Als we vanaf groep 5 op een zinvolle maniermet hcindschriJtontwifefeeling bezig willen zijn,dan lijken er naast oefeningen met «meer vanhetzelfde» maar weinig mogelijkheden. Vaakgaat het dan om temposchrijuen en creatiefschrijven. Maar op écht onderhoud en ontwik-keling van het handschrift zelf hebben dezetwee weinig invloed. Het temposchrijven heeft- wanneer gestreefd wordt naar «zo snel mogelijk» - zelfs desastreuze gevolgen voor hethandschrift.

Veel mensen menen dat aan het handschrift naeen paar jaar niet veel meer te veranderen valt.Bij alle andere vakken verwachten we verbete-ringen. Maar die zijn óók te bereiken in hethandschrift!

5-8Ben

Hamerling

Er wordt in dit artikel

uitgegaan van het toe-

passen van verbonden

schrift. Juist voor kin-

deren die in de boven-

bouw onuerbonden zijn

gaan schrijven, kun-

nen de oefeningen

aanleiding zijn hun

handschrift te herzien.

Het is een gelegenheid

om het verbonden

schrift weer op te roe-

pen en anders te gaan

bekijken.

O V E R T R E D E NVAN DE R E G E L S

Handschriftcriteria zeggen ons waareen handschrift aan moet voldoen.Nu kunnen we braaf oefenen inhandschriftcriteria, met alle kansdat de kinderen dit saai vinden. Zemoeten vaak aan allerlei criteriavoldoen zonder ze te kennen enzonder te weten waarom.

Draai de zaak eens om en laatde kinderen oefenen -wat fout is!Dus wat de schrijfmethode ver-biedt. Dan ervaren ze waarom dezecriteria zo gesteld zijn.

Bij ervaringsleren zijn bewust-wording en het verwerven van ken-nis en inzicht een belangrijkmiddel1.

Ook vinden kinderen het vaakaantrekkelijk om de regels te over-treden. Ik stel hierbij dan ook voor omde handschriJtcriteria - door middeluan overtreding en overdrijving - temanipuleren. Ik wil de kinderen duslaten onderzoeken en verwoorden watde criteria waard zijn en waarom ze erzijn. En dat in de vorm van kleineschrij^essen (van maximaal eenhalfuur), die naast elke methode tegebruiken zijn.

De kinderen schrijven kort enbeoordelen elkaars resultaten. El-ke les besluiten ze met een «goed»geschreven zin. Dus een zin vol-gens de regels die zojuist overtre-den werden! Zo krijgen kindereninvloed op hun handschrift.

C R I T E R I AEN B E G R I P P E N

L E R E N H A N T E R E N

Een gunstige bijwerking van hetonderzoek naar handschriftcrite-ria is dat we de kinderen een be-perkt aantal schrij/technische begrip-pen aanleren. Die maken het mo-gelijk om meer greep op het hand-schrift te krijgen, door afwijkingenbespreekbaar te maken.

Om welke criteria gaat het?Er zijn zo'n 25 criteria. Een paarvoorbeelden:- Alle woorden moeten even vervan elkaar staan.- Alle letters zijn even schuin ge-schreven.- Alle lussen moeten even langzijn.- Alle letterrompen moeten evenhoog zijn.

In dit artikel onderzoeken we detwee laatstgenoemde criteria. Webeginnen met het begrip romp-(hoogte). We doen er meteen eentweede lesonderwerp bij dat daar-mee samenhangt: de luslengte. Ende kinderen moeten ook het begripgrondlijn2 kennen.

ROMPEN

De rompen van letters horen alle-maal even hoog te zijn. Maar datzijn ze lang niet altijd. Waarommoeten rompen even hoog ge-schreven worden?

Zoals de romp het belangrijkstedeel van het lichaam is, zo zijn de

letterrompen het belangrijkste deelvan de letters. De stokken, staar-ten en lussen zijn er voor de snelleherkenning van letters.

ALS EEN STUK TEKST ALLEENMAAR IN HOOFDLETTERS STAAT,LEEST DAT EEN STUK MINDERPRETTIG. DAT KOMT OMDAT HETOOG GEEN UITSTEKENDE DELENWAARNEEMT. DAARDOOR VER-LAAGT DE LEESSNELHEID. BIJ HETLEZEN VAN EEN TEKST OP EEN MO-NUMENT IS DIT MEESTAL GEENPROBLEEM, MAAR VOOR EEN TEKSTOP PAPIER WEL!

Als je dus géén hoofdletterschriftschrijft, moeten de verschillen tus-sen rompletters en andere letterszo duidelijk mogelijk zijn. De rom-pen moeten dan zo gelijk mogelijkvan hoogte zijn, om ze te onder-scheiden van wél uitstekende let-ters. Als je een «l» kleiner en een«e» groter gaat schrijven, danwordt de leesbaarheid meteen eenheel stuk minder. Dit valt goed aankinderen uit te leggen en voor tedoen (wel en wee).

VANAFW E L K E G R O E P ?

De lessen kunt u vanaf groep 5 ge-ven. In de hoogste groepen zoudenlangere stukken tekst gebruiktkunnen .worden. Dan is het effectvan de «regelovertreding» ook be-ter te zien.

Kinderen in groep 7 en 8 zijnsoms in staat twee criteria tegelij-kertijd in de gaten te houden. Insommige methoden worden meerdan vijf criteria in één les tegelijkaangeboden. Maar kinderen kun-nen doorgaans slechts één criteri-um (of hooguit twee criteria) tege-lijkertijd aan.

De lesstof kan - afhankelijk vanomstandigheden en het tempovan de groep - ook gemakkelijkover twee korte schrijflessen ver-deeld worden.

DE L E S S E N

Introductie ;Er kan op een klein (A5-formaat),enkelvoudig gelinieerd blaadje ge-schreven worden. Neem voor iede-re nieuwe regel veel ruimte. En slana elke oefening minstens drie re-gels over:

• Laat de kinderen een eenvoudigeregel met onder andere luslettersschrijven. Bijvoorbeeld:

de koning wil snel naar huis

Deze zin past op één regel en dekinderen kunnen in ieder gevalstoppen als het einde van de regelbereikt is. Ze weten nog niet waarhet om gaat.

• Ze slaan nu een paar regels over enschrijven een zin als:

zeemannen nemen emmers mee

In zo'n zin zitten géén stokken oflussen.

• Vraag de kinderen naar het ver-schil tussen de vormen (het uiter-lijk) van de twee geschreven regelsen of ze dit onder woorden kunnenbrengen.

• Vertel dat het deel van de lettersdat even hoog is als de letter «n» deromp van de letter heet. Probeer ofer kinderen zijn die weten wat ditbetekent. Wijs op het verband methet rompdeel van je lichaam, ofvan een boot.

Figuur i

In dit geval is het handig om elkeromp steeds om en om, dus even enoneven, groot of klein te schrijven.De kinderen mogen zelf weten ofze met groot of met klein begin-nen. (Een heel kort begin van dezin kunt u ook eventueel op hetbord voordoen!)

De kinderen zullen de neigingvertonen om hogere rompen ookmeteen breder te maken. Dit isvrijwel onvermijdelijk en beslistgeen bezwaar.

Aan de kinderen kan nu ge-vraagd worden welke regel hetprettigst leest. Kunnen ze al ver-woorden waarom?

LuslengteHet is ook goed voor de leesbaar-heid als de luslengte even groot is:alle lussen even lang, zowel bovenals onder de grondlijn. Oefeningen:

• De volgende zin heeft afwisselendlus- en rompletters:

de leuke jongen ging akelige lussenschrijven

• We gaan nu weer in overtreding:we maken alle lussen langer (en ingroep 7 en 8 zo mogelijk ongelijk). Derompen blijven echter euen hoog! Ditontregelt het automatisme en het

Praxis-bulletin 8, april 2001 29

1 'Sommige begrippen enregels kunnen door erva-

ren, door te doen het bes- 'te worden aangeleerd.'(A. Erkamp, Eruaringsle-

ren, Anthos/svE, pag.59,1986, sde druk.)

2 Grondlijn: de lijn waar-op je schrijft.

Romp: de hoogte van dekleine letters. Ook inlus- en stokletters ziteen «romp».Stofeletter: letter die bo-ven de romp uitsteekt,

maar geen lus heeft (d,

t, p, q). Stokletters zijnkorter dan lusletters(dubbele romphoogte).Deze letters vallen nu

buiten het onderzoek,

maar vergroten uiter-aard ook de leesbaar-heid door hun eigenhoogte.

Lusletter: letter met een

lus, die boven of onderde romp uitsteekt.

3 Dit heeft ook conse-quenties voor het cor-

rigeren. Beoordeel gelij-ke romphoogte dus als

belangrijker.

schrijven gaat nu heel langzaam.• Laat de kinderen vertellen of ze

het moeilijk vinden.Daarna kunnnen de resultaten

weer worden uitgewisseld. Mis-schien is er een bijzonder exem-plaar uit te halen en te laten zien.

• Sommige kinderen zullen extreemwillen overdrijven. Dat is prima,als die overdrijving maar niet doorde andere regels heen gaat. En en-kele kinderen slagen er zelfs in deluslengte af te wisselen én de romp-hoogte gelijk te houden:

• Laat de kinderen ook verwoordenwaarom ze het eventueel moeilijkvinden om de regel te overtreden.Het is heel zinvol om hun argu-menten aan te horen. Kinderenpraten doorgaans niet over ditsoort dingen en als ze het wéldoen, krijgt u als leerkracht veelinzicht in de handschriftbelevingvan de kinderen.

Criteria en leesbaarheidNa de laatstgenoemde oefening isdan de belangrijkste vraag welkevan de twee criteria het meest vaninvloed is op de leesbaarheid. Als dekinderen de opdracht goed hebbenuitgevoerd, moeten ze kunnenzien dat gelijke romphoogte belang-rijker is dan gelijke luslengte3. (Ver-gelijkfiguur i enfiguur2.)

Oefen de criteria na een tijdjegerust nóg eens met een anderezin. Laat de kinderen verwoordenwat een en ander doet met de lees-baarheid. Te zien is dat het woord-beeld onrustig wordt door de hoog-teverstoring. De kinderen kunnenweer elkaars resultaat bekijken en

Misschien kunnen sommige kin-deren de lussen cuen lang én tegelij-kertijd de rompen ongelijk maken.

; .Afsluitende oefeningen

1 Laat de kinderen een stukje tekst •schrijven met afwisselende zin-nen: de ene zin perfect in orde ende andere zin geheel ordeloos ophet gebied van de twee behandel-de criteria.

2 Laat ze «onregelmatig overtreden».(Dus niet om en om.)

3 Laat ze per woord de criteria wél ofniet overtreden.

4 Laat ze een blokje tekst schrijvenwaar in de eerste helft van de regeloverdrijving aangebracht wordt enin de tweede helft alles in orde is.

5 Laat eens een paar kinderen deromphoogte én de luslengte over-treden! Dit laat nog eens zienwaarom deze twee criteria belang-rijk zijn.

Het is goed om de kinderensteeds weer te laten verwoordenhoe ze het ervaren. En laat zesteeds elkaars resultaten bekijken.

A F S L U I T E N D EO P M E R K I N G E N

• Oefen zelfde zinnetjes en woor-den vooraf.

• Sluit elke les af door de kindereneen zin te laten schrijven die hele-maal in orde is. Nu dus «overdreven»goed.'

• Laat de kinderen elkaars laatsteresultaat nog eens bekijken.

EXTRA O E F E N S T O F

Op de internetsite www.praxisbulle-tin.n! is extra oefenstof opgenomen,die u kunt gebruiken bij de schrijr-lessen. Het betreft:-lijsten met een groot aantal oe-fenwoorden en woordgroepen metveel lussen, zonder stokken;- lijsten met een groot aantal oe-fenwoorden en woordgroepenzonder lussen en stokken.

De woorden waarmee u wilt oe-fenen, hoeft u dus niet zelf te be-denken. Ze staan in grote aantal-len op de site!

TOT SLOT

Het is misschien ten overvloede,maar let bij elke schrijfactiviteit al-tijd op de schrijfhouding en de pen-greep:- Voeten op de grond.- Onderbenen verticaal en boven-benen horizontaal.- Rug, schouders en hoofd recht.(Schouders evenwijdig aan de ta-felrand.)- Rug goed gesteund en romp ietslos van de tafel.- Onderarmen geheel op tafel enhet papier evenwijdig aan de on-derarm.- Pols in het verlengde van de on-derarm en de pen in een ontspan-nen drievingergreep: pen óp hetlaatste kootje van de middelvin-ger, en de wijsvinger en de duimertegenaan.

Veel succes!

eventueel nog een keer een zinschrijven met een zo groot moge-lijke ongelijkheid in romphoogte:

Praxis-bulletin 8, april 2001

Ben Hamerïing In PraxisbuIIetin, 18de jaargang, nummer 8 (april2001) heb ik mogelijkheden besproken en latenzien voor handschriftontu/ikkeling en -onderhoud.Het ging hierbij om de bewustmaking van wat wewel handschriJtcriteria noemen. Door hiermee teexperimenteren en te manipuleren, wordt dewaarde ervan voor de kinderen bewustgemaakt.Dat is in ieder geval beter dan dat er onder hetwerk van de kinderen termen als «slordig» ofzelfs «overmaken» geschreven moeten worden.

20 R^^l PraxisbuIIetin 7, maart 2002 • Handschriftontwikkeling en -onderhoud in de bovenbouw

S C H R I J V E N

-onderhoudbovenbouw l

Het doel van dit manipuleren is dat de kinderen

vaardiger worden in het schrijven. Ze beheersen

de vaardigheid meer als ze dit soort oefeningen

doen en leren hun handschrift te beïnvloeden. Dit

vergroot hun inzicht. Bovendien is schrijven cog-

nitief. Op deze manier werken aan de grenzen

van het handschrift vergroot de kennis van goed

handschrift en tevens het vorminzicht. Inzicht

volgt op het vergroten van de vaardigheid.

Experimenteren met criteria

In het genoemde artikel werden de criteria romphoogteen luslengte aan de orde gesteld. Romphoogte bleek eenvan de meest belangrijke criteria te zijn voor de lees-baarheid. Voor het begrip leesbaarheid is het nuttig omuit te gaan van de handschriJtcriteria, maar ze dekkenniet in gelijke mate en niet uitsluitend het begrip «lees-baarheid».

In deze aflevering van het experimenteren met criteriagaan we kijken naar het begrip rompbreedte. In de ver-volgaflevering volgende maand (april 2002) bekijken wede hellingshoefe van de letters.

Lessen

De lessen zijn geschikt uanofgroep 5. Er kan gebruikworden gemaakt van blaadjes met de normale 8 mm-liniatuur (bijvoorbeeld de normaal gelinieerde multo-blaadjes).

Nota bene. In dit artikel zijn uier voorbeelden (figuur 1-4)opgenomen. U kunt hiervan met de kopieermachinevoor de kinderen van uw groep (liefst uitvergroot) eenfeijkblad maken. Dan hebben ze de voorbeelden alle-maal voor zich tijdens de lessen.

Rompbreedte

Zoals bekend gaan veel kinderen, vooral meisjes, in debovenbouw elkaar nadoen en spelen «groepsverschijn-selen» een steeds grotere rol. Het handschrift wordthierdoor sterk beïnvloed. En vooral bij meisjes zien weeen verbreding van de letterromp (het letterdeel zonderstokken, staarten of lussen) optreden. Dat dit nadeligkan zijn voor de leesbaarheid laten de experimenten opde volgende pagina zien. Bovendien heeft deze maniervan schrijven nog meer nadelen, die tijdens het experi-menteren boven water komen.

Het experiment is ook goed uitvoerbaar door kinde-ren die onuerbonden schrift (blofeletters) schrijven.

Handschriftontwikkelmg en -onderhoud in de bovenbouw • Praxisbulletin 7, maart 2002

Voorbeeld iKenmerkenIn de reclame zijn altijd veel voorbeelden van letterma-nipulatie te vinden. Het is goed hier voorbeelden aan teonttrekken. Bovendien leeft de reclame bij kinderensterk. Het is een «vernieuwend» gebied dat (vooral bijtv) een sterke aantrekkingskracht op kinderen uitoe-fent.

Nevenstaand voorbeeld komt uit een reclame voorvakantiereizen (zie figuur i).

De kinderen bekijken het voorbeeld (op het kijkblad)en geven hun commentaar. Het is de bedoeling dat zeeen aantal kenmerken van deze letters opmerken:- Alle letters zijn even hoog.- De afstand tussen de letters is nogal klein.- De letters zijn tamelijk breed.

Hoofdletters en kapitalenOp zich kan het al een nuttige oefening zijn om hetwoord na te tekenen. De kinderen doen dan al allerleinuttige ervaringen op.

Om misverstanden te voorkomen, is het in dit ver-band belangrijk om de naam van het type letter naarvoren te halen. Het gaat hier namelijk niet om «hoofd-letters», zoals we zo vaak zeggen, maar om kapitalen.Het belangrijkste kenmerk van kapitalen is dat ze alle-maal even hoog zijn.

Het begrip hoofdletter is eigenlijk onjuist. We hebbenhet bij een hoofdletter over een taalkundige/unctie,waarmee het begin van een naam of een zin wordt aan-geduid. Bij het begrip «kapitaal» gaat het om een letter-vorm.

Voorbeeld 2KenmerkenHet volgende voorbeeld (figuur 2) komt van een ansicht-kaart over hetzelfde onderwerp (Zomervakantie).

Opvallend is dat wie in onuerbonden schrift schrijftvaak de neiging heeft om alle letters zo gelijk mogelijkuan hoogte te schrijven. Het voorbeeld laat zien hoe hetschrift van kinderen (en dan vooral van meisjes) in debovenbouw van de basisschool en in het voortgezet on-derwijs kan verworden.

Laat de kinderen weer opsommen wat er allemaal tezien is:

Praxisbulletin 7, maart 2002 • Handschriftontwikkeling en -onderhoud in de bovenbouw

- De letters zijn vrijwel even hoog.- De letterrompen zijn meer breed dan hoog.- De letterafstanden zijn soms minder dan niets (letter-verhaking).

De kinderen kunnen zien dat dit consequenties heeftvoor de leesbaarheid.

Pengreep en leesbaarheidBetrek bij het oefenen van het verschijnsel «verbredingvan de letterromp» ook de pengreep. Kinderen die hunduim over de wijsvinger plaatsen, hebben geen gele-genheid om van de buig- en strekfunctie van de drieschrijfvingers gebruik te maken en zullen noodge-dwongen de horizontale verplaatsing vanuit de polsmoeten maken. (Een dergelijke pengreep wordt ook welouergreep of laterale driepuntsgreep genoemd.) Dit leverteen veel bredere letter op!

Zei/ oefenen• Laat de kinderen het woord zomervakantie zelf eens eenkeer oefenen, met als «spelregel» te streven naar hetuuilen uan de hele regel.

Wat zijn de nadelen van de letterrompverbreding?Laat ook hier weer de kinderen hun conclusies trekken:-Je hebt meer ruimte (dus meer papier) nodig. En dat ismilieuonvriendelijk.-Je hebt meer tijd nodig!-Er is minder gelegenheid voor juiste letterspaties.(Dus doorgaans zijn die te klein.)- Er is sprake van letterverhaking.

• Geef nu de tegenovergestelde opdracht: laat de kinderenhet woord zomervakantie heel «nauw» schrijven. Zemoeten nu proberen om het woord zo veel keren alsmogelijk is op één regel te schrijven. Wie haalt hethoogste aantal?

Belangrijk is wél dat de romphoogte gelijk blijft! (Ziefiguur 3.)

Voorbeeld 3Hoewel het volgende voorbeeld beslist geen model-schrift is, laat het toch goed zien dat - bij gelijke romp-hoogte - de leesbaarheid van de «smalle versie» stukkengroter is dan van de «brede versie» {zie figuur 3).

Dit heeft ook te maken met het feit dat de ogen bij hetlezen sprongen maken en een bepaald aantal letters te-gelijkertijd lezen. Als de romp smaller is, zijn er meerletters tegelijkertijd in één sprong te lezen. Dit is merk-

Handschriftontwikkeling en -onderhoud in de bovenbouw • Praxisbulletin 7, maart 2002

baar als dit voorbeeld bekeken wordt. Bijbreed schrift moet het oog meer actie onder-nemen.

Voorbeeld 4Laat de kinderen het laatste voorbeeld (figuur4) eens analyseren. Ze kunnen daarna detekst van de kaart overschrijven in smallereletters of ze kunnen een eigen bericht ma-ken. Laat ze ook bepalen wat er geschrevenstaat.

Dit voorbeeld laat heel goed het grote na-deel zien van het onuerbonden schrift (bloklet-ters): een slechte spatiëring.

Als je onverbonden schrijft, dan moetjezelf bepalen wat de letterafstand is. En om-dat de meeste mensen dit niet kunnen (ei-genlijk is dit alleen maar goed uitvoerbaardoor kalligrafen), blijft er weinig anders overdan alle letters maar tegen elkaar aan teschuiven, met alle gevolgen vandien voor deleesbaarheid.

Dit is een van de belangrijkste argumentenom kinderen geen blokschrift te laten schrij-ven. Bij verbonden schrift ontstaan het lüoord-uerband en de juiste spatiëring door de letter -uerbinding.

Tot slotMet de voorbeelden in dit artikel kunt u eenaantal oefeningen doen met betrekking totde rompbreedte.

Sluit een les altijd af met een goedgeschre-uen zin, waarin de kinderen laten zien dat zeweten hoe het het beste kan.

Veel succes.' ïêïvervolgartikel over expe-

rimenteren met handschnftcri-l

teria -in Praxisbulletin, num-

^ mer 8 (april 2002)-zal gaan

over de hellingshoek.

Over deheïlingshoek

Ben Hamerling

Praxisbulletin 8, april 2002 • Handschriftohtwikkeling en -onderhoud in de bovenbouw12

In de inleiding krijgen de kinderen eenschrijfvoorbeeld te zien uit het einde van denegentiende eeuw. De hellingshoek bedraagt45 graden naar rechts. (Zie figuur i.)

De kinderen mogen even praten over deverschillen tussen dit schrift en het schrift datop de eigen school wordt aangeleerd. Ze zul-len bij het negentiende-eeuwse schrift onderandere de volgende zaken kunnen waarne-men:- Zwellende lijnen. Die zijn ontstaan door toe-nemende druk op de pen tijdens het schrij-ven van de neerhalen en een afnemendedruk bij de ophalen. Dit werd ook wel zwel-schrift genoemd.- Extra lange lussen. Die waren nodig om dezwellingen op gang te kunnen brengen.- Zeer schuine hellingshoefe. Die was nodig omlange lussen te kunnen schrijven.- Incidenteel valt de extra lengte van de letter«p» op.

Voorbeeld 2Daarna kan het tweede voorbeeld wordenbesproken. Het is uit de zestiende eeuw enafkomstig van de Italiaanse schrijfmeesterTagliente. (Zie_figuur2.)

De hellingshoek is gelijk aan het vorigevoorbeeld. Maar nu bedraagt de helling 45graden naar links.

Handschriftontwikkeling en -onderhoud in de bovenbouw • Praxisbulletin 8, april 2002

De kinderen mogen ook nu weer vertellen wat ze vandit schrift vinden. Het voorbeeld is met een brede, bei-telvormige pen geschreven. Daardoor ontstaat het dik-duneffect (contrast).

Voorbeeld 3Het volgende voorbeeld kan op het bord nagetekendworden. Het vereist niet veel tekenvaardigheid:

Figuur 2

Er wordt een berg op het bord getekend. Een poppetjeloopt die berg op. Aan de andere kant van de berg loopteen poppetje naar beneden. Dit poppetje helt echtergevaarlijk voorover, zodat de hoek ten opzichte van dehelling haaks (90 graden) is.

De kinderen moeten beoordelen welk poppetje ergoed bijloopt en waarom.

De andere hellingshoek moet nu verklaard worden.Hierbij kan heel goed gebruik worden gemaakt vantwee stroken karton, waarvan het uiteinde van de enestrook met een splitpen is vastgemaakt aan het mid-den van de andere strook:

Figuur 3De onderste strook is de helling. En de verticale strookstelt het poppetje voor. Met deze twee stroken kunnenop eenvoudige wijze de verschillende situaties van depoppetjes op de berghelling worden uitgebeeld. Dooralleen de onderste strook te draaien - terwijl de vertica-le strook aan de bovenkant wordt beetgepakt - is deveranderde hoek ten opzichte van de helling uit te beel-den.

14 Praxisbulletin 8, april 2002 • Handschriftontwikkeling en -onderhoud in de bovenbouw

Zelf oefenenNeerhaal en hellingshoefeDe kinderen moeten zien dat de neerhaal naar henzelf(richting navel) wordt toegetrokken. Bij afwijkende hel-lingshoeken kan het blaadje dus gedraaid worden. Delijn op het blaadje is dan de berghelling.

De kinderen kunnen hiervan leren de hellingshoefe tebeïnvloeden door de stand van het papier te wijzigen.

Dit is echter niet voor ieder kind even eenvoudig. Voorkinderen die er moeite mee hebben, kunt u een enkelwoord voordoen. Eventueel kunnen een paar dunnerichtinglijntjes met potlood vooraf worden getrokken.Er kan ook een paar keer met de letter «l» worden geoe-fend. En wijs de kinderen nog eens nadrukkelijk op hetneerhalen in de nauelrichting.

Voorbeelden besprefeenMogelijk wordt door u een enkel woord voorgedaan.Het is goed om dit al op het bord te doen tijdens de be-spreking.

Het is in dit stadium niet correct om nu ook verschil-lende hellingshoefeen door elkaar te oefenen. Dit betrefteen ander handschriftcriterium: geli)febli)"uende hellings-hoefe. Daar kan weer apart aan gewerkt worden.

Het is ook goed om voorbeelden te bespreken. Figuur 3kan hiervoor bijvoorbeeld gebruikt worden. Het laatgoed zien wat er allemaal verkeerd kan gaan als kinde-ren vrij gelaten worden en zonder kennis van zakenlosse letters mogen produceren.

BegrippenAan de hand vanjiguur 3 kunnen onder andere de vol-gende begrippen worden besproken met de kinderen:- Leesbaarheid. Hierbij gaat het om letters die op andereletters lijken en die door de geringe letterafstand nietmeer te herkennen zijn.- Regeluerhaking. De regels haken in elkaar.- Lettersoort. De letter «A» en de letter «R» horen niet bijde rest van de letters. Het zijn kapitalen. (Kapitalen zijnallemaal even hoog, zoals de hoofdletters in drukwerk.)

ConclusieDe hellingshoek moet niet te schuin zijn (zo-wel naar de ene als naar de andere kant),want dit benadeelt de leesbaarheid. Schriftdat vrijwel rechtop geschreven wordt, is hetbest leesbaar.

Tot slotIn twee afleveringen van het Praxisbulletinhebben u en de kinderen kunnen experi-menteren en manipuleren met de hand-schriftcriteria romphoogte en hellingshoefe.

Met de voorbeelden in beide artikelen hebtu een aantal oefeningen kunnen doen, waar-mee kinderen hun handschrift kunnen ont-wikkelen en onderhouden.

Het is het beste om een les handschriftma-nipulatie altijd af te sluiten met een kortezin, waarin de kinderen laten zien dat ze we-ten hoe het allemaal eigenlijk zou moeten.

Veel succes!

Handschriftontwikkeling en -onderhoud in de bovenbouw • Praxisbulletin 8, april 2002

Over de spiraalvorm als «lay-out» S C H R I J V E N

Astrid Scholten

Voor kinderen is het niet alleen belangrijk hoe zeschrijven, maar ook in welke vorm ze hun tekst gie-ten.

De vorm van een tekstblok in relatie tot het papier- de bladindeling - noemen we ook wel lay-out. Enhet is goed én boeiend om de kinderen hiervan be-wust te maken.

In dit artikel komt de spiraalvorm aan bod. Eenvorm, die in het verleden veelvuldig is toegepast. Ditartikel behandelt deze vorm en geeft ook een mo-derne, seizoensgebonden toepassing (thema Herfst)voor de basisschool.

Opmerking voorafDe kinderen moeten niet alleen bezig zijn met de vorm,maar zich óók bewust blijven van hun handschrift. Eenvan de mogelijkheden is om het handschrift te vertra-gen, door er een soort «handicaps» voor in te bouwen.Ook dit vindt zijn toepassing in de schrijfles over despiraal. Kinderen vinden deze - in de praktijk uitge-voerde - les doorgaans erg leuk!

SpiraalsoortenEr zijn binnenwaarts en buitenwaarts draaiende spiralen.{Zie figuur i en figuur 2.) Voor het schrijven, dat vanlinks naar rechts verloopt, is de buitenwaarts draaiendespiraal - die dus vanuit het midden begint - de meestvoor de hand liggende. Je kunt dan veel makkelijkeruitkomen met de voorgenomen tekst.

Maar in het verleden bewees men juist door middelvan de binnenwaarts draaiende spiraal hoe goed menhet vak beheerste. Het afgebeelde voorbeeld (figuur 3,pag. 20) laat dit goed zien. Hier werd bovendien van deslakkenhuisspiraal gebruikgemaakt. Deze is in het mid-den smaller dan aan de buitenkant. Het zal duidelijkzijn dat hier veel rekenwerk aan voorafging. Want op-nieuw schrijven was uiteraard geen optie!

Schrijven in spiraalvormHet schrijven in spiraalvorm geeft aan de tekst een ze-kere dynamiek mee. Vooral als er rechtshellend wordt ge-schreven. Het is belangrijk om de kinderen daarbij hetschrijven op te wijzen. (Maar het is uiteraard niet nood-zakelijk om rechtshellend te schrijven.)

De Lay-out van het spinnenweb komt pas goed tot zijnrecht als de woordafstanden regelmatig en vooral niette groot zijn.

In deze les wordt tevens aangesloten bij eerdere les-sen over het manipuleren uan handschriftcriteria. Want erwordt tevens geoefend in het letterformaat. De letter-grootte wordt geleidelijk verkleind. (Zie in dit verbandde artikelen Handschriftontwikkeling en -onderhoud in debovenbouw (i) en Handschriftontwikkeling en -onderhoud inde bovenbouw (2) van de auteur Ben Hamerling, beide op-genomen in respectievelijk Praxisbulletin, 19de jaargang,nummer/, maart 2002 en nummer 8, april 2002.)

Het betreft hier een spiraalliniatuur die steeds kleinerwordt en die de schrijvers dwingt om steeds kleiner teschrijven. (Ziefiguur r4,pag. 21.)

Figuur 2: buitenwaarts draaiende spiraal

Schrijven in vormen (i) • Praxisbulletin 2, oktober 2002

Omdat kinderen met die verkleining doorgaans bestmoeite hebben, is die niet te ver doorgevoerd. Het on-derwerp is met name toepasbaar bij het thema Herfst,al is het wel goed om de kinderen erop te wijzen datspinnen het hele jaar door voorkomen.

Werkwijze• U kunt natuurlijk de (verkleinde) afbeelding van het

spinnenweb (figuur 4) vergroot kopiëren voor de kinde-ren. Maar dezelfde afbeelding is ook - op A4-formaat -opgenomen op de internetsite van het Praxisbulletin(wwiu.praxisbulletin.nl). U kunt die afbeelding dus ookeenvoudig downloaden en printen (of kopiëren) voor dekinderen van uw groep.

• De kinderen beginnen aan de buitenkant van het spin-nenweb te schrijven. Door de schrijfrichting schrijvenze op deze manier rechtsom de spiraal binnen. Ze lerenmeteen dat een web een spiraal is en niet uit concentri-sche cirkels bestaat.

• Het belangrijkste verschil met een normale spiraal isdat de kinderen hier steeds in rechte stukjes schrijven enniet doorlopend de regel hoeven te buigen! Daar staattegenover dat ze wel even netjes «het hoekje om» moe-ten gaan.De kinderen moeten in de hele les sowieso zorgvuldigschrijven. De rompen van de kleine letters (het deel vande letters zonder stokken, staarten of lussen) komentussen de vette lijnen. De «luslijnen» zijn de kleefdradenuan het spinnenweb. En daar schrijf je dus niet tegenaan!

Op deze manier leren de kinderen meteen dat je lus-sen niet tegen een lijn aan schrijft. Dit veroorzaakt on-nodige regelcontacten die de leesbaarheid aantasten.

• Kinderen moeten zich in de bovenbouw van de basis-school bewust blijven van hun handschrift. Ik zei al eer-der dat het handschrift in tempo kan worden vertraagddoor er een soort «handicaps» voor in te bouwen. Daar-door worden kinderen zich bewust van wat er zich inhet handschrift voor aspecten afspelen. Bijvoorbeeldhoe schuin hun letters staan. Die hellingshoek (inclinatie)moet bij deze oefening bijvoorbeeld voortdurend in degaten worden gehouden. En dat is best moeilijk vooreen aantal kinderen!

Tip. Probeer het zelf even een keer van tevoren.• De te schrijven tekst kan willekeurig zijn. Maar een een-

voudige tekst over spinnen uit een biologieboek (of eenzelfbedachte tekst over dit onderwerp) kan uiteraard debetrokkenheid bij het onderwerp vergroten. Zie ook devoorbeeldtekst op de pagina hiernaast.

• De tekst kan op papier aangeleverd worden. De tekst ophet bord zetten, is in dit geval minder geschikt, omdatde kinderen met name hun aandacht op het papiermoeten houden.

• Wie het eind nadert, kan het best het midden van het

web vrijhouden. Daar kan de spin getekend worden.» En zorg ervoor dat er niets meer op de tafeltjes ligt tij-

dens het schrijven. Door het blad steeds te draaien, iser veel ruimte nodig!

Voorbeeldtekst

Ik geef u een voorbeeld van een tekst die de kinderenkunnen schrijven in het spinnenweb:

Spinnen zijn knappe dieren. Ze kunnen een web maken metkleefdraden. Als een insect in het web vliegt, blijft het aan dekleefdraden plakken. Door de trilling weet de spin dan dat ereen insect gevangen is. Hij komt snel aangelopen, maar zorgter zelf wél voor dat hij niet op de kieefdraden stapt! Het ge-vangen dier wordt keurig in draden gewikkeld en daarna op-gegeten.

Bespreking

Bespreek met de kinderen de resultaten. Aandachtspun-ten:

Schrijven in vormen (i) • Praxisbulletin 2, oktober 2002 21

S C H R I J V E NOver de «lay-out» van brief,envelop en e-mail

SchrijvenAstrid Scholten

Brieven vormen een leuk onderwerp voor de kinde-ren, waarbij u de bladindeling bij het schrijven be-spreekbaar kunt maken.

Brieven kunnen verstuurd worden naar familiele-den, televisieomroepen, zieke vriendjes en vriendin-netjes, penvrienden, enzovoort.

Nog niet alles gaat per e-mail, maar ook zo'n e-mail moet volgens een bepaalde indeling gemaaktworden, om makkelijk gelezen te kunnen worden.

Het verhogen van het leesgenot is dan het uitgangs-punt voor een les over lay-out. En dat er leesbaar ge-schreven moet worden, spreekt voor zich.

Praxisbulletin 9, mei 2003 • Schrijven in vormen (2)

Schrijven in vormen (2) • Praxisbulletin 9, mei 2003

• WerfeiüijzeZie figuur s- Vouw eerst een smalle rand van

twee centimeter aan twee kanten van het be-schreven deel naar binnen (stap i). Vouw beideranden daarna weer terug.- Draai het blad om. Hier kan eventueel een ge-stempelde (of getekende) rand op zijn aange-bracht.

Vouw het rechterbovenhoekje diagonaal om tothet kruispunt van de vouwen (stap 2).- Draai het blad weer om en duw de zijkanten vanhet hoekje naar binnen en plat, zodat er een klein

vierkant «flapje» op de hoek ontstaat. Hierbij wor-den de randvouwen mee naar binnen gevouwen(stops).- Vouw nu zijde B over zijde A en stop de punt on-der het «flapje» (stap 4).

Vouw tot slot zijde D over zijde C en stop de puntweer onder het «flapje» (stap 5).

De postzegel kan over het flapje geplakt worden.- Lay-out. Het is belangrijk dat het adres in dit ge-val iets meer naar links geplaatst wordt, omdat depostzegel in verhouding meer ruimte inneemtdan op een normale envelop. Succes met de les!

Schrijven in vormen (2) • Praxisbulletin 9, mei 2003