САНАЛ

Та сурах бичгийн зохиогчийн эхийн талаар дараах асуултад бодитой, бүрэн хариулж бидний ажилд дэмжлэг болно уу. Таны ирүүлсэн санал сурах бичгийн эхийг сайжруулахад чухал ач холбогдолтой байх болно.

Нэг. Ерөнхий мэдээлэл:

Овог, нэр Сургууль Мэргэжил Ажилласан жил Мэргэжлийн зэрэг Хүйс

Сурах бичгийн нэр: Анги:

Хоёр. Агуулга:

Д/д Шалгуур Сэдвийн

нэрТийм Үгүй Сайжруулах санал, зөвлөмж

1 Сэдэв бүрд сургалтын цөм хөтөлбөрийн агуулгыг бүрэн тусгасан эсэх

2 Бичвэр болон бичвэр бус мэдээлэл (бүдүүвч, зураг г.м) нь сэдвийн агуулгатай уялдсан эсэх

3 Сэдэв бүрийн агуулга нь өмнөх ангийн агуулгатай залгамж холбоо, логик дэс дараалалтай эсэх

4

Гурав. Арга зүй, даалгавар:

Д/д Шалгуур Сэдэв,

даалгаврын дугаар

Тийм Үгүй Сайжруулах санал, зөвлөмж

1 Бүлэг, сэдвийг судлах зааварчилгаа нь ойлгомжтой эсэх

2 Дасгал, даалгавар нь агуулгатай нийцэж буй эсэх

3 Ойлгомжгүй, хариу гарахгүй даалгавар, тохиолдол, дадлага ажил, сорил буй эсэх

4 Өөрийгөө үнэлэх үнэлгээний даалгаврыг тусгасан эсэх

5

Дөрөв. Хэл найруулга, зураг дизайн:

Д/д Шалгуур Сэдэв,

даалгаврын дугаар

Сайжруулах санал, зөвлөмж

1 Найруулгатай холбоотой

2 Зөв бичгийн дүрэмтэй холбоотой

3 Мэргэжлийн үг, хэллэгтэй холбоотой

4

Амжилт хүсье.

1

Ш.Чоймаа, Ө.Цэндсүрэн, Б.Батчимэг,

Н.Мөнхцэцэг, М.Мөнхзул

ҮНДЭСНИЙ БИЧИГ

YII Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн

7 дугаар ангийн сурах бичиг

Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухаан, Спортын Яамны

зөвшөөрлөөр хэвлэв

.

Улаанбаатар хот

2018 он

2

DDC ??? ??? À-???

Үндэсний бичиг YII: Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 7

дугаар ангийн сурах бичиг. /Ш.Чоймаа нар; Ред... - УБ.2018.-124х.

ТАНИХ ТЭМДЭГ

Дасгал

Нүдлэн тогтоох үг

Дүрэм, тодорхойлолт

Үгийн утгын тайлбар

Асуулт даалгавар

Энэхүү сурах бичиг нь "Монгол Улсын Зохиогчийн эрх болон түүнд

хамаарах эрхийн тухай" хуулиар хамгаалагдсан бөгөөд Боловсрол, соёл,

шинжлэх ухаан, спортын яамнаас бичгээр авсан зөвшөөрлөөс бусад

тохиолдолд цахим болон хэвлэмэл хэлбэрээр бүтнээр эсхүл хэсэгчлэн хувилах,

хэвлэх, аливаа хэлбэрээр мэдээллийн санд оруулахыг хориглоно.

Сурах бичгийн талаарх аливаа санал, хүсэлтээ textbook@mecs.gov.mn

хаягаар ирүүлнэ үү.

© Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам

ISBN 978-99929-?-???-?

Д 11

3

ӨМНӨХ АНГИД ҮЗСЭНИЙГ СЭРГЭЭН ДАВТАХ

(НЭР ҮГИЙН ТИЙН ЯЛГАЛ,ХАМААТУУЛАХЫН НӨХЦӨЛ)

Дармал, бичмэл үгсийг уншаад, хичээнгүйлэн бичээрэй. Тийн

ялгалын нөхцөлтэй үгсийг хоёр бүлэглэсний учрыг хэлээрэй.

Зүйр цэцэн үгийг уншаад хуулж бичихдээ харьяалахын тийн

ялгалын нөхцөлийг зөв дагуулаарай.

Дараах холбоо үгийн үндэсний бичгээр бичээрэй.

Бичгийн ширээ Сурагчийн дүрэм Багшийн зөвлөгөө

Бийрийн эрдэм Хичээлийн хуваарь Найзын тус

Будгийн сав Сүүлчийн хонх Хүүхдийн бүтээл

Булгийн ус Зургийн дэвтэр Хүслийн далай

(ын)

(ий

н)

(ий

н)

(ны

)

(ны

)

(ны

)

(ны

)

(ын)

(ы

н)

(ий

н)

(ий

н)

Д 1

Д 2

Тус

Д 3

- iia

oa

Coieh:

Soro

eecI b

E*

Semb

E*T dO

fosO iI

bEees

I U

a

Kimo

a O

No^ U

E*

Noi:

* D

O

Dogo& I

Modo

oa o

a

4

а. Ертөнцийн гурвыг хичээнгүйлэн бичээд, өгөх оршихын

тийн ялгалтай үгийг яаж бичдэгийг сэргээн санаарай.

б. Өгсөн үгсийг өгөх оршихын тийн ялгалаар ( ) хувилгаарай.

а. Тийн ялгалаар хувилгасан заах төлөөний үгийг уншаад,

хуулж бичээрэй. б. “тэр, тэд” гэсэн төлөөний үгсийн хувиллыг

үндэсний бичгээр хөрвүүлээрэй.

Дараах үгсийг хичээнгүй бичээд, “Бялзуухай” эхэд юуны

тухай гарахыг таамаглан ярилцаарай.

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

...

Д 4

Д 5

түүн р

үү

түүнтэ

й

түүгэ

эр

түүнээс

түүни

йг

түүнд

түүни

й

над

руу

над

тай

над

аа

р

над

аа

с

нам

ай

г

над

ад

ми

ни

й

Д 6

Хувилгах үгс:

freK& Meed

O d

O D

-o-sa D

eI

f^ T

Ge-sig-oa

B-l-b

EcO

kEda

iia f-oiile_

DO

D-o-sa

DeI

f-oinea f-oi-kt

Hed

egO B

-l-bEc

O

fide-kEa

O fem-d

a d

O D

-o-sa D

eI

De-B

--sO G

e-sig-oa B

-l-bEcO

А. Б.

А.

Б. (би)

(тэр)

5

а. Эхийг уншаад, шаазгай ихэд уурлаж хэлсэн үгийг олж,

хуулж бичээрэй. б. Эхэд байгаа төлөөний үгийг түүж бичээд

үйлдэхийн тийн ялгалын нөхцөлөөр ( ) хувилгаарай.

в. Үгийн утгын тайлбарыг бичээд, тогтоогоорой.

Эхийг дахин уншаад, асуултад хариулаарай.

(йосугар, йосу-бар)

ёсоор

Ном ёсоор болох,

ёсоор нь үйлдэр

(Намайи- намайг)

намайг дагуулах

Чима-йи- чамайг

Чамайг асуух

Д 7

Д 8

6

Доорх үгсийг өгөх оршихын тийн ялгал, хамаатуулах

нөхцөлөөр хувилгаарай.

“Бялзуухай үүр барьсан нь” үлгэрээс дараах нэр үндсийг

олоод, олон тооны дагавар залгаж бичээрэй.

а. Дараах үгсийг уншаад, олон тооны дагавраа сэргээн

санаж, цэгийн оронд дүрмийг гүйцээн дэвтэртээ бичээрэй. .

б. Тус бүрт тохирох жишээ 3-ыг нэмж бичээрэй.

Д 10

шаазгай үүр

-чууд

-чүүд

- ууд

- үүд -с

-д нар

Д 11 – – – – –

–

– – – –

– – –

– –

–

- - –

–

Д 9

7

Нөхөж бичих дүрэм:

Дараах үгсэд олон тоо, заахын тийн ялгалын нөхцөлийг зөв

дагуулан хуулж бичээрэй.

а. Олон тоо, тийн ялгал, хамаатуулах дагавартай нэр

үндсийн хувиллыг хуулж бичээд, тогтоогоорой. б. “хүүхэд,

залуус, сурагч” гэсэн үгсийн хувиллыг үндэсний бичигт хөрвүүлээрэй.

2. Үндэсний бичигт олон тооны –ууд, -үүд дагаврыг залгахдаа .... болон... –ээр төгссөн үгэнд нугуд/нүгүд ( ), ... ээс бусад дэвсгэр үсгээр төгссөн үгэнд

–уд\-үд ( ) хувилбарыг дагуулна.

1. Хүн болон ажил мэргэжлийн нэр үндсэнд ... дагаврыг, хүн амьтны хам

олныг илтгэсэн нэр үндсэнд ..., ... дагаврыг тус тус дагуулна.

Д 12

(-ууд

)(-ы

г)

(-д)

(-ыг)

(-д)

(-ыг)

(-д)

(-ыг)

(нар)

(-ыг)

(-с )

(-ыг)

(-чүүд

)(-и

йг)

(-чүүд

)(-ы

г)

(-д)

(-ыг)

(-ууд

)(-ы

г)

(-ууд

)(-ы

г)

(-үүд

)(-и

йг)

(-үүд

)(-и

йг)

(-ууд

)(-ы

г)

(-ууд

)(-ы

г)

(-үүд

)(-и

йг)

(-үүд

)(-и

йг)

(-үүд

)(-и

йг)

(-үүд

)(-и

йг)

Д 13

-ыг

-ийг

-г

з.т.я

хүүхдүүд

хүүхдүүдийнхээ

хүүхдүүддээ

хүүхдүүдээ

хүүхдүүдээсээ

хүүхдүүдээрээ

хүүхдүүдтэйгээ

хүүхдүүд рүүгээ

залуус

залуусынхаа

залуустаа

залуусаа

залуусаасаа

залуусаараа

залуустайгаа

залуус руугаа

сурагчид

сурагчдынхаа

сурагчдадаа

сурагчдаа

сурагчдаасаа

сурагчдаараа

сурагчидтайгаа

сурагчид руугаа

А.

Б.

8

Эхийг уншаад, бичмэл хэсгийг хичээнгүй бичээрэй.

Дараах амьтдын хэлсэн үгийг дээрх үлгэрээс түүж,

дэвтэртээ бичээрэй.

MogeI

Ci^

T D

eI N

eUjeleI

T

Deg

ereldobt.

DekEkEo

a S

emja

MoilikE*

SeU

eeea b

EI T

DeI

Moskureldo

a B

ijihledet

HoU%T f

ca D

egeb

t.

frb

EkEI iI

Deg

ejO Y

eBees

ege*

NikEa

He*

T f

riyea M

ogeI

DeI

Yeme*

GoyO

femidea

BI.

De:

a D

eI N

eUjeleb

E& Yeg

odeI

SeU

eeea

kEoa f

rbEkEI

Ua

foijes

:leehdO

De& T

dO K

ircO.

frkuldo

a N

is: f

rbEkEI

iI f

oijekEo

a

feI

T f

na

Д 14

Д 15

(…)

(…)

(…)

(…)

(…)

(…)

9

Үлгэрт гардаг дүрүүдийн нэрийг давхар тийн ялгалын (

) нөхцөлөөр хувилгаарай. Үлгэрлэвэл: (ах+ын+д)

Өмнөх эхийн утгад тохирох зүйр үсгийн уншаад, хуулж

бичээрэй. Онцолсон үгсийг г.т.я ( ) , хамаатуулах ( )

нөхцөлөөр хувилгаарай.

Жишээ нь.

номоосоо

дэвтрээсээ

найзаасаа

Г.тя + хам.нөхцөл, ү.т.я + хам.нөхцөл, хам.т.я + хам.нөхцөл гэсэн

бүтэцтэй нэр үгсийг үндэсний бичгээр хөрвүүлэхдээ

өгсөн нөхцөлүүдийг дагуулаарай.

найз

туулай

дэглий

сармагчин

мэлхий

эрвээхэй

тэд

амьтан

могой

нөхөд

Д 16

Д 17

J-oku-sd

eI MerkE-oa

oa J

eet.

Jirge& J

--obEleet

H-ob

iyejO f-d

leK NI

J--oi-$

B-r-og-O

iI fe-seg-ojO

f-oiile-do-kE-oa

J--oiI

DeI

NoiK* I

Den-ijO

Henilege-oa

f-o-sO

iI f-og-od

a b

E* kEmjijO B

-l-de(

f-oikEI.

Kim--oa

I J

i--sO b

E* kE-mjijO B

-l-de(

f-oikEI

Kic

O C

ide& Meg-O

kEjO K

im-oa I

B-O

bE-sO

.

bEI T

bEa

B-O

Meee-d

a

Ki-m-oa

fca

file-K-O

Mede%

T kEjO

()

( )

()

Д 18

нутгаасаа

талаасаа

гэрээсээ

айлаасаа

ахаасаа

дүүгээсээ

уургаасаа

уснаасаа

уулнаасаа

аавыгаа

ээжийгээ

сүргээ

адуугаа

бэлчээрээ

хичээлээ

багшийгаа

таныгаа

намайгаа

хүүтэйгээ

нөхөдтэйгээ

найзтайгаа

олонтойгоо

түүнтэйгээ

түмэнтэйгээ

охинтойгоо

хүүхдүүдтэйгээ

морьтойгоо

10

а.Эхийг уншаад, “үрэвслийн үед, идэхэд, бүтээгдэхүүнд,

хүнсэнд, ногоонд, зүрх судсанд” гэсэн үгсийн олж,

бичээрэй.

б. Асуултад хариулаарай.

Галигийг үндэсний бичгээр бичээрэй.

Төмүсү

Төмүсүн-дү маши йэхэ нэгүрэсү усу байидаг. Амин дэм-үн хэмжий-э чү

бусуд ногуг-а-ача баг-а. Хогулан-у хачир-ту-бан төмүсү хэрэглэхү-дү-бэн

будаг-а, талх-а зэргэ нэгүрэсү усу-бар байалиг бүтүгэгдэхүн хэрэглэбэл

йагу болху-йи бодугараи.

Амар

Д 19

Д 20

Sijiet

iie* fbE-oeK

Mege-oele& f-oied

o* bEiid

e( kE%

T.

Yekt

bE* Feg-o-l-d

e(, b

EiiehgO fid

ebE& J

ir-okEa O

S-i-kud

o-kE-s-O, S

-i-ku* iia

Dera

BirI

Med

ede-t

f-oikEI.

Sireee-sea

D-oim-o-sO

NI f-oikEK

D-o-sO

, S

iku*

Femdereeea

fide-hsekE* La

bEiid

e( b

Eii%T.

C-oee-o^

yeg-O Meg-O

BI kEd

e-t I

Bid

o-kEkdeK

a d

O S

ireeesea D

-oim-o-s-O iI

f-orog--olde(

kEdet

iI M

eded

e-t C

O

fideK

dO

femda

DeI

CO

fideh-sea

H-oii%

T femd

a f-oikEI

Kine-s-oa

O

Sireee-sea

Doim-o-sO

bt

freK& Meed

O

11

а. Доорх үгсийг уншаад тийн ялгалын нөхцөлөөр

хувилгаарай. б. Өгсөн үгсийг үндэсний бичгээр

хөрвүүлэхдээ ( ) нөхцөлийг дагуулаарай.

а. Дараах шүлгийг уншаад, кирил үгсийг үндэсний бичгээр

хөрвүүлэн, хуулж бичээрэй.

Дараах оньсогыг үндэсний бичигт хөрвүүлээд таагаарай.

Хэрүлүн-эчэ ирэгсэн Тэг дөрбэлжин бэи-э-тэи

Хэгэр-э цохур даг-а Тэгши үгэи дөрбэн тулгагури-таи

Хэрйи-э тонгшиху мих-а үгэи Субуд эрдэни нидү-тэи

Хэнгшигүү талбиху йасу үгэи. (...) Сагумал бурхан йангзу-таи. (...)

хоолондоо

ногоондоо

хүнсэндээ

тогоондоо

аягандаа

ширээндээ

сандалдаа

цүнхэндээ

дэвтэртээ

номдоо

үзэгтээ

(я

др

ахы

н)

(ал

с я

вахы

н)

(айхы

н)

(өвд

өхийн)

(өл

сө

хийн)

(өтл

өхийн)

(өсөхийн)

б. “Би” гэсэн төлөөний үгийн

хувиллыг бичээд, доор өгсөн

үгсийг хувилгаарай.

Д 21

Д 22

Д 23

Хувилгах үгс:

А. Б.

12

Ёс заншлын сэдэвт эх уншиж ойлгох, уламжлалаас суралцах

Мэдлэг

Бичих

чадвар

Урт эгшгийг тэмдэглэх ёс

Урт эгшиг бүхий нэр, үйл язгуурын онцлогийг таних

Унших

чадвар

Урт эгшиг бүхий үг, өгүүлбэр, эхийг хичээнгүй бичих

Урт эгшигтэй нэр, үйл язгуур үндсийг зөв бичих

Ёс заншлын тухай сэдэвт эх уншиж ойлгох, байгаль

орчноо хайрлан хамгаалах, нутаг усаа дээдлэх,

мэндлэх, хүндлэх, зочлох, тоглох наадах уламжлалаас

суралцах

Дармал, бичмэл тигээр бичсэн эхийг уншиж, утга

санааг ойлгож ухаарах

II

I БҮЛЭГ

13

а. Эхийг уншаад, “өөдлөх, хичээл, сургаал, аав, ээж, яриа,

дуу, тэмүүлэх, туурвих” гэсэн үгсийг олж, бичээрэй. б. Эдгээр

үгсийн урт эгшгийг үндэсний бичгээр яаж бичсэн байна вэ?

а. Дараах үгсийг уншаад, хичээнгүйлэн бичээрэй б. Хэсэг бүрийн

урт эгшгийн бичлэгийн ялгааг олж, “ЭГЭ, ЭЭ, Э” гэсэн ангилалд

онооно уу.

УРТ ЭГШГИЙН ЗҮЙ ТОГТЛЫГ МЭДЬЕ.

(тан-а, тан-ду) танаа, танд

тан-а гэдэг нь танд гэсэн үг бөгөөд бичгийн хэлний (- ) “-аа” нөхцөл нь орчин цагийн монгол хэлний өгөх оршихын тийн ялгалын

–д ( ) нөхцөл юм.

Д 1

Д 2

ЭГЭ

...

Э

...

ЭЭ

...

14

а. Загварыг ажиглаад, ЭГЭ бүтэцтэй урт эгшгийн бичлэгийн

хэлбэрийг дүгнэж хэлээрэй. б. Галигийг үндэсний бичгээр

бичээд, ЭЙЭ уртатгалтай үгсийг ялгаж тэмдэглээрэй.

Загвар:

а. Урт эгшигтэй үгсийг уншаад, кирилд хөрвүүлж бичээрэй. б. ”аа, ээ, ий” урт эгшгийг яаж тэмдэглэснийг тайлбарлаарай.

Зүйр цэцэн үгийг уншаад, урт эгшигтэй 8 үгийг олж бичээрэй.

“ЭГЭ” БҮТЭЦТЭЙ УРТ ЭГШГИЙГ БИЧИХ

аа ээ ий

Д 3

Д 4

ЭГЭ ЭЙЭ

ЭГЭ

ххЭ

ГЭ

Үндэсний бичигт урт эгшгийг тэмдэглэдэг хамгийн түгээмэл нийлэмж нь эгшиг + гийгүүлэгч+ эгшиг (ЭГЭ) юм. Хоёр эгшгийн дундах гийгүүлэгч нь ихэвчлэн

байдаг. Ийм нийлэмжийг уртатгал гэдэг. Монгол хэлний хөгжлийн

хувьслын явцад гийгүүлэгч сугаран, өнөөгийн урт эгшиг үүсчээ.

Д 5

DekEj

I.

feye)

T C

eI f

idekEa O

DekEj

I

fe f

ois

ot f

rde^ o

a

Derg

oa N

I S

eUa.

fedo

gO M

e& o

a

Nomo

eeea N

I S

eUa

feg

esI J

eet o

a

fkt

bEa

Denide(

.

Nil(

T f

one)

T

Je^

Uea

Mededet

Ne:

de& o

a S

ibEg

O

fone)

T H

ordo

a.

fodo

^ S

eUdO

Ua

Bdo

& H

orc

a

foeeeg

ea S

eUdO

Ua

А. Б.

сэдхил булийаху

тогтагун дөлүгэн

сагали саба

эрдэм-дү хичийэхү

гэр-үн ирүгэл

агула дабаг-а

ирүгэл магтагал

ман-у намаржий-а

буйан хурийаху

хири хэмжий-э

монггул эмэгэл

хичийэл жидхүл

инийэд хөр

15

а. Эхийг уншаад, асуултад хариулж бичээрэй. б. Урт эгшигтэй үгийг ялгаж бичээд, “ЭГЭ, ЭЙЭ” гэсэн уртатгалаар

нь ангилаарай. в. Галигийг үндэсний бичгээр бичнэ үү.

в. Эхээс “ойр хавийн айлууд” гэсэн холбоо үг бүхий өгүүлбэрийг олоод,

хуулж бичээрэй. Шүлгийг үндэсний бичигт хөрвүүлээд, утга санааг “Нүүдэл

хийх ёс” эхтэй холбон тайлбарлаарай.

(тэнг) тэн

Алиба йагум-а-йин хүндү, хүчүн-ү төб-и тэнг гэхү бөгэд тэмэгэн-дү

ачий-а ачиху-даган тог-а хэмжйи-э-бэр ни адали болган, ачий-йи

тэнгцэгүлжү тэнгнэдэг байин-а.

Нүүхийн өмнө нутгаа сонгох нь монгол ёс Нүүсэн хойно буйраа цэвэрлэх нь монгол ёс Хэлэхийн өмнө үгээ тунгаах нь монгол ёс Хэлсэн хойно хэзээ ч буцдаггүй нь монгол ёс.

О.Дашбалбар

Нэгүдэл-үн цаи

Нэгүжү йабуг-а айил-ун

бар-а харагдабал гэр-үн

эзэгтэи цаи-йи-бан чинан

сабалажу абагад, идэгэн-

ү-бэн дэгэжи-тэи хамту

барин, нэгүдэл-и тосун

очижу цайиладаг сайихан

уламжилал буи.

Д 6

Д 7

16

Ертөнцийн гурвыг уншаад хичээнгүйлэн бичээрэй. Урт эгшгээр

төгссөн үйл язгуурыг үндэсний бичигт хөрвүүлээрэй.

Эхийг уншаад, кирилээр өгсөн үгсийг олж, нөхөн, хуулж

бичээрэй.

а. Эхийг уншаад, галигийг үндэсний бичигт буулгаарай. б. Дөрвөн мөртийг

үндэсний бичгээр хөрвүүлээрэй.

Буу

Наа

Саа

Суу

Хаа

Нуу

Нүү

Заа

Хий

Зүү

Туу

Түү

Д 8

Д 9

Д 10

(сүү)

(хал

уун

)

(хүүхэд

)(д

ээр)

(хээр

)

(тэм

ээн

д)

(тооно

)

(баруун

) (д

оод

)

(доор)

(хол

боо

)

(дээд

)

(тооно

)

Segeree-eO

f-oikEI.

Molc--o-(

fle-soa O

NeKde& Ni-kt

Segereee-O

f-oikEI

Mol-o* frdenI

iia D

e-bku& Ni-kt

SegereeeO

f-oikEI

Moeh-g-o& Melc

ia O

NeKde& Ni-kt

Сархинаг тогону

Эртэн-ү монгголчуд-ун эдлэжү

хэрэглэжү байигсан сархинаг тогуну

ни эдүгэ-йин хадхугур тогунуту гэр-и

бодубал илэгүү бөмбүгэр. Сархинаг

тогунуту гэр йамар чу догшин салхи,

ширүгүн боруган-ду унадаг-үгэи-бэр

үлү барам хайаг-а-йи ни дэгэши

шигучихабал үйэр-үн усу дагаригад

өнггэрэхү-эчэ бусу абугад

йабучихадаг үгэи байин-а.

Гэр

Болзоор байхгүй газар

хааяа хөдөлдөг

Боржин уул ч гангар

шаазан шиг үйрдэг

Бор гэрл ганцаараа

босоо үлддэг

Ботготой цагаан ингэ

шиг тэшиж явдаг. Т.Галсан

17

а. Эхийг уншаад, “хөөрөг, дээл, суудал, буурал” гэсэн

үгсийг түүж бичээрэй. б. Галигийг үндэсний бичгээр бичээд,

хөөрөг зөрүүлэн мэндлэх ёс заншлын талаар мэдэж авсан зүйлээ

ярилцаарай.

а. Сургаалын шүлгийг уншаад өөртөө сайхан санагдсан хоёр

бадгийг хуулж бичээрэй. б. “Өглөө” гэсэн үгийн урт эгшгийн

бичлэгийг тогтоогоод, холбоо үгийг үндэсний бичгээр хөрвүүлээрэй.

Д 11

Хөөрөг (хөхүр)

Ману, хаши,

гартам-а, шили,

моду, эбэр, йасу-

бар хигсэн олан йангзу-йин

хөхүр байидаг. Мөн ширү

толугаи-таи, алтан нуух-а-

таи, мөнггүн эсэбэл заган-у

йасун халбаг-а-таи йэхэ,

думда, баг-а гар-ун хөхүр чү

гэжү буи. Монггулчуд хөхүр-

ийэн зэгүү орийажу, дэгжин

чамин хигсэн далинг-ийар

гойудаг байн-а.

Д 12

f-oiljeI H

-odo(

Bi-ri--oeK

B-l-o%

T.

f-oini* f-oi-oe-kEa f-ord

O Ne-soleeeO

uua

f-oyeeeea D

er-o-oeeea finiyem-s-oklea

HerejO

bEI

f-ocereee-sea

BiK

a O

bEa

Ni-g-o* C

ireI iI

frdenid

O B

im-B-lit

kEiiK B

-l-o%T.

F-e-de& f-oikEI

DehjiK

iia H

-obuA D

e-buleet

iie*

Fele( J

ir-o-kEa fc

a b

Ea D

-oeedolea

Herej-O

bEI

Feldea

Nera iI

MeedoeeO

D-ogelea

dO

Fehnehda

Dea

I D

e-oeKK B

-l-o%T.

frkE_ G

ere( f-oije-sK

-leehdO

S-oild

a b

E* iiea

F-odoa

Yird

-iec-O

iI K

iedo-oe-kEa

HerejO

bEI

f-oroI B

irI kE* fc

a G

ercO

bEI

.

F-oy--oa f-oeeegea

dO

DenI

HeiireleeeO

B-l-o%

-T.

f-oeedergoI

H-orm-o-sd

a feg-oji^

oa H

-odo(

iiea

F-oiedo* D

ehrI iI

Bi-ria

HerejO

bEI

.

f-oi-rl-o-kt B

i-rI frd

elea B

--scO

Гэгээн өглөө, өглөөний нар, маргааш өглөө, өнөө өглөө, бүрхэг өглөө,

өглөөний нар, өглөө нэвтрүүлэг, өглөө үдэш, өглөө эрт, өглөөний мэнд

18

а. Урт эгшигтэй үгсийг уншаад, хичээнгүйлэн бичээрэй. б. “оо,

өө” урт эгшгийн бичлэгийн хэлбэрийг галигтай нь харьцуулан

ажиглаад, үндэсний бичгээр яаж тэмдэглэж байгааг дүгнээрэй.

“Уу, үү” урт эгшигтэй үгсийг уншаад, кирил бичгээр бичнэ үү. Урт

эгшгийг яаж бичсэнийг тайлбарлаарай.

Хаалтад байгаа урт эгшигтэй үгийг үндэсний бичгээр

хөрвүүлээд, холбоо үг үүсгэн бичээрэй. б. Холбоо үгээ тийн

ялгалын нөхцөлөөр хувилгана уу.

(зэгү

лтэ

) (х

орш

ий-а

) (х

өгэ

сү)

(ши

гур

г-а)

(хөш

ий-э

)

(таш

игу

р)

(арчигу

р)

(чил

үгэ

) (ч

ил

агу

)

(хүж

үгү

ү)

(жигу

лчин)

(цө

гэн)

(ши

гүсү)

(нэгү

рэсү)

(асагу

лта

) (ту

гур

г-а)

(хугу

р)

(тогу

ну)

(ни

ругу

)

оо

өө

Тоо -тог-а Бороо -боруг-а

Хоршоо -хорший-а Товчоо - тобчий-а

Тогтоол – тогтагал Хоол - хогула

Тооно – тогуну Бололцоо - болулцаг-а

Д 14

Хөгэсү- хөөс Цөгэн – цөөн

Шитүгэн – шүтээн Хөшйи-э – хөшөө

Хөдэгэ – хөдөө Өртэгэ – өртөө

Цөгүрүм – цөөрөм Хөбэгэ - хөвөө

Д 13

Д 15

Herig

O

Ges

igoa

Hosig

O

feg

ode^

Neg

o*

Jeg

oa

bEg

orI

fogoda

DogojI

Hogo*

Silo

goa

Siro

:a

Doiro

:cI

foijo:*

kEsi:

a

Deri:

a

Doil-ku:

*

Si:

lkt

f:da

Je:

a

Ne:

de&

f:la

19

Ертөнцийн гурвыг уншаад, кирил үгсийг үндэсний

бичгээр хөрвүүлж, цэгийн оронд нөхөн хуулж бичээрэй.

а. Зүйр цэцэн үгийг уншаад, “уу” гэсэн үйл үгийн язгуурыг яаж

бичиж байгааг олж мэдээд, “ус уух ухаан” эхийг үндэсний

бичгээр бичээрэй.

б. Үндэсний бичгээр хөрвүүлээрэй. Цайлах заншил

Монголчуудын цайлах заншил өвөрмөц. Гэрийн эзэгтэй цайныхаа дээжийг хангай дэлхий бурхан шүтээндээ өргөөд, дараа нь настан буурал, өрхийн тэргүүнд барина. Ирсэн зочинд бүтэн амсартай аяганд нар зөв эргүүлэн цай хийж өгдөг. Настай хүнд аагтайвтар, залуу хүнд шингэн цайг хэт мэлтэлзсэн үүрэн биш хийж барина. Цайг заавал хоёр гараараа гардан түшиж авах бөгөөд уруул хүргэн амсаж идээний дэргэд түр тавьсхийгээд уудаг байна.

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)

Ямаа Тэмээ Унаа

Өргөө Цээж Хийд

Ирээдүй Ирмүүн Эрх чөлөө

Хараа Санаа Ухаан

Усу уугуху ухаган

Буцалугсан усу уугуху хэрэгтэи гэдэг-и хүмүн

бүхүн мэдэдэг чү хэдүи-дү уугуху буи гэдэг-ийэн

сайин ангзагарадаг үгэи. Хогула идэхү-эчэ эмүн-

э болун хогулан-у дараг-а усу-йи йэхэ хэмжий-э-

бэр уугужу болдаг үгэи ажэи. Уралдуган

тэмцэгэн-дү оруху, хурдан гүйүгсэн-ү дараг-а усу

иэхэ хэмжийэ-бэр уугубасу эрэгүл мэндү-дү магу

тула уриду-бар ама-бан усу-бар зайилху буйу

багахан дабусу-таи усу-бар аман-у-бан цанггаг-а-

йи дарусхигэд хэсэг хугуцаган-у дараг-а хантал-

а-бан усу уугужу болун-а гэжү уламжилалту

анагаху ухаган-у судур-ту тэмдэглэгсэн буи.

Д 16

Д 17

20

а. Галигийн үндэсний бичгээр бичээд, “уул усаа тахиж тайх

уламжлал” эхийн утга санаатай холбон тайлбарлаарай. б.

“Шороо” гэдэг үгийн урт эгшгийн бичлэгийг ажиглаад, тогтоогоорой.

Ертөнцийн гурвыг уншаад, эх орныхоо байгаль орчныг хамгаалахад ямар хувь нэмэр оруулж чадахаа ярилцаарай.

б.Өгсөн үгсийг ашиглан, шүлгийг үндэсний бичгээр хөрвүүлээрэй.

Цөлжсөн газар шороог мод тарьж нэг сэргээх Ширгэсэн гол нуурыг суваг татаж нэг сэргээх

Мартсан үнэнийг судалж шинжилж нэг сэргээх

Нуурын хулс зэгс найгаж байвал нэг гоё

Нутгийн хөрс шороо бүтэн байвал нэг гоё

Нуга хөндийгөөр цэцэг алаглаж байвал нэг гоё

Угула усу-бан тахин шитүхү-йин

ачи туса

Хүмүн төрүлхитэн бидэн-ү цори-йин

гагца гэр болху эхэ дэлэхэи-йи

хайиралан хамагалаху-үгэи бол

бүхүли-дү-бэн сүйирэн-э. Амин

хуби-бан хичийэхү өчүхэн үзэл-эчэ

болжу йамар хоор хөнүгэл

учирагулжу байиг-а-йи өнү-йин

байигали дэлэхэи-йин хубирал тунг

тодурхаи харагулжу байин-а.

Эйимү-дү хүмүн хүмүн-тэи-бэн

хигэд байигали-таи-бан эблэн

зохицажу, хайиралажу хамагалажу

ажу төрүхү ни нэнг чихула болжэи.

Дэлэхэй дахин-ийар-ийан нойр-ача

сэригсэн мэтү йарижу буи байигали

орчин-и хамагалаху асагудал-и

монггулчуд-ун өнү эртэн-эчэ

сэдхил-дү-бэн шинггэгэгсэн сайихан

уламжилал, бичигдэгэ-үгэи хаули-

бар-ийан зохицагулугсагар ирэжэи.

Д 18

Д 19

21

а. Эхийг уншаад урт эгшигтэй 12 үг олж, хичээнгүй бичээрэй.

б. Галигийг үндэсний бичгээр бичээрэй.

Үндэсний бичгээр хөрвүүлээрэй.

Д 20

Унага тамагалах Намур-ун думда сар-а-ду унаг-а

боргушин тэбэгэрэжү мори болху

шинжи-бэн хэдүи ни олугсан үй-

э-дү барагун таший-а-ду ни сүрүг-

үн эзэн-ү уламжилалту тамаг-а-

бан йосу төрү-тэи-бэр дарун-а.

Тамагалажу дагусугад тамаг-а-

бан хубинг-таи айираг йум уу

сагам-а-ду дүрүжү хөрүгэн-э.

Унаг-а тамагалажу дагусугад

найир хихү бөгэд эгүн-ү эмүн-э

унаг-а-бан нигэ нигэ хүмүн

барижу зогсугад адугу-бан гэгүү-

йин зэл-э-эчэ холадугулун

тугужу, алуслагулугад хойин-а-

ача ни унаг-а-бан зэргэ талбижу

уухайилан-а. Унаг-а түрүгүлүсэн

хүмүн нагадум-ду мори ни

түрүгүлэгсэн-тэи адали

бэлгэшийэжү байарлан-а. Унаг-а

тамагалаху йосун эйимү буйу.

сэрээ тамга туурай тамга саран тамга саран дэвсгэртэй тамга зоосон тамга ээрүүл тамга хүрээтэй дун тамга сартай чандмань

Тушаа

(туша, тушйи-а) тушаа

1. Морь малын хөлийг холбож

торгох оосор

2. Барилга, байшин, савын яс мод

3. Хавь орчин- энэ тушаа, үүдэн

тушаа (орчим)

4. Саад тушаа- тус болох гээд

тушаа болох

Д 21

22

Идээ ундаар зочлохтой холбоотой ёсыг уншаад урт эгшигтэй

үгийг үндэсний бичгээр хөрвүүлэн, хуулж бичээрэй.

Дараах зүйр цэцэн үгсийг уншаад, онцолсон үгийг бичлэгийг

кирилтэй нь харьцуулж, ямар ялгаа байгааг олоорой.

а. Нүүр” гэдэг үгийг үндэсний бичигт “нигур” гэж бичдэгийн

учрыг дараах эхээс уншиж ойлгоорой.

(сүүж

)

(сэрээ)

(цээр

лэн

-э)

(ид

ээ)

(зоо

г)

(эд

гээр)

(мөгө

өрс)

(өвчүү)

(сүүж

)

(дол

оох)

(буруу)

(ууд

аг)

Нэрээ бодвол хичээж яв

Нүүрээ бодвол угааж яв

Нүүрэн дээр нь ерөөж

Нүднээс далд муулах

“Нүүр” гэдэг үг эм

эгшигтэй байтал

монгол бичигт

яагаад “нигур” гэж

эр эгшигтэй бичдэг

юм бол?

(нүүр)

(ни

ур)

Д 22

Д 23

Д 24

23

а.Мэргэн далыг буурин дээр үлдээдэггүйн учрыг уншиж

ойлгоод, асуултад хариулаарай. б. Галигийг үндэсний бичгээр

бичээрэй. в.Онцолсон үгсийн урт эгшиг нь “ЭГЭ” уртатгалаас

ямар ялгаатай байна вэ?

Ерөөлийг уншаад,үндэсний бичигт буулгана уу. Далны ерөөл

Эртэ урида-йин цаг-ту Өбэр-үн мутур-ийар бэлгэдэгсэн Элэнцэ хулунца-йин үй-э-дү Шинжигэчи далу Эзэн Чинггис хаган Жирухайичи далу Өбэр-үн дөрбэн дэгүү-тэи-бэн Мэргэн далу Өсүгсөн дөрбэн хүү-тэи-бэн Ирүгэлчи далу Өрлүг йисүн жангжун-таи-бан Нагацу-йин хажагуда баридаг-үгэи далу Ару өбүр-и нигэдхэжү Насун баг-а ни хөндэдэг-үгэи далу Энггхэ Монггул-и байигулху-ду Хураи, хураи, хураи!

Тэрэбэр

залагус дэгүү

нар-таган

хандун:

“Унугсан морид

тани олан

болуг. Ухаган

санаг-а тани

сарагул болуг.

Удум-ун

улагачи тани

өнир болуг”

гэжү хэшиг

хүртэгэжэи.

Гэбэчү харуи

бүрүи-бэр

ачийалан

хөдэлхү-дэгэн

өчүгэдүр

идэгсэн далу-

йин- ийан йасу-

йи мэдэл-үгэи

гэгэжү

орхижэи.

Зоо

Д 25

Д 26

24

а. Дараах үгсийг уншаад, хичээнгүйлэн бичээрэй. б.

Давхар уртатгал хэрхэн утга ялгаж байгааг

тайлбарлаарай.

а. Эхийг уншаад, утгыг ярилцаарай. б. Эхээс давхар

уртатгалтай үгийг олж бичээрэй. в. Зүйр үгийг үндэсний

бичигт хөрвүүлнэ үү.

Даах

Дагагаху

Дагах

Дагаху

Тээх

Тэгэгэхү

Тэгэх

Тэгэхү

Хөх

Хөхэ

Хөөх

Хөгэгэхү

Нэх

Нэхэ

Нээх

Нэгэгэхү

Хов

“Дага, даа”, “тэг,

тээ”, “нэх, нээ”

гэсэн үгсийг яаж

ялгаж байна вэ?

“Дагаху, дагагаху”

г.м давхар

уртатгалаар утга

ялгадаг юм байна.

Д 27

Д 28

Зөөж буухад зүлэг сайхан

Зөвлөж хэлэлцэхэд ээж сайхан

Зөв үгэнд баясагч олон

Зөөлөн авирыг дагагч олон

25

а. Холбоо үгийг хичээнгүй бичээд, утгыг тайлбарлаарай. б.

Зүйр цэцэн үгийг үндэсний бичигт хөрвүүлээрэй.

а. Дараах үгсэд “нээх, нэхэх” гэсэн үйл үг залгаж холбоо үг

үүсгэн бичээд, утгыг ярилцаарай.

б. Шүлгийн эхний хэсгийг уншаад, “нээ” язгууртай үгсийг ялгаж

бичээрэй. в. Шүлгийн үргэлжлэлийг үндэсний бичигт хөрвүүлнэ үү.

Ho$

JoikEk:

foikt

JoikEk:

JoikEkEj

O b

EgoeeO

K& U

ea J

oikEk:

kE* U

ea J

oikEk:

No^ J

oikEk:

fec

iI T J

oikEkE:

Алс замыг хөөвөл агт морио гамна

Амь биеэ бодвол ааш зангаа зас

Өв хөөсөн хүн шунамхай

Өл хөөсөн хүн идэмхий

Нээ-

Нэгэгэ-

Нэх-

Нэхэ-

Д 29

Нэг

Нигэ

Д 30

f-K--d

a H

egel)T f-oikEI

DeI

fedel-I

.

f-oib

E* oa f-oy-oa

I Ne-kE-kE-K

f-oikEI B

&

f-oine-kE* S

-oee-o* DeI

fe-del-I

f-ois--o-t

Med

eK f-oikEI

H-o-o*

bEI

T iI

bEeeleee-sea

Kil--iye--sO

bulu-t

f-oy-oa I

NekEkEK d

O

bud

eK-O

S-oee-o* D

eI fed

e-l-I

buc

u-t Me-d

eK f-oikEI

H-o-o*

buc

u-t I

S-o*,

buli-t

I Ne-kE-kt

Бичиг сурсны ач Билэг оюун нээгдэж Битүү харанхуй саруулших Биндэрьяа эрдмийн гэгээ

Үсэг сурсны ач

Өөрийн ухааныг гийгүүлж

Үл чадахыг мэдрүүлэх

Үнэн эрдмийн түлхүүр.

Х.Пэрлээ

26

а. Ертөнцийн гурвыг хуулж бичээд, онцолсон үгс бичлэгийн

хэлбэрээрээ ямар ялгаатайг тайлбарлаарай. б. Холбоо үгийг

үндэсний бичгээр бичихдээ ямар уртатгал бичихээ бодоорой.

А. Б.

а. Эхийг уншаад, эрдэм сурах урлаг гэж юуг хэлснийг ярилцаарай.

б. “даа” гэсэн язгууртай үйл үг орсон өгүүлбэрүүдийг хуулж

бичээрэй.

Эхийг үндэсний бичгээр хөрвүүлээд, товчлох аргыг туршиж үзээрэй.

Өргөж даах

Толгой даах

Алдар нэр даах

Итгэл даах

Биеэ даах

Буян даах

Нойр даах

Өл даах

Ус даах

Тоглоом даах

Үг даах

Хүн дагах

Даган баясах

Ая дагах

Дайсныг дагах

Заншил дагах

Зарлиг дагах

Тушаал дагах

Мал дагах

Дагаж нэхэх

Даган дуурайх

Үг дагах

Д 31

Товчлол хийх арга

Бие дааж суралцахад товчлол хийх арга маш чухал. Энд товчлол чухал гэдэгт хамаг учир

байгаа юм биш харин товчлолыг яаж хийх арга барилыг олоход хамаг учир байгаа юм. Жишээ

нь: Ямар нэг зүйл уншсаны дараа дэвтрийнхээ хуудсыг хоёр хувааж, зүүн гар талд нь

асуултуудаа бичиж, баруун гар талд нь товч хариулт бичнэ

fes

ieelejO S

oro

gereI

.

fjems

ikEoa, D

e:a I

bEa

Dedo

l)T B

-lgea

Kihj

i:ldet

. D

eUmO

fer)

T b

Eri& I

buda

foUla

fejille)

T N

I f

oyo

a f

oeeeg

ea I

file:

-O

Kihj

i:ldet

foikEI

. H

eria b

EI T

Deg

eges

sea

kEbE& b

udea I

Joib

kEa M

edejO f

eBees

ea M

edelkt

DeU

mO K

ihji& f

odeg

ea Y

eBeedede(

. Y

egekug

eoa

Ji*

oa S

oro

lceeeO

dO M

edelkt N

emehdedet C

O

foikErec

ile: kE:

Medo

cilea

fjems

i: kErekdeI

. K

imoa

bE*

Deb

deeedejO b

EU) T

iI M

ede:, D

ehsio

ekE& I

Doiro

Ka dO

foijehs

ea H

eolI

foikE*

T kElb

ErI

Nikt

Do) T

bErimda

DeI

Noi:

-kt iI

Heric

egoleeO

,

Dera

Dodo

* T

fca H

emo( o

a C

ieeola

iI f

oleeO

,

Sedo

$ I

fooe(

T D

e:_ kEs

et B

-lgea

Hobuyej

O,

fjems

i%T .

Neg

edO J

e(T N

I S

oreeO

buc

it o

a

Ce(

DO f

rde^ S

oreeO

JiehkunI

foreli(

I

bEI

T D

egeg

ea kE*

DO b

Ea S

egojO S

oro

eesea

Kihji:

l-: f

er) T

bEI

T D

egeg

ejO f

oyo

a f

oeeeg

ea U

ea

Д 31

Д 31

27

а. А, Б хэсэгт буй үгсийн бичлэгийг харьцуулан уншаарай. б. Урт

эгшгийн хэлбэрийг ажиглаад, хоёр хэсэгт хувааж бичсэний

учрыг тайлбарлаарай. в. Урт эгшигтэй үгсийг хичээнгүй хуулж бичнэ үү.

Холбоо үгийг уншаад, хаалтад байгаа урт эгшигтэй үгийг

үндэсний бичигт буулгаарай. А, Б хэсэгт бичлэгийн ямар ялгаа

байна вэ?

а) “ЭЭ, ЭГЭ” нийлэмж бүхий урт эгшигтэй зүйр цэцэн үгсийг

монгол бичигт буулгаад, утгыг тайлбарлаарай. б) Үгийн утгын

тайлбарыг уншаад, монгол бичгээр бичнэ үү.

Түүх үнэн Хэрсүү туулай замын захад

Төмөр бэх Хэрсүү хүүхэд өвгөдийн захад

Хууль шударга Боохойн түрүүнд хэрээ

Үг цэцэн Борооны өмнө тоос

Ууган хүү омголон Дүү сайн ч ахад хүрэхгүй

Отгон хүү наалинхай Дөрөө урт ч газарт хүрэхгүй

А. Б.

буур-а дагуу туули муур йоотанг тэүхэ шиудан цабау

буур дуу тууль муур ёотон түүх шуудан цавуу

хэүхэд

хүүхэд

хаули

хууль

Үндэсний бичигт урт эгшгийг “ЭГШИГ + ЭГШИГ буюу (хоёр ижил эгшиг)

(хоёр өөр эгшиг)- ээр тэмдэглэх тохиолдол бий. Ихэвчлэн харь хэлнээс орчин цагийн монгол хэлэнд орж ирсэн урт эгшигтэй үгсийг нийлэмжээр

тэмдэглэдэг байна.

(боохаи)

боохой Чину-а-

йин нэр-э-йи

цэгэрлэн,

боохаи, хэгэр-

э-йин амитан

гэжү

эйэрэгүлдэг .

“ЭЭ” БҮТЭЦТЭЙ УРТ ЭГШГИЙГ БИЧИХ

А. Б.

(ноосу)

(хууд

асу)

(цоож

и)

(шии

дб

үри)

(туул

ис)

(бууд

агч

и)

(зуух-а

)

(мууту

у)

(ууга

н)

(шүүр)

(хэүргэ

) (хаул

и)

(таул

ай)

(хэүш

и)

(цаб

ау)

(эгэ

рэүл

)

(хэүхэн

)

(зауза

й)

(хаурай

)

Д 1

Д 2

Д 3

28

Улирлын өнгийг шинжих уламжлалт мэдлэгээс уншиж, “ЭЭ”

бүтэцтэй урт эгшигтэй үг бүхий өгүүлбэрүүдийг хичээнгүйлэн

бичээрэй.

Дээрх эхээс амьтдын нэрийг түүж бичээд, өгөх оршихын тийн

ялгалын нөхцөлөөр хувилгаарай.

а.

Тэмээний даллагын шүлгээс уншаад, үндэсний бичгээр хөрвүүлээрэй. б.

ЭЭ уртатгалтай үгийг олоод, тийн ялгал, хамаатуулах нөхцөлөөр (

) хувилгаарай.

Тэмээний даллагын шүлгээс

Сүрүг-и олан болгагчи Инггэ-бэн ботугулаху-дур

Сүр жибхуланг бүригдүгсэн Сүрүг сүрүг тэмэгэн-ү

Сүрэхэи йэхэ буур-а-таи Буйан хэшиг эндэ ирэтүгэ Солби бөхэ-тэи тэмэгэ-бэн Салаг-а мэтү бөхэ-тэи

Сэгүлтү иргэ-йин-ийэн Сагаху тутум арбин сүнтү

Эбчигүү-бэр тахинам. Ширагчи инггэн-ү буйан хэшиг орушитугаи.

Д 4

Д 5

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

Д 6

ичих

хошуу

Сүү

29

Оньсогыг уншаад таагаарай. “ЭГЭ, ЭЭ” нийлэмж бүхий урт

эгшигтэй үгсийг олоорой.

Эхийг уншаад, “ЭЭ” гэсэн урт эгшигтэй үг бүхий хэсгийг хичээнгүй

бичээрэй. Байгаль цаг уурын өөрчлөлтийг урьдчилан шинжих өөр

ямар арга байдгийг судалж мэдээрэй. .

Дараах ургамал, цэцэг, жимсний нэрийг үндэсний бичигт

хөрвүүлээд, зурагт оноож бичээрэй.

Таван салаа, мөөг, нохойн хошуу, цээнэ, долоогоно, гүзээлзгэнэ,

бөөрөлзгөнө, тоор

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

Д 7

Д 8

Д 9

Эрүү

30

а. Эхийг уншаад, асуултад хариулаарай. б. Эхээс “ЭГЭ”

нийлэмжтэй 4 үг, “ЭЭ” нийлэмжтэй 2 үгийг түүж бичээрэй. в.

Онцолсон үгийн урт эгшгийн бичлэгийн хэлбэр нь ЭГЭ, ЭЭ бүтцээс ямар

ялгаатайг олоорой.

Оньсогыг үндэсний бичгээр бичээрэй. Үндэсний бичигт

“Туулай” гэдэг үгийн урт эгшгийг яаж бичих вэ?

Улаган нидү-тэи

Урту чихэ-тэи

Уругул ни сэтэрхэи

Угуца ни бөгтэгэхэи ( ... )

Хола сарагул нутуг-таи

Хонггур цүнгхэр уруца-таи

Хула лагуса чихи-тэи

Хуругун чинэгэ бэи-тэи

( ... )

Тэмэгэн уругул-таи

Нохаи сабар- таи

Имаган сэгүл-тэи.

( ... )

(...)

Д 10

Д 11

Туулай, түүх г.м үгийг эртний монгол бичигт тавлай, тэвхэ хэмээн бичдэг

байсан бөгөөд эдүгээ таулаи, тэүхэ гэж хоёр өөр эгшгээр тэмдэглэдэг

болжээ.

“(дэбэл)- дээл хувцас,

(өбэр)- өөрийн бие”

гэх мэт цөөхөн үгэнд

ЭГЭ гэсэн нийлэмж нь

хоёр эгшгийн дунд

-ийн уртатгалтай

тохиолдоно.

31

а. Онцолсон үгсийг үндэсний бичигт буулгаарай. б. Эдгээр

урт эгшигтэй үгсийг үндэсний бичгээр бичихэд ямар онцлог

илэрч байгааг тайлбарлаарай.

а. Зүйр цэцэн үгийг уншаад, урт эгшгийг богиноор

тэмдэглэсэн 6 үгийг олж, з.т.я-ын нөхцөлөөр хувилгаарай.

б. Үндэсний бичгээр хөрвүүлээрэй. Унага даага, хөөрөг даалин, хусан уурга, саарал морь, цэнгэг агаар, бийр янтай, бүүвэйн дуу, үзэг харандаа, өнгөрсөн одоо, өргөн нарийн, түүдэг гал, лааны суурь, цагаан сар, баяр хөөр, үүлэн хээ, өлзий хээ

“Э” БҮТЭЦТЭЙ УРТ ЭГШГИЙГ БИЧИХ

Ург-а (уурга) Түгэмэл (түгээмэл) Химэл (хиймэл) Нарин (нарийн) Цохур (цоохор) Харанда (харандаа) Бир (бийр) Даг-а (даага)

Бүбэй (бүүвэй) Түдэг (түүдэг) Оду (одоо) Сарал (саарал) Хэ (хээ) Ца (цаа) Агар (агаар) Дахи (даахь)

Хөөр

Frku^ f-oiila

CinI

Bid

o%T.

fjI iia

JeK

-O iI

bErijO

S-o*

fe-dog-O

Me& CinI

f-oi-so%T.

fe-B iia

f-or) T

iI b

ErijO S

-o*

Deee-oa

D-o-o* T

fca

F* T.

DekuA D

-o-o* T fc

a MorI

f-bEsO

Ceiib

E& Nem-o* BleeO

iia D

emdet

.

f-oi* Ceiib

E& fdo* B

leeO iia

Demd

et.

цаа

лаа

саа

гаа

б. Дараах үгсээр холбоо

үг үүсгэн бичээд,

тогтоогоорой.

Монгол хэлний урт эгшгийн үүсэл нь үндэсний бичгийн зөв бичих ёс болон орчин цагийн монгол хэлний зөв дуудах ёс хоёрын гол ялгаа болдог. Хэлний хөгжлийн явцад ЭГЭ гэсэн нийлэмжийн гийгүүлэгч нь сугарч, хоёр эгшиг ижилсэн, уртаар дуудагдах болсон байна. Монголчууд олон зуун жил хэрэглэсэн зөв бичих дүрмээ тогтвортой баримталдаг юм .

Д 1

Д 2

Эгшиг давхарлаж бичих, богино эгшгээр бичиж уртаар дуудах хэлбэр нь уламжлалыг баримтлан бичдэг цөөн үгэнд тохиолдоно.

32

а. Эхээс урт эгшгийг богиноор тэмдэглэсэн үгийг олоод, дараах

холбоо үгийг үндэсний бичигт хөрвүүлээрэй. б. Эхэд байгаа

онцолсон үгсээр холбоо үг бүтээн хуулж бичээрэй.

уургын цээж уургын цээл уургын мод хусан уурга

уургын хуйв уургын үзүүр уургын толгой арван алд уурга

Уургын цээр ёсыг үндэсний бичигт хөрвүүлэхдээ онцолсон нэр

үгийн нөхцөлүүдийг зөв дагуулаарай.

Уурган дээгүүр алхах цээртэй

Монгол хүн адуугаа таван хошуу малын тэргүүн гэж эрхэмлэдэг

болохоор морины эдлэл хэрэглэлийг ч туйлын их хүндэтгэнэ. “Уургыг эр

биеийн минь хийморь, энх сүргийн минь даллага” хэмээн эрхэмлэж,

дээгүүр нь алхах бүү хэл сүүдэр дээгүүр нь алхахыг ч цээрлэнэ.

Эхийг хичээнгүйлэн хуулж бичээд онцолсон урт эгшигтэй үгсийг

тийн ялгалын нөхцөлөөр хувилгаарай.

Y-o^

bEii%

T.

Cid

o* iiea B

cegejO

fe-Bde(

Jeehkule) T

iI D

eiiljO C

ideb

E&

fjea d

O NI

HeyejO

f-oihdet

.

Cid

o* I b

udeK

-O J

eehku-oecO

Sild

egeea I

fe-se-g-oeeO iia

Hemd

O,

Dera

feii& oa fjea

f-oci*

kEnedejO

Cid

o* BiselejO

f-orobE&

feii& dO

f-orode(

f-oikEI.

Heria

Cid

o* Bi-selehsea

Cit

uue* iiea

NI f-oleed

a b

Euude(

. kEb

EcO

Cid

o* Bi-selejO

Ye-B

-eeO

Me& oa fri& d

O Y

e-B-eeO

dO

bEa

F-orode(

Y-o-s-oa

f-oikEI

feuu& dO

Cid

o* Bi-selejO

Д 4

Д 3

Д 5

33

Домгийг уншаад, урт эгшгийг богиноор тэмдэглэсэн үгийг ялгаж

бичээрэй. Бичмэл хэсгийг хичээнгүйлэн бичээрэй.

Эхийг уншаад, үндэсний бичигт хөрвүүлээрэй. Холбоо үгийг нүдлэн тогтоогоорой.

kEUjO b

EUde(

kEsea

foikt

BI B

-ljeI

.

fola

Cec

et D

O K

ircO C

ideeesea

kEa B

lbEc

O f

oir:

ljI f

eja kEU

morI

bE*

Jis

O iI

foljO kE%

T.

Dera

Ce(

fca H

oUsI H

oo_ f

oikEI

HoB*

Ceg

ea

DO K

ircO C

ideeesea

Dola

Je^

Jeg

o*

T b

Ea f

ole^

Jeleg

ojijO, f

ide* S

eUeeea

bEU

geo

a f

oidelo

hsea

bEU

jeI

. H

eria f

oinO

frelkEt

Jeleg

O C

egea

fola

Cec

et

feb

cO H

egea

O f

ordo

a dO

firehs

ea B

l-bEc

O f

oinO

Kiehj

O N

I K

iliyehsekE*

Seg

eoa b

ErkEsiye&

I D

ebEees

ege*

, f

oijes

:leehdO

Ceg

ea f

ola

Cec

et I

Yekt

DeI

, K

icO C

ide& D

eI N

ikEa b

Egedo

* f

* T

Doimea

bErde)

T iI

DogoljO

kEde&T S

ois

O

Д 6

Д 7

Үхүши- үгэи мөнгхэ-йин бэлгэдэлтү

цаган ула цэцэг

Монггулчуд эртэн-эчэ наши цаган ула цэцэг-и “цаган

түрүгү, ула эбэсү, гэхү мэтү олан йангзу-бар нэрэлэдэг

байигсан чу жил-үн дөрбэн уларил-ун турши нигэ лэ

өнггэ-бэр-йиэн байидаг тула үхүши-үгэи мөнгхэ-йин

бэлгэдэлтү цаган ула хэмэдэг билэ. Маши өндүр-тү

ургудаг, хүйтэн-дү тэсбүри-тэи, чигиг-тү дур-а-таи энэ

цэцэг элдэб эбэдчин-и анагаху убадис-таи гэдэг-и

хүмүс андаху үгэи. Дарулта багурагулдаг тула хөл-үн

ула-даган дэбсэхү, дэр хихү зэргэ-бэр хэрэглэдэг

байин-а.

34

а.Шүлгийг уншаад, ЭГЭ, Э бүтэцтэй урт эгшиг бүхий 4 үгийг олж бичээд, “цагаан” гэдэг үгийг бичлэгийг тогтоогоорой. б. Холбоо

үгийг үндэсний бичигт хөрвүүлээрэй.

Цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж, холбоо үг үүсгэн

дэвтэртээ бичээрэй.

а. Монгол хээ угалзны бэлгэдлийг уншаад, онцолсон үгсээс

ЭГЭ, ЭЙЭ, Э гэсэн бичлэгийн хэлбэрт тохирох жишээг

олоорой. б. Эхийг үндэсний бичигт хөрвүүлээрэй.

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

(... )

Moehg-o& oa M

inI J

eye) T

Cegea

Cegea

Cegea

, fid

e-kEjO B

-l-o%T

Fecile& C

egea

Cegea

Cegea

, fe-hK

-reI f-oire-_

oa MinI

Sec

-olI C

egea

Cegea

Cegea

, fjI

iia M

inI f-rK

-det

f-oirK-kt

Cegea

Cegea

cegea

, fc

ikEt iia

MinI J

irge-de(

Таван нүдэн хээний

бэлгэдэл

Эрт цагаас уламжлан

хүндэтгэж ирсэн таван

нүдэн хээ нь дөрвөн арвайг

нийлүүлсэн хэлбэртэй

бөгөөд арвай мэт өсөн

үржих, сайн сайхан

дэлгэрэх, дэгжин хөгжихийн

бэлгэдэлтэй ажээ.

Д 8

Д 9

Д 10

Нөхөх үгс:

гаа, хөө, хээ,

лаа, хаа, оо,

цаа

сүүн

цагаан

сэтгэл эхийн

цагаан

сүү

цагаан

сүүний

дээж

есөн

цагаан

туг цагаан

сар

орд

цагаан

өргөө

цагаан

хоолой

цагаан

шүлэг

Хөнгөн

цагаан

цагаан

хэл

цагаан

салхи

цагаан

толгой

35

а. Байгальд ээлтэй амьтны талаар уншаад, бичмэл хэсгийг хуулж

бичээрэй.

б. Эхээс “чийрэг” гэдэг үгийг олж, үндэсний бичгээр яаж бичдэгийг

мэдээд, “хүдэр чийрэг залуус, залуу чийрэг нас, эрүүл чийрэг

бие, чийрэгжүүлэх дасгал” холбоо үгийг бичээрэй.

Үгийн утгын тайлбарыг уншаад, үндэсний бичигт хөрвүүлээрэй.

Д 11

Д 12 Мөч

5,1

км

6,8

км3

,9 км

Y

o^.

f

egole_

NI C

oeeo

* f

irbu_

oa f

eyeleeeO D

o*

T D

eI f

orc

ia

C

okuI

T B

i:I f

hca C

ebci^

T N

ogoci) T

DeI

foiedo

*

f

bEs

O f

org

ome&

Dec

i*, H

eda f

es( T

Yekt

DeI

, kus

e) T

De:

a I

bEU

gelI

Ua f

lcia

SeU

oa kEmea

Nereledet

fejeI

.

f

ol-o

_ f

oido

sodea

BirI

Hemdo

rea f

ejillej

O b

EU) T

Dola

(мий)

(Ми) мий, (мигуи) мигуй

Мий гэдэг нь муурын ерөнхий нэр бөгөөд эм муурыг мигуй хэмээх

ажээ. Үүнээс гадна мигуйн нүд буюу муурын нүд гэж болрын

төрлийн шар ногоон өнгөтэй чулуу байдаг.

36

Цэгийн оронд доорх холбоо үгээс тохирохыг сонгон хуулж

бичээрэй.

Монгол тоглоом наадмын тухай уншаад, таалагдсанаа сонгон, хуулж

бичээрэй. Эдгээрийг тоглож сураарай.

Д 13

Д 14

(…..)

(…..…

..)

…..)

(…..

37

а. Үлгэрийн үйл явдлыг зургийн дагуу зөв дараалалд оруулан

уншаарай. б. Эхээс “ЭЭ, ЭГЭ” бүтэцтэй урт эгшигтэй үгсийг

түүж бичээрэй. в. “Хөдөөгийн хөх” гэж юуг хэлж байна вэ? Энэ

өгүүлбэрийг олоод хуулж бичээрэй.

Дараах цээрлэх ёсыг үндэсний бичигт хөрвүүлж бичээрэй.

Чину-а-йи цэгэрлэхүи

Монгголчуд чину-а-йин мал-ду үзэгүлхү айул-и хэжий-э-чү зөбтүгэжү байигсан үгэи атал-а-бан чину-а йэхэ аза хэйимори-таи амитан гэжү бахархажу йабудаг. Алиба хэрцэгэи баламад хүмүн амитан-и “чину-а шиг” хэмэн зүйирлэн жибэгүцэдэг. Гэхү-дү-бэн чину-а-йи тэрэ бүр нэрэлэжү цолалагад байидаг үгэи. Тэгүн-и нэр-э-йи хэлэхү-эчэ цэгэрлэжү, ”тнгри-йи нохаи, хэгэр-э-йин нохаи, хөдэгэ-йин хөхэ, модун сэгүлтү, боохаи” гэхү мэтү-бэр нэрэлэдэг ажэи.

Д 15

Д 16

CinO

T f-oikE* oa

fbE* fc

a fey-od

e( B

-l-oee-sea NI

1

3

1 2

38

Дараах зүйр цэцэн үгийг уншаад, даалгаврыг гүйцэтгээрэй.

1. Дээрх зүйр цэцэн үгсэд орсон урт эгшигтэй

үг бүхий бүлэг үгсийг олоорой.

2. Дээрх зүйр цэцэн үгсээс “ЭЭ” нийлэмж

бүхий урт эгшигтэй өгүүлбэрийг олж

хичээнгүй бичээрэй.

3. Урт эгшгийг богиноор тэмдэглэх үгийг олоорой

а) Ааруул б) Ааль в) Уул г) Аав

4. Нүүр царай гэсэн холбоо үгийг зөв бичсэн хэсэг нь аль вэ?

А. Б. В. Г.

5. “Хөөх, нээх” гэсэн үгсийг зөв бичсэн хэсгийг олоорой.

А. Б. В. Г.

6. Өгүүлбэрийг монгол бичигт хөрвүүлж бичихдээ нэрийн

хамаатуулах нөхцөл болон үйл үгийн урт эгшгийн нийлэмжийн

ялгааг анхаараарай.

Эрдэм номдоо хичээ, ээж аавдаа тусал.

Адуу малаа хураа, ажил хөдөлмөрт шамд.

Уулын чимэг мод

Улсын чимэг эрдэмтэн

Ухаант хүний үр

Сүүт гүүний унага

Агт сайтын уурга сайн

Алт сайтын авдар сайн

УРТ ЭГШГИЙН ТУХАЙ МЭДЛЭГЭЭ СОРЬЦГООЁ.