REISVERHAAL 4EenschijnvantijdSimoneLenaerts

Uitneembaar

©BRECHTEVENS

ankomeninGraz.Inmijncomputersluimerteenromaninwording.Eenvandehoofdpersonages,nochtansdegroteafwezige inhet verhaal, is eenjongemandieindeTweedeWereldoorloguitnaïefidealisme in het verzet verzeilt, wordt verklikt,gearresteerd,gedeporteerd.Ikbaseermeopfeiten,rechtstreeksegetuigenissen,vergeeldebriefjesendocumenten.Zokrijgik,hetwil lukken,kortvoormijn afreis naar Graz –wee gij, onverbiddelijke,

onbarmhartigedood–eenschoolschriftje inhanden,waarvan,drieënzes-tig jaarnadatum,het zwartekaftnog steedsglimt ende rodekleur vandebladsnedenogniet is vervaagd. Ik ontcijfer dedoodziekneergekrabbelde,uitgeputtehanenpoten,aantekeningenvaneenjongfamilielid, ikkenhemvan foto’s op de buffetkast en uit de verhalen. Ik spel het relaas van zijnarrestatieinAntwerpen,zijntransportnaarDuitseenPoolsearresthuizen,enviaeenommetjeindeGrazerGestapogevangenis,zijnaankomstenver-blijf inDachau.Eenhellevaart,diehij, terugthuis,metultiemekrachtheeftneergeschreven, tot hij, opgebrand, stilletjes wegsterft op de gebloemdesofa,indearmenvanzijnmoeder.Zoalsookdelaatstezinneninhetschriftjemetdezwartekaft, inonleesbarekribbelszijnweggedeemsterd. Ikwasopdehoogtevanzijnomzwervingen,maardathij,deoomvanmijnman,ookeenkerkerinGrazaandeed,wistikniet.Wistenweniet.WateenbezoekaanGrazbetreft, hijwasmevoor.Ikhebnochtansnietdeintentiehetenemethetanderetevermengen, ik

wil niet alluderen op deze tragische lotgevallen.Mijn romanpersonage isgeboetseerd naar het familielid, maar hij is hem niet. Ik ga het, 63 Jahredanach,nietnogeenkeeroverhetduistereverledenhebben.Daarinbenikpertinent, ik laat de link links liggen, al zou het een handige insteek zijn.Ook hoffelijkheid tegenover het mij zo gastvrije Graz gebiedt mij ertoe.SchroomtegenoverdehoofdstadvanStiermarken,opdrieënnegentigkilo-metertenzuidenvanMürzzuschlag,hetgeboortedorpvanElfriedeJelinek;ophonderd kilometer noordoostelijk vanGriffen,waar PeterHandkehetlevenslicht zag; op twee uurmet de auto, noordwestelijk naarGmunden,waarThomasBernhardrust.

●●●

Maarde geschiedenis eist haar recht.Mijn eerstewandeling. Ik loopdoordemiddeleeuwseBurgtordehistorischebinnenstadin.Meteenbotsikhaastletterlijk op een tekst diemeebuigtmet de kromming vanhet lage,witbe-pleisterde tongewelf. Zwarte, schreeflozewoorden.In een reflex – het is de gewenning van de herkenning – flitst doorme

heen: ‘Kunst in de openbare ruimte... iets conceptueel’. Cryptische zinnenineenstrengetypografie?Kosuth?Weiner?Tochmaarlezen: ‘Passant...’, ikwordwarempel aangesproken... ‘willstDuwissen,woDu stehst?WillstDuwissen,Unschuldiger,werDubist?WieDudichkrümmst,wennDuderMachtverfällst, zu ihremSpielball undOpferwirst?’Ikstabij een installatievankunstenaarJochenGerzenzeverstomtme.

Eengedenkteken,herinneringaanhethoogstbedenkelijkeoptredenvandenationaal-socialistische Landeshauptman und Reisschsstatthalter vonSteiermark, SigfriedUiberreither.Gerz laatdezegouverneuropdirecte endwingendewijzedevragenstellenvaneendader.Pijnlijkevragen,overdedeelnameenhetzwijgenvanmedeburgers,diezobetrouwbareendegelijkemeerderheid, identiek aan demeerderheid die vandaag voorbij slentert,want iedereendie passeertwordt aangesproken, tenzij hij of zijmoedwil-ligdeblikafkeert, of verkiestdepoortaandeoverkant tenemen.‘Ichtatesnichtalleine.Ichtatesnichtselbst. IchhatteMitarbeiter.WennDu

durchdasTor gehst, schämeDichnicht nur fürmich.Wer suchte nachmir?Wer stellte mich vor Gericht?Warum hast Du geschwiegen?Wer hat DichzumKomplizengemacht?’Waar ikhetvooralnietoverwildehebben,begroetmehier.Eenvinger-

wijzing?Eenwenk?Grazzelf,datmeverplichtmijnvoornemenoverboordtegooien?

●●●

Enikbenernogniet.EnkelestappenverderaanhetSchauspielhaus: eenmanshoog metalen tweeluik, links de afdruk van een oude foto, eenschoolklasomgevormdtot stemlokaal.Graz 1938,diedagwordtergeko-zen voor al dan niet de Anschluss, de bekroning van de Groot-Duitsegedachte,dewaandroomvanhemuitBranauamInn.Ophetwatwazigebeeldzie je eenvrouwopderug, zeheeft eenzondagshoedjeop, ze staatvoor de deftige heren van het kiesbureau, waarachter de foto van denieuwe leider. Op de stemurne prijkt een vlaggetjemet hakenkruis. Hetzijn vrije en openbare verkiezingen, toch is geen keuzemogelijk. Ophetrechtse luik weer een tekst, en of foto en tekst zich van elkaar willenafwenden, elkaar niet willen aankijken, scharnieren ze in een stompehoek.De tekst roeptopomte lerenuit degeschiedenis, ofhet tenminstete proberen – wanneer vandaag van het belangrijkste democratischegrondrecht, het stemrecht, steeds minder gebruik wordt gemaakt, hetlaatdunkendwordt verkwanseld.Twaalf dergelijke tweeluikenstaanoverde stadverspreid.Ze tonen tel-

kenseensnapshotuitdedagelijksheidvanhetnazisme,aangevuldmethetpersoonlijke commentaar vaneenafgevaardigde inhet lokale parlement.Ook deze tweeluiken vormen samen een installatie van Jochen Gerz. Detitel: 63 Jahre danach. Natuurlijk denk ik aan het bij mij thuis opgedokenschriftjemetdezwartekaft enderodebladsnede.Ik zal de tweeluiken niet systematisch opzoeken. Iedere dag staat er

ergensweléénmeoptewachten,of loopikergewoonééntegenhet lijf.Zodaal ik op eenmiddag de 260 trappen van de Schloßberg af, kom op deSchloßbergplatz. Voor de zalmroze, barokkeDreifaltigkeitzkirche,wenktmij er al één. Op de foto een jubelendemensenzee rond de grote fonteinvooraartshertogJohannopdeHauptplatz.Hitlersbezoekaandestad.Eenwoud van gestrekte armen,wuivend als palmtakkenbij de intrede vandeverlosser,eentriomfantelijkeintochtdoorwatbijSebaldheet‘eenravijnvanmensen’.Eengelukkigvolk,thuisindegrotereeenheid. ‘Heimin’sReich’,hoorikzescanderen.EnwatverderopdeKarmeliterplatzonmoet ik, instreep-jesplunje,driegevangenenuitDachau,eenvanhendelatereBundeskanzlerGorbach.Watmijopvalt:niemandletopdetweeluiken.Achtelooslooptmeneraan

voorbij. Dagelijkse passanten, oké, aannemelijk, maar van de vele toeris-tendieachterdeopgestokenparapluvaneengidsmeesjokken,zieikernietéén, die eroogvoorheeft.Net zominals eenvandegidsenerdeaandachtopvestigt. IkzwaainogevennaardegestreepteGorbachenvolgeengroepdoor de Hartiggasse op weg naar de Dom, dé bezienswaardigheid. DeFreiheitsplatzover,enweervoorbijzo’nconfrontrerendtweeluik.Fotovanhet keurige volk in keurig wit hemdmet keurige das, ‘1938, Mitläufer amFreiheitsplatz’.Debegeleidendetekstluidt: ‘Meelopenisgemakkelijkerdantegendestroominzwemmen’.Ik loopmee deDombinnen. Luistervinken.Misschien steek ik iets op.

Overladen, indrukwekkende, barokke pracht.Weldoorvoedemarmerenengelen met gouden bazuinen op het baldakijn boven de preekstoel.Hoogglanzende,gebombeerdebiechtstoelen,alsgeparkeerdesierkoetsen.

In gouden lettertjesmeldt dr. FernandoMonge dat hij op vrijdag de zon-daar inhet Italiaans aanhoort, op zondag is er keuze tussenDuits, SpaansenEngels. Inhetoksaalhetmetgoudenkrullenomrandeorgel,waarvooreengoudjubelendetweekoppigeadelaar,enweerdaarboveneenuurwerk,in eenmet gekrulde verguldsels houten lijst. Opmerkelijk, deze barokkeklokzoprominentaanweziginhethuisvandeAlmachtige.Wordtopdehor-logegekekentijdensdecommunicatiemetGod?Isditwelgepermitteerd?Watbetekent tijd inhetaanzichtvandeeeuwigheid?

●●●

Grazheeft ietsmet tijd.HetMuseumimPalaisprobeerthet fenomeen tijdte achterhalen via associatieve combinaties. Van de eendagsvlieg tot dehaastversteendegalapagosschildpad.Dehermelijn: indezomereenrood-bruine, indewintereenwittevacht.Deritesrondgeboorte,verouderingendood.De fundamentele vragenhieromtrent.Middeleeuwseastrologischejaarkalenders,deontdekkingvandepeerlampdiedefinitiefdeduisternisver-dreef, ende invoeringvanhetbandwerk,datdebijnaoneindigeherhalingvaneenhandelingmogelijkmaakt.Graz koestert zich inhet alomaanwezige beeld vandeUhrturmboven

de stad, de zekerheid van steedsde juiste tijd, of beter, de exacte tijd.Wantwatisdejuiste?Inhetstadsarchiefvindikdetorenterugopeenansichtkaartuit1938,steedsweernegentienhonderdachtendertig.Delieflijkestadaandewildwater-Mur,zijnvelepaleizenenkerken,deheuvelmetdeparkenendekazematten,maarvooraldeuurtorenineenstralenkransmethakenkruis.DeopgaandezonvanhetDerdeRijk.

●●●

Ikwil naarhetOperhaus. Fotootje in dehand: tweeheren stappenuit eengebouw,tweevrouweneneenmankijkentoe.Delichtekledijvandedamesveronderstelt zomerweer. Een heeft haar jasje uitgetrokken, beiden heb-ben ze brede hoeden op. De nadrukkelijke schaduwpartijen verraden felzonlicht.Dekleinstevandetweemannenspeeltportier,houdtmetdenodigeegardsdedeuropenvoordelange,mageremetdeTietzopzijnsmallehoofd,RichardStrauss.Dekleineportier isGustavMahler.Mogelijk iseenvandetwee vrouwenMahlers mythische echtgenote, de mooie Alma. Ik loopomheen het operagebouw, hoop dé plek te herkennen, en inderdaad, deinkepingen in de gevelbepleistering, de vorm van de deurmet het kleineopstapje, gevenmede quasi zekerheid dat het tafereel van formele vrien-delijkheidzichafspeeldeaandeachterzijdevandemuziektempel.Graz, 16mei 1906. Richard Strauss zal in het operagebouwzijn Salomé

dirigeren, ‘unterpersönlicherLeitungdesKomponisten’meldtdeaffichemetgepaste trots. Een evenementwaar de culturele scènemet spanningnaaruitkijkt. Vele gewichtige personen uit de muziekwereld hebben de ver-plaatsinggemaaktnaarwatheet ‘deprovincie’.In zijn boekThe Rest is Noise, dat de ontwikkeling van demuziek in de

twintigste eeuw volgt, leert Alex Ross ons dat ook Giacomo Puccini arri-veert, ‘omdekakofonie te aanhoren’. Arnold Schönberg komtuitWenen,vergezeldvanenkelevanzijnstudenten,waaronderAlbanBerg, volonge-duld, helemaal opgedraaid. Een schimmenspel vanmuzikale primadon-na’s.Ende 17-jarigeAdolfHitlerheeft, naareigenzeggen,geldgeleendomde reis te kunnen ondernemen.Wereldbestormers. Die laatste, in over-treffende trap.

●●●

Dekrachtvanhetconservatismeversusde fascinatievoordemoderniteit,de clash die al 1906 in de opera werd aangegaan, zet zich vandaag onbe-schroomdvoort.Of ishet inmiddelsuitgedraaidopeenverzoening,aldannietgeforceerd?Somslijktheteenfiksepartijarmworstelen,hetconflictligtoveralopde loer.Het statigehotelWieslerwordt verbouwd.Hetklassieke interieur inde

stijl vandeWienerSecessionwordt aangepast, aangetast, doorhet schevetimmerwerk van een jongeNederlandse ontwerper. Dewaan van de dag.Menmikt opdehipsters, de trendsetters.Geenvier sterrenmaar vrijheid,luidt de filosofie. Zelfkwelling is niet vreemd in hetGraz vanLeopold vonSacher-Masoch, die er in 1870Venus imPelz schreef, waarna stadsgenootenpsychiaterRichardvonKrafft-Ebinghetwoordmasochisme indepsy-chiatrie introduceerde, zeer tegendezinvandeauteur.InhetStadtmuseumopenbaartDanielSpoerriviasteekwoordenopwitte

kaarteneenMuséeSentimentalvanGraz.Grazgeflüster.Allewoordenbij-eenvormenhetperfecte,allesomvattendebeeldvandestad.Harmonieenanarchie.Dehoogsteuitdagingen,de laagste fantasmenvandegruwel.Graz als intellectueel slagveld. Van nationaal-socialistische ‘Stadt der

Volkserhebung’ totUnescoCityofDesign.

●●●

Ik zei het, de geschiedenis eist zijn recht. Dus tochmaar opwegmet hetpersonageuitmijnroman.Ikbeginaandelangewandelingnaardegevan-genis,JustizanstaltGraz-Karlau.Ikduidhetparcoursaanophetstadsplan.Ik vertrek vanuitmijn verblijf in de statige woning in de Beethovengasse.Groteburgerlijkehuizen, voortuinenmet rozelaars enhortensia’s, enaande achterkant veel groen, oude bomen die hoog uitsteken boven de rodepannendaken.HetlijkteenbeetjeopdeAntwerpseCogels-Osylei,dieriantenegentiende-eeuwse straat inmijn stad,maar hier is erminder uiterlijkepronkzucht, geen Venetiaanse tierelantijntjes enMoorse fiorituren. Nee,hetmeer ingetogenbeeldvanhoogburgelijkedeftigheid.Ikloopeenblokjeom,passeerdehogeschoolvoormuziek, langsdeana-

chronistische concertzaal, een boeiende structuur van spiralen, als eenenormegrijze, ijzeren rugbyball, die klaarligt voor de aftrap.Gedurfd tus-senaldieBiedermeier. Langsde luxebakkerHubertAuer,met zijn royaalassortiment.Hijisgevestigdineenbarokpaleisje,sinds1346wordtergebak-ken.Verder,opeendrieverdiepingenhoge,enmetersdiepezijgevel,opeenwitte achtergrond, steekt Arnold Schwarzenegger, eenmet de streek ver-bondenreus, zijnduimop.Degrimasvaneen lach.De tandenbloot. ‘Echt.Stark.Steirisch!’Hij juichtvooreenlokalekrant.Beetjedubieuzeslogan,naz’nveropenbaardeCalifornischeschandalen.Minder huizen, meer leegstand. Zwerfgras op het voetpad.

Reclamebordenvoorhetsnelverkeer.McDonaldsloktmet ‘100%RindfleischausÖsterreich!’DeCarismaBarbezit eenruimerwereldbeeld, zeprijst ‘30internationaleMädchen’ aan.Mijn route toont het fenomeen van hoe tel-kens en overal weer een stad zich afpelt. Weg van de stadskernmet zijnmooie winkels, duremerkartikels, leuke, stijlvolle cafés en restaurants,musea,administratievediensteninimposanteHabsburgsegebouwen,hetpark, deblauwezones in eenautoluwe stad, de aangename lanen, stratenmet de elegante huizen en stadskastelen. Nunaar de buitenwijken vandehypermarkten, dewoonkazernes, dewegknooppunten, de vage gronden,de vergeten, verwaarloosde projecten, enhier endaar als getuige vanhoehet ooitwas, eenoudboerderijachtig huis of eendichtgespijkerd villaatje,dat de kaalslag en nieuwbouw overleefd heeft. Een perfecte plek voor degevangenisdievoormeopdaagt.

Gelige, bepleisterde gebouwen. Vierkante getraliede venstertjes. Eenhoge betonnenmuur eromheen. Scheermesdraad. Een kapel die de ver-binding vormt tussen de vleugels.Was het hier dat hij verbleef, de oom?Hetechteslachtoffer schuift even indedoormijbedachte figuur,hetheeftietsonwezenlijk.Het rare is: het raaktme.Eensoort treurnisvoor iemanddiejenooithebtgekend.Ikhadhetooktoeniknieteenszolanggeleden,voorhet eerst aan het graf vanmijn grootvader stond op demilitaire begraaf-plaatsindePanne. ‘8februari1893-25oktober1914’, lasikopzijngrafsteen.Gesneuveldals jongesoldaat.Mijnmoederwasnetgeboren.Hijheefthaarnooitgezien.Zijheefthaarhelelevenomhemgetreurd.Deimpactvanoor-logopmensenlevens.Daargaatmijnnieuweromanover.LunchinrestaurantHofkeller. Ikvertelmijntafelgenote,diedestadper-

fectkent,hetverhaalvanmijnpersonage,deroutevanmijnzoektochtnaardegevangenis.“Graz-Karlau?”, vraagtzeverbouwereerd, “maar jebenthelemaal fout!

De politieke gevangenen die hier in de jaren veertig terechtkwamen ver-dwenen inde Strafgefängnis, hetPolizeigefangenenhaus aandePaulustor,datnogaltijdhetpolitiehoofdkwartier is, enwaar toendeGestapozat.”Ze legtmeuit hoede gevangenenvanhet hoofdgebouwvia eendirecte

verbinding boven de poort naar hun kerkercel in de Schlossbergwerdengebracht. “Gamaarkijken”, zegt ze, “je zalhetbegrijpen”.Devolgendedagwandeliknaardestadspoort.Voorbijhetvolkskundemuseum,opheteindedesombere,zwaregebouwen.EenbeetjeverderdebomenvanhetStadtpark.Ikweet, inhetmiddenbevindtzicheenromantischefigurenfontein,enwatdichterbijstaathetwatverkommerdemodernistischepaviljoenvanForumStadtpark,indejarenzestigeenbroeinestvanontwrichtendegedachten,hetlaboratoriumvoorprogressieveliteratuur.Ikhebderoutebeschrijvingopge-vraagd aanmijn computer. De afstand tussen de Gestapogevangenis enForumStadtpark is 350meter.De zoekmachine specificeert: 56 secondenmetdeauto.Eenschijnvan tijd.

●●●

Zondag, vindt hét grote volksfeest plaats. Van heinde en verre zullen zekomen,mettienduizenden,nee,100.000manverwachtmen,allenuitgedostvolgensde traditie, de fraaistedirndls, deknapste lederhosen. ‘Aufsteirern’heethetevenement, eenwoordspelingmetsubtielgevoelvoormarketing.De avond voor het losbarst geniet ik van een heerlijke Tafelspitz in de

Welscher Stub’nnabij hetRathaus. Eengelagzaal die gezelligheidpreten-deert. Tegendemurenhangengenrestukjes: zwierig geborsteldebloems-tillevensenvooralveelbroderiewerk.Ikzitondereenbucolischlandschapmetherderinnetjes.

A

Grazheeft ietsmettijd.HetMuseumimPalaisprobeerthet fenomeen tijdte achterhalenviaassociatievecombinaties.Vandeeendagsvlieg totdehaast versteendegalapagosschildpad

Aan de overkant zie ik een vreemd gezelschap. Zeven jongens en zesmeisjes.Pubers.Zehebbenvierchaperonesmee,driemanneneneenvrouw.Allenzijnzegekostumeerd,hunklerenverradendatze ietsmet folklore temaken hebben. Groene of rode hesjes, witte hemdenmet pofmouwen,zwarte fluwelen kuitbroeken. Dansgroepje, gok ik. De kinderen,want datzijn ze uiteindelijk toch, gedragen zich voorbeelding, rustig en beleefd.Lepelennetjeshunknödelsoepop,pratenbeschaafdstil,etenkeurigmetmesenvork.Niemanddiedetafelongepastverlaat,deboelopsteltenwilzetten.Ikfixeerhen,hetzijnvreemdetypes.Eenjongenmeteendonkereschijnoverzijnhuid,blauwzwarthaar, iets gypsies. Eenanderwaagt eenpunkkapsel,eenoranjegeverfde lok,hij draagt eenoorbelletje.Huidbrand.Onderdeoudsteniseenverliefdstelletje,eenmooimeisjeeneenplompe

jongen.Hij ismeer verliefd dan zij. Zijwisselt stiekemblikkenmet de jon-genoverhaar.Debegeleidersvervullenhunoppasplichtmetgestrengheid.Zehoudendeboel kort. Tot eenmanmet eenbaard vanpeper enzout, bijhen aanschuift, hij is uit op een praatje. Ik hoor hem naar hun herkomstvragen, versta het antwoordniet,maarmerkhoehij enthousiast opveert.Ze geraken verwikkeld in een intens gesprek, af en toe vang ik eenwoordop, ‘Landsleute’ en ‘ErsteWeltkrieg’. Ik voel nattigheid. Enkele tafels ver-der, volgt eenmanhetgesprekvanachterzijnenorme ijscoupe, ikziehemgrommendzijnijsbinnenspelen,verwachtdathijmeteenopveert,maarhijfocustopdekersen indeSahne, alhoewelhijafentoe inhunrichtingkijkt.Blikals eendonderwolk.Ik versta ‘Volksdeutschen’. Europa trekt op niks. 32 volkerenmaken er

een zootje van. Nee, gewoonwij onder ons, het zou zo veel beter gaan. Deaandachtvandebegeleidingverslapt, zezijn tedrukbezigmetproblemenvanstaatkundigeorde.Deplompejongenkrijgtpermissieomevendebenente strekken.Zijnmeisjeprofiteert vanditmoment voor intensblikkenspelnaarhaaroverbuur.Ikrekenafenganaarbuiten.Opstraatstaatdejongen,hij rookt een sigaret. Ik vraagof zijmorgenoptreden. “Ja, stimmt”, zedan-sen. Dus toch. En vanwaar komen jullie? “Aus Rumänien”. Ik wens hemveel ‘Erfolg’,maarbenperplex.HelemaaluitdeBanaat,denkik,enhether-innertmeeraandatAdemschommelvanHerthaMüller inmijn taszit.

●●●

‘Jetzt geht’s los! Aufsteirern!’ Ik ga de straat op, samenmet tienduizendenanderen,richtingoudestad. Ik looptussenvrolijkefamilies intraditionele,feestelijkeklederdracht,veelmooievrouwenmetzwierige,kleurrijkedirndls,prachtig paars en groen. Trots ophun ‘Tracht’.Mannen, de lederhosen invele verschillendemodellen, pijpen boven en onder de knie, slobberendekousen en hemden, die op schouderhoogte de stadmet geruite katoenen

vichystoflijkenteoverspannen.Ookvrouwen,vooral jonge,dragendeher-tenlerenbroek. Ikkanme inbeeldendatmannendat sexyvinden.EenpodiumopdeTummerplatz.DezachteDreivierteltaktvaneenkleine

‘Blaskapelle’.Hunoptredenzit er op.Erwordt eenTanzgruppeaangekon-digd.HelemaaluitHausmannstätten(!),eendorpjetenzuidenvanGraz.Zeoefenenalmaandenomvandaaghungloednieuwerepertoiretetonen.Eenverfrissendevisie opdeSchuhplattler, dedijenkletsvoetzooldansdiewij, ozoverwaandeWest-Europeanen,eerdertotdekarikatuurcatalogerendantothet culturele erfgoed.Het ishoogstongebruikelijkdatmeisjesditmee-dansen. Die traditie wordt vandaag doorbroken. Met z’n elf stappen zepromptdeBühneop,deduimenachterdebretellenvande lederhosendiezeallendragen, ‘dieBurschenunddieMädel’.Enthousiastkeelgeluid, indianenkreten,rondedansjes,huppelen,sprin-

genenterwijlkletsen, tussenenonderdeledematen,diedaarbijevenindelucht zweven. Ikkijknaarhet volksballet, naar lachendegezichten, kinde-rendie vooraanopdeplavuizen zitten en alles gespannengadeslaan. Eenander olijk rondedansje volgt,waarbij zemekaars viltenhoeddoorgeven,hemophethoofd vanhunvoorganger zetten.Het lijkt ingewikkeld,maaroefeningbaartkunst!Naast het podium, rechts, hoger tegen een statige Habsburgse gevel,

hangteenwitdoekmetdemerkwaardigeregel: ‘DerNachtistnichtschwarzundderHimmelkeinReich’, eencitaat vanGerhardRühm.Avant-garde indepublieke ruimte.Opnieuw.Inhetgedrumstooteenmanmeaan,hijheefteenhoedopmeteengewel-

dige gemsbaard, eerder een scheerkwast, die hij draagtmet eenwaardig-heid, alsof het eenbijzonder ereteken geldt. Over zijn schouderhangt eenjachthoorn. Jagersgroen overheerst. Ik blijf haken bij de tekst vanRühm,hoogbovendezevierendehoofden.Mijnmanmetdejachthoorn,heefthij,al is hetmaar even, oog gehad voor de artistieke boodschap? En hoe zietzijn hemel eruit?Heeft hij eenReich? Vindt hij dat, net als ik, een beladenwoord? Isdit eengeconditioneerdereflexmijnentwege?Zoalsook: ‘LangeNacht derMuseen’, een promotiecampagne op een billboard wat verder,metééntoegangsticketkanje660museaoverheelOostenrijkbezoeken.OfzinspeeldehetreclamebureauinderdaadopDeNachtvandeLangeMessen?

●●●

Dehelestadinklederdracht,vanborelingtothoogbejaarde.Inmijnstrakkezwarte jurk ben ik een buitenbeentje, samenmet vier zwaar gesluierdemeisjes,dienogaluitdagend,ostentatiefmetvierbreeduitnaastelkaarblij-ven lopen–zohet vlotpasseren tussendemenigtebelemmeren, terwijl ikachter hen vorderend de geuren opsnuif van de braadtentjes,

SchwammerlgoulaschmitKnödel,KäferbohnensalatimBrotteigschüssel.Exotische klanken, ik slaag er niet in ze uit te spreken. Van overal weer-klinktmuziek, flardenvanliedjes. Ikbenomringddoorbontgewriemel. Ikmoetmehierniet cynischdoorploeteren,praat ikmeaan.Geenbesmuiktlachje,alsjeblieftgeenopgetrokkenwenkbrauw!Uiterlijketrekjesvanerger-nis, iets wat op verwaandheid vanmijn kant zou kunnen duiden, ik berghet allemaal inmijn tasje. Vermaanme neutraal op te stellen, beter, ommee te zijn. Dit gebeuren, al wat ik rondme zie, is het verkennen van deeigen identiteit en iserdebevestigingvan,houd ikmevoor.Hetzichafzet-ten tegen demondiale eenheidsworst, tegen de globale afvlakking, tegenhet platwalsen van het onderscheid.Wringt dit schijnbaar particularisti-schegedragnietmetdegedachtevanEuropeseeenwording?Of ishet juistdeillustratievanwatdeGaullebedoeldemet ‘l’EuropedesNations’?Eenheidinverscheidenheid.IkdenkaanwatCeesNooteboombijnatwintigjaargeledenschreefinDe

filosoof zonderogen: ‘“Volkseigen”, eenwoorddatnaar schurftwees,maartegelijkertijdnaar traditie, behoud indezinvanbewaren,nietweggooien,nogeen tijd inde tijd latenbestaan’.Inmijnthuisstadtrekkenduizendenjongerennaarfestivalsomdetypi-

sche klanken van stokoude Cubanen te aanhoren, de volksrituelen uitBurkina Faso worden aangegaapt, ze veren op bij percussie uit het Rif-gebergte.EnikloophierdoordeAltstadtvanGraz,hetisvolksfeest, ikplaatsoveral vraagtekens en bemerkingen, wantmijn cultureel correcte reflexverplicht me daartoe. Ik zie allerlei verdachts. Vermoed retrograad den-ken.Nostalgienaarduistere tijden.Diemensenzijn toch inhun ‘Heimat’?

●●●

Ik wil een fris hoofd. Bezoek het Kunsthaus, dat lijkt aangespoeld alseengepolijste zwerfkei uit dekolkende rivier, deMur, of als eenwalvis,of een octopus met zuignappen. Of een reusachtige apennoot. Geenenkele verwijzing naar de omringende geklasseerde architectuur vande binnenstad. Ik zag het voor mijn vertrek op foto’s, gefotografeerdvanaf de Schloßberg. Eenalles overheersendemastodont, een enormeingreep inwatdegrootstemiddeleeuwsebinnenstad inMidden-Europais, opgenomen in deWerelderfgoedlijst van de Unesco. Kan dit, dachtik. Maar hoe discreet ingeplant is dit prachtige gebouw in werkelijk-heid. Aan de rivierkant door een bomenrij verborgen en aan de straat-kant verdwijnt het deels achter een neoklassiek pandmet ijzeren con-structie, waar het dan ook weer mee verbonden is. Een onopvallendemeerwaardevoordeomgeving.DeChinesekunstenaarAiWeiweiexpo-seert er. Je komthem indehele stad tegen, op affiches, terwijl een vaashem ontglipt. Een urne uit de Han-dynastie. Het is de middelste fotovaneen triptiek,waaropdeeerstedevaasnogbasculeert tussenzijnvin-gers, en op de derde de potscherven aan zijn voeten liggen. Weer detijd. Inmootjes, demonstratief gefaseerd.Ikziefoto’svanWeiweisNewYorksetijd.1988,protestomheenTompkins

SquareParktegensocialeverdringingdoordeyuppiesvanderealestate.Ikwasdaarook. Ik luisterdenaarAllenGinsberg, tekendeargeloos eenpeti-tie,waardoor iktwee jaar langgratishetpartijorgaanvandeAmerikaansecommunistische partij inmijn brievenbus in Antwerpen vond.Mijn ver-vlogen tijd.

●●●

OpeenavondbrengteenshuttlemevanhetKunsthausnaarhettheater. Iktaxeerhetgezelschapopzijnvestimentaireaspect.Indebusgeen ‘Trachten’,maar bestudeerde nonchalance in jeans van eenmerk. Zwartmetwit, JilSander. Dure rafels of vintage. De dresscode van de liefhebbers van alleswathetadjectiefhedendaagsof eigentijdskrijgtopgespeld.Indeschouwburgderoutinevandevlotteamicalebegroeting,depraat-

jes en het voorcommentaar in kleine, elegante groepjes, prosecco bij dehand.Het is eenbeproefd ceremonieel, een rollenspel. Een andere ritueeldan bij het ‘Aufsteirern’, maar evengoed een ritueel. Naar de voorstellingwordtmeteenernst toegeleefd,menwilzeervarenalseenhoogmis ineensfeervangewichtigheidenhetwij-onder-elkaar-samenhorigheidsgevoel.Ikbehoor ook tot die categorie,maar hier ken ik niemand, dus ik observeer.Dedeurengaanopen,dezaalslokthetpubliekop.Ikzitopdetribuneineengrotezwartedoos,wachtendopdeeigentijdseballetvoorstelling.Metzang.Dedanserszullenzingen,dezangersdansen.Ik kijk in de zwarte diepte, ik pier, ik ontrafel de duisternis. Geschuifel.

Slechts eenvermoedenvanbeweging. Schelle enzoetgevooisdekeelgelui-denwisselenaf.Ontwaarikeenlichaam?Isdezanger-dansernaakt?Ikpij-nigmijnogen.ZoalsGoethe, ‘MehrLicht!’,wil ik roepen.Ik gok, mogelijk tien, vijftienmensen die zingend naderen. Ik veron-

derstelarm-en-beenbewegingen. Indeschimmigheidkomenzemevooralsdedijenkletsvoetzooldans.Eenhalfuur later, nog steedsdat zwart. Ikvoel ongedurigheid enwrevel op de tribune. Langzaam, heel langzaamwordt het publiek een beetje meer zichtbaarheid vergund. Even lang-zaam als Graz zijn talloze aspecten aan mij openbaart en ik mondjes-maatmezelf tegenkom.

Dekracht vanhet conservatismeversusde fascinatie voordemoderniteit, de clashdieinGraz al 1906 indeoperawerdaangegaan,zet zich vandaagonbeschroomdvoort.Of ishet inmiddels uitgedraaidopeenverzoening,al danniet geforceerd?

©LE

ATITZ

WenenLinz

OOSTENR I J KSalzburg

Innsbruck

Klagenfurt

Graz

● Graz (250.000 inwoners) ligt aande voet van de Alpen. Het centrumvan deze stad, de tweede van Oosten-rijk en hoofdstad van deelstaat Stier-marken, is al sinds 1999 opgenomenop de Werelderfgoedlijst vanUNESCO. Er lopen zo’n 40.000 stu-denten rond (vooral de architectuur-opleiding is bekend) enDaimlerChrysler heeft er een vesti-ging. In 2003 was Graz Europese Cul-turele Hoofdstad. Het Kunsthaus datvoor die gelegenheid gebouwd werdis een ontwerp van Peter Cook enColin Fournier en lijkt in niets op deklassieke barokke architectuur van destad.● Arnold Schwarzenegger groeide op

in de buurt van de stad. Het voetbal-stadion werd naar hem genoemd, tothij zich in 2005 uitsprak voor dedoodstraf.

SIMONE LENAERTS OVER GRAZ:“Die enorme ingreep: het extrava-gante Kunsthaus neergepoot pal inhet midden van wat de grootste mid-deleeuwse binnenstad in Midden-Europa is.”

NOG MEER CITYBOOKS OVERGRAZ: Naast Simone Lenaerts stuurdedeBuren nog drie andere auteurs naarGraz: Werner Schandor, Milena M.Flašar, Onno Kosters en Andrea Stift.De foto’s waren van Lea Titz.

De co-organisator in Graz was Next,Verein für zeitgenössische Kunst.De residentieplaatsen worden ter be-schikking gesteld door LiteraturhausGraz. De presentatie van de verhalen,op 11 mei 2012 kan op de site van city-books herbeleefd worden.

WAT ZIJN CITYBOOKS?Het Vlaams-Nederlands Huis deBurennodigt kunstenaars uit om te reside-ren in interessante, maar niet voor dehand liggende steden. Vijf auteursgaan in residentie en verwerken hunervaring in een citybook: een kortver-haal, een essay of een reeks gedich-ten. Ook wordt elke stad in 24 foto’sen 24 City One Minute-filmpjes gepor-

tretteerd. deBuren publiceert alle city-books als gratis te downloaden audio-boek (podcast) van een half uur en alse-book en webtekst van zo’n 4.000woorden in het Nederlands, Engels enFrans én in de lokale taal van de ste-den. Samen met 24 foto’s en 24 film-pjes levert dit unieke stads-portretten op.De citybooks zijn ook via iTunesbeschikbaar. Abonneer je gratis ophet citybookskanaal en je ontvangtautomatisch alle nieuwe audioboeken.

Meer info: www.city-books.eu

Was je ooit eerder in Graz?Lenaerts: “Neen.”

Watwas je eerste indruk? Enwatwasje slotindruk?“Mijneerste indrukweekweinigafvanmijnvoorstelling.DeBiedermeier-architectuurmetde typischebepleisterin-genenbeschilderdegevels, deornamen-ten, endestrengereneoclassicistischegebouwen.Dewirwarvanpleintjes, steeg-jes endanweereenmomentvanstedelijkegrootsheid,deoverblijfselenvanhetHabsburgseKeizerrijk.Midden-enOost-Europa is eenregiodieons inhetbijzon-derboeit.DeHabsburgse sfeerwasonsniet vreemd.Metonsbedoel ikmijnman(JanVanriet)enmezelf.Mijn slotindrukoverGraz:degedurfdeéngeslaagdehedendaagsearchitectuur, inge-past tussendeoudegebouwen.Dieenorme ingreep:het extravaganteKunsthausneergepootpal inhetmiddenvanwatdegrootstemiddeleeuwsebin-nenstad inMidden-Europa is, opgenomenindeWerelderfgoedlijst vandeUnesco.“Watmeverbaasde, isdatblijkbaardemeerderheidvandebevolking, vankleintotgroot, vooralsdegelegenheidzichvoordoet,DirndlsenLederhosen indekastheefthangen.Envolgensmijniet alleenhetaande traditiegehechtegedeelte.Tijdenshetvolksfeestdat ikmeemaakte,zag ikmenig jongmeisjemeteenknipoogdeLederhosedragen.”

Als je vrienden zoumoeten rondleideninGraz.Wat zou je hen dan zekertonen?“Allebezienswaardigheden liggenopwan-delafstand.DeSchloßberg inhet centrumvandestad iswelapart.Grazwasooit eenbolwerk tegendeTurkenenook tegenNapoleonmoest zehetopnemen.Vandaarhet zeventiendeeeuwsearsenaalmetder-tigduizendwapens,harnassenennoemmaarop.Dewijzewaaropallevoorwer-penzijn tentoongesteld is indrukwek-kend.”

Waar zou je hen zeker niet tonen?“Oninteressant is, eens jehet centrumuitbent.Zoals ikhetneerschreef, ookzoalsoveral, eenvanalleauthenticiteit ontdaangebied.”

Ben je een reiziger of verlaat je zeldenje thuisstad?“Tegenwoordig reizenweals ereenredenisomtereizen.Zomaaktenwe twee jaarterugeenrondreis, ookdoorCentraal-Europamethetoogopderomandie toennog inmijncomputer sluimerde, zoals ikinEenSchijnvanTijdvermeld.“Mijnopdrachtbegon indeProvence, opwegvooreensoortBildungsreise.Onzeeerste stopwasSanStefanoBelbo inPiëmonte,waarallehuizenvanCesarePavesevooronswerdengeopend.DanginghetnaarderegiovanArezzo.Dehaast completePierodellaFrancescoheb-benweverwerkt enwesloegenhetCasaVasarinietover.DaarnaRavenna,nietalleendemozaïeken,maarookhetgrafvanDante.VerdernaarTriëste.Wegeno-tendeeerdebriefwisseling tussenJoyceen ItaloSvevo inhanden temogennemen,eenbijzondermoment. Sloveniëdoor, omtenslotte inGrazaan tekomen.Weverble-veneenpaardagen inhetprachtigeKarinthïe.WewandeldenaandeWörtherseehetbos innaarhetvanGod

verlatenhuisje,meereenabri,waarGustavMahlergingcomponeren.WededenGriffenaan,hetdorpvanPeterHandkeen inKlagenfurt staptenwehetgeboortehuisvanMusilbinnen.HetMusil-archiefwordterbewaard.Endatvan IngeborgBachmann.Mijnmandeed impressiesop,die indirectinzijnplastischwerkzijn terug tevinden.”

Wat zijn je favoriete reisbestemmin-gen?“Favoriete reisbestemming? Ikbennieuwsgieriggenoegomooitnogopalleplekkenopaarde tewillenkomen,waar iktotnu toenietbengeweest.Maar liefstdusals ereenwelbepaalddoel is. “Vermitsonzeoudstezoon, zijnvrouwenkindereninSanFranciscowonen, reizenweook

daarnaartoe, gewoonlijkmeteen tussen-stop inNewYork.”

Welke boeken neem jemeeop jouwvolgende reis?“Ikneemmeewat ikophetogenblikvanvertrekaanhet lezenben.Wasdatnu, zoudat zijn:HetVerdorvenGenootschap,PhilippBlom,Party tijdensdeBlitz,EliasCanetti, enookvanhem,HetAndereProces,waardoor ikdanweerKafkawilherlezen, enEliasCanetti’sHetMartyrium.

Ligt het genre van het korte verhaal jenauwaan het hart of blijft het bij gele-genheidswerk?“Gelegenheidswerk. Inwezenarriveerdeikweiniggeïnspireerd inGraz.Niemand

zatopeen toeristischpraatje tewachten,en ikwildeechtniet, zoals ik inde tekstschrijf,mijn roman inwordinggebruikenalskapstok.Uiteindelijk liephetdaar tochopuit.”

Waar ben je nu, op professioneel vlak,meebezig?“Die sluimerenderoman is inmiddelsaf.DeOnvervangbare,zalhijheten.Hij ver-schijnt eindseptemberbijuitgeverijDeGeus.”

In hoeverre is het verhaal dat je schreefgebaseerd op feiten?“Mijn tekstoverGraz is eenbecommenta-rieerd feitenrelaas,waardoor, achterafbekeken, ikeenbeeldvanmezelf ophing.”(KVDB)

Wie isSimoneLenaerts?SimoneLenaerts (°Antwerpen, 1947)werkte als docente en is nauwbetrokkenbij de tentoonstellingen vande kunste-naar JanVanriet, haar echtgenoot. Zeorganiseerdemeerdere tentoonstellin-gen voor galerie BBL (Antwerpen)metwerk vanBreytenBreytenbach, E.L.T.Mesens, RenéMagritte,MarcelBroodthaers, PeterKlasen, OswaldoRomberg enDenis deRudder. In samen-werkingmetGerdi Esch enDeMorgen-medewerksterAgnesGoyvaerts publi-ceerde LenaertsMode in de lage landen:België.Ze vertaalde het toneelstukTeibele enhaarDemon en schreef reisverhalen voorde krantDeMorgen overHarlem (NewYork) en de Provence.Haar debuutro-manZeewater is zout, zeggen ze ver-scheen in 2008. Lenaerts ontving hier-voor deVlaamseDebuutprijs;uitzonderlijk voor een (toen) 62-jarige.“Ikweet dat ik inderdaadniet zozeervoor dewinnende debutant zelf zou kun-nenworden aanzien,maar eerder voordemoeder, die vandaagwegens omstan-dighedendehonneurswaarneemt”, zeize laconiek toen ze de prijs in ontvangstnam. In oktober 2009 kwamhaar tweederoman Spinnenverdrietuit.DeMorgen-recensentDirk Leyman loofde daarinhaar “authentieke vertelstem”

Info: simonelenaerts.be

WaaromGraz eenbezoekjewaard is

‘Jongemeisjesmet eenLederhose’

Simone Lenaerts reist tegenwoor-dig vooral als er een reden is om tereizen. ‘Met het oog op een nieuweroman, bijvoorbeeld.’ © TIM DIRVEN

Volgende week:Anna Luyten in Boekarest.