03 / 2020 Industrie Veiligheid - NENTraining: Risicobeoordeling machines (online en klassikaal)...

DE WERELD ACHTER DE VEILIGHEIDSSYMBOLENEenduidige taal voor veiligheids informatie op pijpleidingen: ISO-20560-1. De norm is klaar Bijeenkomst ‘Platform Industrie & Veiligheid’ gaat digitaal

03 / 2020

Industrie & Veiligheid Dit magazine is een uitgave van NEN | Oktober 2020

2

AGENDA

2020

Agenda

Training: Risicobeoordeling machines (online en klassikaal)

Risicobeoordeling in het praktijk uitgelegd.

nen.nl/trainingrisicobeoordeling

Training: Schrijven van gebruikershandleidingen

Gebruikershandleidingen worden steeds belangrijker en veel

bedrijven zien ook het nut in van een goede gebruikshandleiding.

Europese richtlijnen, Arbowetgeving en de Wet Productenaan-

sprakelijkheid stellen eisen aan gebruikershandleidingen.

nen.nl/trgebruikershandleiding

Training: CE-markeren voor producten volgens de

ATEX 114 richtlijn

Na afloop van deze training bent u op de hoogte van de

Europese ATEX 114 richtlijn en weet de beschermingscategorie

waaraan uw product moet voldoen. Ook bent u op de hoogte

van de producten die van een EG-type onderzoekcertificaat

moeten zijn voorzien.

nen.nl/trainingatex114

Training: Zelf CE-markeren (online en klassikaal)

Na afloop weet u aan welke wettelijke eisen een nieuwe,

omgebouwde of samengebouwde machine moet voldoen en

kunt u zelf aan de hand van een Europees stappenplan de

CE-markering aanbrengen.

nen.nl/trsamengebouwd

Training: Introductie in de Safety Culture Ladder

(Veiligheidsladder)

Maak kennis met de Veiligheidsladder met deze korte intro-

ductie. De Veiligheidsladder is een certificatieschema om de

veiligheidscultuur, het veiligheidsbewustzijn en bewust veilig

handelen in bedrijven te kunnen beoordelen.

nen.nl/trveiligheidsladderintro

Beleid NEN Trainingen rondom corona

Wij nemen uw gezondheid en die van onze docenten zeer serieus.

Dat betekent dat op onze trainingslocaties er passende maat-

regelen zijn genomen om op een verantwoorde wijze trainingen

te houden met in acht neming van de richtlijnen van het RIVM.

Kijk op nen.nl/trainingen voor meer trainingen en data.

Informatie en aanmelden: nen.nl/trainingen

04 &

06november

18 &

20november

25

november

17

november

13

november

https://www.nen.nl/trainingrisicobeoordeling

http://www.nen.nl/trgebruikershandleiding

http://www.nen.nl/trainingatex114

http://www.nen.nl/trsamengebouwd

https://www.nen.nl/trveiligheidsladderintro

https://www.nen.nl/trainingen

https://www.nen.nl/trainingen

3Industrie & Veiligheid 3 / 2020

REDACTIE

Redactie & inhoud

Voor u ligt de nieuwste editie van NEN Industrie en Veilig-

heid. Dit keer een interessant interview over pictogrammen

voor pijpleidingen en tanks. Dit najaar verschijnt deel 1

van de normenserie ISO 20560 “Veiligheidsinformatie voor

de inhoud van pijpleidingen en tanks”. Deel 1 geeft de

specificaties weer voor de veiligheidsmarkeringen die aan-

gebracht dienen te worden op bovengrondse pijpleidingen.

Verder besteden we aandacht aan de (digitale) bijeenkomst

van het Platform Industrie & Veiligheid. Op 27 november

geeft het ministerie SZW in samenwerking met NEN een

presentatie over de laatste ontwikkelingen op gebied van

de Machinerichtlijn en de wijzigingen op gebied van ATEX

en drukapparatuur.

Wij wensen jullie heel veel leesplezier!

Namens de hele redactie,

Titia Gerritsma, Saskia Ham, Jeannette Leenders

en Robby Veders

Uw aanspreekpunt 4

Nieuwste onderwerpen voor normontwikkeling 5

Overzicht nieuwe normen 12, 13

VERDER IN DIT NUMMER

Column Beelden zeggen meer dan woorden 10Column Pictogrammen en kleuren, een statisch gegeven? 17Normen voor eenheid in etiketten voor brandblussers 18Vacature NEN zoekt een Consultant Machineveiligheid & Procesindustrie 19Leer risico’s inschatten tijdens introductie ATEX-richtlijnen en explosieveiligheid 20Kleding die helpt beschermen tegen teken: een Europese norm in de maak 22

1606

INHOUD

Eenduidige taal voor veiligheids-informatie op pijpleidingen: ISO-20560-1. De norm is klaar

Ontwikkeling Europese en inter-nationale normen voor drones

14Bijeenkomst ‘Platform Industrie & Veiligheid’ gaat digitaal

We zitten in een onzekere periode. De tweede Corona-golf is inmiddels een feit. Als ik mensen ontmoet vraag ik me onbewust af ‘wie is er besmettelijk’? Dit is niet aan de buitenkant te zien. Er zit geen sticker op een voorhoofd die hierover duidelijkheid geeft. Zo’n sticker, pictogram, hebben we niet. Uiteraard willen we ook geen stickers op mensen plakken om ze in een hokje te plaatsen.

Maar, we hebben wel heel veel pictogrammen. Soms zijn ze wettelijk verplicht,

soms alleen heel handig. In veel (alledaagse) situaties kom je pictogrammen tegen.

Mensen met claustrofobie kennen vast het pictogram voor nooduitgang.

Pictogrammen geven soms aan wat je moet doen, of juist niet mag doen,

of geven een waarschuwing.

Ook al moet een pictogram duidelijk en eenduidig zijn, de wereld achter de

pictogrammen is voor veel mensen een doolhof. Reden om in dit magazine hierover

meer duidelijkheid te geven.

Willem Heijboer is voorzitter van de normcommissie grafische symbolen en van

ISO TC145/SC/WG 6, Safety identification, signs, shapes, symbols and colours. Hij legt

in zijn interview duidelijk uit hoe het nou allemaal precies zit met de pictogrammen voor

pijpleiding en tanks. Tevens geeft hij weer wat de algemene ontwikkelingen zijn.

Mocht u naar aanleiding van dit vakblad meer informatie willen over pictogrammen, of

u heeft andere interessante ideeën die u met mij wilt delen, neem gerust contact met

mij op. Ik bied u graag een luisterend oor.

4

Uw aanspreekpunt

UW AANSPREEKPUNT

Meer informatieJohan van Velthoven

Clustermanager Industrie & Veiligheid

E-mail [email protected]

Telefoon 015 2690 337 of 06 33333 882

DUIDELIJKHEID

Gezond en veilig werken - Laurens Geense

Machines en procesinstallaties - Wiene Fokkinga

Mobiliteit, transport en logistiek - Nina van der Meer

Telefoon 015 2 690 180 of e-mail [email protected]

Industrie & Veiligheid 3 / 2020 5

Overzicht nieuwste onderwerpen

DE NIEUWSTE ONDERWERPEN VOOR NORMONTWIKKELING

Periode 15 juni 2020 tot en met 1 oktober 2020.

Gezond en veilig werkenISO/WD TS 9241-430

Ergonomics of human-system interaction -

Part 430: Recommendations for the design of

non-touch gestural input for the reduction of

biomechanical stress

ISO/WD 9241-381


Part 381: Requirements for optical characteris-

tics of head-mounted displays related to

human-system interaction

ISO/WD 9241-382


Part 382: General requirements for reducing

undesirable biomedical effects during visual

interactive tasks using head-mounted displays

Normcommissie Fysieke belasting

Consultant: Laurens Geense

Machines en procesinstallatiesISO/WD TR 21260

Safety of machinery - Mechanical safety data for

physical contacts between moving machinery or

moving parts of machinery and persons

Normcommissie Machineveiligheid

Consultant: Okke-Jaap Prent

ISO/ASTM WD TS 52930

Guideline for Installation - Operation -

Performance Qualification (IQ/OQ/PQ) of

laser-beam powder bed fusion equipment for

production manufacturing

ISO/ASTM WD 52935

Additive manufacturing - Qualification principles

- Qualification of coordinators for metallic parts

production

Normcommissie Additive Manufacturing

Consultant: Nan van Oldenbeek

ISO/WD 23117-1

Agricultural and forestry machinery - Unmanned

aerial spraying systems - Part 1: Environmental

requirements

ISO/WD 5676

Human resource management -

Workforce allocation

ISO/WD 3600

Tractors, machinery for agriculture and forestry,

powered lawn and garden equipment - Opera-

tor’s manuals - Content and format

Normcommissie Landbouwwerktuigen

Consultant: Wiene Fokkinga

Mobiliteit, transport en logistiekISO/WD 5109

Evaluation method for the resonance frequency

of multi-copter UAV by measurement of rotor

and body frequencies

ISO/WD 5110

Test method for flight stability of multi-copter UA

under wind and rain conditions

ISO/WD 5015-1

Unmanned aircraft systems - Part 1: Operational

procedures for passenger-carrying UAS

ISO/WD 5015-2

Unmanned aircraft systems - Part 2: Operation of

vertiports for unmanned aircraft (UA)

ISO/WD TR 4594

UA wind gust test

ISO/WD TR 4595

Suggestion for improvement in the guideline for

UA testing classification

ISO/WD TR 4584

Improvement in the guideline for UA testing/

design of accelerated lifecycle testing (ALT) for

UAS/Sub-system/components

Normcommissie Drones

Consultant: Nina van der Meer

Ook u kunt ontwikkelingen rechtstreeks volgen en actief beïnvloeden door lid te worden van een NEN-normcommissie. Daardoor bent u als de eerste op de hoogte en krijgt u toegang tot een groot netwerk. Hieronder vindt u geselecteerde items van de nieuwste onderwerpen waarvoor normontwikkeling gestart gaat worden:

MEEDOEN AAN NORMONTWIKKELING?

INTERESSE IN ONDERSTAANDE ONDERWERPEN

Meer informatie over deelname aan normontwikkeling en

onderstaande normcommissies kunt u vinden op onze

website nen.nl/normontwikkeling

De volledige lijst van nieuwe onderwerpen vindt u op nen.nl/nwip

mailto:Meer%20informatie?subject=

https://www.nen.nl/normontwikkeling

https://www.nen.nl/nwip

EENDUIDIGE TAAL VOOR VEILIGHEIDSINFORMATIE OP PIJPLEIDINGEN: ISO-20560-1DE NORM IS KLAAREen interview met de Nederlandse initiatiefnemer dhr. W. Heijboer

De heer Heijboer is al 17 jaar zeer actief in ISO/TC 145/SC 2 Safety

identification, signs, shapes, symbols and colours. Binnen deze sub-

commissie is in een speciale werkgroep gewerkt aan een normen-

serie over de veiligheidsmarkeringen voor pijpleidingen en tanks.

Wat was de aanleiding voor de ontwikkeling van de 20560-serie?“Als bedrijf doet Blomsma Groep al heel lang leidingmarkeringen

als onderdeel van veiligheidssignalering. Door de aard van ons

werk komen wij op veel verschillende locaties bij opdrachtgevers.

De arbeidsmobiliteit is enorm toegenomen. Operators en technisch

speciallisten werken internationaal. In de praktijk merkten we dat de

normen in Duitsland, Engeland, Italië heel verschillend zijn. Frankrijk

had helemaal geen normen op dit onderwerp en de ANSI-standaar-

den waar de Amerikaanse marktpartijen mee werken weken ook

weer af. Als gevolg daarvan zag ik dat voornamelijk grote bedrijven

hun eigen standaarden ontwikkelden. Vroeger was dat allemaal nog

wel veilig en verantwoord, maar tegenwoordig is er zoveel interna-

tionale uitwisseling dat het van nog een veel groter belang is dat de

veiligheidscommunicatietaal eenduidig is. Het kan toch niet waar zijn

dat wij voor hetzelfde medium in een leiding soms zes verschillende

lay-outs moeten maken voor verschillende klanten? Dat is verwar-

rend, dat is onveilig. Vanuit mijn achtergrond als veiligheidskundige

dacht ik: “Jongens dit is toch te gek voor woorden?”

Ook een stukje van de aanleiding was dat veel leidingmarkeringen

uit de jaren 70 voldoen aan een oude norm uit de jaren zeventig die

nog steeds geldig is, namelijk de NEN 3050: 1972 “Kleuren voor het

merken van pijpleidingen voor het vervoer van vloeibare of gasvor-

mige stoffen in landinstallaties en aan boord van schepen” Als NEN-

commissie Grafische symbolen hebben we aangegeven dat we meer

wilden aansluiten bij de DIN 2403, omdat we veel met Duitsland

samenwerken. Die norm was veel vollediger”

Hoe is het je gelukt om het onderwerp op de agenda te krijgen?“Toen ik op zoek ging bij ISO, de organisatie voor wereldwijde

standaardisatie , bleek er alleen een maritieme technische norm te

bestaan op het gebied van leidingmarkering. Zo ben ik een jaar of 17

geleden gestart in de TC 145 Graphical Symbols. Daar ontdekte ik

ook dat leidingmarkeringen als onderwerp geen onderdeel uitmaak-

ten van het werkprogramma, terwijl de Europese Richtlijn 92/58

leidingen tankmarkering duidelijk ziet als onderdeel van veiligheids-

signalering. Er was binnen de ISO commissie Safety Symbols ook

geen belangstelling voor en het nut werd niet ingezien. Dat ver-

6

Interview

Dit najaar verschijnt deel 1 van de normenserie ISO-20560: Veiligheidsinformatie voor de inhoud van pijpleidingen en tanks. De norm is tot stand gekomen onder voorzitterschap van de heer Willem Heijboer die al jarenlang een actieve rol speelt in de normalisatie van Grafische symbolen. De norm ISO 20560-1 geeft specificaties voor de veiligheidsmarkeringen die aangebracht dienen te worden op bovengrondse pijpleidingen.

“ Voor iedereen die een verantwoordelijkheid heeft voor veiligheid in installaties en processen is deze norm relevant.”

Eenduidige taal voor veiligheidsinformatie op pijpleidingen

baasde me en ik heb toen in een plenaire vergadering in Washington

een presentatie verzorgd over de relevantie van dit onderwerp voor

de TC. Dat is nu een jaar of zeven geleden.

De commissie onderkende toen wel het belang ervan en hadden er

niet eerder bij stil gestaan. Binnen de commissie was deze expertise

niet aanwezig. Dus ze vroegen aan mij “Zou jij die kar willen trekken?

Dat was natuurlijk niet mijn bedoeling, maar ik zag tegelijkertijd ook

wel in dat het de enige manier zou zijn om het erdoor te krijgen. Zo

kwam het ervan dat ik bij NEN ben gaan vragen of ik support kon

krijgen als voorzitter van een nieuwe werkgroep. NEN zag het ook zit-

ten, dus toen is TC145/SC/WG 6 geformeerd. Een aparte werkgroep

voor de ontwikkeling van een normenserie voor markeringen voor

pijpleidingen en tanks. Toen kon het hele proces van start gaan. In

eerste instantie met stemmingen of er voldoende draagvlak interna-

tionaal was voor het onderwerp, het bij een brengen van een groep

experts die vervolgens de norm hebben opgesteld.”

Wie waren bij het proces betrokken, en verliep het allemaal soepel?“De werkgroep is gestart met Italië, Duitsland, Frankrijk, UK, USA

en Korea en Japan. Korea en Japen zijn niet bij de vergaderingen

geweest, maar hebben het proces wel gevolgd door stemmingen uit

te brengen en commentaar in te dienen.

Ik heb er heel veel van geleerd. Zo had ik al een heel werkdocument

geschreven in het begin, maar dat was veel te gedetailleerd. De

eerste vergaderingen moet je het eerst eens worden over de scope

van de norm op hoofdlijnen. Het normontwikkelingsproces van ISO

is heel strikt en alle procedures moeten gevolgd worden. Steeds

kunnen er op een versie commentaren worden ingediend, vanaf een

gegeven moment ook door alle landen die wereldwijd betrokken zijn

bij ISO safety signs. En natuurlijk is er een gedeeld belang, maar

heeft iedereen ook zijn eigen belang, het is dus steeds zoeken naar

consensus zonder het technische einddoel te verliezen.” Het kost ook

heel veel geduld om in detail alle commentaren te bespreken, terwijl

er voor de vastgestelde fase binnen de normontwikkeling vaste

termijnen gelden. NEN heeft daarin een sterk ondersteunende rol

kunnen spelen middels secretariële ondersteuning en versiebeheer

van alle werkdocumenten en commentaren en het voorbereiden van

de commissievergaderingen. Omdat het onderwerp leidingmarkering

bij ISO nieuw was en er wereldwijd totaal verschillende bestaande

normen en inzichten over waren is dit wel een race tegen de klok


Willem Heijboer is voorzitter van de Nationale normcommissie 302 145 Grafische symbo-

len, lid van ISO/TC 145/SC2, voorzitter van ISO/TC 145/SC2/WG6 hij is directeur eigenaar

van Blomsma Groep, gespecialiseerd in Veiligheidssignalering.

8

geworden, in totaal zijn er binnen 3 jaar 8 internationale vergaderin-

gen van meerdere dagen nodig geweest.

Wie zijn de eindgebruikers en wat levert de norm hen op?“Tal van functionarissen hebben hier mee te maken. Denk aan ope-

rators, medewerkers van technische diensten en contractors. Voor

iedereen werkzaam is in installaties en processen met leidingen en

tanks is deze norm relevant. Maar ook mensen van de veiligheids-

regio’s die bij een calamiteitbestrijding ook over de informatie over

risico’s moet kunnen beschikken. Ook moet de norm onderdeel

gaan uitmaken van veiligheidstrainingen en instructies. Dus ook

bijvoorbeeld in BHV of VCA-trainingen.

Deze norm stelt hen in staat om eenduidige instructie en voor-

lichting te geven aan de werknemers. Hiermee kan men snel de

risico’s herkennen van leidingen en de stoffen daarin. Hoe je dat

moet doen, waar de markering aangebracht moet worden. Hoe kan

ik op overzichtelijke eenduidige wijze omgaan met eventueel extra

technische informatie. “

Wat gaat er nu met die oude norm gebeuren?“De NEN 3050 uit 1972 zal volgend jaar ingetrokken worden als

ISO-20560-1 is verschenen.”

Welke ontwikkelingen kunnen we de komende periode nog verwachten?“Er komt een herziening van de NEN 3011. Aanleiding voor die

herziening is dat de Tweede Kamer heeft besloten dat er duide-

lijke signalering moet zijn voor de nood- en vluchtuitgangen voor

mensen met een mobiliteitsbeperking. Verder komen er regelmatig

aanvullingen op de NEN-ISO 7010. De NEN 7010 is eigenlijk een

soort symbolenbibliotheek. Die bibliotheek blijft maar doorgroeien.

Maar toch zijn het steeds nuttige aanvullingen. Daar wordt wel

streng op geselecteerd.

Veiligheidssignalering is nooit slechts een verzameling bordjes,

maar dient vanuit een risico-inventarisatie middels een signale-

ringsplan te worden opgezet. Vanuit dat belang is de TS 20559

ontwikkeld die in november gepubliceerd wordt. Dat is geen norm

maar een technische richtlijn die hoort bij de ISO 45001. Ongeacht

op zee of aan land, overal dient er een eenduidige veiligheidscom-

municatietaal te zijn. Daarom zit ik ook in meerdere commissies om

te zorgen dan dat het op elkaar afgestemd wordt. ”.

Hebben de norm een relatie met Europese of nationale wetgeving?“In de Europese richtlijn 92/58 zijn de minimumvoorschriften voor

de veiligheids-en/of gezondheidssignalering op het werk opgeno-

men. Daarin zijn de minimale voorschriften opgenomen waaraan de

werkgevers zich dienen te houden. Kortgezegd komt het er op neer

Interview

Figuur 1. Samenhang tussen de verschillende normen

“ Het is onze ambitie om alles op het gebied van veiligheidscommunicatie als een kloppend systeem op elkaar afgestemd te krijgen. En we zijn al hartstikke ver!”

dat werkgevers een veiligheids- en gezondheidssignaleringssys-

teem moeten inrichten en dat werkgevers verantwoordelijk zijn voor

de voorlichting en opleiding van hun medewerkers. In Nederlands

zijn deze bepalingen opgenomen in de Arbeidsomstandighedenre-

geling Hoofdstuk 8. Veiligheids- en gezondheidssignalering. Normen

beschrijven hoe je aan deze verplichting kan voldoen maar normen

zelf zijn niet verplicht. Door die internationaal geaccepteerde

normen te volgen bereik je de beste garantie voor begrip van de

beeldtaal en daarmee een hoge mate van veiligheid, ongeacht de

nationaliteit en spreektaal van de doelgroep. ”

Wat is jouw drijfveer om actief met normalisatie bezig te zijn?“Mijn persoonlijke drijfveer is dat ik wil bijdragen aan een groter

geheel. Je doet het niet alleen voor jezelf. In de jaren 80 had ik een

teken- en adviesbureau en heb ik veel werk gedaan in de olie en

gas industrie, on- en offshore en zag veel bedrijven waar het fout

ging in de praktijk. Dan waren de aanduidingen op zee anders dan

op het land, de symbolen op de vluchtplannen weken af van de

symbolen in de gebouwen/installaties en normen en wetten waren

weer anders. Terwijl het zelfde mensen zijn die er werken met

dezelfde risico’s en procedures. Ik zag dus de noodzaak.

Natuurlijk kijk ik er ook commercieel naar, maar ik leer ook veel

van van het commissiewerk en kom terug met voortschrijdende

inzichten die ik weer gebruik om toe te passen naar opdrachtge-

vers. Dat vind ik het positieve van normontwikkelingswerk. En vanuit

de praktijk ervaar je de praktische knelpunten en onduidelijkheden

in de normen wat je weer inbrengt in nieuwe revisies.

Met een aantal andere experts uit de ISO-commissie hebben we

als ambitie om voordat we vanwege leeftijd of gezondheid moeten

stoppen, alles op het gebied van veiligheidscommunicatie als een

kloppend systeem op elkaar afgestemd te krijgen. En we zijn al

hartstikke ver. Er zijn nog een aantal losse stukken maar verder zie

ik toch dat het aardig gelukt is de veiligheidssignalering op zee en

aan wal op elkaar af te stemmen. We zijn er dan ook al 25 of 30

jaar mee bezig maar het ziet ernaar uit dat het gaat lukken.”


Eenduidige taal voor veiligheidsinformatie op pijpleidingen

OVERZICHT NORMEN

ISO 23601: 2009 Veiligheidsaanduidingen - Tekens voor vluchten en ontruiming Gepubliceerd

ISO 7010:2020 Grafische symbolen- Veiligheidskleuren en -tekens - Geregistreerde veiligheidste-

kens

Gepubliceerd

ISO 3864-serie Veiligheidskleuren/veiligheidstekens – 4-delen Gepubliceerd

ISO 23601: 2009 Grafische symbolen- Vluchtweg- en evacuatie plattegronden (In NL is onze NEN

1414 uitgebreid met bereikbaarheidskaarten)

Gepubliceerd

ISO 16069: 2020 Grafische symbolen- Veiligheidstekens – Systemen voor vluchtroute markering Gepubliceerd

ISO 20560-1:2020 Veiligheidsinformatie voor de inhoud van pijpleidingen en tanks – Deel 1: Pijplei-

dingen

Verschijnt binnenkort

ISO 20560-2 Veiligheidsinformatie voor de inhoud van pijpleidingen en tanks – Deel 2: Tanks In ontwikkeling

ISO TS 20559 Grafische symbolen – Veiligheidskleuren en veiligheidstekens - Richtlijn voor de

ontwikkeling en gebruik van een veiligheidssignaleringssysteem

Verschijnt najaar 2020

NEN 1414-1: 2019 PDF + Symbolen voor veiligheidsvoorzieningen op tekeningen en plattegronden -

Deel 1: Ontruimingsplattegronden en bereikbaarheidskaarten

Gepubliceerd

NEN 3011:2015 Veiligheidskleuren en -tekens in de werkomgeving en in de openbare ruimte Herziening begin 2021

10

Column

BEELDEN ZEGGEN MEER DAN WOORDEN

Het is een alom bekend gegeven: gebruik van plaatjes helpt bij het overbren-

gen van een boodschap, zeker op de langere termijn. Het menselijk brein

verwerkt beelden anders dan woorden en bij de meeste mensen blijft een

boodschap langer hangen wanneer deze met plaatjes wordt uitgedragen.

Dit verschijnsel heeft ook een naam gekregen, het Picture Superiority Effect.

Onderzoek heeft dat ook aangetoond: van informatie die als tekst beschik-

baar was gesteld is na 3 dagen nog maar ca. 10% onthouden; van dezelfde

informatie via een combinatie van plaatjes en tekst bleek nog ruim 60% te zijn

blijven hangen.

Het is daarnaast ook gebleken dat het verwerken van informatie van een

plaatje vaak minder tijd kost dan wanneer er een geschreven boodschap staat.

Herkenning van plaatjes gaat sneller dan herkenning van woorden wat een

aanspraak doet op meerdere vaardigheden, o.a. de kennis van de taal waar

de woorden in zijn geschreven. Het voorgaande heeft alles te maken met de

manier waarop onze hersenen functioneren. Wanneer je belast bent met het

opstellen van duidelijke informatie kun je er dus je voordeel doen dat je weet

dat de hersenen zo werken.

Beeldende wereldHet gebruik van beelden heeft inmiddels zijn intrede gedaan in een groot aantal

vakgebieden. Voor bepaalde doelen is ook gestructureerd hoe omgegaan moet

worden met vormen en kleuren, we kennen de gebods- en verbodsborden in

het verkeer en de aanduidingen voor toegang en vluchtwegen. Er is wat vari-

atie in afmetingen maar de plaatjes wijken maar minimaal van elkaar af.

In de machinebouw wordt ook verregaand gebruik gemaakt van vormen en

symbolen met het goed gebruik dat de plaatjes voor iedereen dezelfde beteke-

nis zouden moeten hebben.

Maar hoe zit het als er meerdere uitleg mogelijk is bij een plaatje, omdat het

of niet voldoende ingeburgerd is of omdat de weergave niet voor iedereen

hetzelfde geïnterpreteerd kan worden. Dagelijks gebruiken we onbewust een

groot aantal pictogrammen, die we meestal icoontjes noemen. Bij het werken

met een computer of smartphone klikken we op de plaatjes die royaal in de

programma’s zijn opgenomen. En we kunnen blij zijn dat er inmiddels een

grote mate van herkenbaarheid is ontstaan in de meeste software.

Dat kan heel anders uitpakken wanneer er internationaal verschillen zijn in

uitleg van een bepaalde afbeelding. Als je een nieuw pictogram ontwerpt dat

wereldwijd gebruikt kan gaan worden, is het onderzoeken van de mogelijke

interpretatie ervan wellicht wel verstandig.

Evenzo wanneer er maatschappelijke ontwikkelingen zijn: de plaatjes die

aangeven van welk toilet je wordt geacht gebruik te maken worden sinds enige

tijd door creatieve ontwerpers op allerlei manieren onderhanden genomen. Bij

googelen op ‘genderneutraal toilet pictogram’ zijn legio voorbeelden te vinden.

Voorlopig is daar nog geen standaard in vastgelegd en of elk plaatje ook goed

begrepen wordt is maar af te wachten.

Dit als voorbeeld van pictogrammen met maatschappelijke context, of de

volgende

met een relatie naar vrijetijdsbesteding, of dan toch in de sfeer van

veilig werken?

Naast het geven van directe informatie, zijn er ook toepassingen waar gebruik

gemaakt wordt van plaatjes ter ondersteuning van het ‘verschaffen’ van

duidelijkheid. Autoverzekeraars verstrekken formulieren waarop in geval van

schade op een voorgedrukt plaatje kan worden aangegeven waar schade is

aan het voertuig.

Navigatiesystemen tonen pijlen in meerdere vormen bij knooppunten en afsla-

gen om de juiste route aan te geven. En in deze roerige COVID-19 tijden lijkt

de halve wereld zo ongeveer vol geplakt met waarschuwingen en looprichtin-

gen in allerlei kleuren en vormen.

Beelden spelen met je hersenenNaast het gebruik van beelden om duidelijke boodschappen over te brengen

zijn er meerdere kunstenaars juist bezig geweest om ogenschijnlijk duidelijke

afbeeldingen te maken, die uiteindelijk voor verwarring zorgden: denk maar

aan Maurits Esscher, die een groot aantal werken heeft gemaakt, waarbij je

ogen en je hersenen de weg kwijtraken. Terwijl je ogen een trap omhoog vol-

gen blijk je een etage lager uit te komen en meer van dergelijke breinbrekers.

Maar er zijn er meer o.a. deze olifant.

In dit artikel rond het thema pictogrammen ga ik proberen een andere kant van de kracht van gebruik van beelden toe te lichten.

Dit als voorbeeld van pictogrammen met maatschappelijke context, of de volgende

met een relatie naar vrijetijdsbesteding, of dan toch in de sfeer van veilig werken? Naast het geven van directe informatie, zijn er ook toepassingen waar gebruik gemaakt wordt van plaatjes ter ondersteuning van het ‘verschaffen’ van duidelijkheid. Autoverzekeraars verstrekken formulieren waarop in geval van schade op een voorgedrukt plaatje kan worden aangegeven waar schade is aan het voertuig.

Navigatiesystemen tonen pijlen in meerdere vormen bij knooppunten en afslagen om de juiste route aan te geven. En in deze roerige COVID-19 tijden lijkt de halve wereld zo ongeveer vol geplakt met waarschuwingen en looprichtingen in allerlei kleuren en vormen. Beelden spelen met je hersenen Naast het gebruik van beelden om duidelijke boodschappen over te brengen zijn er meerdere kunstenaars juist bezig geweest om ogenschijnlijk duidelijke afbeeldingen te maken, die uiteindelijk voor verwarring zorgden: denk maar aan Maurits Esscher, die een groot aantal werken heeft gemaakt, waarbij je ogen en je hersenen de weg kwijtraken. Terwijl je ogen een trap omhoog volgen blijk je een etage lager uit te komen en meer van dergelijke breinbrekers. Maar er zijn er meer o.a. deze olifant.




Dit is een vorm van gezichtsbedrog, waar onze hersenen een andere rol gaan spelen dan, die om duidelijke informatie te halen uit de plaatjes. Onze hersenen kunnen er ook een potje van maken als we lang naar een voorwerp kijken: wat we zien blijft nog op het netvlies staan, terwijl er al iets anders te zien is. Het lijkt alsof een gedeelte van de hersencellen het eerdere beeld vasthoudt en een ander gedeelte het nieuwe beeld als verwerkt en daardoor beide in elkaar overvloeien. Dit nieuwe beeld lijkt dan groter. Dit kan even een vreemd diepte-effect veroorzaken. Dit in combinatie met oude beelden en veroorzaakt dat je hersenen je op het verkeerde been zetten. De vakterm daarvoor is Railroad track illusion (bron Wikipedia), of Ponzo Illusion, genoemd naar de Italiaanse psycholoog Mario Ponzo.

Beelden, hersenen en dan…? Een beeld kan snel worden verwerkt in de hersenen en de kans dat de informatie goed wordt opgeslagen is behoorlijk groot. Hoe anders blijkt het te zijn wanneer er een grotere hoeveelheid beelden op de hersenen wordt afgevuurd. In diverse rechtszaken bleek steeds vaker dat in getuigenverklaringen – overigens geheel oprecht – verklaring werden afgelegd over gebeurtenissen, waarvan, naar later bleek, de toedracht absoluut anders moest zijn geweest. Ook dit was aanleiding voor onderzoekers om zich op te storten; proefpersonen, die niet op de hoogte waren van het deelnemen aan een onderzoek, werden geconfronteerd met een in scene gezette overval op een hotellobby. Na de overval legden de proefpersonen verklaringen af die maar heel beperkte overeenkomsten hadden. De hersenen vulden deels zelf details in, ook weer op basis van persoonlijke ontwikkeling en ervaringen. ….en wat is MIES nu eigenlijk? Over hersenen en het verwerken van beelden en pictogrammen kan natuurlijk nog heel veel meer worden vermeld, zoals rekening houden met b.v. kleurenblindheid. Blijft het gegeven dat plaatjes goed onthouden worden. De eerste oefening om een taal te leren die ik me kan herinneren is de leesplank, die met AAP, NOOT en MIES. Maar wie deze herinnering deelt met me heeft misschien ook de verwarring beleefd, die zich meester maakte van mij in de eerste schooljaren van mijn leven. Jarenlang heb ik MIES gezegd tegen elke kat die ik zag……..








VeilgheidsbewustzijnBeelden zeggen meer dan woorden

Dit is een vorm van gezichtsbedrog, waar onze hersenen een andere rol gaan

spelen dan, die om duidelijke informatie te halen uit de plaatjes.

Onze hersenen kunnen er ook een potje van maken als we lang naar een

voorwerp kijken: wat we zien blijft nog op het netvlies staan, terwijl er al iets

anders te zien is. Het lijkt alsof een gedeelte van de hersencellen het eerdere

beeld vasthoudt en een ander gedeelte het nieuwe beeld als verwerkt en

daardoor beide in elkaar overvloeien. Dit nieuwe

beeld lijkt dan groter. Dit kan even een vreemd

diepte-effect veroorzaken. Dit in combinatie met

oude beelden en veroorzaakt dat je hersenen je

op het verkeerde been zetten. De vakterm daar-

voor is Railroad track illusion (bron Wikipedia),

of Ponzo Illusion, genoemd naar de Italiaanse

psycholoog Mario Ponzo.

Beelden, hersenen en dan…?Een beeld kan snel worden verwerkt in de hersenen en de kans dat de infor-

matie goed wordt opgeslagen is behoorlijk groot. Hoe anders blijkt het te zijn

wanneer er een grotere hoeveelheid beelden op de hersenen wordt afgevuurd.

In diverse rechtszaken bleek steeds vaker dat in getuigenverklaringen –

overigens geheel oprecht – verklaring werden afgelegd over gebeurtenissen,

waarvan, naar later bleek, de toedracht absoluut anders moest zijn geweest.

Ook dit was aanleiding voor onderzoekers om zich op te storten; proefper-

sonen, die niet op de hoogte waren van het deelnemen aan een onderzoek,

werden geconfronteerd met een in scene gezette overval op een hotellobby.

Na de overval legden de proefpersonen verklaringen af die maar heel beperkte

overeenkomsten hadden. De hersenen vulden deels zelf details in, ook weer op

basis van persoonlijke ontwikkeling en ervaringen.

…en wat is MIES nu eigenlijk?Over hersenen en het verwerken van beelden en pictogrammen kan natuurlijk

nog heel veel meer worden vermeld, zoals rekening houden met b.v. kleuren-

blindheid. Blijft het gegeven dat plaatjes goed onthouden worden.

De eerste oefening om een taal te leren die ik me kan herinneren is de

leesplank, die met AAP, NOOT en MIES. Maar wie deze herinnering deelt met

me heeft misschien ook de verwarring beleefd, die zich meester maakte van

mij in de eerste schooljaren van mijn leven. Jarenlang heb ik MIES gezegd

tegen elke kat die ik zag…

Bert Severijnen – ISC-S

consultant & coach industrial safety

E U C H N E R ( B E N E L U X ) B V I P O S T B U S 119 I N L- 3 3 5 0 A C PA P E N D R E C H T I +31 ( 0 )78 615 47 6 6 I I N F O @ E U C H N E R . N L

w w w . e u c h n e r . n lV e i l i g h e i d s t e c h n i e k v o o r d e M a c h i n e b o u w

CTMTransponderschakelaar met vergrendeling

Bi-stabiele vergrendeling 1000N

Veiligheidsniveau PLe, Categorie 4

IP65 / IP67 / IP69 / IP69K

Compact & glad (ECOLAB)

Kleinste radius 150mm

Diagnose via IO-Link module

OSSD (individueel of serieel)

Dit is een vorm van gezichtsbedrog, waar onze hersenen een andere rol gaan spelen dan, die om duidelijke informatie te halen uit de plaatjes. Onze hersenen kunnen er ook een potje van maken als we lang naar een voorwerp kijken: wat we zien blijft nog op het netvlies staan, terwijl er al iets anders te zien is. Het lijkt alsof een gedeelte van de hersencellen het eerdere beeld vasthoudt en een ander gedeelte het nieuwe beeld als verwerkt en daardoor beide in elkaar overvloeien. Dit nieuwe beeld lijkt dan groter. Dit kan even een vreemd diepte-effect veroorzaken. Dit in combinatie met oude beelden en veroorzaakt dat je hersenen je op het verkeerde been zetten. De vakterm daarvoor is Railroad track illusion (bron Wikipedia), of Ponzo Illusion, genoemd naar de Italiaanse psycholoog Mario Ponzo.

Beelden, hersenen en dan…? Een beeld kan snel worden verwerkt in de hersenen en de kans dat de informatie goed wordt opgeslagen is behoorlijk groot. Hoe anders blijkt het te zijn wanneer er een grotere hoeveelheid beelden op de hersenen wordt afgevuurd. In diverse rechtszaken bleek steeds vaker dat in getuigenverklaringen – overigens geheel oprecht – verklaring werden afgelegd over gebeurtenissen, waarvan, naar later bleek, de toedracht absoluut anders moest zijn geweest. Ook dit was aanleiding voor onderzoekers om zich op te storten; proefpersonen, die niet op de hoogte waren van het deelnemen aan een onderzoek, werden geconfronteerd met een in scene gezette overval op een hotellobby. Na de overval legden de proefpersonen verklaringen af die maar heel beperkte overeenkomsten hadden. De hersenen vulden deels zelf details in, ook weer op basis van persoonlijke ontwikkeling en ervaringen. ….en wat is MIES nu eigenlijk? Over hersenen en het verwerken van beelden en pictogrammen kan natuurlijk nog heel veel meer worden vermeld, zoals rekening houden met b.v. kleurenblindheid. Blijft het gegeven dat plaatjes goed onthouden worden. De eerste oefening om een taal te leren die ik me kan herinneren is de leesplank, die met AAP, NOOT en MIES. Maar wie deze herinnering deelt met me heeft misschien ook de verwarring beleefd, die zich meester maakte van mij in de eerste schooljaren van mijn leven. Jarenlang heb ik MIES gezegd tegen elke kat die ik zag……..

12

Normen die onder de Machinerichtlijn vallen

Type B normenNormen op het gebied van technische veiligheids-

aspecten en -voorzieningen voor alle machines

waarop die aspecten van toepassing zijn.

Akoestiek

NEN-EN-ISO 11203:2009/A1:2020 en

Akoestiek - Geluid uitgestraald door machines en

toestellen - Bepaling van geluiddrukniveaus op

de werkplek en op andere aangegeven plekken

Elektrische veiligheid

NEN-EN-IEC 62745:2017/A11:2020 en

Veiligheid van machines - Eisen aan draadloze

besturingssystemen voor machines

Type C normenNormen op het gebied van veiligheidsspecifica-

ties voor bepaalde (groepen) machines.

Bouwindustrie (machines voor de -)

NEN-EN 1009-5:2020 en

Machines voor mechanische verwerking van

mineralen en vergelijkbare vaste materia-

len - Veiligheid - Deel 5: specifieke eisen voor

schoonmaak, recycling, sorteer en modder-

behandelingsmachines

NEN-EN 15163-1:2020 Ontw. En

Machines en installaties voor het gebruik en

bewerken van natuursteen - Veiligheid –

Deel 1: Eisen voor vaste diamant draadzagen

en diamant multi draadzagen

NEN-EN 15163-2:2020 Ontw. en

Machines en installaties voor het gebruik en

bewerken van natuursteen - Veiligheid –

Deel 2: Eisen voor verplaatsbare diamant

draadzagen en diamant multi draadzagen

Hefmachines

Hefmachines

NEN-EN 1493:2020 Ontw. En

Hefbruggen voor voertuigen

NEN-EN 1570-1:2020 Ontw. En

Veiligheidseisen voor heftafels - Deel 1: Heftafels

die maximaal twee vaste stopplaatsen bedienen

Houtbewerkingsmachines

NEN-EN-ISO 19085-13:2020 en

Houtbewerkingmachines - Veiligheid - Deel 13:

Zaagmachines met meerdere zaagbladen met

handmatige aan- en afvoer

Land- en bosbouwmachines

NEN-EN 13684:2018/Ontw. A1:2020 en

Tuingereedschap - Lopend bediende grasmat-

beluchters en verticuteermachines - Veiligheid

Transportvoertuigen (industriële)

NEN-EN 1175:2020 en

Veiligheid van gemotoriseerde transportwerktuigen

- Elektrische/elektronische eisen

NEN-EN 16307-1:2020 en

Gemotoriseerde transportwerktuigen - Veiligheidsei-

sen en verificatie - Deel 1: Aanvullende eisen voor

gemotoriseerde transportwerktuigen, anders dan

bestuurderloze trucks, trucks met een variabele

reikwijdte, en goederentransportwerktuigen

Voedselbereiding (machines voor de -)

NEN-EN 17537:2020 Ontw. En

Food processing machinery - Tenderizing

machines - Safety and hygiene requirements

Overige normen

NEN-EN 16486:2014+A1:2020 en

Machines voor het verdichten van afvalstoffen

of recyclebare fracties - Compactors –

Veiligheidseisen

NEN-EN 16808:2020 en

Aardolie-, petrochemie- en aardgasindustrie -

Machineveiligheid - Handbediende hijswerktuigen

Normen voor Machines en procesinstallaties

NEN-EN 7537:2020 Ontw.

Food processing machinery - Tenderizing machi-

nes - Safety and hygiene requirements

NEN-EN 15609:2020 Ontw.

LPG equipment and accessories - LPG pro-

pulsion systems for boats, yachts and other

watercraft - Installation requirements

ISO/DIS 13849-1

Safety of machinery - Safety-related parts of

control systems - Part 1: General principles for

design

ISO/DIS 20500-1

Mobile road construction machinery - Safety -

Part 1: Common requirements

OVERZICHT NIEUWE NORMEN EN NORMONTWERPENSelectie gepubliceerde normen en normontwerpen, periode 15 juni t/m 1 oktober 2020

12

Overzicht nieuwe Normen


Overzicht nieuwe Normen

ISO/DIS 20500-2


Part 2: Specific requirements for road-milling

machines

ISO/DIS 20500-3


Part 3: Specific requirements for soil-stabilising

machines and recycling machines

ISO/DIS 20500-4


Part 4: Specific requirements for compaction

machines

ISO/DIS 20500-5

Mobile road construction machinery - Safety

- Part 5: Mobile Specific requirements for paver-

finishers

ISO/DIS 20500-6


Part 6: Specific requirements for mobile feeders

ISO/DIS 20500-7


Part 7: Specific requirements for slipform paver

and texture curing machines

Normen voor Gezond en veilig werken

NEN-EN 1335-1: 2020 en

Office furniture - Office work chair - Part 1:

Dimensions - Determination of dimensions

NEN-EN 131-4:2020

Ladders - Part 4: Single or multiple hinge-

joint ladders

NEN-EN 407:2020 en

Protective gloves and other hand protective

equipments against thermal risks (heat and/or

fire)

NEN-EN-ISO 21420:2020 en

Protective gloves - General requirements

and test methods

NEN-EN 17293:2020 en

Temporary works equipment - Execution -

Requirements for manufacturing

Normen voor mobiliteit, transport en logistiek

ISO/DIS 22733-1:2020

Road vehicles - Test method to evaluate the

performance of autonomous emergency braking

systems - Part 1: Car-to-car

ISO/DIS 22735:2020

Road vehicles - Test method to evaluate the

performance of lane-keeping assistance systems

NEN-EN 81-72:2020

Safety rules for the construction and installation

of lifts - Particular applications for passenger and

goods passenger lifts - Part 72: Firefighters lifts

NEN-EN 81-73:2020

Safety rules for the construction and installation

of lifts - Particular applications for passenger and

goods passenger lifts - Part 73: Behaviour of lifts

in the event of fire

NEN-EN 13000:2020 Ontw

Cranes - Mobile cranes

NEN-EN 1493:2020 Ontw

Vehicle lifts

NEN-EN 16307-1:2020

Industrial trucks - Safety requirements and

verification - Part 1: Supplementary requirements

for self-propelled industrial trucks, other than

driverless trucks, variable-reach trucks and

burden-carrier trucks INFORMATIE

Bestellen van normen?

Kijk op onze website www.nen.nl

Vragen over normen?

Neem contact op met onze

afdeling Klantenservice

telefoon: (015) 2690 391

e-mail: [email protected]

BIJEENKOMST ‘PLATFORM INDUSTRIE & VEILIGHEID’ GAAT DIGITAAL

Het platform Industrie & Veiligheid biedt voor iedereen de

mogelijkheid om de huidige ontwikkelingen in de industrie te

volgen. Doel van het platform is om de actuele ontwikkelingen

in standaardisatie en in de Europese en nationale wetgeving te

bespreken. Het platform Industrie & Veiligheid informeert over

ontwikkelingen binnen de vakgebieden van Machinebouw,

Drukapparatuur, Arbeid en ATEX.

Programma Tijdens de informatiebijeenkomst wordt er gesproken over

de actuele ontwikkelingen op het gebied van normalisatie en

wetgeving voor Machine- en Arbo-veiligheid.

Het ministerie SZW zal een presentatie geven over de laatste

ontwikkelingen van de Machinerichtlijn en de wijzigingen op

gebied van ATEX en drukapparatuur

Daarbij wordt de herziening van NPR 7910 ‘Gevarenzone-

indeling met betrekking tot explosiegevaar’ toegelicht..

Aanmelden bijeenkomst ‘Platform Industrie & Veiligheid’De bijeenkomst vindt plaats op vrijdag 27 november 2020

(10.00 – 12.00 uur) digitaal en is kosteloos.

Wilt u als belanghebbende deelnemen aan de bijeenkomst,

meld u dan aan via www.nen.nl/platformiv

Op deze pagina is ook het volledige programma te vinden.

Meer informatieVoor informatie over het platform, ga naar www.nen.nl/

platformiv of neem contact op met NEN Industrie & Veiligheid,

telefoon 015 2 690 180 of e-mail [email protected].

Meepraten over de inhoud van normenWilt u als belanghebbende partij meepraten over de

ontwikkeling van normen op dit gebied? NEN heeft een

groot aantal normcommissies, discussieplatforms en

informatiebronnen betreffende industrie & veiligheid.

Voor meer informatie over deze commissies en platformen

stuur een e-mail naar [email protected].

Op vrijdag 27 november 2020 organiseert NEN in samenwerking met het ministerie van SZW, de bijeenkomst ‘Platform Industrie & veiligheid’. Via dit platform kunnen belanghebbenden ontwikkelingen in de industrie volgen. Alle betrokkenen in de verschillende sectoren kunnen deelnemen aan de bijeenkomst.

Normontwikkeling

14


Bijeenkomst platform Industrie & Veligheid

‘ Tijdens de bijeenkomst Platform Industrie & Veiligheid zal het ministerie SZW de laatste ontwikkelingen van de Machinerichtlijn en de wijzigingen op gebied van ATEX en drukapparatuur toelichten’.

16

Normontwikkeling

De Europese (EN) normen worden ontwikkeld op verschil-

lende gebieden van drones zoals algemene productken-

merken, identificatie, geo-awareness en verlichting. Deze

geharmoniseerde normen kunnen worden gezien als een

aanvulling op de nieuwe Europese regelgeving op het

gebied van drones die op 1 januari 2021 van start gaat.

Internationale normen Naast de ontwikkeling van de Europese normen, worden er

ook internationale normen ontwikkeld. Bij ISO wordt er ge-

werkt aan normen voor drones op verschillende onderwer-

pen zoals productie en onderhoud, verkeersmanagement,

testen en subsystemen.

De eerste ISO normen zijn inmiddels gepubliceerd:

- ISO 21384-3:2019 Unmanned aircraft systems - Part 3:

Operational procedures.

- ISO 21384-4:2020 Unmanned aircraft systems - Part 4:

Vocabulary.

- ISO 21895:2020 Categorization and classification of civil

unmanned aircraft systems.

- ISO/TR 23629-1:2020 UAS traffic management (UTM) -

Part 1: Survey results on UTM.

Er zijn nog twintig andere ISO normen in voorbereiding.

Meer informatieVoor informatie over deze norm(en) of over het normalisa-

tieproces: Nina van der Meer, Consultant Industrie & Veilig-

heid, telefoon (015) 2 690 180 of e-mail [email protected].

Meepraten over de inhoud van normenWilt u als belanghebbende partij meepraten over de

ontwikkeling van normen op dit gebied? De normcommis-

sie ‘drones’ houdt zich bezig met de Europese en wereld-

wijde normen en stemt hierop het werkprogramma in

overleg en op basis van de belangen van de leden.

Stuur voor deelname aan of meer informatie over

deze commissie een mail naar [email protected].

ONTWIKKELING EUROPESE EN INTERNATIONALE NORMEN VOOR DRONESDe Europese normen voor drones, ofwel UAS (Unmanned Aircraft Systems), zijn in de maak. Eind 2021 moeten deze normen zijn uitgewerkt en geaccepteerd door de Europese standaardisatie organisaties. De concepten worden de komende maanden uitgewerkt.

17Industrie & Veiligheid 3 / 2020 1717

Column

PICTOGRAMMEN EN KLEUREN, EEN STATISCH GEGEVEN?

Gevaren van een product moeten zoveel mogelijk worden weg-

genomen aan de bron. Vervolgens moeten afschermingen en

beveiligingen worden toegepast en als laatste stap, de instructies.

Helderheid van die instructies vormen een belangrijke bijdrage

aan de reductie van het risico.

Het spreekt natuurlijk voor zich dat hoe beter een gevaar zicht-

baar en inzichtelijk is, hoe makkelijker iemand er op kan antici-

peren. En daarmee kan vermijden dat een gevaar een risico gaat

worden. Maar dat geldt niet altijd voor alle gevaren die we tegen

kunnen komen. Een label of pictogram met de juiste kleurstelling

kan hier een effectieve bijdrage in leveren. Het draait daarbij in

eerste instantie niet alleen om het pictogram (wat helder moet

zijn) maar ook om gebruik van de juiste kleur.

Signaal Het juiste signaal afgeven, hangt samen met de ‘zwaarte’ van de

boodschap. Van een simpele notificatie tot een ‘gevaar’ zitten een

aantal gradaties. Deze gradaties hangen samen met de zwaarte

van de boodschap die gegeven moet worden aan de gebruiker.

Eigenlijk spreken die kleuren voor zich. Maar het is goed om het

belang van de kleuren in te zien.

In de ISO 3864 serie wordt aandacht besteed aan onder andere

de signaalkleuren, invullen van de soort bebording (onder andere

waarschuwing, gebod) en aan hazard severity panels. Met name

de hazard severity panels zijn interessant om een boodschap

naast een pictogram snel en duidelijk over te brengen.

Een hazard severity panel bestaat uit een combinatie van een

signaalkleur met daarin het signaalwoord (zoals waarschuwing,

gevaar) en daarnaast het pictogram (bliksemschicht) en een korte

duidelijke tekst: ‘bijvoorbeeld: Levensgevaarlijk: Hoge spanning

achter deze afscherming.’

Beoordeling, wanneer worden welke kleur en woord gebruikt?

In ANSI Z535 is een handig flow schema te vinden wat aangeeft

wanneer welk woord en kleur op welk moment te hanteren. Dit

schema komt helaas niet voor in NEN-ISO 3864-2. Het is echter

wel een handig hulpmiddel

De kleur blauw met ‘notice’ komt in NEN-ISO 3864 niet voor. Daar

beginnen de kleuren vanaf geel (lichte verwonding), naar oranje

(zware verwonding (zelfs dodelijk), maar lage waarschijnlijkheid) tot

rood (zware verwonding, dodelijk, hoge waarschijnlijkheid).

Zo bepaalt uiteindelijk dus ook de risicobeoordeling welke signaal-

kleur er nodig is om een risico op een product snel en doeltreffend

te duiden. Een kleur naast een pictogram kan een gebruiker snel

laten weten hoe hij die betreffende zone moet benaderen. Daarmee

vormt het aangeven door middel van een kleur een duidelijk

hulpmiddel als verlengstuk van de risicoreductie.

Martijn Drost,

Industrial Safety Expert (TUV-Certified)

Drost Safety Consultancy

18

De voorgestelde wijzigingen in de normen betreffen de etiketten voor:

- jaarlijks onderhoud;

- houdbaarheidsdatum blusstof;

- uitgebreid onderhoud en revisie;

- niet gebruiksklaar.

Deze etiketten gaan ook gelden voor brandslanghaspels (NEN-EN

671-3) en droge blusleidingen (NEN 1594). Omdat dit de enige ver-

andering is, worden deze twee normen niet in ontwerp gepubliceerd.

REOB Overige wijzigingen in NEN 2659 is dat onder andere de term ‘REOB’

uit de normtekst is gehaald en naar de aanvullende informatie

verplaatst. Dit betekent dat ook andere deskundige personen (die

voldoen aan bijlage E) het onderhoud kunnen uitvoeren, zonder dat

de REOB-certificatie zijn waarde verliest. Hiermee is de normtekst

voor verrijdbare blustoestellen zoveel mogelijk gelijkgetrokken met de

normtekst voor draagbare blustoestellen.

Overige wijzigingenDe tekst over halonblussers wordt geschrapt. Aangenomen mag

worden dat deze niet meer voorkomen. Tenslotte worden enkele

redactionele verbeteringen voorgesteld.

Meer informatie en commentaar leverenLeveren van commentaar op de norm kan op www.normontwerpen.

nen.nl voor 1 november 2020.

Voor informatie over deze norm(en) of over het normalisatieproces:

ir. Annet van der Horn, consultant bouw & installatie, telefoon 015 2

690 324 of e-mail [email protected] .

Meepraten over de inhoud van normenWilt u als belanghebbende partij meepraten over de ontwikkeling

van normen op dit gebied? De normcommissie ‘Brandweeruitrusting’

houdt zich bezig met

CEN/TC 70 - Manual means of fire fighting equipment

CEN/TC 191/WG 6 - Gas extinguishing Systems and components

CEN/TC 192 -Fire and Rescue Service Equipment

en volgt:

ISO/TC 21 - Equipment for fire protection and fire fighting

ISO/TC 21/SC 2 - Manually transportable fire extinguishers.

Stuur voor deelname aan of meer informatie over deze commissie

een mail naar [email protected]

Bij het periodieke onderhoud van brandblussers wordt een geel etiket op de blusser geplakt. Hierop staat de datum van het onderhoud en de planning van het volgende onderhoud. Er zijn twee normontwerpen gepubliceerd om dit soort etiketten hetzelfde te maken voor draagbare en verrijdbare blustoestellen. Het gaat hierbij om NEN 2559 en NEN 2659. Commentaar leveren is mogelijk tot 1 november 2020

Normontwikkeling

NORMEN VOOR EENHEID IN ETIKETTEN VOOR BRANDBLUSSERS


Vacature

NEN ZOEKT EEN CONSULTANT MACHINEVEILIGHEID & PROCESINDUSTRIE (32 - 40 UUR PER WEEK) | HBO+/ WO WERK- EN DENKNIVEAU.

Ons team Het cluster Industrie & Veiligheid bestaat uit 13 consultants en

7 projectmedewerkers. Vanwege een toename van het aantal

projecten zijn we op zoek naar een nieuwe collega!

Wat hebben we jou te bieden? - Een warm welkom in onze unieke organisatie

- Een dynamisch en afwisselend werkpakket met

maatschappelijke projecten

- Veel autonomie en flexibiliteit, thuiswerken behoort tot de

mogelijkheden

- Ruime opleidingsmogelijkheden bij onze NEN Academy

- Genoeg vakantiedagen (24 + 12 ATV)

Wat houdt de functie in? Als Consultant Machineveiligheid & Procesindustrie bij NEN werk je

bij het cluster industrie en veiligheid en breng je Nederlandse (en

Europese) belanghebbende partijen bij elkaar en begeleid je hen

in het proces om tot gezamenlijke afspraken te komen. Deze af-

spraken worden ontwikkeld en vastgelegd en leiden tot normen op

nationaal (NEN), Europees (CEN) en internationaal (ISO) niveau. In

jouw rol ben je op de hoogte van de relevante marktontwikkelingen

en onderzoek je hoe het gesteld is met Europese regelgeving op het

onderwerk drukapparatuur bijvoorbeeld.

Je organiseert normcommissievergaderingen en je geeft de stake-

holders een goed beeld van de impact, die standaarden hebben op

de markt. Je voert een stakeholderanalyse uit, die jou in staat stelt

om de juiste partijen aan tafel te krijgen.

Actuele onderwerpen zijn onder andere het machineveiligheid voor

onder andere de voedselveiligheid, projectleider voor het schrijven

van een PGS-richtlijn (publicatiereeks gevaarlijke stoffen), een ad-

viestraject over duurzame mobiliteit (zowel goederen als personen).

Wie ben jij? - HBO/WO werk- & denkniveau

- Politieke sensitiviteit

- Je kunt omgaan met tegengestelde belangen:

Jij weet mensen met elkaar te verbinden.

- Je bent communicatief sterk

- Je bent in staat om relaties te bouwen

- Je hebt ervaring met projectmanagement

Word jij onze nieuwe collega consultant Industrie & Veiligheid?Herken jij jezelf in bovenstaand profiel? Dan nodigen we je uit om

zo snel mogelijk te reageren! Je kunt solliciteren via www.nen.nl/

werkenbijnen. Voor vragen kun je contact opnemen met Nicole

van Zwienen via 06 – 53 17 29 36.

Ben jij op zoek naar een uitdagende baan en wil jij maatschappelijke impact maken? Heb jij interesse om maatschappelijke thema’s op het gebied van industrie en machines concreet te maken door het opstellen van normen en hierbij als spin in het web in de rol van consultant het normalisatieproces te begeleiden met belanghebbende partijen met uiteenlopende belangen? Dan laten we ons graag verrassen door jouw sollicitatie!

‘TRAINEN IS ENTERTAINEN’

LEER RISICO’S INSCHATTEN TIJDENS INTRODUCTIE ATEX-RICHTLIJNEN EN EXPLOSIEVEILIGHEID

Hans doorliep zo ongeveer alle opleidingsniveaus die er in

de installatietechniek zijn. Al voor zijn afstuderen op de hts

maakte hij samen met zijn maten elektrische installaties

voor klanten. Na zijn opleiding kwam Hans, door eerst twee

jaar bij HOLEC te hebben gewerkt, terecht bij het internati-

onale chemisch-farmaceutische bedrijf Organon Diosynth

in Oss. Daar vervulde hij zo’n 33 jaar met veel plezier de

functie van chef elektro en installatie.

Explosieveiligheid kreeg de grote interesse van Hans, die

sinds een aantal jaar als zelfstandig adviseur werkt. Hij

adviseert, doet inspecties en geeft trainingen op het gebied

van explosieveiligheid.

‘Ik ben een nieuwsgierig mens en heb altijd geprobeerd om

zoveel mogelijk kennis te vergaren. Dat deed ik uit boeken,

uit onderzoeken en door zelf ook zoveel mogelijk trainingen

en conferenties bij te wonen. Vooral in Duitsland, want

daar is de meeste kennis op het vakgebied. Als je er maar

genoeg tijd in stopt, word je vanzelf specialist.’ En wat is er

nu mooier dan al die kennis over te brengen aan mensen

die graag iets over explosieveiligheid willen leren? Dus toen

een collega veertien jaar geleden vroeg of Hans samen met

hem een NEN-training wilde verzorgen, was de beslissing

snel genomen.

Training voor iedereenDe introductietraining ATEX-richtlijnen en explosieveiligheid

is – de naam zegt het eigenlijk al – een heel algemene

training. Dat trekt een diverse groep deelnemers aan,

met verschillende behoeftes. De deelnemers zijn veilig-

heidskundigen, werktuigbouwkundigen, elektromonteurs,

engineers en zelfs inkopers of leidinggevenden. Eigenlijk

iedereen die zich bezighoudt met elektrische of mechani-

sche installaties in een explosiegevaarlijke omgeving. Het

lijkt misschien lastig om zo’n diverse groep de basisprin-

cipes van explosieveiligheid bij te brengen. Dat valt in de

praktijk best mee. ’Het zijn allemaal ervaren mensen die

geïnteresseerd zijn in het onderwerp en graag iets willen

leren. Dat maakt het wel makkelijker.’

Hoewel Hans wel degelijk in zijn hoofd heeft wat hij de deel-

nemers van de training die dag wil overbrengen, begint hij

toch altijd met de vraag ‘wat willen jullie van me leren?’ Aan

de hand van de vragen die dan komen, weet de docent waar

hij die dag de nadruk op moet leggen en hoe hij de training

voor iedereen interessant kan maken.

Risico’s kunnen inschattenDe twee Europese ATEX-richtlijnen, ATEX 114 en ATEX 153,

zijn de basis van de training. ATEX 114 bepaalt aan welke

eisen producten, apparaten en veiligheidsvoorzieningen

een elektrische installatie moet voldoen die wordt gebruikt

in explosiegevaarlijke omgevingen. Deze richtlijn geldt voor

de fabricage van producten en is vooral van toepassing op

fabrikanten.

De richtlijn ATEX 153 beschrijft de veiligheidseisen die

werkgevers of eigenaren van ATEX-installaties verplicht

20

Training

‘Er is nog steeds te weinig kennis van explosieveiligheid in Nederland. Ik vind het enorm interessant.’ Omdat hij het ook nog eens razend leuk vindt om mensen iets te leren en om zijn kennis over te brengen, werd Hans Broekmeulen docent bij NEN. Hij verzorgt al meer dan veertien jaar trainingen, onder meer de introductie ATEX-richtlijnen en explosieveiligheid.

Hans Broekmeulen docent bij NEN. Hij verzorgt al

meer dan veertien jaar trainingen, onder meer de

introductie ATEX-richtlijnen en explosieveiligheid.


NEN-Training introductie ATEX-richtlijnen en explosieveiligheid

moeten treffen, zodat medewerkers veilig en gezond kunnen werken

in omgevingen met explosiegevaar. De richtlijn wordt toegepast op de

omgeving, de procedures en de instructies van medewerkers en is

opgenomen in de Arbowet.

‘De Europese richtlijnen zijn wettelijk verplicht en heel belangrijk,

maar die wetteksten zijn niet eenvoudig te lezen.’ Toch moet je goed

weten waar je aan moet voldoen en dat is nu precies waar Hans in is

gespecialiseerd. ‘Tijdens de trainingsdag leg ik uit wat het belangrijk-

ste is in de richtlijnen en vooral waarom ze er zijn. Als je dat snapt,

dan blijft de informatie veel beter hangen en kun je ook zelf goed de

risico’s inschatten. Het is tussen de regels door kunnen lezen.’

ProefjesDe training duurt een dag en een deel is gereserveerd om het

vakgebied te schetsen, het verband tussen ATEX 114 en ATEX 153

te leggen en uit te leggen hoe je bepaalde risico’s kunt inschatten.

Naast dit theoretische deel is er zeker veel ruimte voor de praktijk.

Bijvoorbeeld door de deelnemers uit eigen ervaring te laten vertellen

en te putten uit de rijke ervaring van Hans zelf. ’In de middag doe ik

altijd proefjes. Dat is dé manier om een lastig onderwerp eenvoudig

uit te leggen.’

Statische elektriciteitEen van die proefjes laat zien hoe belangrijk het is om aan de

kledingvoorschriften te voldoen. In een explosiegevaarlijke omgeving

moet je bijvoorbeeld altijd elektrostatisch geleide schoenen dragen

en er zijn strenge voorschriften voor kleding. Dat is niet voor niets.

’Heb jij weleens dat je je trui uittrekt en dat je hoort dat het knettert?

Dan ontstaat er statische elektriciteit en dat zijn allemaal vonkjes. En

een klein vonkje kan uiteindelijk een enorme explosie veroorzaken.

Daarom staat er in de richtlijn bijvoorbeeld ook dat wanneer je je trui

uit wilt trekken, je dat in een andere ruimte moet doen. Het klinkt als

een overbodige maatregel, totdat je met eigen ogen ziet wat voor

gevolgen zo’n handeling kan hebben.’

Een leuke dagHet is serieuze materie die Hans onderwijst. Maar hij is pas tevreden

als de deelnemers na afloop laten weten dat ze ook een leuke dag

gehad hebben. ’Ik zeg altijd trainen is entertainen. Een training moet

ook een beetje dynamisch zijn. Dus ik probeer het ook een beetje

leuk te maken.’

Wat weet u na afloop?- U kent de normen die van belang zijn bij het creëren van een

explosieveilige omgeving.

- U weet hoe u met behulp van ATEX 114 en ATEX 153 materieel

kunt beoordelen op explosieveiligheid.

- U heeft basiskennis van wat statische elektriciteit is en hoe u

hiermee om moet gaan.

- U heeft basiskennis van de eisen die gesteld worden aan

elektrische constructies en kunt deze vertalen naar een veilige

werkomgeving.

- U heeft inzicht in de gevaren en risico’s.

- U kent de belangrijkste constructievormen van elektrische

materialen en herkent coderingen van materie.

Ook de training volgen?Ga naar www.nen.nl/trainingatexinroductie

Auteurs: Dr. Fedor Gassner, Gassner biologisch Risico Advies en voorzitter CEN TC 162 WG1 Ticks; Lieke van Slingerland, NEN-consultant Industrie & Veiligheid

KLEDING DIE HELPT BESCHERMEN TEGEN TEKEN: EEN EUROPESE NORM IN DE MAAK

Bescherming tegen tekenbetenJaarlijks lopen in Nederland ruim 27.000 mensen na een tekenbeet een vorm

van de ziekte van Lyme op. Daarnaast veroorzaakt het door teken overgedra-

gen tekenencefalitis-virus hersenvliesontsteking. In Nederland sinds 2016 een

ziekte om rekening mee te houden. Het lichaam controleren op tekenbeten en

teken zo snel mogelijk verwijderen kan veel ellende voorkomen. Het lastige is

dat teken zo klein zijn als een maanzaadje en daarom voor veel mensen lastig

te herkennen. Ziektes door teken overgedragen zorgen ook voor veel verzuim

in beroepen met blootstelling aan teken. Kleding die industrieel behandeld is

met de werkzame stof permethrin kan tot 99% bescherming bieden tegen

tekenbeten, mits de kleding aan de juiste eisen voldoet en op de juiste manier

gebruikt wordt. Deze eisen worden momenteel vastgelegd in een Europese

norm.

NormeringstrajectIn 2018 werd NEN 8333 gepubliceerd, waarin in de Nederlands – Belgische

context afspraken staan vastgelegd over kwaliteit en veiligheid van kleding die

industrieel behandeld is met permethrin. Deze norm werd onder begeleiding

van NEN samengesteld door een multidisciplinaire werkgroep bestaande uit

vertegenwoordigers van onder andere de preventie- kleding- en arbosectoren

en defensie.

De kleding is een persoonlijk beschermingsmiddel (PBM) en moet daarmee

aan de Europese verordening 2016/425 voldoen. Vanuit de werkgroep en het

werkveld waarin de kleding wordt toegepast kwam dan ook de wens naar

voren de norm in lijn te brengen met de PBM-verordening. Daarom is een

ontwikkelingstraject voor een Europese geharmoniseerde norm gestart.

Stand van zaken en online normontwikkelingHet normontwerp ‘Protective clothing - Protective garments treated with per-methrin for the protection against tick bites’ werd dit voorjaar gepubliceerd. Uit

de Europese stemming werd op enkele procenten na net geen positief advies

behaald. Alle commentaren van zowel de harmonisatie consultant (HAS-con-

sultant, die toeziet op overeenstemming tussen de norm en de wetgeving) en

de afgevaardigden van de Europese normalisatie-instituten werden gecombi-

neerd in een commentaartabel. Ondertussen kwam de wereld in de greep van

COVID-19, waardoor fysieke vergaderingen niet meer mogelijk waren. Diverse

digitale overlegplatforms boden gelukkig de mogelijkheid over de commenta-

ren te vergaderen. Het mag gezegd worden dat dit taaie vergaderingen kunnen

zijn: technisch complexe inhoud, af en toe wat digitale struikelblokken en over

Europa verspreid voor iedereen zeer warme temperaturen in een thuiswerk-

situatie. Door ook digitaal een goede sfeer te bewaken slaagde de werkgroep

in het bereiken van consensus en de commentaren naar tevredenheid te

behandelen.

Commentaren over permethrinWat opvalt gedurende het gehele normalisatieproces is dat herhaaldelijk de-

zelfde vragen moeten worden beantwoord naarmate nieuwe partijen betrokken

raken bij het traject. Eerder werd voor NEN 8333 ‘Beschermende kleding –

Bedekkende kleding die helpt te beschermen tegen tekenbeten en fabrieksma-

tig behandeld is met permethrine’ om die reden een online ‘frequenently asked

questions’ gepubliceerd. Vaak gaan deze vragen over aspecten zoals gezond-

heid en milieu. Hoewel veiligheid voor de gezondheid wordt gewaarborgd door

wetgeving, ruime ervaring van gebruik van permethrin in luizenshampoos en

geneesmiddelen en diverse wetenschappelijke studies, blijft het verstandig in

de praktijk uit voorzorg goed te overwegen wanneer de kleding wordt gedragen

Normontwikkeling

Bescherming tegen infectieziekten is van groot belang blijkt eens te meer in deze periode. Goede persoonlijke beschermingsmiddelen kunnen daarbij van onschatbare waarde zijn. Bescherming tegen door teken overdraagbare ziekten kan op verschillende manieren. Eén van de meest effectieve methodes is het dragen van kleding die industrieel behandeld is met het de werkzame stof permethrin, een werkzame stof die bijvoorbeeld ook in luizenshampoos wordt gebruikt. Voor deze kleding is momenteel een Europese norm in de maak. Hoe staat het met de ontwikkelingen van deze norm?

22

Lieke van Slingerland,

NEN-consultant Industrie & Veiligheid

Tekenwerende kleding

en hoe deze wordt onderhouden. Dat geldt dan ook met name voor het thuis

wassen van de kleding.

Wat betreft de milieuaspecten liggen er nog uitdagingen. Permethrin als werk-

zame stof is volgens de wetgeving toegestaan in verschillende toepassingen,

waaronder in behandelde voorwerpen zoals kleding, maar ook als geneesmid-

del of bijvoorbeeld luizenshampoo. Permethrin breekt eenmaal in het milieu

snel af en heeft in tegenstelling tot veel bestrijdingsmiddelen nauwelijks de

neiging in de voedselketen op te hopen. Effecten van permethrin in kleding

zijn naar verwachting dan ook zeer gering. Toch rijst de vraag in hoeverre het

wassen van kleding die aan de norm voldoet, bijdraagt aan permethrin in het

milieu, vooral omdat permethrin schadelijk kan zijn voor in het water levende

organismen. Het betreft een groeiende markt, waarbij niet alleen profes-

sionals, maar ook consumenten de kleding kunnen aanschaffen en wassen

in de thuissituatie. Om de risico’s beter in beeld te krijgen, is toxicologische

expertise wenselijk en kan bijvoorbeeld ook gekeken worden naar ervaringen

en gegevens rond andere toepassingen zoals op permethrin gebaseerde

luizenenshampoos.

Technische uitdaging en de weg vooruitNaast de fundamentele vragen over gezondheid en milieu, werden ook

technisch inhoudelijke commentaren over de norm ingediend. Hierbij

draait het voornamelijk over testprotocollen: hoe worden bijvoorbeeld voor

de verschillende bestaande textieltypes en fabrieksmatige permethrin-

verwerkingen representatieve monters genomen? Is het mogelijk om

een test te ontwikkelen waarin de hoeveelheid permethrin die vanuit

textiel de huid penetreert wordt gemeten? En zijn er geen betere testen

te ontwikkelen om de werking tegen teken te beoordelen; de huidige door

de WHO gehanteerde methode wordt ook in de internationale literatuur als

suboptimaal (zie https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31358045/) gezien voor

toepassing op teken. Teken hebben namelijk van nature de neiging om

verticaal over oppervlaktes te lopen, terwijl de huidige test een horizontaal

oppervlakte gebruikt.

Maar hoe nu verder? Hoewel er met enkele kritieke aanpassingen waar-

schijnlijk voldoende stemmen vóór worden verkregen, overheerst binnen de

werkgroep de wens een breed gedragen norm te krijgen. Binnen de werkgroep

werd dan ook duidelijk de wens uitgesproken een ‘second enquiry’ aan te

vragen, waarmee ook meer mogelijkheden bestaan om de aanpassingen door

te voeren. Hiermee zal de Europese geharmoniseerde norm naar verwachting

in 2021 gereed komen.

Meer informatieVoor informatie over deze norm(en) of over het normalisatieproces:

Neem contact op met Lieke van Slingerland, e-mail [email protected].

Meepraten over de inhoud van normenWilt u als belanghebbende partij meepraten over de ontwikkeling van normen

op dit gebied? Stuur voor deelname aan of meer informatie een e-mail naar

[email protected].

Het vakblad Industrie & Veiligheid houdt u op de hoogte van marktontwikkelingen, weten regel-geving en normontwikkeling op het gebied van: - gezond en veilig werken; - procesinstallaties;- mobiliteit, transport en logistiek;- publicatiereeks gevaarlijke stoffen.

UitgeverStichting Koninklijk Nederlands Normalisatie InstituutVlinderweg 6, 2623 AX Delft, Postbus 5059, 2600 GB Delft, telefoon: 015 2690 180, e-mail: [email protected], website: nen.nl.

Abonneren & adverterenEen jaarabonnement kost € 50 exclusief btw voor vier nummers. Abonnementen die gedurende het jaar ingaan, worden naar rato berekend. Opzeg-ging uitsluitend schriftelijk voor 1 november. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. De digitale editie is gratis. U kunt ook adverteren in het vakblad. Ga naar: nen.nl/vakbladiv voor de abonneer- en adverteermogelijkheden.

RedactieTitia Gerritsma, Saskia Ham, Jeannette Leenders en Robby Veders, e-mail: [email protected].

Aan dit nummer werkten meeEllen van den Broecke, Martijn Drost, Fedor Gassner, Willem Heijboer, Annet van der Horn, Wendy Kroon, Sahida Lalmahomed, , Nina van der Meer, Bert Severijnen, Lieke van Slingerland, Johan van Velthoven en Leonie van Wageningen

VormgevingBuro Eigen, Delfgauw, buro-eigen.nl

DrukkerijGrafia Multimedia, Pijnacker, grafia.nl

Auteursrecht en aansprakelijkheidVermenigvuldiging en/of verspreiding van het geheel of delen van de inhoud is slechts toege-staan na schriftelijk toestemming van de uitgever. © 2020, NEN.

Uitgever en redactie betrachten de grootste mogelijke zorgvuldigheid bij de samenstelling van het vakblad Industrie & Veiligheid. Zij aanvaarden echter geen aansprakelijkheid voor verstrekte technische gegevens en prijzen.

COLOFON


mailto:?subject=

http://www.nen.nl

http://www.nen.nl/vakbladiv

AFSPRAKEN VOOR EEN BETERE WERELD.

MEEPRATEN OVER NORMEN VOOR MACHINES EN PROCESINDUSTRIE?Volg de ontwikkelingen van o.a.:- Machinerichtlijn- Drukapparatuur en PED

Ga naar nen.nl/industrie

3520_NEN_advertenties I&V_V2.indd 13520_NEN_advertenties I&V_V2.indd 1 29-06-2020 16:1229-06-2020 16:12

www.nen.nl/trainingsgidsaanvragen

03 / 2020 Industrie Veiligheid - NENTraining: Risicobeoordeling machines (online en klassikaal)...

Documents

Transcript of 03 / 2020 Industrie Veiligheid - NENTraining: Risicobeoordeling machines (online en klassikaal)...