1 De spelregels van de democratie Prof. Dr. Stefaan Fiers Centrum voor Politicologie KU Leuven...

11

De spelregels van de democratie De spelregels van de democratie Prof. Dr. Stefaan FiersProf. Dr. Stefaan Fiers

Centrum voor Politicologie KU LeuvenCentrum voor Politicologie KU Leuven

Vlaams Parlement, 28 februari 2014Vlaams Parlement, 28 februari 2014

http://www.angelfire.com/ma/maxcrc/elections.htmlhttp://www.angelfire.com/ma/maxcrc/elections.html

AgendaAgenda

Inleiding : Democratie en democratie is 2Inleiding : Democratie en democratie is 2

1.1. Grote verscheidenheid aan spelregelsGrote verscheidenheid aan spelregels

2.2. Functies van kiesstelselsFuncties van kiesstelsels

3.3. Categorieën van kiesstelselsCategorieën van kiesstelsels

4.4. Variaties in kiesstelselsVariaties in kiesstelsels

5.5. Kunstmatige vertekeningsmechanismesKunstmatige vertekeningsmechanismes

6.6. Distributie kiesstelsels over de wereldDistributie kiesstelsels over de wereld

(C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014(C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 201422

Inleiding: Inleiding: Democratie en democratie is 2Democratie en democratie is 2


Democratie en democratie is 2Democratie en democratie is 2


Democratie en democratie is 2Democratie en democratie is 2


CONS LD

PS Les Verts

CDU SPD

1. Grote verscheidenheid aan spelregels1. Grote verscheidenheid aan spelregels

electorale cyclus electorale cyclus Bosnia-Herzegovina (2 j.) vs. Frankrijk (5 Bosnia-Herzegovina (2 j.) vs. Frankrijk (5

j.) j.)

samenstelling van het parlement : samenstelling van het parlement : één of twee kamers? één of twee kamers?

samenstelling regering : samenstelling regering : éénpartij regering of coalitie (# partijen?)éénpartij regering of coalitie (# partijen?)

onderwerp van de verkiezingen : onderwerp van de verkiezingen : parlement – president – deelstaat -gemeenteraadparlement – president – deelstaat -gemeenteraad

Timing en initiatiefrecht : Timing en initiatiefrecht : vast (BE) – semi vast (NL) – of max termijn vast (BE) – semi vast (NL) – of max termijn

(UK<2010)?(UK<2010)?

Uitslag: Uitslag: Wanneer is de nieuwe EM gekend? Wanneer is de nieuwe EM gekend?

Stemgerechtigden :Stemgerechtigden :inclusief of exclusief?inclusief of exclusief?



Verkiezingen zijn de expressie van Verkiezingen zijn de expressie van traditie en een sociologische realiteittraditie en een sociologische realiteit


2. Functie van kiesstelsels 2. Functie van kiesstelsels

1.1. Resulteert in een onbetwiste legitimiteitResulteert in een onbetwiste legitimiteit

2.2. Geeft stem aan de wil van de bevolking Geeft stem aan de wil van de bevolking

3.3. Leidt tot een sterke en stabiele regering Leidt tot een sterke en stabiele regering

4.4. Kiest competente vertegenwoordigersKiest competente vertegenwoordigers

Tiririca (Brazilië, campagne, 2010): Tiririca (Brazilië, campagne, 2010):

““Wat een parlementslid doet? Geen idee ! Stem op mij,en Wat een parlementslid doet? Geen idee ! Stem op mij,en ik zal het je weten te vertellen”ik zal het je weten te vertellen”

http://www.youtube.com/watch?v=hVRZk4-JyMU&feature=related

FPTP : First Past the Post (UK, USA) / TRS : Two Round system (FRA) / AV : Alternative Vote (AUS) / BV : Bloc Vote / PBV FPTP : First Past the Post (UK, USA) / TRS : Two Round system (FRA) / AV : Alternative Vote (AUS) / BV : Bloc Vote / PBV : Party Bloc Vote / Parallel : Parallel stelsel (JAP) , MMP : Mixed Member Proportional (GER); List PR: List proportional : Party Bloc Vote / Parallel : Parallel stelsel (JAP) , MMP : Mixed Member Proportional (GER); List PR: List proportional representation (BE, NL) / STV : Single Transferable Vote (IER) / SNTV : Single Non Transferable Vote / LV : Limited Vote . representation (BE, NL) / STV : Single Transferable Vote (IER) / SNTV : Single Non Transferable Vote / LV : Limited Vote . BC : Borda Count BC : Borda Count 99

3. Categorieën van kiesstelsels3. Categorieën van kiesstelsels

Driedeling op basis van “electorale formule”


A. MeerderheidsstelselsA. MeerderheidsstelselsDoel Doel : bonus voor sterke partijen : bonus voor sterke partijen bonus voor regering bonus voor regering

eg. Mongolië (2000) : MPRP : 52 % stemmen eg. Mongolië (2000) : MPRP : 52 % stemmen 72 van de 76 zetels 72 van de 76 zetels eeg. Djibouti (2000) : Rassembl. Populaire: 62 % stemmen g. Djibouti (2000) : Rassembl. Populaire: 62 % stemmen alle 65 alle 65

zetelszetels

Twee soorten : Twee soorten :

A.1 “Plurality systems” : A.1 “Plurality systems” : relatieve MH volstaatrelatieve MH volstaat

A.2 “majority systems”: A.2 “majority systems”: absolute MH vereistabsolute MH vereist

A.1. Plurality systemsA.1. Plurality systems

(C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014(C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 1111

A. First past the post system (VK, VSA + 45 andere landen)

A. Conceptie “vertegenwoordiging” : principal –agent theorieB. Uninominale districten : 1 kandidaat per partijC. ‘the winner takes all’ : extreem disproportioneel

Wie haalt de zetel binnen?

Partij A Partij B Partij C Partij D Partij E 19 % 20% 20% 20%

21%

B. Bloc Vote (15 landen)

idem als FPTP maar meernamig. Kiezers: evenveel stemmen als zetels. Hoogst scorende kandidaten krijgen een zetel . Bij spreiding iets minder disproportioneel

C. Party Bloc Vote (4 landen)Dus kiezers geven hun enige stem aan partij.Partij met meeste stemmen haalt alle zetels

Anno 2004: Tsjaad, Kameroen, Djibouti en Singapore.

First Past The Post : First Past The Post : 650 kiesdistrictjes in het VK 650 kiesdistrictjes in het VK

Gevolgen van het FPTP systemGevolgen van het FPTP system

Stemmen (in %) Zetels (in %)

CONSERV LABOUR LIB DEM CONSERV LABOUR LIB DEM

1945 36,8 48,0 9,0 1945 31,1 61,4 1,9

1950 43,4 46,1 9,1 1950 47,7 50,4 1,4

1951 48,0 48,8 2,6 1951 51,4 47,2 1,0

1955 49,7 46,4 2,7 1955 54,8 44,0 1,0

1959 49,4 43,8 5,9 1959 57,9 41,0 1,0

1964 43,4 44,1 11,2 1964 48,3 50,3 1,4

1966 41,9 48,0 8,5 1966 40,2 57,8 1,9

1970 46,4 43,1 7,5 1970 52,4 45,7 1,0

Feb. '74 37,9 37,2 19,3 Feb. '74 46,8 47,4 2,2

Okt. '74 35,8 39,3 18,3 Okt. '74 43,6 50,2 2,0

1979 43,9 36,9 13,8 1979 53,4 42,4 1,7

1983 42,4 27,6 25,4 1983 61,1 32,2 3,5

1987 42,3 30,8 22,6 1987 57,8 35,2 3,4

1992 41,9 34,4 17,8 1992 51,6 41,6 3,1

1997 30,7 43,2 16,8 1997 25,0 63,4 7,0

2001 31,7 40,7 18,3 2001 25,2 62,7 7,9

2005 32,3 35,2 22,1 2005 30,5 55,0 9,6

2010 36,1 29,0 23,0 2010 46,9 39,7 8,7

CONSERVCONSERV LABOURLABOUR LIBDEM LIBDEM

19451945 -5,7-5,7 13,413,4 -7,1-7,1

19501950 4,34,3 4,34,3 -7,7-7,7

19511951 3,43,4 -1,6-1,6 -1,6-1,6

19551955 5,15,1 -2,4-2,4 -1,7-1,7

19591959 8,58,5 -2,8-2,8 -4,9-4,9

19641964 4,94,9 6,26,2 -9,8-9,8

19661966 -1,7-1,7 9,89,8 -6,6-6,6

19701970 6,06,0 2,62,6 -6,5-6,5

feb/74feb/74 8,98,9 10,210,2 -17,1-17,1

okt/74okt/74 7,87,8 10,910,9 -16,3-16,3

19791979 9,59,5 5,55,5 -12,1-12,1

19831983 18,718,7 4,64,6 -21,9-21,9

19871987 15,515,5 4,44,4 -19,2-19,2

19921992 9,79,7 7,27,2 -14,7-14,7

19971997 -5,7-5,7 20,220,2 -9,8-9,8

20012001 -6,5-6,5 22,022,0 -10,4-10,4

20052005 -1,8-1,8 19,819,8 -12,5-12,5

20102010 10,810,8 10,710,7 -14,3-14,3

VV

EE

RR

SS

CC

HH

II

LL

ZZ

EE

TT

EE

LL

SS

T.T.

O.O.

V.V.

PP

RR

OO

CC

SS

TT

EE

MM

MM

EE

NN

EVOLUTIE STEMMENAANDEEL

0

20

40

60

80

100

120

1945 1950 1951 1955 1959 1964 1966 1970 feb/74 okt/74 1979 1983 1987 1992 1997 2001 2005 2010

CONS LAB

TRAD LIB

EVOLUTIE ZETELAANDEEL

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1945 1950 1951 1955 1959 1964 1966 1970 feb/74 okt/74 1979 1983 1987 1992 1997 2001 2005 2010

CONS LAB

TRAD LIB

1818

1. duidelijke keuze tss 2 partijen 2. Leidt tot éénpartij regering.

3.Eenduidige vertaling stembusslag regering

4. Altijd gebaseerd op relatieve meerderheid van de stemmen. uitz.: hung parliament”

3. Coherente oppositie

4. Bredere ‘volks’partijen

5. Extremistische partijen : moeilijk in parlement

6. De MP = vertegenwoordiger van een geografische regio

7. Strijd tussen individuele MPs

8. Transparant systeem

1. kleinere partijen niet vertegenwoordigd1. kleinere partijen niet vertegenwoordigd

2. Ongunstig voor minderheden2. Ongunstig voor minderhedenMeest acceptabele kandidaat = Meest acceptabele kandidaat =

allochtoon?allochtoon?

UK 2010 : ethnic minority: 26 / 650UK 2010 : ethnic minority: 26 / 650

3. Ongunstig voor vrouwen3. Ongunstig voor vrouwen2004 : 2004 : FFPTP: 14,4% vrouwen vs Prop. Systeem: 27,6 %PTP: 14,4% vrouwen vs Prop. Systeem: 27,6 %

4. Partijvorming op basis van clan of 4. Partijvorming op basis van clan of ethniciteitethniciteit explosiefexplosief

5. Veel ‘verloren stemmen’ 5. Veel ‘verloren stemmen’ legitimiteit ? legitimiteit ?

6. Ongevoelig voor ‘swings’ in publieke 6. Ongevoelig voor ‘swings’ in publieke opinieopinie

FPTP systeemFPTP systeemVoordelen NadelenVoordelen Nadelen


A.2. AbsolutemeerderheidsstelselsA.2. Absolutemeerderheidsstelsels

A.2.1 Twee Ronden Systeem (Frankrijk)A.2.1 Twee Ronden Systeem (Frankrijk)1.1. Volwaardige 2Volwaardige 2dede ronde indien niemand 50% + 1 behaalt ronde indien niemand 50% + 1 behaalt2.2. Wie mag naar 2de ronde ? Wie mag naar 2de ronde ?

Presidentsverkiezingen: Presidentsverkiezingen: ofwel alleen de 2 beste kandidaten ofwel alleen de 2 beste kandidaten absolute absolute

meerderheidmeerderheid Parlementsverkiezingen : Parlementsverkiezingen :

ofwel een aantal kandidaten ofwel een aantal kandidaten relatieve relatieve meerderheidmeerderheid

A.2.2. Alternative Vote (Australië)A.2.2. Alternative Vote (Australië) = hoe verkrijg je een absolute meerderheid op 1 dag? = hoe verkrijg je een absolute meerderheid op 1 dag?

1. één ronde1. één ronde

2. Preferentieel systeem : kiezer rangschikt (alle) kandidaten naar 2. Preferentieel systeem : kiezer rangschikt (alle) kandidaten naar voorkeur voorkeur

3. Indien niemand absolute MH haalt in 13. Indien niemand absolute MH haalt in 1steste telling, dan volgt telling, dan volgt afvallingskoers afvallingskoers waarbij de 2waarbij de 2dede keuzes van de afgevallen kandidaat keuzes van de afgevallen kandidaat worden opgeteld bij worden opgeteld bij de 1de 1steste keuzes van de andere kandidaten, tot één keuzes van de andere kandidaten, tot één kandidaat absolute kandidaat absolute MH haalt MH haalt


kiezers krijgen twee kansen.kiezers krijgen twee kansen.

Bundeling van krachten in tweede Bundeling van krachten in tweede ronde :ronde :

‘‘coalitiebesprekingen’ vóór de 2de coalitiebesprekingen’ vóór de 2de ronderonde

minder ‘vote splitting’minder ‘vote splitting’

Twee Ronden SysteemTwee Ronden SysteemVoordelen NadelenVoordelen Nadelen

grote kostgrote kostvoor organisatievoor organisatievoor electoraat (spec. het voor electoraat (spec. het ‘verweesde’ electoraat)‘verweesde’ electoraat)lagere opkomst lagere opkomst

erg disproportioneelerg disproportioneel

blokvorming tussen partijen is blokvorming tussen partijen is niet stabielniet stabiel

niet bruikbaar in diep niet bruikbaar in diep verdeelde statenverdeelde statenvb. Burgeroorlog Algerije 1992 , op vb. Burgeroorlog Algerije 1992 , op basis van verwachte winst voor FIS in basis van verwachte winst voor FIS in 22dede ronde ronde

Disproportioneel systeem ?

Verkiezing van de Franse Assemblée nationale van 17 juni 2007 volgens verschillende kiesstelsels

Partij Twee ronden

Proportioneel stelsel

(type 1986)*

Parallel 50 % prop*

en 50 % MHS

Gemengd stelsel

15 %propen 85 % MHS

FPTP MMP

PCF 18 11 4 8 0 8

PS 184 179 155 126 199 112

MRC 0 0 0 0 0 1

PRG 7 0 2 2 0 3

Verts 4 3 1 1 0 2

Div.links 14 4 0 0 0 0

MoDem 4 28 32 10 61 2

Diverse 3 3 0 0 0 3

PSLE 20 9 11 18 0 21

UMP 313 333 370 410 317 421

Div.UMP 8 0 1 1 0 2

MPF 2 2 1 1 0 2

FN 0 5 0 0 0 0

Totaal 577 577 577 577 577 577

* met kiesdrempel van 5 %


B. Proportionele stelsels B. Proportionele stelsels

2.1 lijst proportionele stelsels2.1 lijst proportionele stelselsConcept “vertegenwoordiging” : microcosmos Concept “vertegenwoordiging” : microcosmos

doeldoel : perfecte spiegel van de stemverrichtingen & samenleving : perfecte spiegel van de stemverrichtingen & samenleving

gevolg = altijd meernamige electorale kieskringen , meerder kandidaten gevolg = altijd meernamige electorale kieskringen , meerder kandidaten per partijper partij

vb. Zuid Afrika (2004) : ANC 69,69 % stemmen vb. Zuid Afrika (2004) : ANC 69,69 % stemmen 69,75 % zetels 69,75 % zetels

2.2. Single Transferable Vote2.2. Single Transferable Votekiesdistricten met meerdere kandidatenkiesdistricten met meerdere kandidaten

rangorde opgeven van zijn meest favoriete kandidatenrangorde opgeven van zijn meest favoriete kandidaten

één van de meest attractieve kiesstelsels beschouwdéén van de meest attractieve kiesstelsels beschouwd

Ierland sinds 1921, Malta sinds 1947 en 1 keer in Estland (1990)Ierland sinds 1921, Malta sinds 1947 en 1 keer in Estland (1990)

Lijstproportionele stelselsLijstproportionele stelsels

Doe zelf de oefening :Doe zelf de oefening :In een kiesdistrict van 140.000 kiezers, verdeel de 7 te verdelen zetels over 4 In een kiesdistrict van 140.000 kiezers, verdeel de 7 te verdelen zetels over 4

partijen, met volgende stemmen aantallenpartijen, met volgende stemmen aantallenPartij A : 50.000Partij A : 50.000 Partij C : 30.000Partij C : 30.000Partij B : 20.000Partij B : 20.000 Partij D : 40.000Partij D : 40.000

Probeer 2 manieren te vinden om deze zetels te verdelen. Probeer 2 manieren te vinden om deze zetels te verdelen. Wat is het resultaat van je verdeling?Wat is het resultaat van je verdeling?


Lijstproportioneel stelselLijstproportioneel stelselverdeling van de zetelsverdeling van de zetels

Ofwel : via kiesdeler techniekOfwel : via kiesdeler techniekHare : tot. # stemmen/ tot. # zetelsHare : tot. # stemmen/ tot. # zetels

Droop :Droop : 1 + 1 + tot. aantal geldige stemmentot. aantal geldige stemmen tot. aantal te begeven zetels + 1tot. aantal te begeven zetels + 1

Ofwel via delerreeksOfwel via delerreeksD’Hondt : 1-2-3-4-5-6-...D’Hondt : 1-2-3-4-5-6-...

Imperiali : 1.5-2-3-4-5-6-...Imperiali : 1.5-2-3-4-5-6-...

......


Delerreeksen : effectenDelerreeksen : effecten

Delerreeksen bevoor – of benadelen kleine of grote partijenDelerreeksen bevoor – of benadelen kleine of grote partijen

Afhankelijk van 2 factorenAfhankelijk van 2 factorenhoogte van de eerste delerhoogte van de eerste deler

– hoe hoger hoe hoger voordeel grote partijen voordeel grote partijen– extreem : alle zetels naar 1 partijextreem : alle zetels naar 1 partij– dus : hoe hoger 1ste deler dus : hoe hoger 1ste deler hoe disproportioneler hoe disproportioneler

afstand tussen delersafstand tussen delers– hoe groter de afstand hoe groter de afstand voordeel kleinere partijen voordeel kleinere partijen– dus ook hier : mogelijkheid tot disproportionaliteitdus ook hier : mogelijkheid tot disproportionaliteit

Niet uitgesloten om in een proportioneel stelsel alle zetels toe te wijzen aan 1 partij !

1.1. Fair systeem om stemmen om te Fair systeem om stemmen om te zetten in zetelszetten in zetels

2.2. Vertegenwoordiging van kleine Vertegenwoordiging van kleine partijenpartijen

3.3. Faciliteert minderheden in parlementFaciliteert minderheden in parlement(( minder spanningen in de staat) minder spanningen in de staat)

4.4. Gunstig voor vrouwen Gunstig voor vrouwen

5.5. # ‘verloren stemmen’ = beperkt# ‘verloren stemmen’ = beperkt

6.6. Elke stem teltElke stem telt

7.7. Grotere continuïteit regeringGrotere continuïteit regering


Lijst proportioneel stelselLijst proportioneel stelselVoordelen NadelenVoordelen Nadelen

1. leidt tot coalitieregeringen compromissen & onduidelijk beleid

2. Fragmentatie partijsysteem

3. Kleine partijen krijgen disproportioneel veel macht vb: Israel, BE: VU ‘87-‘91, NL: D66 ’94-‘02

4. Extremistische partijen

5. Geen band verkiezingsuitslag & regeringsdeelname.

6. Kiezer = onmachtig om partijen naar huis te sturen

7. Grote invloed van partijhoofdkwartier bij samenstelling lijst


C. Gemengde kiesstelselsC. Gemengde kiesstelsels– Mix van elementen van proportionele & meerderheidsstelselsMix van elementen van proportionele & meerderheidsstelsels– Ratio tussen de twee delen kan variëren Ratio tussen de twee delen kan variëren – Erg in trek op dit ogenblik Erg in trek op dit ogenblik

C.1 Parallele systemenC.1 Parallele systemen- strikte verdeling tussen de twee delen- strikte verdeling tussen de twee delen- Niet per sé 50%-50%, ratio kan sterk verschillen - Niet per sé 50%-50%, ratio kan sterk verschillen - toewijzing zetels gebeurt onafhankelijk van elkaar- toewijzing zetels gebeurt onafhankelijk van elkaar

vb Rusland tot 2007, vb Rusland tot 2007, Japan (1994), Georgië, Japan (1994), Georgië,

C.2 Mixed Member Proportional SystemsC.2 Mixed Member Proportional Systems- - Proportioneel element ter correctie van de eerste stemmingProportioneel element ter correctie van de eerste stemming

- is proportioneler dan parallel systeem- is proportioneler dan parallel systeem

Vb. Duitsland (° 1949), Nieuw-Zeeland (° 1994), Italië (° 1993)Vb. Duitsland (° 1949), Nieuw-Zeeland (° 1994), Italië (° 1993)

--


Voor- en nadelen op een rijVoor- en nadelen op een rij

Reynolds, Reilly & Ellis (2005), Reynolds, Reilly & Ellis (2005), Electoral System Design: The New International IDEA HandbookElectoral System Design: The New International IDEA Handbook


4. Variatie in kiesstelsels

District grootte (DM):M = gemiddeld aantal zetels per kieskring

M varieert van 1 (UK, F) tot 150 (NL)


(*) is eigenlijk twee DM ! (*) is eigenlijk twee DM ! DM = 17 voor de Vlaamse vertegenwoordigersDM = 17 voor de Vlaamse vertegenwoordigersDM = 72 voor de vertegenwoordigers van Franstalige partijenDM = 72 voor de vertegenwoordigers van Franstalige partijen

Aantal MPsAantal

kieskringen DM

Verenigd Koninkrijk 650 650 1

Frankrijk 577 577 1

Nederland 150 1 150

Israel 120 1 120

Slovakije 150 1 150

Spanje 350 52 6,7

Ierland 166 43 3,86

België (Kamer) 150 11 13,6

België (Vlaams Parl.) 124 6 20,6

België (Waals Parl.) 75 13 5,7

België (Brussels Parl.) (*) 89 1 89

District grootte

3131

4. Variatie in kiesstelsels (vervolg)



Structuur van de kiesbrief (ballot structure)Ordinaal of categorisch ?


Categorisch vs ordinaalCategorisch vs ordinaal

3232

UK & India: categorischAustralië : ordinaal



4. Variatie in kiesstelsels (vervolg)



Structuur van de kiesbrief (ballot structure)Ordinaal of categorisch ?

Voorkeurstemmen mogelijk ?Open – semi open – gesloten lijsten

Open – semi open - geslotenOpen – semi open - gesloten


Finland : open

België : semi - open

Spanje : gesloten


Florida 2000 : Belang van duidelijke ballot structuur


5. Kunstmatige vertekeningsmechanismen1. Ongebalanceeerde kieskringen:

‘Malapportionment’

Niet steeds negatief : bevoordeling ethnische minderheden

‘creeping malapportionment’

UK : Gemiddeld aantal stemmen per zetel (2010)UK : Gemiddeld aantal stemmen per zetel (2010)

Bron: Cracknell, R. , e.a. (2010)


5. Kunstmatige vertekeningsmechanismen1. Ongebalanceeerde kieskringen:

‘Malapportionment’



2. Gerrymandering 1812 Massachusettsverkiezing Elbridge Gerry

Verknippen van kiesdistricten

Tullymandering


Gerrymandering in de praktijk(verkiezingen 2012)

North Carolina – 3rd district

Pennsylvania – 12th district


5. Kunstmatige vertekeningsmechanismen

1. Ongebalanceeerde kieskringen:‘Malapportionment’



2. Gerrymandering Verknippen van kiesdistricten

Tullymandering

3. KiesdrempelNatuurlijke of effectieve kiesdrempel

Formele kiesdrempel :– van 2% tot 10%

– Wie sluit je daar mee uit? (bv Turkije 2002 : 46 % van stemmen)

4. Antipartijwetgeving

6. Distributie van kiesstelsels over de wereld


Aantal landen : 45 18 2 10 0 23 9 81 2 3 0 0

(C) Prof. dr. Stefaan Fiers - KULeuven (C) Prof. dr. Stefaan Fiers - KULeuven 2013-20142013-2014 4343

Situatie in 2004

Dank u voor uw aandachtDank u voor uw aandacht

Contact : Contact :

Prof. Dr. Stefaan FiersProf. Dr. Stefaan FiersCentrum voor Politicologie KU LeuvenCentrum voor Politicologie KU Leuven

[email protected]@soc.kuleuven.be

4444

Stefaan Fiers & Steven Van Hecke (2013)De spelregels van de democratie. Kiesstelsels en

politieke systemen in Europa Brussel: ASP Editions


1 De spelregels van de democratie Prof. Dr. Stefaan Fiers Centrum voor Politicologie KU Leuven...

Documents

Transcript of 1 De spelregels van de democratie Prof. Dr. Stefaan Fiers Centrum voor Politicologie KU Leuven...