200 jaar Koninkrijk Papiamentu

36
IV

description

 

Transcript of 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

Page 1: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

IV

Page 2: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

I Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

Union i diversidat200 aña di Reino Hulandes Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

René Roodheuvel

Page 3: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

II

1499

Page 4: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

1 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

Prólogo

Esun ku konosé pasado ta komprendé presente i por konstruí futuro kuné. P’esei mi ta sumamente kontentu ku e buki presioso akí, den kua ta deskribí e fechanan mas importante di nos historia komun. E enfoke prinsipal ta riba e periodo di 1813 – 2013, pero a dediká atenshon tambe na e historia for di 1499.

Mi ta konsiderá di gran importansia ku nos ta siña konosé e historia komun ei, pa di tal forma nos por siña di otro. E buki chikitu akí ta eksponé loke den e últmo dos siglonan a logra na kaminda segun nos a kai i lanta atrobe. Den e periodo di 2013 – 2015 nos ta selebrá 200 aña di eksistensia di nos Reino Hulandes. Intenshon di e selebrashon ta ademas, fomentá i stimulá union den Reino.

Despues di lesa ‘Union i Diversidat’ bo ta komprendé mihó di unda nos ku ta forma Reino Hulandes ta bini. Pero kisas mas importante ta, hasi nos mes e pregunta: na unda nos ta bai? E kontesta ta serka boso! Huntu ku e muchanan na Hulanda boso ta e orguyoso futuro di Reino Hulandes.

Boso ta pasando awor akí den e fase di bida kaminda bela yen boso ta deskubriendo e mundu rònt di boso. Kiko mi ke bira? Di unda mi ta bini? Kiko mi ta haña dushi pa hasi? Tur esakinan ta pregunta ku, di un òf otro manera tin di hasi ku boso lugá den sosiedat, awe í mañan. Tin un tarea inmenso ta warda boso tur na Kòrsou, Aruba, Sint Maarten, Boneiru, Sint Eustatius, Saba i Hulanda. Reuniendo talento i kreatividat, boso lo sigui konstruí nos Reino kolorido den siglo 21. ‘Konfiando den boso propio forsa pero ku e boluntat di yuda otro’. Mihó embahador ku boso Reino lo no por deseá.

Ank Bijleveld-SchoutenPresidente di Komité Nashonal 200 aña di Reino Hulandes

Page 5: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

2

1499

1624

1635

Te dia di awe e afan di Europa Oksidental pa ekspandé su teritorionan a laga marka riba e islanan den Laman Karibe. Spañó-, ingles-, franses-, skandinavo- i hulandesnan tabata aktivo den e region pa establesé nan imperionan kolonial. Na siglonan 17 i 18 frekuentemente e islanan ta kambia di doño meskos ku ‘piòn’ den e gueranan europeo entre e metrópolinan.

1499 Ku e ‘deskubrimentu’ realisá pa e spañó Alonso de Ojeda, Curaçao o sea Kòrsou ta aparesé riba mapa di mundu. Loke e Islanan di Sotavento (Islanan Abou) ta produsí ta asina poko, ku basta lihé spañónan ta denominá nan ‘Islas inútiles’.

1624 Hulandesnan ta siña konosé e islanan ora nan bin buska salu na Boneiru. Na 1630 nan ta establesé pa promé biaha na Sint Maarten, tambe pa buska salu. Saba ta sigui na 1632. Dia 29 di yüli 1634 Johannes van Walbeeck ta konkistá Kòrsou na nòmber di West-Indische Comapgnie (WIC), (Kompania di India Oksidental).

Bandera di WIC (Fuente: RVD)

WIC ta buskando un punto di salida pa ehersé komèrsio i pirateria ku konsentimentu di gobièrnu, i Kòrsou – ku su haf natural stratégiko – ta faborablemente situá respekto di e kolonianan spañó. WIC ta un empresa ku monopolio riba komèrsio entre Áfrika Oksidental, Karibe i Norte- i Suramérika. WIC ta haña tambe responsabilidat di gobernashon di e Islanan Abou. Pronto konstrukshon di Fort Amsterdam na Punda ta kuminsá.

1635 Hulandesnan ta tuma poseshon di Sint Eustatius, i un aña despues ta sigui Aruba ku Boneiru. Na 1648 (ku Pas di Munster) ta yega un fin na e guera di 80 aña kontra Spaña. E Akuerdo di Concordia ta regulá partishon di Sint Maarten entre Fransia i Hulanda. Tur dos parti di e isla ta primintí ku nunka mas nan lo drenta konflikto ku otro, ni maske e metrópolinan na Europa sí hasi esei. E Akuerdo di Concordia tin mas ku 350 aña kaba vigente.

1499 - 1813 > loke a sosodé promé

Piedra konmemorativo di  

desembarkashon di Van Walbeeck  

na Boneiru na 1634  

Fort Oranje na Sint Eustatius  

Page 6: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

3 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

1665

1670

1654

1791

1654 Ku pérdida di Brazil Hulandes (1630-1654) Kòrsou ta bira mas importante pa komèrsio di WIC. Islanan Abou ta bin kai e ora ei bou di e kolonia Nieuw-Nederland na Norteamérika, ku direktor-general Peter Stuyvesant na kabes.

1665 WIC ta kuminsá ku komèrsio di hende ku nan ta sklabisá. Mayoria di e katibunan akí tresí for di Áfrika Oksidental ta pasa via Kòrsou i despues nan ta sigui komo opheto di negoshi pa Sentro- i Suramérika. Solamente un kantidat chikitu di e katibunan ta keda Kòrsou pa traha na e plantashinan òf den haf. Isla di Kòrsou ta bira e punto di konvergensia (‘asiento’) hulandes pa komèrsio di katibu i ora WIC hasié un puerto liber, e isla ta haña un posishon klave den e retnan di komèrsio internashonal. Asina Kòrsou ta bira na final di siglo 17 un di e islanan mas dinámiko den Karibe. Despues di 1730 komèrsio di katibu ta pèrdè su importansia.

1670 Ta designá Sint Eustatius – konosí lokalmente tambe komo ‘Statia’ – komo depósito pa komèrsio di katibu i komo merkado pa almasenahe di produkto kolonial den e region. Sint Eustatius komo ‘Baranka di

oro’ (Golden Rock) ta floresé grandemente den e di dos mitar di siglo 18. Komersiantenan ta hasi bon ganashi. Na 1779 mas ku 3.000 barku for di Europa, Amérika i Áfrika ta mara na e waf di Oranjestad na Sint Eustatius. Pero dos aña despues, inglesnan ta kima e lugá te na suela komo represaya pa e saludo ku nan a duna e barku merikano Andrew Doria ku tiru di kañon na 1776. Sint Eustatius a suministrá merkansia i arma na e rebeldenan den e ‘guera di independensia merikano’, pero e saludo di honor ta e promé rekono se men tu

ofisial di nan independensia. Komo kastigu, pero partikular-mente tambe pa kaba ku kontra-banda, inglesnan ta deklará Hulanda guera (E di kuater guera marítimo ingles). Nan ta okupá e isla i ekonomia di Statia ta kai kompletamente den otro.

1791 WIC ta bati bankrut. Kòrsou ta bira un berdadero kolonia hulandes i komo parti di Repúblika Hulandes e ta kai bou di gobernashon di Staten-Generaal.

Estatua di Peter Stuyvesant na Kòrsou 

Bista riba Sint Eustatius na 1780 (Archivo di Scheepvaartmuseum)

Page 7: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

4

1795 Ku sierto regularidat tin na e islanan lantamentu di katibu. Frekuentemente ta menshoná komo kousa di e lantamentunan e kondishonnan malísimo di bida i di trabou, skarsedat di kuminda, kastigu inhustu i tambe e ansha natural pa libertat. E rebelion di katibu mas grandi i mas konosí ta esun na Plantashi Kenepa na Kòrsou, bou di liderazgo di Tula, Bazjan Carpata i Pedro Wacao. E lantamentunan di katibu na Haiti i e idealnan di libertat i di igualdat di e Revolushon Franses tambe ta fuente di inspirashon pa e lidernan. Gobièrnu kolonial hulandes ta aplastá di un forma sangriento e lantamentu di 1795 i ta ehekutá lidernan manera Tula i Carpata, huntu ku hopi otro hende kruel- i hororosamente. Awendia ta rekonosé i honra Tula komo luchadó pa libertat i riba Ref na Kòrsou tin un estatua grandi na su honor.

Despues di 1795, Konseho Kolonial (Koloniale Raad) ta adoptá medida pa aliviá bida di e katibunan un poko, pero e medidanan ta mas dirigí riba mantenshon di trankilidat i prevenshon di rebelion, ku riba un berdadero mehorashon di nan porvernir.

1795

Kadena di katibu

Plantashi ‘Landhuis 

Kenepa’ (Kurá)

Page 8: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

5 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

1810

1795

Durante e periodo franses Hulanda komo Repúblika Batavo ta bira aliado di Fransia den un posishon sumiso. Den e periodo ei tambe ta pone e base pa hopi institushon di e Reino Hulandes moderno, manera e promé Parlamento i e promé Konstitushon. Den Konstitushon ta fiha derecho i deber di siudadanonan, un sistema hurídiko independiente i uniforme, i separashon entre iglesia i estado.

En bista ku Inglatera ku Fransia ta den guera ku otro, Hulanda komo Repúblika Batavo en efekto tambe ta kai den konflikto ku inglesnan. Ora Stadhouder Willem V hui pa fransesnan e ta bin resultá den eksilio na Inglatera. Na 1795 e ta ordená e gobernadornan na e kolonianan pa nan duna e teritorionan komo protektorado na inlgesnan kontra fransesnan. Pero no ta tur kaminda nan ta obedesé e òrdu ei.

E gueranan kontra e Emperador franses Napoleon ta laga nan marka den Karibe. Meskos ku Hulanda Kòrsou tambe ta dividí entre patriotanan partidario di Fransia i partidarionan di e Prins, kendenan ta skohe e banda di Inglatera. Di aña 1800 te 1807 inglesnan ta realisá hopi konkista i na e islanan nan ta bringa kontra fransesnan. Di 1800 pa 1803, i for di 1807, Kòrsou ta den poseshon di inglesnan.

Aruba tambe ta diferente biaha den man britániko entre 1804-1816, meskos ku Boneiru. Na 1816 e islanan ta bolbe kai bou di gobernashon hulandes. Na Islariba ingles- ku fransesnan ta alterná ku otro.

1810-1821 Islanan Abou ta haña nan estrechamente envolví den e Guera pa Independensia di Venezuela kontra e dominio kolonial spañó. Kurasoleñonan manera Manuel Carlos Piar i Luis Brion ta batayá huntu ku Simon Bolivar den e guera pa liberashon. Durante e Repúblika Batavo na Hulanda Revolushon Franses ta inspirá Brion. Refugiadonan, manera Bolivar mes na 1812, regularmente ta buska nan refugio na e islanan.

Bista riba Willemstad i Bahia di Santa Ana; na promé plano barku hulandes i ingles

(pintura di 1780) (Archivo di Scheepvaartmuseum)

Napoleon 

Bonaparte

(Fuente: 

Wikipedia)

1795-1813 E periodo Frances

Page 9: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

6

1814

1813 Dia 30 di novèmber Prins Willem Frederik – yu di Stadhouder Willem V, kende na 1795 a hui bai Inglatera – ta desembarká na Scheveningen. E travesia akí ta marka inisio di 200 aña di Reino Hulandes. Dia 1e di desèmber ta proklamá Willem Frederik ‘Soberano Monarka di Hulanda Uní’

(Soeverein Vorst der Verenigde Nederlanden). Komo Willem I e no ta supordiná mas na e regentenan, sino e ta goberná henter pueblo hulandes, sin usa e título di ‘Rei’ por lo pronto. Su investidura komo Rei di Hulanda (Koning der Nederlanden) ta tuma lugá dia 21 di sèptèmber 1815.

1814 Konstitushon di 1814 ta pone responsabilidat di gobernashon kolonial kompletamente den man di e monarka, kende tokante e asuntu ei no tin di duna kuenta i rason na Parlamento. Asina ei Willem I por imprimí su stèmpel personal riba eksplotashon di e ‘teritorionan di ultramar’, tur esei segun pensamentunan di e tempu ei. E ta risibí sí konseho di Minister di Kolonia, i di Konseho di Komèrsio i Kolonia. Esaki no ta kambia sino te ora introdusí kambio den e Konstitushon di 1848.

1814 Rei Willem I ta abolí komèrsio di katibu dia 13 di ougùstùs. Ya inglesnan a imponé esei na 1807. Pero den práktika – debí na e kantidat di buraku den lei – komèrsio di hende ta sigui pa hopi aña mas. Den Karibe ta prohibí importashon di katibu afrikano apénas na 1821. Na 1830 ta

promulgá un prohibishon total pa komèrsio internashonal di katibu, pero ta permití komèrsio lokal di katibu for di Kòrsou pa otro kolonianan den Karibe sigui te 1847.

1813

Rei Willem I

1813 - 2014 > 200 aña di Reino Hulandes

Desembarkashon di Prins Willem Frederik (Archivo Munisipal di Den Haag)

Page 10: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

7 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

1815

1824

1827

1828

1815 Despues di kaida di Napoleon Curaçao i Dependensianan (Curaçao en Onderhorigheden) (Aruba, Sint Maarten, Boneiru, Sint Eustatius i Saba) ta bolbe kai bou di gobernashon hulandes. Ta usa e denominashon ‘dependensia’ den kombinashonnan variabel pa e sinku islanan te na 1936.

Despues ku Inglatera debolbé e islanan, tin inisialmente tres kolonia hulandes den Karibe: Sürnam, Curaçao i Dependensianan (Islanan Abou), i Sint Eustatius i Dependensianan (Islariba). Kòrsou ta haña un gobernador-general (despues gobernador) ku banda di dje un órgano konsultivo, Raad van Politie. Islariba ta kai bou di un gobernador.

1824 Durante hopi tempu kristianisashon di pueblo di e islanan ta responsabilidat di e brudernan di e órden religioso Fransiskano (hulandes). Na 1824 e saserdote di Amsterdam Martinus Niewindt ta tuma direkshon di mishon katóliko (te na su morto na 1860). Despues ta sigui bini for di Hulanda sùrnan di Roosendaal, zùsternan di Schijndel, Dominikanèsnan di Voorschoten i fraternan di Tilburg. Kristianisashon i enseñansa (religioso) ta kana durante hopi tempu huntu man tení.

1824-1916 Ekstrakshon di oro na Aruba. E produkshon semper ta limitá.

1827-1828 Komo entrada na belasting ta basta mas abou ku gastu di gobernashon i defensa, Rei Willem I ta pidi Johannes van den Bosch (e futuro gobernador-general di Nederlands-Indië i Minister di Kolonia) pa reformá e teritorionan di ultramar den Karibe. E mester fomentá un polítika ekonómiko i ekonomisá riba gastunan di gobernashon. Partikularmente Kòrsou pa hopi aña ta hasi bon ganashi ku kontrabanda di arma durante e gueranan pa independensia di e kolonianan spanó. Willem I ta mira oportunidat pa Kòrsou i Sint Eustatius bira ‘sentro regional’ den e tráfiko komersial entre Europa i Amérika. E ta spera ku e komèrsio den Atlántiko, ku te na 1780 tabata asina probechoso pa Hulanda,

lo rekuperá. Pero a pesar di e medidanan ekonómiko manera puerto liber, mishonnan komersial, reforma monetario i kreashon di Banko di Kòrsou, komèrsio ta sigui ku problema.

1828 Union di Sürnam ku e seis islanan den Karibe. Pa redusí gastu di gobernashon ta disminuí e kantidat di kolonia den Karibe te na un solo kolonia ku un gobernador-general na Paramaribo i un direktor na Willemstad. Speransa ta ku e ekonomia di plantashi na Sürnam i e ekonomia di komèrsio na Kòrsou lo reforsá otro.

Influensia di Iglesia Katóliko ta 

oumentá

Page 11: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

8

1833

1833 Ta instituí e funshon di gezaghebber i ta eliminá funshonnan manera di direktor i komendador. Konseho Kolonial (Koloniale Raad) ta reemplasá Raad van Politie komo órgano konsultivo.

1835 Martinus Niewindt ta deskribí den un karta e kondishonnan inhumano bou di kua katibunan ta biba i traha den e saliñanan na Boneiru.

1845 Rei Willem II ta rekonsiderá e modelo di un solo kolonia den Karibe, pasobra gobernashon for di Sürnam no ta funshoná bon. Ta bini atrobe dos kolonia hulandes den Karibe: Sürnam, i Curaçao ku Dependensianan (Islariba i Islanan Abou). Di e forma akí, pa promé biaha e seis islanan ta kai bou di un solo gobernashon. E eksperimentonan akí ta mustra klaramente kon difísil ta pa haña un forma di gobernashon pa e kolonianan den Karibe (West-Indië), pero tambe pa hasi nan ekonómikamente ‘rèndabel’ pa e pais kolonisadó Hulanda.

1848 Konstitushon di gobernashon na e seis islanan finalmente ta haña forma. E outoridat superior ta bira gobernador di Kòrsou, ku e derecho di fiha presupuesto, pero ta Den Haag ta aprobá e défisitnan. Ta amplia Konseho Kolonial (órgano konsultivo) na

seis miembro: dos empleado públiko i kuater residente (nombrá pa Rei). Na e otro islanan ta bini gezaghebber asesorá pa un komishon asesor di dos residente (nombrá). Gobernador- i gezaghebbernan, meskos ku funshonario- i militarnan haltu, semper ta hulandes europeo. Influensia di e pueblo komun riba gobernashon ta mashá limitá.

1848 Ku reforma di Konstitushon e aña akí ta introdusí responsabilidat ministerial. Rei ta pèrdè su derecho di desishon direkto riba e kolonianan. Esaki ta pasa pa un minister i, na último instansia, pa Staten-Generaal.

1835

1845

1848

1840

Kas di katibu na Boneiru

Rei Willem II

1840-1849 Reinado di Rei Willem II

Page 12: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

9 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

1857 Antisipando e abolishon di sklabitut na kaminda, enseñansa pa yunan di katibu ta bira obligatorio.

1863 Dia 1e di yüli, bou di reinado di Rei Willem III, ta abolí sklabitut (Emansipashon). Hulanda ta lat ku esaki, pasobra na e kolonianan ingles i franses ya a abolí sklabitut, respektivamente na 1834 i 1848. Despues di emansipashon di e katibunan na Sint Maarten franses, e katibunan na parti hulandes di e isla ta kai den un posishon no muchu kla te 1863. Den práktika nan por komportá manera hende liber, pero hurídikamente nan kondishon no ta reglá. Na Sint Eustatius tambe ta reina intrankilidat serka e katibunan na 1848, pero ta te despues di 1863 nan situashon ta kambia. Ta prinsipalmente e nesesidat di no kana muchu diferente for di e ingles- i e fransesnan ta

inspirá Hulanda pa prohibí sklabitut. Un debate amplio i sensashonal den sosiedat tokante e aspekto étiko di sklabitut, manera na Inglatera ku abolishonistanan, apénas a eksistí na Hulanda. Na bispu di Emansipashon na 1863 tin na Kòrsou i e sinku islanan ainda 11.654 persona katibu. Hopi èks-katibu ta keda, tambe despues di

Emansipashon dependiente di nan èks-shon i ta sigui konsiderá nan siudadano di segundo kategoria durante hopi tempu.

1865 Ta amplia Konseho Kolonial pa loke ta kantidat di miembro i atribushon, pero te ainda no ta eligí e miembronan. Konseho ta haña derecho di enmienda i di inisiativa, i e por pidi gobernador informashon tokante asuntu relashoná ku e kolonia. Den kaso di desakuerdo entre Gobernador i Konseho Kolonial, gobièrnu na Den Haag tin último palabra. Aya por regulá tur kos pa medio di Dekreto Real, pero ta trata di evitá esei mas tantu posibel.

1849

1857

1863

Rei Willem III

Proklamashon di  

abolishon di sklabitut 

(Fuente: internet)

1865

1849-1890 Reinado di Rei Willem III

Page 13: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

10

1868 Ta habri Boneiru pa hende por establesé libremente. Gobièrnu ta bende parti grandi di e isla ku personanan privá.

1871 Ta deskubrí fosfat na Klein Curaçao i na 1874 na Seru Mesa (Tafelberg) na Kòrsou (eksplotashon te 1979). E mes aña tambe ta deskubrí fosfat

serka di San Nicolas na Aruba. E entradanan ku eksplotashon di fosfat ta generá, ta hasi ku oportunidat di trabou ta oumentá un poko i durante e añanan 1881-1895 e dos islanan por supsistí kompletamente riba nan mes sin supsidio di Hulanda.

1890 Reina Emma ta regente promé pa su esposo difuntu Willem III, despues pa su yu muhé menor di edat, Wilhelmina (te 1898).

1892 E lei di nashonalidat ta duna habitantenan di e islanan un siudadania ku pleno derecho konforme Konstitushon. Pero e hopi kondishonnan ku kua mester kumpli tin asina tantu eksigensia, ku ta djis algun hende ta bini realmente na konsiderashon pa hañ’é.

1868

1871

1890

1892

Fort Oranje na Boneiru Reina Emma

1890-1898 Reinado di Reina-Regente Emma

Page 14: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

11 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

1900 E miembro sosialista Van Kol ta protestá fuertemente den Parlamento hulandes (Tweede Kamer) kontra e Reglamento di Gobernashon ‘opsoleto’ di 1865. Partikularmente nombramentu di e miembronan di Konseho Kolonial ta molesti’é, pasobra di e forma ei ta e klase haltu ta esun ku ta manda, fomentando asina nepotismo (faboritismo di famia).

1914 Despues di deskubrimentu di zeta den lago di Maracaibo (Venezuela), ‘N.V. Bataafse Petroleum Maatschappij’ (e ora ei un supsidiario di Shell) ta inisiá konstrukshon di un refineria di petroli na Plantashi Asiento na Kòrsou. Ta inougurá e refineria na 1918. Esaki ta trese un buèlta faborabel den ekonomia. Te na e momento ei Kòrsou ta biba prinsipalmente di komèrsio, agrikultura i peska.

1914-1918 Aunke durante promé guera mundial Hulanda i su kolonianan ta keda neutral, importashon iregular pa motibu di guera ta trese regularmente skarsedat di kuminda na e islanan. Debí na falta di oportunidat di trabou hopi hende hòmber ta emigrá. Den e periodo di 1917-1922 míles di arubiano i kurasoleño ta bai Cuba pa buska un mihó bida den e industria floresiente di suku.

1922 Pa medio di un revishon ta anulá e término ‘kolonia’ for di Konstitushon hulandes.

1924 ‘Lago Oil & Transport Company’ (supsidiario di Esso) ta kuminsá ku transbordo di zeta den haf di San Nicolas na Aruba. E refineria ta kuminsá operá na 1929. E aña anterior Shell ta inougurá un di dos refineria (mas chikitu) – Eagle – na Aruba (ku ta sigui operá te 1953).

1929 Rebeldenan venezolano ta purba realisá un gòlpi di estado na Caracas for di Kòrsou. Indirektamente esaki ta hasi ku Carel Nicolaas ‘Shon Cai’ Winkel ta lanta un kuerpo di boluntario di Kòrsou (Vrijwilligers Korps Curaçao – VKC)

1898

1914

1922

1924

1929

1900

Reina Wilhelmina

Refineria na San Nicolas

1898-1948 Reinado di Reina Wilhelmina.

Page 15: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

12

1934

1934 Dia 22 di desèmber e promé avion di KLM for di Amsterdam ta baha na Kòrsou, despues di un vuelo transatlántiko di 12.200 kilometer (ku Paramaribo komo un di e eskalanan). E vuelo ta dura 54 ora i 27 minüt. Di awor padilanti no ta ku bapor so e islanan ta alkansabel for di Europa.

1935 Mijn zuster de Negerin, ta sali publiká, debut di e dòkter i outor (i despues gobernador di Antia Hulandes) Nicolas ‘Cola’ Debrot. Ta te na 2008 e obra klásiko akí di literatura antiano ta sali tradusí na papiamentu, bou di e título Mi Negrita, Mi Ruman.

1936 Dia 23 di aprel, dieskuater aña despues ku a skrap e término ‘kolonia’ for di Konstitushon, ta adaptá organisashon polítiko (staatsinrichting) di Kòrsou na e desishon akí. Parlamento (Staten) di Kòrsou ta reemplasá Konseho Kolonial. Esaki ta sosodé parsialmente bou di preshon di e kapa sosial haltu, blanku i riku, ku ta mira kon, ku binimentu di industria di petroli, hopi puesto den gobièrnu ta bai pa e inmigrantenan resien yegá for di Hulanda. Tambe e echo ku e kolonia por a supsistí finansieramente riba su mes ku e ingresonan prosedente di e industria petrolero ta hunga un ròl.

1935

1936

E promé vuelo transatlántiko Amsterdam-Kòrsou na 1934

Page 16: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

13 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

Parlamento ta konsistí di diessinku miembro (dies miembro eligí, sinku nombrá). Un di nan semper ta un representante di Shell. Derecho di voto ta eksklusivamente pa hende hòmber ku ta kumpli ku e kondishonnan relashoná ku entrada i estudio (derecho di voto segun pago di impuesto). Sinku porshento di poblashon so por partisipá.

Di aki padilanti ta denominá ‘Curaçao i Dependensianan’ (Curaçao en Onderhorigheden) komo ‘Parti Teritorial Kòrsou’ (Gebiedsdeel Curaçao). Pa medio di e Konstitushon nobo i un representashon den Parlamento e otro islanan tambe ta haña poko mas influensia den gobernashon. Di hopi tempu kaba e posishon di poder di Kòrsou ta un sumpiña den wowo di e otro islanan.

1937 E promé elekshon pa Parlamento (Staten) di Kòrsou. Na 1936 ta funda e promé partidonan polítiko na Kòrsou.

1938-1947 Konstrukshon di e promé kaminda na Saba. Te e tempu ei ta trapi so tin na e isla steil akí i segun ingenieronan hulandes, konstrukshon di kaminda ta imposibel. Finalmente, ta e habitantenan di Saba mes ta traha kaminda. Na 1963 ta inougurá e aeropuerto.

1940-1945 Durante segunda guera mundial Parti Teritorial Kòrsou ku Sürnam ta e úniko partinan no okupá di Reino Hulandes. Despues di mei 1940 Kòrsou ku Aruba ta haña protekshon di trupanan franses i britániko; na febrüari 1942 ta bini relevo di merikanonan. Nan ta protehé e industria i transporte di kombustibel kontra e atakenan aleman. Atakenan riba tanker di petroli i barku di karga ta kousa morto di hopi marinero antiano. Merikanonan ta drecha e aeropuertonan na Aruba, Kòrsou i Boneiru; nan ta konstruí tambe e base naval na Kòrsou, i na 1943 e aeropuerto di Sint Maarten.

1937

1938

1940

Aeropuerto i kaminda ta hasi Saba,  

ku ta difísilmente transitabel, aksesibel

Edifisio di Parlamento di Antia Hulandes

Page 17: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

14

1940

Durante segunda guera mundial mas o ménos 80% di kombustibel di avion pa aliadonan ta bini di e refinerianan di Kòrsou i Aruba. E industria petrolero ku ta atraé hopi inmigrante, ta generá desaroyo ekonómiko i sosial i ta hasi e islanan ainda mas multikultural. E personal ehekutivo ta konsistí te leu den añanan 60 kasi eksklusivamente di strañero. Hopi obrero di Islariba ta bin establesé na Aruba. Debí na inmigrashon, poblashon di Aruba ta krese den e periodo di 1920-1950, di mas di 8.200 pa 56.000 habitante; esun di Kòrsou ta krese di un tiki ménos ku 33.000 pa mas di 125.000.

Despues ku alemannan invadí Hulanda dia 10 di mei 1940 ta instalá Interneringskamp na Boneiru, kaminda ta interná hende konsiderá ‘peligroso’. Ta trata, entre otro, di

habitantenan di Aruba i Kòrsou di nashonalidat aleman òf austríako, marineronan aleman, miembronan di Movementu Nashonal Sosialista (NSB’ers), pero tambe di hudiunan ku a hui pa Nazinan. Gobernador Wouters, kende ta e persona responsabel, ta implementá un polítika di internamentu i di asilo riguroso i kontroversial.

Posteriormente ta tild’é di aktuashon ‘inhumano’. Na aprel 1942, a konsekuensia

di un welga – loke ta estríktamente prohibí durante guera – polis ta tira diessinku stoker chines di un tanker di ‘Curaçaosche Scheepvaart Maatschappij’ (parti di Koninklijke Shell) mata, durante un disturbio kaminda a interná nan huntu ku otro personal di kamber di mashin di e tanker. Nan a welga pa motibu di falta di seguridat riba e tanker.

Durante segunda guera mundial, habitantenan di e islanan ta mustra repetidamente nan solidaridat ku Hulanda i e víktimanan hulandes, entre otro mediante rekoudashon di fondo. Prueba ta ku Comité Nederland ta rekoudá entre empleadonan di Shell kasi un mion florin. Ta manda e plaka rekoudá pa Reina Wilhelmina na Lònden i esaki ta forma e base di ‘Prins Bernhard Fonds’. Ku e plaka ei ta kumpra arma. Prins Bernhard ta bishitá Kòrsou na 1942 i

Prinsesa Juliana na 1944. Tin tambe Comité Steun aan Nederlandse Oorlogsslachtoffers Curaçao i tantu na Aruba komo na Sint Maarten ta tene rekoudashonnan similar. Ku tur e sumanan rekoudá akí ta konstruí despues di segunda guera mundial un sanatorio pa estudiante na Laren (Hulanda), pa personanan ku a konsekuensia di guera ta sufri di tuberkulósis.

Segundo ‘Boy’ Ecury  

(Fuente: Wikipedia)

Konmemorashon di defuntu na Kòrsou 

na e Monumento pa esnan ku a kai 

den e Di dos Guera Mundial

Page 18: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

15 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

1944 Dia 6 di novèmber Nazinan ta fusilá na Waalsdorpervlakte na Den Haag e miembro di movementu di resistensia Segundo ‘Boy’ Ecury (di Aruba), di 23 aña di edat. Na Hulanda e tabata aktivo den resistensia kontra e okupashon aleman. Dia 9 di februari 1945 e kurasoleño George Maduro, di 28 aña di edat, ta muri den e kampo di konsentrashon Dachau. Na mei 1940 el a bringa kontra alemannan, e tabata aktivo den

resistensia i el a nenga di bisti un strea di David (Jodenster). Póstumamente ta honra Maduro ku e distinshon di ‘Kabayero den e Órden Militar Willem’ (Ridder in de Militaire Willems-orde), e kondekorashon mas haltu den Reino Hulandes. Na su memoria mayornan di George ta pone e kapital inisial disponibel pa konstruí e siudat miniatura Madurodam na Den Haag. Den e siudat akí, na mei 1940, e yu di Kòrsou Charles Marius Debrot di 20 aña di edat ta muri den bataya durante e lucha pa defensa di Vliegveld Ockenburg. I Jan Frederik Haayen, tambe di Kòrsou, ta pèrdè su bida na febrüari 1942 durante e Lucha den Laman di Java (Slag in de Javazee).

Segunda guera mundial ta indusí na un mira diferente riba Reino i riba kolonialismo manera nan a funshoná te 1939. E aspirashon pa ta ‘bas den nos

mes kas’ ta bira mas general na e islanan, partikularmente bou di liderazgo di e karismátiko ‘dòktor’ Moises Frumencio da Costa Gomez. Na yüni di 1942 Parlamento di Kòrsou ta postul’é komo miembro di e Konseho Konsultivo Ekstraordinario (Buitengewone Raad van Advies) instituí na Lònden, ku ta duna konseho tokante e órden hurídiko nobo di Reino Hulandes, ku lo mester introdusí despues di guera. Via Radio Oranje Reina Wilhelmina ta anunsiá dia 6 di desèmber 1942 ku lo bini mas outonomia pa e teritorionan di ultramar.

1944 Partido Demokrat (Demo-cratische Partij – DP), ta lanta na Kòrsou. DP tin un karakter sosial-demókrata i e por konta ku apoyo polítiko di prinsi-palmente protestant (blanku). Nan lema ta ‘bas den nos mes kas’. Di 1944-1968 Efrain Jonckheer ta presidente di DP.

1944 Na Aruba tambe e deseo pa mas outonomia (i serka algun hende separashon total) ta tira rais. Na 1944 Henny Eman ta funda Arubaanse Volkspartij (AVP), ku ta aspirá na separá for di Kòrsou. Na 1949, e èks-miembro di AVP, Juan Enrique Yrausquin ta funda Partido Patriotico Arubano (PPA). Su deseo ta mas outonomia pa Aruba sí, pero no separashon.

1944

Fundadornan di Pais Aruba

George Maduro (© Madurodam) 

Page 19: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

16

1945

1945 Ta kambia e nòmber Ministerio di Kolonia, pa Ministerio di Teritorio di Ultramar (Overzeese Gebieds-delen). Den e añanan siguiente ta kambi´é pa Teritorio Real di Ultramar (Overzeese Rijksdelen) i Asuntu di Ultramar (Zaken Overzee). For di 1959 ta agregá e kartera Antia Hulandes (despues Antia Hulandes i Aruba) na esunnan di un di e ministernan den gabinete hulandes. For di aña 1998 ta papia di Relashon den Reino (Koninkrijksrelaties) i ta inkorporá e kartera den e Ministerio di Asuntu Interno i Relashon den Reino. (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) (BZK).

1945 Despues di guera mas i mas hende ta emigrá di Antia, pa entre otro Hulanda. Te 1970 ta trata prinsipalmente di studiante, i e fluho di emigrante numérikamente ta di poko importansia. Hopi studiante ta keda Hulanda ora nan kaba nan estudio pa motibu di mihó perspektiva ekonómiko. Entre otro debí ku tin ménos lugá di trabou den industria petrolero, mas i mas hende di klase obrero ta emigrá despues di 1970.

1947 Radio Nederland Wereldomroep ta kuminsá ku transmishon pa hulandesnan den eksterior. E sekshon di Karibe (West-Indische Afdeling) ta dirigí su programanan espesialmente na Sürnam i na Kòrsou ku e demas islanan. Promé ta transmití programa solamente na hulandes, despues tambe na papiamentu. Na 1969 Wereldomroep ta

inougurá su propio emisora di retransmishon (relaisstation) di onda korto na Boneiru. Na 2012 Wereldomroep mester redusí gastu drástikamente i ta suspendé e transmishonnan pa Karibe. Ta desmantelá e emisora na Boneiru tambe.

1947

Parke di Transmisor di Radio Nederland Wereldomroep na Boneiru

Page 20: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

17 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

Na momento ku Reina Juliana subi trono dia 6 di sèptèmber 1948 e ta bisa: ‘Pueblo di Sürnam i Antia Hulandes, den e Reino Hulandes nobo libertat, igualdat i outonomia lo ta Boso herensia inalienabel.’

1948 Den un reforma konsti-tushonal ta kambia e nòmber Parti Teritorial Kòrsou (Gebiedsdeel Curaçao) pa Antia Hulandes (Nederlandse Antillen). Parlamento (Staten) ta bira un berdadero representashon di pueblo, aunke su atribushonnan ta limitá i ta konferí ainda hopi poder na gobernador. Ku introdukshon di derecho di voto general (algemeen kiesrecht), ku ta permití hende muhé tambe vota, ta eligí di awor padilanti tur miembro di Parlamento pa medio di elekshon general.

1948 Na e promé Konferensia di Mesa Rondó (Ronde Tafel Conferentie) (RTC) na Den Haag, representantenan di Hulanda, Sürnam i Antia Hulandes ta deliberá tokante e basenan nobo pa Reino Hulandes. Dr. M.F. da Costa Gomez ta hunga un papel importante na e Konferensianan di Mesa Rondó ku ta tuma lugá entre 1948 i 1954. En espera di desaroyo di e relashonnan ku Indonesia, ta introdusí un Reglamento Provishonal (Interimregeling) na 1950, ku mas outonomia pa Sürnam i Antia Hulandes.

1948 Da Costa Gomez ta kibra ku Katholieke Volkspartij (di Kòrsou) i ta funda Nationale Volkspartij – NVP, Partido Nashonal di Pueblo ku ta buska su siguidónan prinsipalmente entre e afrokurasoleñonan (katóliko). Na 1949 NVP ta bira e partido mas grandi di Kòrsou. Despues ta kambia e nòmber pa Partido Nashonal di Pueblo (PNP).

1948 Ta funda Sticusa (Stichting voor Culturele Samenwerking in het Koninkrijk), e Fundashon pa Kooperashon Kultural den Reino Hulandes (Hulanda, Indonesia, Sürnam i Antia Hulandes). Despues di independensia di Indonesia (1949), ta funda un di dos Sticusa na 1955, espesialmente pa Sürnam i Antia Hulandes. Ora na 1975 Sürnam sali for di e konstelashon di Reino Hulandes, ta Antia Hulandes ta keda den Sticusa. E ora ei ta sinti e nesesidat di ménos interkambio kultural dirigí for di Hulanda. Dia 1e di yanüari 1989 ta disolvé Sticusa.

1951-1954 Da Costa Gomez ta presidente di Konseho di Gobièrnu (Regeringsraad), prekursor di Konseho di Minister (Raad van Ministers).

1948

‘Dòktor’ Moises Frumencio da  

Costa Gomez (Fuente: Wikipedia)

1951

1948-1980 Reinado di Reina Juliana

Page 21: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

18

1951

1951 Reglamento Insular di Antia Hulandes (Eilandenregeling Nederlandse Antillen – ERNA) ta stipulá outonomia di e diferente teritorionan insular i e relashonnan ku Pais Antia Hulandes. Dia 3 di mart ta proklamá e Reglamento – ku énfasis riba desentralisashon i outonomia – pa medio di Dekreto Real (Koninklijk Besluit), kuater aña promé ku Reglamento Estatal (Staatsregeling) di Antia Hulandes drenta na vigor dia 29 di mart 1955. Esaki ta keda na vigor den un forma modifiká te dia 10 di òktober 2010 ku desmantelá Antia Hulandes. Huntu ku Reglamento Estatal, Reglamento Insular ta forma Konstitushon (Grondwet) di Antia Hulandes. Repartishon di e 22 asientonan den Parlamento na fabor di Kòrsou (12 asiento) ta un fuente di tenshon konstante entre e islanan.

1951-1983 Sint Maarten, Sint Eustatius i Saba huntu, ta forma komo Teritorio Insular di Islariba un unidat gubernamental denter di Antia Hulandes. Gezaghebber tin su sede na Sint Maarten i dos atministrador ta represent’é na Saba i na Sint Eustatius. E tres islanan konosé un grado haltu di outonomia.

1953 Akshon grandi pa rekoudá fondo na Kòrsou i e demas islanan pa e víktimanan di e inundashon katastrófiko na Hulanda.

1954 Dia 15 di desèmber ta firma den Ridderzaal na Den Haag, Statüt di Reino Hulandes – resultado di hopi Konferensia di Mesa Rondó. Na nòmber di Antia ta Minister-Presidènt Efrain Jonckheer di DP ta firma i no su rival polítiko Da Costa Gomez.

Tur habitante di Antia Hulandes ta bira ofisialmente siudadano di Reino Hulandes. Antia Hulandes ta haña outonomia polítiko i ta bira un Pais denter

di Reino. Konstitushon di Hulanda – ku e derecho- i libertatnan ankrá den dje – ta supordiná na Statüt. Relashon Eksterior, defensa, maneho di atmishon di strañero, derecho humano, garantia di seguridat hurídiko i bon gobernashon ta keda asuntu di Reino. Esakinan ta kai bou di Gobièrnu di Reino (Koninkrijksregering) (gabinete hulandes huntu ku e Ministernan Plenipotensiario). Repartishon di tarea entre

1953

Statüt di Reino  

Hulandes na 1954  

(Archivo Nashonal)

1954

Page 22: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

19 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

Pais Antia Hulandes i e gobernashonnan insular tambe ta regulá den Statüt.

Ku Statüt na vigor, Nashonnan Uní (UNO) na 1955, ta kita for di Hulanda e obligashon di raportá tokante situashon di dekolonisashon di su èks-kolonianan den Karibe. Tur aña riba Dia di Reino, 15 di desèmber, ta rekordá proklamashon di Statüt.

Despues di 1954 e enfoke di e relashonnan transatlántiko ta kambia di relashon estatal, pa yudansa pa desaroyo. E problemanan ekonómiko ta hasi sosten di Hulanda imperativo i Antia Hulandes ta apelá na e kompromiso ankrá den Statüt pa asistensia mutuo.

1955 Durante su promé bishita na e islanan komo hefe di estado, Reina Juliana ta inougurá e ‘Monumento di Outonomia’ (Statuut- of Autonomiemonument) na Kòrsou. E monumento ta representá seis para ku ta lanta vuelo uní ku otro (e seis islanan) i abou na rant di e fundeshi e ekspreshon: Steunend op eigen kracht, doch met de wil elkander bij te staan (Konfiando riba propio forsa, pero ku e boluntat di yuda otro). Ta un referensia na e

mensahe di Reina Wilhelmina na radio na desèmber 1942 tokante un Reino Hulandes renobá despues di segunda guera mundial.

Seremonia di  

firmamentu di Statüt 

den Ridderzaal na 

Den Haag  

(Archivo Nashonal)

1955

Monumento di Statüt 

òf Monumento di 

Outonomia, na Kòrsou

Page 23: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

20

1958

1958-2005 Serbeseria Amstel na Kòrsou.

1960 Revolushon na Cuba ta stimulá desaroyo turístiko na e otro islanan di Karibe, entre otro na Aruba i Sint Maarten.

1961 Introdukshon di servisio militar obligatorio. E promé 100 milisianonan di Kòrsou i Aruba ta drenta servisio militar na sèptèmber 1963 den e kuartel na Suffisant (Kòrsou). For di 1968 esnan di Aruba ta kumpli ku nan servisio militar obligatorio na Aruba mes. E sòldánan di milisia antiano (ANTMIL) ta pertenesé formalmente na Ehérsito Real (Koninklijke Landmacht), pero ta destaká nan komo marinir na Marina Real (Koninklijke Marine). Na 1996 ta abolí servisio militar obligatorio.

1962 Cola Debrot (nasé na Boneiru i kriá na Kòrsou) ta bira e promé antiano nombrá gobernador di Antia Hulandes (e ta sirbi e pais te 1970).

1966 Ta selebrá e promé edishon di e Weganan di Reino anual, ku partisipashon di Sürnam te 1975. E ophetivo ta pa krea lasonan mas estrecho entre hubentut di e tres paisnan den Reino. Durante un tempu kòrtiku ta kombiná e weganan ei ku Wega Kultural. E último edishon ta tuma lugá na Aruba, na 2009.

1967 Dia 7 di novèmber e brùg fiho den konstrukshon Reina Juliana – ku ta krusa Bahia di Santa Ana na Kòrsou – ta basha abou, kousando 15 morto. Na 1969 ta reanudá e konstrukshon i Aña di Lareina, dia 30 di aprel 1974 ta inougurá e brùg ofisialmente. Algun luna despues ta sera e famoso brùg di ponton (Koningin Emmabrug) pa tráfiko motorisá.

1961

1960

1962

1966

1967

Cola Debrot komo Gobernador  

(Fuente: Museo Literario na Den Haag)

Turismo na Aruba i Sint Maarten

Page 24: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

21 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

1969 Na final di e dékada internashonalmente turbulento akí problema ta bini pa Kòrsou tambe. Na añanan ’40 i ’50 di siglo binti, e refineria ta trese modernisashon i prosperidat na e isla, pero esaki ta repartí na forma desigual den sosiedat. Influensia di e poblashon afrokurasoleño riba e proseso polítiko te ainda ta mashá limitá. Den añanan ’60 industria petrolero ta bai atras. Huntu ku outomatisashon esei ta kondusí na ménos empleo.

Tambe na Kòrsou e generashon mas hóben ta kuminsá rebeldiá kontra e órden establesí i e relashonnan sosial, i di forma partikular kontra e desigualdat entre hende blanku i hende pretu. Polítika i sindikalismo ta radikalisá. Trahadónan ta bira mas i mas mal kontentu ku e práktikanan di Shell referente na sueldo.

Dia 30 di mei 1969, un rebuelta obreril ta estayá na porta (Poort V) di refineria Shell. Na kaminda pa Punda (sentro di siudat) nan ta heridá e lider sindikal Wilson ‘Papa’ Godett i dos otro manifestante ta pèrdè nan bida. E manifestantenan furioso ta sakia pakus i sende edifisio den Punda i Otrobanda na kandela. Gobièrnu na Willemstad ta pidi asistensia di gobièrnu di Reino na Hulanda i e ta haña yudansa di marinir pa reestablesé òrdu. Papa Godett ta krese bira huntu ku e aktivistanan polítiko Stanley Brown i Amador Nita e ‘kara’ di Trinta di mei.

E rebuelta ta revolushoná bida polítiko di Kòrsou. Si te na e momento ei ta elitnan protestant blanku, hudiu i koló kla ta dominá e gabinetenan, despues di 1969 tantu gobièrnu, komo tambe hopi empresa i institushon ta ‘antianisá’.

E liñanan di divishon den sosiedat ta mas skèrpi awor, influensia di iglesia katóliko ta bira ménos.

1969

Pintura na muraya di kas di Stanley Brown. Ku d.r.p.d. 

Brown, Wilson Godett i Amador Nita

Rebelion di obrero na Kòrsou  

(Fuente: internet)

Page 25: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

22

1969

Ta duna mas atenshon na idioma papiamentu i e kultura afrokurasoleño. Pa e segmento di poblashon pretu hopi kos ta kambia pa mihó, aunke ta keda eksistí un pobresa konsiderabel. Komo konsekuensia temporalmente hopi hulandes europeo ta reemigrá. Pero for di meimei di añanan ’80 e situashon ta bolbe kambia i gobièrnu ta purba hasi Kòrsou atraktivo pa invershonista strañero, forsa laboral spesialisá, turista i penshonado (hopi di nan for di Hulanda).

Despues di 30 di mei 1969 un bientu ‘antikolonial’ ta kuminsá supla na Hulanda, tantu den opinion públiko komo den polítika. Den Parlamento (Tweede Kamer), ta surgi konsenso tokante un independensia ‘rápido’ pa Antia i Sürnam. Pero tantu Parlamento (Staten) komo Gobièrnu Antiano ta enfatisá kada bes di nobo ku independensia ta posibel riba un fecha futuro ku ‘e islanan i/òf e paisnan mes skohe’. Ta referí al respekto no solamente na Statüt, sino tambe na e disposishonnan tokante dekolonisashon di Nashonnan Uní.

Hulanda ta invertí hopi den e relashon di desaroyo pa oumentá stabilidat na e islanan. Ta oumentá e yudansa pa desaroyo drástikamente na añanan 1969-1975, partikular-mente den e sektor sosial-edukativo.

1971 Gilberto François ‘Betico’ Croes ta funda Movimiento Electoral di Pueblo (MEP) kende ta boga pa independensia di Aruba, na promé lugá for di Antia Hulandes.

1975 Dia 25 di novèmber Sürnam ta bira independiente i e pais akí ta sali for di e konstelashon di Reino Hulandes. E susesonan despues na Sürnam i e gòlpi di estado militar di Desi Bouterse, dia 25 di febrüari 1980, ta motibu tambe pa Hulanda desistí di e idea di independensia pronto pa Antia. Tokante kon mester regulá e relashonnan den Reino, ta sigui hopi Konferensia di Mesa Rondó (RTC) i diferente proposishon ku ta mira lus.

1971

1975

Betico Croes na su yegada na Schiphol 

na 1976 (Archivo Nashonal)

Page 26: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

23 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

1975 Ta inougurá e stashon di transbordo di zeta Bonaire Petroleum Corporation NV (BOPEC), un supsidiario di Paktank na Rotterdam. Na 1982 Sint Eustatius tambe ta haña un stashon di transbordo di zeta, Statia Oil Terminals NV.

1979 Den e promé etapa di enseñansa primario papiamentu ta bira legalmente lenga di instrukshon na Islanan Abou i ingles na Islariba. Komo papiamentu ta e úniko lenga ku e poblashon den kunuku ta dominá, ya for di siglo diesnuebe ta us’é komo lenga di instrukshon na hopi skol. Pero riba insistensia di kolonisadónan hulandes ta eliminá esaki na 1838. E tempu ei a usa franses i spañó tambe. Apénas na aña 1936 ta introdusí hulandes komo lenga di instrukshon general den enseñansa. E asuntu di lenga di instrukshon den enseñansa ta keda relevante.

1983 Ta parti Teritorio Insular di Islariba. Pa medio di e modifikashon akí den Reglamento Insular di Antia Hulandes (Eilandenregeling Nederlandse Antillen) (ERNA), Saba i Sint Eustatius tambe ta haña un status outónomo komo teritorio insular ku asiento propio den Parlamento di Antia Hulandes, meskos ku e demas islanan. Den e Konferensia di Mesa Rondó di 1983, Gilberto ‘Betico’ Croes ta regla un Status Aparte pa Aruba. Tokante e konsekuensianan final di e salida ei di Aruba for di e konstelashon estatal Antiano Promé-Minister Juancho Evertsz a ekspresá na un okashon na añanan 70 e palabranan profétiko: seis kita un ta sero.

1984 2 di yüli ta instituí selebrashon di Dia di Bandera na Kòrsou.

1979

1984

1983Stashon di transbordo di zeta na  

Sint Eustatius 

Buki di lès na papiamentu 

i tokante papiamentu

Bandera di Kòrsou

1980-2013 Reinado di Reina Beatrix

Page 27: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

24

1985

1985 Na añanan ‘80 ta reina un krísis formal den industria petrolero internashonal i esei tin konsekuensia ekonómiko serio pa Antia Hulandes. Na 1985 Shell ta bandoná Kòrsou i e ta bende su kuater kompanianan ku e ta manehá, inkluso e refineria, pa un florin kada un ku gobièrnu insular. For di e tempu ei gobièrnu insular ta hür Refineria Isla ku e kompania petrolero estatal di Venezuela PDVSA. E kontrakt ei ta vense na 2019. Pa e ‘kuater florin’ ei

Shell ta reskatá tambe tur reklamo ambiental ku por surgi den futuro. Ta te muchu mas despues kontaminashon ambiental i kalidat di bida di e hendenan ku ta biba ‘den e huma’ di e refineria sumamente opsoleto ta bira tema di diskushon.

Na Aruba Lago tambe mester sera. Na 1990 ta habri na San Nicolas un refineria nobo, mas chikitu, ku ta kambia di doño vários biaha i ku konosé un eksistensia difikultoso di sera, bolbe habri pa kuminsá di nobo.

Seramentu di Shell na Kòrsou i di Lago na Aruba ta kondusí na un gran éksodo. Den e periodo di 1996-2005 hopi antiano hóben i sin muchu skol ta bai Hulanda. E konsepto ‘stat antiano’ (Antillensteden) ta hasi su entrada. Di un otro banda, e klima friu, e rasismo kresiente i formashon di un imágen negativo di e antianonan na Hulanda ta kousa ku hopi di nan ta reemigrá pa Antia, prinsipalmente esnan ku ta mira chèns di haña trabou.

1985 Dia 22 di novèmber Aruba ta eligí su promé Parlamento. MEP, ku bou di liderazgo di Betico Croes ta lucha fuertemente pa separashon, ta pèrdè elekshon pa Parlamento i ta bai den oposishon. Un gabinete di AVP ku Henny Eman komo Minister-Presidènt ta introdusí Aruba den su status nobo komo pais. Krísis profundo den industria petrolero internashonal / Refineria na Kòrsou  

(Fuente: internet)

Refineria na Aruba

Page 28: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

25 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

1986 Aruba ta optené e Status Aparte ku tantu el a anhelá i e ta bira un pais riba su mes i outónomo den Reino Hulandes, meskos ku Hulanda i Antia Hulandes. Awor Antia Hulandes ta konsistí di sinku isla: Kòrsou, Sint Maarten, Boneiru, Sint Eustatius i Saba. Na kaminda ta desistí di e obligashon ku Hulanda a imponé di un independensia total pa Aruba na 1996. Na bispu di Status Aparte, dia 31 di desèmber 1985, Betico Croes ta haña un desgrasia di outo. E ta bai den koma i e no ta spièrta mas. E ta fayesé dia 26 di novèmber 1986 na Utrecht.

1990 Den Haag ta rekonosé ku e ophetivo di persuadí e otro partinan di Reino pa nan sali for di Reino Hulandes no ta ni faktibel ni deseabel. E echo akí ta kondusí na un rebalorashon i mantenshon di e relashonnan den Reino. Na e mes momento e relashonnan entre Hulanda ku Antia Hulandes na añanan ’90 (i despues) ta karakterisá nan mes pa basta frikshon, mal komuniksahon i mal komprendementu mutuo. Un selekshon di e temanan ripititivo ta: hóbennan antiano marginá den e siudatnan hulandes; ekonomisashon drástiko i retiru pa motibu di e debenan haltu di gobièrnu antiano; ademas, falta di sosten di parti di Hulanda pa yuda den esei; korupshon i mal gobernashon; e kondishonnan den e prizònnan; e forma di ataká kontrabanda di kokaina i gulidónan di bolita na Hato i na Schiphol; i e reglamentonan di

atmishon di antianonan na Hulanda. E relashon entre Hulanda i Aruba tambe konosé su puntonan ‘permanente’ di iritashon, manera kalidat di gobernashon arubano, práktikanan di labamentu di plaka na gran eskala na e isla i kombatimentu di kriminalidat. Lider di partido VVD na Hulanda, Frits Bolkenstein, e tempu ei a papia di un ‘kueba di ladron’, ekspreshon ku ta keda resoná pa basta tempu.

1992 Konseho di Minister di Reino ta pone Sint Maarten bou di supervishon di gobernador (bou di kuratela) pa ataká mal gobernashon i korupshon na e isla.

1993 Separashon di Aruba no ta solushoná e problema di predominio di Kòrsou den e konstelashon estatal antiano. Na Sint Maarten, i na Kòrsou mes, ta tende gritu di status aparte resoná. Ta tene un Konferensia di Futuro i vários ‘referèndem konsultivo’, pero no ta bini ningun kambio. E islanan den Reino no por yega na un akuerdo tokante e futuro relashonnan entre nan.

1986

1990

1992

1993

Despues di 40 aña lider di DP na Sint 

Maarten, Claude Wathey, ta desistí di 

su poder na 1992

Page 29: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

26

1994 E partido nobo PAR (Partido Antia Restrukturá) di Miguel Pourier ta optené un viktoria elektoral aplastante den e elekshon ku tin komo meta, mantené e lasonan estatal entre e islanan i union di Antia Hulandes, pero na e mes momento tambe implementá reforma. Gabinete Pourier ke fortifiká e sentido di nashon (amor pa patria). Pourier ta introdusí Dia di Antia (21 di òktober) i un himno nashonal na dos lenga ku letra na ingles i papiamentu.

1995 Dia 5 i 6 di sèptèmber orkan Luis ta asotá Islariba ku furia. Espesialmente Sint Maarten ta konosé destrukshon devastador ku morto i herido.

1996 Ta funda Wardakosta di Antia Hulandes i Aruba komo instrumento den e lucha kontra kriminalidat internashonal den Karibe.

1997 Sentro di siudat históriko di Willemstad (Punda i Otrobanda) ta subi Lista di Patrimonio Mundial di UNESCO.

1998 Inougurashon di e monumento na honor di Tula, pa konmemorá e rebelion di katibu di 1795. For di 1985 kaba 17 di ougùstùs – fecha ku e rebelion a kuminsá – ta un dia di konmemorashon nashonal na Kòrsou. Na 2010 ta proklamá Tula héroe nashonal.

1999 Di awor padilanti por mira BVN TV – transmishon di televishon bibu for di Hulanda – na Islanan Abou; Islariba ta sigui na aña 2000.

1994

1995

1997

1996

1998

1999

Monumento na honor di Tula

Dia pa públiko na Wardakosta i Marina 

na Kòrsou (Potrèt: Ministerio di Defensa)

Willemstad riba Lista di Patrimonio 

Mundial di UNESCO

Page 30: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

27 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

2000 Ta estalesé e basenan FOL (Forward Operation Locations) di Estádos Unídos na Kòrsou i Aruba den kuadro di e lucha kontra droga na Suramérika i den Karibe; esei ta krea tenshon ku Venezuela bou di Presidente Hugo Chávez. E relashonnan entre Venezuela i e islanan ta dependé mayormente di e situashon geopolítiko. Pero pa motibu di interesnan komun manera petroli, turismo ku dòler komo ophetivo, i mandamentu di hende afó pa rasonnan médiko, generalmente pragmatismo ta dominá. For di 1991 Hulanda i Merka ta luchando konhuntamente pa kombatí droga den Karibe.

2000 Den un referèndem na Sint Maarten kasi 70% di poblashon ta skohe pa un status aparte outónomo den Reino. Na 2005, kasi 68% di e habitantenan di Kòrsou ta hasi meskos.

2002 Na Amsterdam Oosterpark ta inougurá e Monumento Nashonal pa konmemorá Historia di Sklabitut.

2004 Riba enkargo di gobièrnu antiano ta sali e rapòrt ‘Awor mester, awor por’ (Nu moet het, nu kan het). Den e informe akí ta boga pa ora desmantelá Antia Hulandes, bini un Reino Hulandes estilo nobo, kaminda ta krea status di pais pa Kòrsou ku Sint Maarten, i pa e tres islanan: Boneiru, Sint Eustatius i Saba, status di isla den Reino Hulandes. Reino Hulandes – esta Den Haag – ta haña e ròl di supervisor di sierto asuntunan i mester atendé tambe saniamentu di e debenan di Antia. E rapòrt di e komishon bou di presidensia di Edsel ‘Papy’ Jesurun en realidat ya ta deskribí e kontornonan di e futuro trayekto di kambio estatal.

2004 Ta krea Komité 2004 – awor Komité di Relashon den Reino – riba inisiativa di mr. Pieter van Vollenhoven i èks-Gobernador prof. mr. Jaime Saleh. E komité ke bai mas leu ku e komishon di Jesurun ku profundisashon i fortifikashon di e relashonnan entre e Partnernan den Reino: Hulanda, Aruba, Boneiru, Kòrsou, Saba, Sint Eustatius i Sint Maarten, i ta mira e organisashonnan sosial komo motor importante tras di esei.

2000

2004

2002

Monumento Nashonal pa konmemorá 

Historia di Sklabitut (Archivo di Stad 

Amsterdam) 

Jaime Saleh (Fuente: internet)

Page 31: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

(© Churandy Martina)

2004 Atleta Churandy Martina ta partisipá pa promé biaha bou di bandera antiano na Weganan Olímpiko. Tambe na 2008 e ta partisipá pa Antia Hulandes na Weganan Olímpiko. E ta gana medaya di plata riba 200 meter den e tempu rekòrt antiano di 19.82, pero ta deskualifik’é pa motibu ku e ta dal un stap pafó di su pista. Durante e Weganan na 2012 ya a desmantelá Antia Hulandes entretantu komo pais i konsekuentemente e no ta un nashon ku por partisipá den atletismo. E ora ei Martina ta partisipá na Lònden bou di bandera hulandes.

2005 Na Kòrsou ta inisiá Konferensia di Mesa Rondó di e gobièrnunan di Hulanda, Antia Hulandes i Aruba tokante e futuro kambionan estatal.

2006 Bou di direkshon di Marina Real, ta tene e ehersisio Joint Caribbean Lion. Ta trata di un ehersisio militar amplio, na entre otro: Kòrsou, Aruba i Sint Maarten, den kua unidatnan aéreo, terestre i naval di Hulanda, Bélgika, Fransia, Canada i Merka ta partisipá.

28

2004

2005

2006`

Bishita di Reina Beatrix na Kòrsou na 2006

Page 32: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

29 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

2006 Den e Deklarashon Final (Slotverklaring) di dia 2 di novèmber, Hulanda i e sinku islanan ta sera un akuerdo trasendental tokante e kambionan estatal, ora desmantelá e Pais Antia Hulandes. Kòrsou i Sint Maarten ta bira pais outónomo den Reino. Boneiru, Sint Eustatius i Saba komo munsipio ekstraordinario ta haña un relashon direkto ku Hulanda. Ademas, Den Haag lo sania mas di 80% di e debe públiko di Antia Hulandes (2,3 miar Euro). E kondishonnan tokante bon gobernashon i e atribushonnan pa duna instrukshon (aanwijs-bevoegdheden) ku Hulanda ta pone, ta trese divishon polítiko profundo i polarisashon den komunidat di Kòrsou. E opositornan ta papia di ‘rekolonisashon’ i nan ta di opinion ku Hulanda ta haña demasiado influensia. Dia 15 di desèmber 2008 ta tene un

Konferensia di Mesa Rondó pa verifiká henter e pakete legislativo a base di e kriterionan stipulá den e Deklarashon Final (Slotverklaring).

2009 Na mei, 52% di Kòrsou – despues di un bataya feros entre ‘Sí’ i ‘Nò’ – ta skohe den un referèndem pa e Deklarashon Final.

2009 Habitantenan ku derecho di voto ku pasport hulandes por vota na e seis islanan pa promé biaha den elekshon pa Parlamento europeo.

2010 dia 9 di sèptèmber ta tene un Konferensia di Mesa Rondó final den Ridderzaal na Den Haag. Un luna despues, dia 10 di òktober, Kòrsou ku Sint Maarten ta haña nan status ‘outónomo den Reino’, meskos ku Aruba. Boneiru, Sint Eustatius i Saba ta forma huntu ‘Parti di Hulanda den Karibe’ (Caribisch Nederland). E vínkulo entre e seis islanan ta slèk un poko, pero ta keda mantení pa medio di migrashon i via Hulanda i Reino. Kas Real, ku ta popular na e islanan, tin un funshon simbóliko propio importante den e union entre e islanan.

2006

2010

2009

Referèndem na Kòrsou na mei 2009

Bòrchi tokante desmantelashon di 

Antia Hulandes

Konferensia di Mesa Rondó den  

Ridderzaal na Den Haag. Banda drechi 

di Premier Balkenende (meimei) Sra. 

De Jongh-Elhage, e delaster Minister- 

Presidènt di Antia Hulandes  

(Potrèt: RVD)

Page 33: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

30

2013

2011

2011 Na òktober Hulanda – komo e promé pais europeo – ta bira kampeon mundial di beisbòl. Den e selekshon di Hulanda tin hopi hungadó prosedente di Antia, kaminda beisbòl ta un di e deportenan nashonal.

2013 Akompañá pa Reina Máxima, Rei Willem-Alexander ta hasi un bishita introduktorio na tur isla. E seis islanan antiano i Hulanda, segun Willem-Alexander, mester kooperá di awor padilanti ‘skouder ku skouder riba un base di igualdat’.

E rei ta konfirmá e vínkulonan entre e partinan di Reino i e bishita ta kontribuí na popularidat di e pareha real na e islanan.

Investidura di Rei Willem-Alexander (Potrèt: RVD)

Bishita di Pareha Real na Aruba (Potrèt: RVD)

Bishita di Pareha Real na Sint Maarten (Potrèt: RVD)

2013 Investidura di Rei Willem-Alexander dia 30 di aprel

Page 34: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

31 Union i diversidat • Kronologia di Hulanda i e seis islanan den Karibe

2013

2013 Djasabra dia 30 di novèmber ta marka inisio di selebrashon di 200 aña di Reino Hulandes ku un reunion ofisial den Ridderzaal na Den Haag. E mes dia ei promé ku e reunion, ta dramatisá e yegada ku barku di Willem Frederik na playa di Scheveningen na 1813, presis 200 aña promé.

E mes anochi tin un konsierto di Reino. ‘Konsierto di Reino’ ta eksistí for di 2005 i tin komo meta mustra e union entre Hulanda i e parti di Reino den Karibe’, asina Ank Bijleveld-Schouten, presidente di Komité Nashonal ku ta koordiná selebrashon di 200 aña di Reino Hulandes, ta splika. Na sèptèmber 2015 ta klousurá e festividatnan na Amsterdam.

Presentashon di Levi Silvanie durante Konsierto di Reino: (© 200 jaar Koninkrijk)Aktor Huub Stapel ta dramatisá desembarkashon di Prins Willem Frederik  

(© 200 jaar Koninkrijk)

Page 35: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

32

Beetz van, Freek, Het einde van de Antillen – Kroniek van een adviseur op Curaçao, Delft 2013

Croes, A.G., De herdefiniëring van het Koninkrijk (proefschrift), Nijmegen 2006

Croese, Koen, Interventie op afspraak – Nederlandse mariniers op Curaçao, Zutphen 1998

Daal, Luis H. en Ted Schouten, Antilliaans verhaal – Geschiedenis van Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, St.Eustatius en St.Maarten, Zutphen 1988

Dalhuisen, Leo met Ronald Donk, Rosemarijn Hoefte, Frans Steegh (red), Geschiedenis van de Antillen, Zutphen 2009

Dissel van, Anita en Petra Groen, In de West – De Nederlandse krijgsmacht in het Caribisch gebied, Franeker 2010

Haan de, Ido met Paul den Hoed, Henk te Velde (red), Een nieuwe staat – Het begin van het Koninkrijk der Nederlanden, Amsterdam 2013

Isenia, Gideon, Curaçao, Aruba, Bonaire en Suriname in de Tweede Wereldoorlog (1939-1945), Curaçao 2008

Jansen van Galen, John, De toekomst van het koninkrijk – Over de dekolonisatie van de Nederlandse Antillen, Amsterdam/Antwerpen 2004

Jansen van Galen, John, Afscheid van de Koloniën, Amsterdam/Antwerpen 2013

Lannoy-Berg de, M.J. (red), 6-1=0 – Liber Amicorum Juancho Evertsz, Curaçao 2006

Oostindie, Gert, Het paradijs overzee – De ‘Nederlandse’ Caraïben en Nederland, Amsterdam 1997

Oostindie, Gert, Het Koninkrijk in de Caraïben – Een korte geschiedenis van het Nederlandse dekolonisatiebeleid, Amsterdam 2001

Oostindie, Gert, De parels in de kroon – Het koningshuis en de koloniën, Amsterdam 2006

Palm de, J.Ph. (red), Encyclopedie van de Nederlandse Antillen, Zutphen 1985

Reinders, Alex, Politieke geschiedenis van de Nederlandse Antillen en Aruba 1950-1993, Zutphen 1993

Wikipedia, de vrije encyclopedie, https://nl.wikipedia.org

Bibliografia konsultá / Referensia

Page 36: 200 jaar Koninkrijk Papiamentu

Union i Diversidat –

200 aña di Reino Hulandes

Kronologia di Hulanda i e seis

islanan den Karibe

Bara kronológiko di e susesonan

mas importante den e historia

kompartí di nos Reino pa studiante

di enseñansa avansá.

Editor:

Komité Nashonal 200 aña di Reino

Hulandes

Outor i fotógrafo: René Roodheuvel

Tradukshon: Lucille Berry-Haseth

Komposishon: Corps ontwerpers

Impreshon: vanDeventer

E redaktornan a purba saka na kla tantu 

posibel kendenan ta esnan ku tin derecho di 

outor di e material fotográfiko i/òf ilustrativo 

usá den e edishon akí. Den kaso di kualke 

opservashon al respekto, por tuma kontakto ku 

Komité Nashonal 200 aña di Reino Hulandes 

via Ofisina di Proyekto 200 aña di Reino 

Hulandes ([email protected]).

René Roodheuvel (1954) ta periodista i el a finalisá su

estudio komo historiador na Universidat Estatal di

Groningen ku menshon cum laude. Na Radio Nederland 

Wereldomroep (RNW) e tabata entre otro reportero

(di asuntu polítiko) i redaktor final di e redakshon

karibense. Pa RNW i pa NOS e tabata durante sinku aña

koresponsal na Antia Hulandes i Aruba. Su sede tabata

Kòrsou, kaminda el a pasa tambe parti di su hubentut.

Komo koresponsal el a bishitá e seis islanan regularmente

durante e periodo di 2006-2011 pa realisá tur tipo di

reportahe. Ademas el a reportá intensivamente tokante

e kambionan estatal den Reino. For di 2013 e ta miembro

di e grupo di trabou karibense di Komité Nashonal

200 aña di Reino Hulandes.

Tokante e outor Kolofon