoet aan uw eisen, en het een voldoende basis biedt voor het ingaan van de volgende fase.

Toetsingsrapport Toetsingsrapport -- resultaat alle fasenresultaat alle fasen3. Toetsingsresultaat alle fasen

S h l H F i V b ldSchool: Het Frisse VoorbeeldDatum:

VO DO  TO/bestek 1e Oplevering 2e OpleveringEnergieEnergieprestatie (verplicht) Klasse  C Voldoet Voldoet Voldoet Voldoet ‐

OpmerkingenThema Ambitie‐niveauToetsingsresultaat

Isolatie van de gebouwschil  Klasse  C Voldoet Voldoet Voldoet Voldoet ‐

Energiezuinige ventilatie Klasse  B Twi jfel Voldoet niet Voldoet niet Voldoet ‐

Regeling ventilatie Klasse  B Twi jfel Voldoet niet Voldoet niet Voldoet ‐

Energiezuinige verwarming Klasse  C Twi jfel Twi jfel Voldoet Voldoet ‐

Efficiënte opwekking en distributie van warmte

Klasse  C Twi jfel Twi jfel Voldoet Voldoet ‐

Regeling verwarming Klasse  C Twi jfel Twi jfel Voldoet Voldoet ‐

E i i i k li Kl C T i jf l T i jf l V ld t i t V ld tEnergiezuinige koeling Klasse  C Twi jfel Twi jfel Voldoet niet Voldoet ‐

Energiezuinige verlichting Klasse  B Voldoet Voldoet Voldoet Voldoet ‐

Luchtkwaliteit

Ventilatiecapaciteit (verplicht) Klasse  B Twi jfel Twi jfel Voldoet niet Voldoet niet Voldoet ‐

Spuiventilatie Klasse  C Voldoet Voldoet Voldoet Voldoet ‐

Onvoldoende  hygiëne  van mechanische  venti latiesystemen 

Kwaliteit van de toevoerlucht  Klasse  B Twi jfel Twi jfel Voldoet niet Voldoet niet

heeft een negatieve  invloed op de  kwal i tei t van de  lucht die  in de  

ruimten wordt ingeblazen. Dit leidt met name  tot klachten over 'droge  

lucht' (veroorzaakt doordat verontreinigingen de  s l i jmvl iezen 

van o.a. neus, ogen en keel  i rri teren).

Ervaringen met de Frisse Scholen Toets in de Ervaringen met de Frisse Scholen Toets in de k ijkk ijk

Een korte beschrijving van de Frisse

praktijkpraktijk

Scholen Toets Praktijkervaringen met de Frisse Scholen

Toets van: Een technisch adviseur bij 5 scholen

elke in de fasen: voorlopig ontwerk, definitief ontwerp, technisch ontwerpdefinitief ontwerp, technisch ontwerp en oplevering

Een bouwprojectmanager bij 3 scholen in de fasen: voorlopig ontwerkscholen in de fasen: voorlopig ontwerk, definitief ontwerp en technisch ontwerp

SuccesSucces-- en faalfactoren bij de realisatie van en faalfactoren bij de realisatie van ii bi kli bi i bij h lbi kli bi i bij h l

Gemiddeld ligt de EPC-waarde van de

energieenergie-- en binnenklimaatambities bij scholenen binnenklimaatambities bij scholen

bouwaanvragen (in 2010 ) 25% lager dan vereist in het bouwbesluit

Van 18 scholen is onderzocht in welke mate de energetische en binnenklimaatambities ook daadwerkelijk gerealiseerd zijn. g j

Onderwerpen Onderzoeksmethode

Gehanteerde ontwerprichtlijnen en Gehanteerde ontwerprichtlijnen en ontwikkeling ambities

Procesmatige factoren Toegepaste technieken Financiering

E Ni F i S h lE Ni F i S h l

Ook in nieuwe scholen blijkt na oplevering

Een Nieuwe Frisse SchoolEen Nieuwe Frisse School

blijkt de energiezuinigheid en het binnenmilieu vaak niet optimaal.

Ontwerp- en uitvoeringsfouten bij de bouw van een nieuwe school t.a.v. luchtkwaliteit; luchtkwaliteit; hitte; koude en tocht; energiegebruik; het ontwerp- en bouwproces

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)

Is een instrument om de i i i h id bi ilienergiezuinigheid en binnenmilieu

van een school te vast te stellen en vervolgens hiervoor verbetermaatregelen te bepalenverbetermaatregelen te bepalen

Het instrumentarium:Het instrumentarium:Handleiding Handleiding

Opnameformulier gebouw en installaties R k d l Rekenmodel

Rapportageformat

E i & Bi ili Ad i (EBA)E i & Bi ili Ad i (EBA)

De eerste versie van het EBA (1.0) was een verplicht

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)

onderdeel in de subsidie-aanvraag van de OCW regeling ter verbetering van de energiezuinigheid en het binnenmilieu van onderwijsgebouwen.

In april 2011 is (versie 2.0) beschikbaar gekomen. In deze versie is o.a. de het volgende aangepastversie is o.a. de het volgende aangepast Is algemeen toepasbaar gemaakt(dus niet meer

specifiek voor de subsidieregeling van OCW)Diverse onvolkomenheden zijn verbeterd Diverse onvolkomenheden zijn verbeterd.

E i & Bi ili Ad i (EBA)E i & Bi ili Ad i (EBA)

Het energiedeel is gebaseerd op:

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)

EPA-U energielabel (ISSO 75.1) Wordt gebruikt voor de bepaling van hetWordt gebruikt voor de bepaling van het (indicatieve) energielabel.

EPA-U maatwerkadvies (ISSO 75.2) Wordt gebruikt voor de bepaling van de haalbaarheid van verbetermaatregelen (op basis standaard gebruikersgedrag

E i & Bi ili Ad i (EBA)E i & Bi ili Ad i (EBA)

Het binnenmilieu deel gebaseerd op:

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)

ISSO 89: Binnenklimaat scholen T.b.v. het bepalen van de kwaliteitsklasse van de Luchtkwaliteit, het thermischde Luchtkwaliteit, het thermisch binnenklimaat winter en het thermisch binnenklimaat zomer)

De Frisse basisschool: De Frisse basisschool:T.b.v. het bepalen van de ventilatiecapaciteit op basis afmetingen ramen en roosters (natuurlijke toe en afvoer)(natuurlijke toe en afvoer).

Richtlijn GGD ventilatie scholenT.b.v. van de beoordeling van bestaande voorzieningen

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)R (R (ff ))

Samenvatting

Rapportage (Rapportage (formatformat))

1. Algemene gegevens en gebouweigenschappen

2. Energiegebruik (energielabel en benchmark)

3. Binnenmilieu (Luchtkwaliteit, thermisch comfort)t e sc co o t)

4. VerbetermogelijkhedenBijlagen: (mogelijke ventilatieconcepten aandachtspuntenventilatieconcepten, aandachtspunten mechanische ventilatie, CO2- meting)

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)EBAEBA i b iki b ikEBAEBA--rapportagerapportage -- energiegebruikenergiegebruik

1) Het energielabel is bepaald op basis van een indicatieve berekening

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)EBAEBA iiEBAEBA--rapportagerapportage –– prestatiesprestaties

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)EBAEBA bijl CO2 ibijl CO2 iEBAEBA--rapportagerapportage –– bijlage CO2 metingbijlage CO2 meting

Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)Energie & Binnenmilieu Advies (EBA)g ( )g ( )EBA-rapportage – verbetermaatregelen

Energie & Binnenmilieu StappenplanEnergie & Binnenmilieu Stappenplan

Is een stappenplan/leidraad bij de realisatie van energiebesparende maatregelen vanaf het moment van het opstellen van een EBA tot met het beheer en gebruik

Het stappenplan bevat:Het stappenplan bevat: Inleiding Stroomschema met toelichting Per maatregel: prestatie-eisen,

aandachtspunten en doorlooptijd Overall tijdsplanning

Energie & Binnenmilieu StappenplanEnergie & Binnenmilieu Stappenplang pp pg pp pVoorbeeld van een maatregelVoorbeeld van een maatregel

Onderdelen

Verdienen met duurzaam onderhoudVerdienen met duurzaam onderhoud

Naar duurzame keuzes op natuurlijke onderhoudsmomenten

Voordelen van een duurzaam meerjaren d h d londerhoudsplan

Een aanpak Een pilot

D d h d i i iD d h d i i i

Voorbeeld

Duurzame onderhoudsactiviteitDuurzame onderhoudsactiviteit

Een kozijn dat vervangen moet worden omdat het bouwtechnisch verouderd is dient per definitie niet vervangen te

d d h k lijkworden door het oorspronkelijke type. Men zou bijvoorbeeld moeten kunnen kiezen uit een kozijn

met dubbel glas, HR+ of HR++. Ook zou bijvoorbeeld nog gekozen moet kunnen worden uit

kozijnen met en zonder ventilatieroosters, met of zonder zonwerend glas e.d.

S i ’S i ’

Scenario 1

Scenario’sScenario’s

minimaal 1 labelstap van het energielabel, positieve businesscase realiseren binnen 10 jaar.

Scenario 2 minimaal energielabel A, positieve business case binnen ± 15 jaarpositieve business case binnen ± 15 jaar

Scenario 3 minimaal Energielabel A minimaal Energielabel A, gericht op voorbeeldfunctie van de gemeente t.a.v. het

toepassen van energiebesparende maatregelen

M l kk iM l kk iMaatregelpakket per scenarioMaatregelpakket per scenario

Maatregel 1 2 3Maatregel 1 2 3

Energiebesparende maatregelen

• Vervangen dubbelglas door HR++ beglazing nieuwbouw

• Vernieuwen platte daken + aanvullend isolatiepakket daken

• Vervangen VR-ketel door HR-ketel (… Kw)

• Toepassen aanwezigheidsdetectie

• Optimaliseren regeltechniek/ verwarmingsinstallatie

Duurzame energieopwekkingg p g

• Plaatsen PV-cellen, 210 M2

S i 1S i 1Scenario 1Scenario 1Omschrijving Kosten/baten

Investering maatregelen € 215 000

Reservering van MOP € 172 185

Totale investering € 42 815

Jaarlijkse besparing op elektra 23 825 KWh

Jaarlijkse besparing op gas 5 149 m3

Contante waarde bespaarde energie (10 jaar) € 79 336Contante waarde bespaarde energie (10 jaar) € 79 336

Netto contante waarde bespaarde energie en investering (10 jaar)

€ 36 521

Netto contante waarde bespaarde energie en investering (20 jaar)

€ 105 008

Netto contante waarde bespaarde energie en i t i (30 j )

€ 151 275investering (30 jaar)

S i 1S i 1Scenario 1Scenario 1

NCW scenario 1

200.000,00

5000000

100.000,00

150.000,00

Reeks1

5000000-

-

50.000,00

50.000,00

2012

2014

2016

2018

2020

2022

2024

2026

2028

2030

2032

2034

2036

2038

2040

2042

Jaar

Verduurzamen van meerjaren onderhoud bij Verduurzamen van meerjaren onderhoud bij j jj jbasisscholen: de eerste ervaringenbasisscholen: de eerste ervaringen

Een beschrijving van de ervaringen van 3 it d il t d 3 hill duitgevoerde pilots door 3 verschillende

onderhoudsadviesbureau t.a.v. het verduurzamen van een meerjaren onderhoudsplan van basisscholenonderhoudsplan van basisscholen

Per pilot is het volgende beschreven Het proces

De res ltaten De resultaten De leerervaringen

Algemene conclusies van de 3 pilots

9 november 2011

Verduurzamen van het meerjaren onderhoud Verduurzamen van het meerjaren onderhoud jjbij basisscholen bij basisscholen -- LeidraadLeidraad

Biedt een werkwijze en activiteitenschema h lb t t h tvoor schoolbesturen en gemeenten om het

meerjaren onderhoud te verduurzamen.

O dOnderwerpen Verantwoordelijkheden en bekostiging van het

onderhoud Algemene fasering Per fase de benodigde activiteiten en

aandachtspunten

9 november 2011

Bijlage met o.a. een voorbeeld van duurzaam meerjaren onderhoudsplan

Slim licht werkt beter in onderwijsgebouwenSlim licht werkt beter in onderwijsgebouwen

Onderwerpen Hoe herkent u energieverspillende verlichting? Energiezuiniger en onderhoudsvriendelijker

maken van tl-verlichting. Aanbrengen van lichtregelsystemen

Financieringsconstructies Frisse Scholen in Financieringsconstructies Frisse Scholen in

Voorbeelden van verschillende nieuwe Frisse S h l f i t b t d h l

ggde praktijkde praktijk

Scholen en opgefriste bestaande scholen. Per school is o.a. aangegeven

Een algemene beschrijving van de school De verbetermaatregelen De financiering en de bedragen van de

verbetermaatregelen Een toelichting op de financiering De achtergronden en beweegredenen Aanbevelingen en succesfactoreng

Energieneutrale scholenEnergieneutrale scholen

Onderwerpen De 8 (bijna) energieneutrale scholen Het proces: verder denken De techniek: energieneutraal binnen De techniek: energieneutraal binnen

handbereik Het geld: nu investeren is straks winst

D f k i i ’ d l De afspraken: risico’s delen

Films te zien op pwww.youtube.com/nlduurzaamvastgoed

Subsidiewijzer Frisse ScholenSubsidiewijzer Frisse Scholen

Biedt een overzicht van subsidie, fiscale f k f len specifieke financieringsregelingen

voor energiebesparing en verbetering van het binnenmilieu.

Op nationaal, provinciaal en lokaal niveau

De subsidiewijzer wordt regelmatig j g gbijgewerkt.

De tools voor Frisse Scholen zijn te vinden en te De tools voor Frisse Scholen zijn te vinden en te downloaden op:downloaden op:

www.frissescholen.nl

Bedankt voor uw aandacht !Bedankt voor uw aandacht !

Ir Bert MeijeringIr Bert MeijeringIr. Bert MeijeringIr. Bert Meijering

BUILDING VISION BUILDING VISION huisvesting & beleidsadviseurshuisvesting & beleidsadviseurs

TT (040) 2567 010(040) 2567 010EE info@info@buildingvision.nlbuildingvision.nlII www.buildingvision.nlwww.buildingvision.nl