• Dossier: zorgtraject chronische nierinsufficiëntie

Campus Sint-Jan

Campus Sint-Barbara

Campus André Dumont

ww

w.z

ol.

be

Ziekenhuis

Oost-Limburg

Communicatie artsen

België-BelgiqueP.B.

3500 Hasselt 112/2726

TijdschriftToelating - Gesloten verpakking

3500 Hasselt 1 - n° 12/2726

Afgiftekantoor: 3500 Hasselt 1Toelatingsnr. P109087

oRedactie

Schiepse Bos 6

B 3600 Genk - Belgium

oT +32 (0)89 32 17 62

[email protected]

oJaargang 11 nr. 39

januari / februari / maart 2011

•Dossier: zorgtrajectchronische nierinsufficiëntie

•Orgaandonatiebijmoslims

•Bewezen:safesurgeryredtmensenlevens

Edito >

Ziekenhuis Oost-Limburg I ZOLarium2

Edito 3

Dossier 4 - 9

• Zorgtrajectchronischenierinsufficiëntie

Nieuw 10-13

• Leer-enInnovatiecentrum

Eponiemenkabinet 14-17

• VirginiaApgar(1909–1974):

vanvrouwtotacroniem

Patiëntveiligheid 18-19

• Bewezen:safesurgeryredtlevens

Indekijker 20-21

• Aconcagua2010–expeditieastma

Symposium 22-25

• SymposiumHeupenLies

• Symposiumorgaandonatie

Dissectiekamer 26-28

• Memoiresvaneenpatholoog

Billboard 29-31

Kort 3 1

• Nieuweartsen

Inhoud>

3ZOLarium I Ziekenhuis Oost-Limburg

Geachtecollega’s,bestevrienden,magikuallenmijnbestewensenoverbrengenvoorditnieuwejaar,vooruzelfenallendieudierbaarzijn.VanonzekantbelovenwijualleszinsnamensderedactieenalonzetrouweauteursweervierprachtigenummersvanonsZOLarium.

Mogelijksherinnertuzichmijneditovantweenummersgeledenwaarinikhethadoverdewerklustenarbeidsvreugdevandeovergrotemeerderheiddergeneesheren.Nuwordenwegeconfronteerdmeteenwetdiedearbeidsduurvankandi-daat-geneeshereninopleiding(naastdezevaneenaantalanderen)begrenstopeenniveaudattotnuongekendwasindedagdagelijksemedischepraktijk.Daarenbovenwordtdedagelijkseenteregistrerentijdscontrolever-plichtopeenronduitbelachelijkewijze.Dezeisimmersslechtsteorganiserendooronzeassistententotdeprikklokteveroordelen.Omnogniettesprekenvandedreigingmetinspecteursenzwarestraffen.

Niemandzalontkennendaterhierendaarwantoestandenbestonden.Ookzaliedereenheterovereenszijndatassistentennaasthetkli-niekwerkovervoldoendetijddienentebeschikkenvoorzowelstudieinhetkadervanhunopleidingalsvoorontspanningenrust.Hieraanwasechterreedsverregaandgeremedie-erddoordebestaandewetgeving.

Inveledisciplineszaldehuidigeopgelegdewerkwijze–immers‘lexdura,sedlex’–voorheelwatonge-wensteeffectenzorgen.Devoor-naamstezalontegensprekelijkdekwaliteitvandeopleidingzijn.Nureedszijnheelwatopleidingennaarzesofzevenjarengebrachtomvoldoendeervaringoptedoen.Menzalditnietonbeperktkunnenblij-venuitbreidenzondereenafradendeffectteressorteren.Hetgevolglaatzichraden:eentekortaanspe-cialisteninmeerderedomeinen.Menhoefterdegespecialiseerdepersmaaropnateslaanomtelezendatvelelandenkampenmeteentekortaangespecialiseerdegeneesherenenpogenterekruteren

viaadvertenties.Menzalgedwon-genwordenomzijnlatveellagerteleggen,eenprocesdatreedsgestartisinheelwatvanonzeziekenhui-zen.

Geziendenieuweweteenomzet-tingisvaneenEuropeserichtlijnkomenwestilaanbijdevraaginhoeverredenietaflatendetoenamevanlandendietotdeEuropeseGemeenschapbehorenvoordeoor-spronkelijkWesterselandeneenernstignadeelbeginttebetekenen.Immersinvelevandezelandenzaldecontroleendesanctioneringnietopdezelfdemanierwordenbegre-penalsdezedieonsnuwordtaan-geboden.

Maar….wettenwordennueenmaalnietgemaaktopeendrukkespoed-gevallendienstbijnachtenontijofaaneenoperatietafelwaarmenurenlangvechtvoorhetzoveelsteslachtoffervaneenongeval.

Dr.H.VandeputMedischdirecteur

2011isvanstartgegaan

Dossier >


Chronische nierziekte is

eenbeschavingsziekte

geworden die door de

obesitasepidemie en de

verouderingvande

bevolkingindeliftzit.

Zorgtraject chronische nierinsufficiëntie

ZOLarium I Ziekenhuis Oost-Limburg 5

Devoorbije15jaarisinBelgiëhetaantalpatiëntendatmoetstartenmetniervervangendebehandeling(hemodialyse,peritonealedialyseenniertransplantatie)jaarnajaarmetongeveer5%blijvenstijgen.Dialysedringtzichopwanneerdenierfunctiedooreenchronischenierziekteherleidistotminderdan10%vandenormalenierwerking.Ditbrengteenenormemaatschappelijkekostmetzichmee,omnogmaartezwijgenoverdepsychischeimpactvandezebehandelingophetlevenvandeindividuelepatiëntenzijnfamilie.

6 Ziekenhuis Oost-Limburg I ZOLarium

Chronische nierziekte wordt gedefinieerd hetzijalshethebbenvananatomopatho-logische afwijkingen in een nierbiopt en/of vanmerkersvannierbeschadiginginbloed-ofurinetestsen/ofvanafwijkingenbijmedischebeeldvorming,hetzijalseengeschatte glomerulaire filtratiesnelheid (eGFRof‘estimated’GFR,zieverder)vanminderdan60ml/min/1,73m²(minstens1maalbevestigdineentijdspannevan3maanden).

Wezienverschillendeoorzakenvaneenchronischenierziekte:erfelijkoverdraag-barenierziektenzoalspolycystischenie-ren,aangeborennierziektenzoalsvesico-ureteralerefluxziekte,verworvennierziek-ten zoals glomerulonefritis of nierfilteront-steking(aldannietinderuimerecontextvaneensysteemziekte,bijvoorbeeldlupusofdeziektevanWegener).Maardemeestvoorkomendenierziektenzijn’nefroangio-sclerose’ en diabetische nefropathie. Onder‘nefroangiosclerose’verstaanwedegeleidelijkeaantastingvandekleine(intrarenale)nierbloedvaatjes,meestaldooreencombinatievanjarenlangearteri-elehypertensie,rokenenveralgemeendvaatlijden.Diabetischenefropathieont-staatdoorbeschadigingvandenierbloed-vaatjesenvandenierfiltertjestengevolgevanjarenlangediabetesmellitus.Tegenwoordigzienwevooralnierlijdendoortype2diabetesmellitus:devormvandiabetesdiemeestalopietsoudereleeftijdbegintenverbandhoudtmetover-gewicht.

Chronischenierinsufficiëntie(eenoudereterm,tegenwoordigspreektmenveeleervanchronischenierziekte)isduseenbeschavingsziektegewordendiedoordeobesitasepidemieendoordeverouderingvandebevolkingindeliftzit.Welkper-centagevandealgemenebevolkingaaneenchronischenierziektelijdt,isechterniet goed gekend. Studies in Denemarken endeUSAschattenditop5à10%.Erisnietalleenhetrisicovanevolutienaardialyse.Wetenschappelijkonderzoekheeftverderaangetoonddathethebben

vaneenchronischenierziektenaastroken,hypercholesterolemie,arteriëlehypertensieen diabetes mellitus een onafhankelijke risicofactorisvoorhetontwikkelenvanenoverlijdenaanhart-envaatziekten.Omervoortezorgendatdemensendielijden aan een chronische nierziekte min-derhart-envaatziektenontwikkelenentragerevoluerennaardialysemoetentweevoorwaardenvervuldzijn:- eentijdigeopsporingvanchronische

nierziekte.- eenbetere-lees:multidisciplinaire-aanpak,behandelingenopvolgingvanchronische nierziekte.

ZORGTRAJECTCHRONISCHENIERINSUFFICIENTIE

Op 1 juni 2009 trad het zorgtraject chroni-schenierinsufficiëntieinwerking(ziewww.zorgtraject.be).Dit zorgtraject organiseert en coördineert deaanpak,debehandelingendeopvol-gingvaneenpatiëntmetchronischenier-ziekte,metdebedoelingomdeinstroomvannieuwepatiënteninnierfunctievervan-gendetherapieteverminderen.Hetzorgtrajectvertrektvaneensamen-werkingtussendriepartijen,namelijkpati-ent,huisartsenspecialist.Hettrajectbegintnaondertekeningvaneen‘zorgtra-jectcontract’doordezedriepartijen,enloopt gedurende 4 jaar.

VoordelenvaninclusieinhetzorgtrajectchronischenierinsufficiëntieDe consultatie bij de nefroloog en alle consultaties bij de huisarts op zijn praktijk wordenvolledigterugbetaald.Volgenshetstadiumvandeziekteheeftdepatiëntmitsvoorschriftvandehuisartsookrechtop2,3of4diëtetieksessies.Depatiëntbetaalthiervooralleenhetrem-geld.Omde5jaarheeftdepatiëntrechtopeengratisenklinischgevalideerdebloed-drukmetermitsvoorschriftvandehuis-arts.Zonder bijkomend attest kunnen ook een

aantalgeneesmiddelenvoorgeschrevenworden:ACE-inhibitorenen/ofsartanen,aldan niet in combinatie met calciumantago-nistenen/ofthiaziden,actiefvitamineD(Rocaltrol® of 1-α-Leo®),niet-calciumbe-vattendefosfaatbinders(Fosrenol®,Renagel®,Renvela®),hetcalcimimeti-cumMimpara®eneenhepatitisBvaccin.

VoorwaardenvoorinclusieinhetzorgtrajectchronischenierinsufficiëntieOminaanmerkingtekomen,moetdepatiëntvoldoenaaneenaantalvoorwaar-den.

Specifiekeinclusiecriteriazijn:- chronischenierinsufficiëntiegedefinieerd

als een berekende glomerulaire filtratie (‘estimated’GFRofeGFR)vanminderdan45ml/min/1,73m2lichaamsopper-vlakte(berekendvolgensdevereenvou-digdeMDRD-formule)eneentweedemaalbevestigdnatenminste3maan-den,

en/of- eenproteïnurievanmeerdan1gperdag,eveneenseentweedemaalbeves-tigdnatenminste3maanden,

+- ouderzijndan18jaar,- nietindialysezijnengeenniertrans-plantatieondergaanhebben,

- in staat zijn tot ambulante follow-up.

Andereinclusievoorwaardenzijn:- ondertekeningvanhetzorgtrajectcon-tract,

- GlobaalMedischDossier(GMD)bijdehuisarts die het contract ondertekent (tenlaatstebinnenhetjaarnaaanvangvanhetzorgtraject),

- jaarlijks (minstens) 2 raadplegingen bij de huisarts en 1 raadpleging bij de spe-cialist.

HetinclusiecriteriumeGFR<45ml/min/1,73m2Denormalewaardenvoordeglomerulairefiltratiesnelheidzijnvoordeman:ca.125ml/min/1,73m2,envoordevrouw:ca.

Dossier >


110ml/min/1,73m2.Vanafdeleeftijdvan30à40jaarisereenjaarlijksverliesaanglomerulairefiltratiesnelheidvan0,8ml/min/1,73m2.

Chronischenierziekteofniersufficiëntiewordtinverschillendestadiaingedeeld:- StadiumI:eGFR>90ml/min/1,73m2:

normale nierfunctie maar met anatomo-pathologische afwijkingen en/of nierbe-schadiging(volgensbloed-ofurinetestsen/ofvolgensmedischebeelvorming).

- StadiumII:eGFR>60en<90ml/min/1,73m2:nierbeschadigingmetlichtverminderdenierfunctie.

- StadiumIII:eGFR>30en<60ml/min/1,73m2:chronischenierziektemetmatigverminderdenierfunctie.

- StadiumIV:eGFR>15en<30ml/min/1,73m2:chronischenierziektemeternstigverminderdenierfunctie.

- StadiumV:eGFR<15ml/min/1,73m2:nierfalen.

De meest nauwkeurige methode om de glomerulairefiltratietemeten,isdemetingvandeklaringssnelheidvaninulineofvanderadioactievetraceriothalamaat.Beide agentia zijn ideaal om de filtratie te meten:eenuniekeverwijderinguithetlichaamviadeglomerulienafwezigheidvantubulairereabsorptieofsecretie.Omdatdezeagentiafysiologischnietinhetlichaamvoorkomen,moetenzijwelgeïnfundeerdworden,waardoordemethode in de klinische praktijk niet haal-

baar is wegens te duur en te omslachtig.Indepraktijkwordtdaaromdecreatinine-klaringbepaald.Creatinineiseenstofdie,in tegenstelling met inuline en iothala-maat,doorhetlichaam(despieren)wordtaangemaakt,eninhetplasmaineenrela-tief constante concentratie aanwezig is.Ofwel wordt de creatinineklaring gemeten metbehulpvandeklassiekeformuleUcrxV/Pcr.Hoeweldezemethodeopheteer-stegezichteenvoudiglijkt,zijnerindepraktijk heel wat problemen die de juist-heidervaninhetgedrangkunnenbren-gen.De grootste fout wordt gemaakt bij de verzamelingvandeurine,namelijkdooronvolledigeofovertijdsecollectie.Metdezemethodewordtookdewerkelij-keglomerulairefiltratieoverschatomdatcreatinine niet alleen glomerulair gefil-treerdmaarookproximaal-tubulairgese-creteerdwordt.Deproximaal-tubulairesecretieismaximaalwanneerhetserum-creatinine (bij een normale GFR bedraagt dezebijdemangemiddeld1,13mg/dlenbijdevrouw0,93mg/dl)eenwaardevan1,5tot2,5mg/dloverschrijdt.

De glomerulaire filtratie kan ook berekend wordenmetdevereenvoudigdeMDRD-formule(MDRDkomtvaneenAmerikaansestudieModificationofDietinRenalDisease).DeresultatenvandeMDRD-formulewerdengevalideerdmetGFR-metingen door iothalamaat.

VereenvoudigdeMDRD-formule:175x(serumcreatinine)-1,154x(leeftijd)-0,203 x(0,742vooreenvrouw)x(1,21voorhetzwarte ras)HetresultaatvandeMDRD-formulewordtuitgedruktinml/min/1,73m2 lichaamsop-pervlakte.

Of de creatinineklaring nu gemeten of berekendwordt,steedswordtdeserum-creatininewaardegebruikt.Hetisdanooknoodzakelijk dat de serumcreatininewaar-deaccuraatis.Hiervoorisondermeereenregelmatige calibratie en standaardisatie vandebepalingsmethodenodig.Alsbepa-

Meerenmeerpatiëntenwordengeconfronteerdmetnierfalen.


lingsmethodewordtvaakdeJafféreactiemetalkalischpicrinezuurgebruikt:doordereactie tussen creatinine en het picrine-zuur in een alkalische oplossing ontstaat eenroodcomplex.Ditiseencolorimetri-sche methode met mogelijke interferentie door niet-creatinine chromogenen. Een positieveinterferentie(metvalsverhoogdserumcreatinine) is mogelijk door 1) nitromethaan (een componente in brandstofvoormodelvliegtuigen),2)ace-to-acetaat,en3)bepaaldegeneesmidde-len(bepaaldesulfonylureasencephalos-porines).Negatieveinterferentieismoge-lijk door bilirubine.Vooralbijlageserumcreatininewaardenisdevariatiecoëfficiëntvrijgroot(totca.25%).GFR-berekeningenzijndaarommin-der precies bij hogere waarden (groter dan60ml/min/1,73m2).Anderzijds is het ook zo dat de serumcrea-tininewaardenietalleenafhankelijkisvandeendogenespiermassa,maarookvandeinnamevan(vooralwarmbereid)vlees.Zokanbijvoorbeelddeinnamevanstoofvleesdeserumcreatininewaardesig-nificantverhogenzonderdatdeGFRgedaald is.

Hetinclusiecriteriumproteïnurievanmeerdan1gramperdagWanneer de 24-uurs proteïnurie meer dan 150mgbedraagtspreektmenvanpatholo-gischeproteïnurie.Inplaatsvaneen24-uursurinecollectie(dieonvolledigofovertijdskanzijn)kanookdetotaaleiwit:creatinine-indexinurinebepaaldworden.Ineenwillekeurigurinestaalwordendanzowel de totaal eiwit- als de creatininecon-centratie in mg/dl bepaald.Totaaleiwitwordtverkozenbovenalbumi-ne omdat ook niet-albumine eiwitten (bij-voorbeeldlichteketensenhoog-moleculai-re gewichtseiwitten zoals immuunglobuli-nes)meewordengedoseerd.Hierdoorwordtdedrempelvoorinclusieinhetzorg-trajectnietonnodigverhoogd.Bovendienisde renale prognose gecorreleerd met de excretievaneiwittenmeteengrootmole-culairgewicht.Zulkeexcretiewijstimmers

op grote lekken in de glomerulaire filter en dus ook op meer uitgesproken onderliggen-de glomerulaire schade.Er is een zeer goede correlatie tussen de 24-uurs proteïnurie (uitgedrukt in g/24 uur) endeurinaireeiwit:creatinineindex,dienog toeneemt als het staal uit een collectie vanverschillendeplasbeurtenkomt.

HetzorgtrajectindepraktijkHetvoorbijeanderhalfjaar(tussen1juni2009en1december2010)hebbenwijviaonzedienstNierziektenvanhetZiekenhuisOost-Limburg376patiëntenopgenomeninhetzorgtrajectchronischenierinsufficiëntie.Tweederdenwarenpatiëntendievoordienalinfollow-upwaren.Hetresterendederdebestaatdusuit‘nieuwe’patiënten,verwe-zenvanuitdeeerstelijnspecifiekmetdevraagnaarinclusieenopvolginginditzorgtraject.119vandie376zijngerecru-teerd binnen het lokaal multidisciplinair netwerkvanderegioGenk-Opglabbeek-As(LMNApollo).Heelopvallendisdehogegemiddeldeleef-tijdvan70jaar.Eenvierdevandepatiën-teniszelfs80jaarofouder!Mogelijkver-klaart deze oude leeftijd waarom er iets meervrouwendanmannenvertegenwoor-digdzijn:52%tegenover48%.Deonderliggendenierziekteisinvolgordevanbelangrijkheid:nefroangiosclerose(31%),onduidelijkeoorzaak(23%),dia-

betischenefropathie(9%)enrenaalvaat-lijden(9%).Eenminderheidlijdtaanglo-merulonefritis(9%),obstructiefnierlijden(3%,meestaldoorprostaathypertrofie)oferfelijknierlijden(3%).Hetgaathieromeenhoog-risicopatiën-tengroepvoorcardiovasculairepathologie:88%lijdtaanhogebloeddruk,33%wordtbehandeldvoordiabetesmellitus(vooraltype2),27%heeftischemischhartlijden(13%ondergingzelfskransslagaderchirur-gieen11%eenpercutanecoronairepro-cedure),24%heeftchronischhartfalen,13%ondergingeenofanderevaatingreep(aldannietlangspercutaneweg),en8%deedvoordieneenberoerteofTIA.66%vandezepatiëntenwerdophetmomentvaninclusieinhetzorgtrajectbehandeld met zogenaamd ‘nefroprotec-tieve’RAAS-blokkers(ACE-inhibitoren,angiotensinereceptorblokkers of renine-inhibitoren).De gemiddelde nierfunctie (glomerulaire filtratiesnelheid of eGFR) op het moment vaninclusiebedroeg30ml/min/1,73m2. Ditkomtovereenmeteengemiddeldeserumcreatininewaardevan2,1mg/dl.Hetaantalpatiëntendatlouteromwillevanhet inclusiecriterium proteïnurie > 1 gram per dag werd gerecruteerd bedraagt niet meerdan15(4%).Hetgaatinditgevalomjongerepatiëntenmeteenglomerulo-nefritis.

Dossier >

InhetZOLwerdzopaseenvolledigvernieuwdedialyseafdelingingebruikgenomen.


Elfpatiëntenzijnondertusseninchroni-schehemodialysebehandelingopgenomen.Nogeenselfpatiëntenzijnaloverleden:5patiëntenaaneenhartziekte,3aaneenberoerte. Dit illustreert nogmaals dat het gaatomeenoudeencardiovasculairziekepatiëntenpopulatie.

RolvandehuisartsInhetconceptvanhetzorgtrajectisdehuisartsdespilfiguur.Hetishetideedathijaandehandvanafwijkendelaboresul-tatendenieuwepatiëntenoppiktendoor-verwijstnaardenefroloog.Hij/zijver-stuurthetdoordedriepartijen(patiënt,huisarts en nefroloog) ondertekende zorg-trajectcontract naar het ziekenfonds. Eenmaaldepatiëntinhetzorgtrajectisgeïncludeerd,motiveerthijdepatiëntvoorzelfcontrolevandebloeddruk,voorthera-pietrouwaandieetenmedicatieenvoorregelmatige medische follow-up (de finan-ciëledrempelisimmersweggevallen!).Debelangrijkstefactordiehetverloopvanzowel de chronische nierziekte als het onderliggendecardiovasculairelijdenbeïn-vloedtisdebloeddruk.Degemiddeldestreefwaardeis130/80mmHg(kwik-druk),watlagerisdanhetalgemenestreefcijfervan140/90.Alsdezestreef-waardenietbereiktwordt,danmoetdeantihypertensievemedicatieaangepastofuitgebreid worden. Tegenwoordig is het

aanbodvanantihypertensievemiddelenzouitgebreiddatmeestalweleeneffectievecombinatiekangevondenworden.Dehuisartscontroleertbovendiendeandereklassiekecardiovasculairerisicofac-toren:rookgedrag,lichaamsbeweging,gewicht,zoutbeperkingengezondevoe-ding,lipidenspiegels(LDLcholesterol<100 mg/dl) en bloedsuikercontrole bij dia-betici(HbA1c<7%).Hijzorgterookvoordatdepatiëntenjaarlijksingeëntwordentegengriepenvijfjaarlijkstegenpneumokokken.Ooktij-digevaccinatietegenhepatitisBwordtaanbevolenomdatdedoeltreffendheidvanditvaccinafneemtnaarmatedenierziekteverergert.

DeexpertisevandenefroloogDe nefroloog moet in de eerste plaats op zoekgaannaardejuisteaardvandeonderliggende chronische nierziekte. Bloed-enurinetestsaangevuldmetmedi-schebeeldvorming(echografie,CT-scan,MRangiografie)kunnenonseenheeleindop weg zetten. Een zeldzame keer kan anatomopathologischonderzoekvaneennierbiopt uitsluitsel brengen. Dit neemt niet weg dat het soms gissen is naar de juiste oorzaak (‘nefrangiosclerose’) of dat deoorzaakeenvoudigwegnietteduidenvalt.Denefroloogzalverderdegeneesmidde-lenlijst eens kritisch onder de loep nemen. Naarmatedenierfunctieafneemt,moetdedosisvansommigegeneesmiddelenver-minderdworden(RAAS-blokkers,morfine-achtigepijnstillers,antibiotica,ontste-kingsremmers…). Bepaalde medicamenten worden zelfs beter gestopt eens de nier-functieonderdedrempelvan30%zakt:ditisondermeerhetgevalvoorkalium-sparendediureticaenvoororaleantidia-beticaalsmetformineensulfonylurea.Wanneer nodig moet de behandeling uit-gebreid worden met natriumbicarbonaat (‘bak-ofmaagzout’voorcorrectievandeverzuringvanhetbloed),metfosfaatbin-ders (om in combinatie met dieetmaatre-gelendeserumfosfaatspiegelbeneden5mg/dltehouden),en/ofmetdiureticaom

de(over)vullingstoestandtecorrigeren.Voorsommigenierziekepatiëntenmetbloedarmoedekanhetnodigzijnom,nacorrectievanijzer-en/ofvitaminegebrek,eenbehandelingmeterythropoiëtinetestarten om het hemoglobine op peil te houden. Tegenwoordig zijn wij nefrologen hierinveelterughoudenderengematigdergeworden.EPOwordtpasaanbevolenbijeenhemoglobinegehaltelagerdan10,5à11g/dl,waarbijwestrevennaarwaardentussen11en12g/dl.Hetisimmersgeblekendathetnastrevenvanhogere(fysiologische)waardenkanleidentothypertensie,totberoertenenhartaanval-lenenzelfstotversneldnierfunctieverlies.

BESLUIT

Meerenmeerpatiëntenenhuisartsenzullen geconfronteerd worden met chroni-sche nierziekten. Willen we ondanks de vergrijzingendeobesitasepidemiedeinstroomindialysebeperken,dankomtheteropaandezepatiëntentijdigtedetecteren en hen de optimale zorg te bieden.Hetzorgtrajectchronischenierin-sufficiëntiebiedteenmultidisciplinairkaderomdezemultifactoriëlezorgtestroomlijnen.Ditzalvoordezepatiëntenmogelijkookleidentotmindercardiovas-culaireeventsensterfte.

Hetavondsymposium‘Zorgtrajectchroni-schenierinsufficiëntie:1jaarnadestart‘vandeWetenschappelijkeRaadvondplaatsop16december2010.Dieavondwerd ook de nieuwe nefroloog dr. John Garveyvoorgesteld(ziepag.31)enwasermogelijkheidomdenieuwedialyse-afdeling te bezoeken.

Dr.JacquesPeetersendr.LucVerresenNefrologen

Nieuw >


Naasteenopleidingscentrumvoorstudentenen

eenprofessionaliseringsomgevingvoordocenten

ishetookdeambitieomvanhetLICeeninno-

vatieterreintemaken.


Hetleer-eninnovatiecentrum

EenLeerenInnovatiecentrum(LIC)iseenverpleegafdelingwaarpatiëntenzorgenhetopleidenvanstudentenverpleeg-kunde twee centrale kernprocessen zijn. Infunctievandekwaliteitvanpatiënten-zorgendekwaliteitvandeleerprocessenisinnovatieeenbelangrijkevoorwaarde.

Hetleerprocesvandestudent,diestagedoetophetLIC,wordtoptimaalonder-steunddoordeaanwezigheidvaneenver-pleegkundig instructor enerzijds en de sta-gecoachanderzijds.Deverpleegkundiginstructor,destagecoaches,destudenten,het multidisciplinaire team en de organisa-tievandeafdelingdragenallenbijtothetcreërenvaneenkrachtigeleeromgeving,waar er een breed spectrum aan compe-tenties kunnen ontwikkeld worden. ZorgenenlerenwordengedrevendooreeninnovatiedynamiekophetLIC.Hetinnovatieproceswordtgestuurddoorwetenschappelijkonderzoek,evidencebased practice en kwaliteitsdenken.

1. DoelstellingvanhetprojectHeteerstedoelvanhetLICiseenoplei-dingsdoel.IneersteinstantiemoethetLICeenopleidingscentrumworden,eenkrach-tigeleeromgeving.Hetismogelijkvoorstudenten om de algemene en de zorgge-richtecompetenties,dievaneenbachelorindeverpleegkundewordenverwacht,teontwikkelen.

De tweede centrale doelstelling is erop gerichtomdocentenverpleegkundedich-ter naar de praktijk te brengen door ze in tezettenindepatiëntenzorg.Toekomstgericht is het belangrijk dat de docent naast zijn lesopdracht ook actief is in de klinische praktijk. Door deze praktijk-ervaringspecialiseerthijzichverderineenbepaald domein.

Naasteenopleidingscentrumvoorstuden-teneneenprofessionaliseringsomgevingvoordocentenishetookdeambitieomvanhetLICeeninnovatieterreintemaken.Deunitiseropingesteldomvernieuwings-en/of onderzoeksprojecten te ‘hosten’. De personeelsstafiseropvoorziendaterop

continue basis wetenschappelijke onder-zoeksprojecten lopen op de afdeling. De onderzoeken worden gekenmerkt door de praktijkgerichtheid,ditwilzeggendatzeveeleerfocussenopkennisvertalingdanopkennisverkenning.‘ActionResearch’iseen mogelijke methode om de effecten vandeimplementatievaneenvernieuwdemethode na te gaan.

VerschillendecomponentenvanhetLICzijn erop gericht om de kloof tussen theo-rie en praktijk te helpen dichten. OnderwijsenwerkveldvloeiensamenindedagelijksezorgorganisatieophetLIC.Docentenvanuitdehogeschoolwordenpart-timetewerkgesteldopdeafdeling,aanbevelingenvanonderzoekkrijgeneenpraktischevertalinginvooruitstrevendezorguitvoering.Studentenervarendathogeschoolenwerkveldgeentweevanelkaargescheidenwereldenzijnenver-pleegkundigenvanuithetwerkveldwordenintensief betrokken bij opleiding en onder-zoek.

2. TijdslijnvanhetprojectStap1:Voorbereiding,september2009–september2010(Conceptconsensus:con-sensusoveruitgangspunten,doelen,rollenenprocessen;Installerenstuurgroep;Communicatieintern&extern;Selectievankandidaten;Selectievanafdeling;Invullingvanverschillendefuncties/rollen)Stap2:Opstart,september2010–november2010(Operationaliseringenimplementatie;Vormingstagecoaches)Stap3:Stageperiodestudenten:novem-ber2010–februari2011Stap4:Onderzoeksfase: september 2010 –juni2011(reflectie)• Opstartreflectiegroepen• Systematischeliteratuurstudie• Studiebezoeken• multiplecaseonderzoek(ookandere

centra worden betrokken) • verfijningconceptnota• opmakenimplementatierichtlijn• resultaten(kennisontwikkeling,variabe-

len) Stap5:Disseminatie:vanafseptember2011

3.Verwachteoutcomevanhetproject

Hetverhogenvande‘clinicalcredibility’vandocenten(o.m.didactischeenklini-scheskills)en‘fitforpractice’vanstuden-ten(o.m.verantwoordelijkheidnemenenzorgorganiseren)zijndevariabelenwaar-op het primaire effect kan worden afge-meten.

Eenanderbelangrijkevaluatiecriterium(kwalitatief) is de mate waarin de afdeling kenmerkenvertoontvaneenkrachtigeleeromgeving.

Dematevansuccesvanhetprojectkanookwordengeëvalueerdopniveauvandezorg.Procesvariabelendiehierbijkunnenwordengeëvalueerdzijndekwaliteitvanzorgendepersoonsgerichtheidvandeverpleegkundigen.Ookdezewordenindekwalitatieveevaluatieopgenomen.

4.Meerwaardevoordepatiënt,ZOL,KHLimenalsinnovatievoordezorgsector

DepatiëntDeafdelingwaarinhetLICvormkrijgtiseenafdelingvoorpatiëntenzorginhetzie-kenhuis. Dit wil zeggen dat alle zorg- en behandelingsprocessen op een reguliere maniermoetenverlopen.Detoegevoegdeactiviteitinfunctievanhetleerprocesvande studenten mag op geen enkele manier dekwaliteitvandepatiëntenzorginhetgedrang brengen. Dit is een absolute voorwaarde.

DezorgdiewordtgebodenophetLICstaatmodelvooreenhedendaagsekwali-tatievepatiëntenzorg.Zemoetdanookgeïnspireerdwordenoprecentetheorieënenvisievorminghieromtrent.Verpleegkundigezorgvertrektvanuitdenodenenbehoeftenvandepatiëntendezewordtmaximaalbetrokkeninhetzorgproces.Deverpleegkundigepresen-teertzichaandepatiëntalseen‘skilledcompanion’(Claessens,&DierckxdeCasterlé,2003).Interventieenpresentiegaan hierbij hand in hand (Baart & Grypdonck,2008).Deonstuitbareevolutie


Nieuw >

binnendeverpleegkundenaarhoogtech-nologische zorg in combinatie met het tekortaangekwalificeerdeverpleegkundemagnietleidentoteenverwaarlozingvandezorgrelatie.Hetiseengedeeldeverant-woordelijkheidvandeverpleegkundigeopleidingendeverpleegkundigepraktijkom de relationele zorg effectief als de ‘corebusiness’vandeverpleegkundigetegaanpromoten.Eendoorgedreveninte-gratievanzorgenlerenkanhiertoebij-dragen(Scott,2008).

De student Eenkrachtigeleeromgevingiseenomge-vingwaarinsprakeisvanvolwaardigheidinleeractiviteiten,waarineenevenwichtistussenhetformeleleren,hetactielerenenhetervaringslerenenwaaringetrachtwordt studenten geleidelijk aan steeds beter in staat te stellen het leren zelfstan-digvormtegeven(Simons,2009).Eenkrachtigeleeromgevinggaatuitvaneensociaal-constuctivistischevisieopleren(SegersenDochy,1999).

Eenkrachtigeleeromgevingwordtboven-diengekenmerktdooreengoedeverhou-dingtussenruimtevoorzelfstandigheidensturingvanbuitenaf,afhankelijkvandemotivatieencompetentiesvandestudent.Wanneererwordtgeïnvesteerdindeleer-

vaardighedenvandestudentzelf(‘lerenleren’)kanhetevenwichtverschuiveninderichtingvanzelfsturing.Belangrijkhier-bijisdatdeverschillendevormenvanlerenzoalsactielerenenervaringslerenaanbodkomen.Hetspreektvoorzichdathierbij coaching en begeleiding erg belangrijkzijn:feedback,reflectie,mode-ling,…Eenkrachtigeleeromgevingont-wikkeltsystematischhetbesefvaneigenbekwaamheid(zelfvertrouwen)enhoudtrekeningmetdeindividueleverschillenquamogelijkheden,behoeftenenmotiva-ties bij studenten.

HetLICgaatuitvaneenbegeleidingvande student in een één op één relatie. Hierdoorwordthetcreërenvaneenleer-relatie gefaciliteerd. Studenten worden ingeschakeld in de dienstroosters analoog metdeafdelingsverpleegkundigen.Desta-geplanning maakt studenten inzetbaar 7 dagen per week en in alle shiften. De stu-denten worden tijdens hun stage betrok-kenbijalleaspectenvandeafdelingsorga-nisatie.Zekrijgeneenvolwaardigeplaatsbinnen het team.

InnovatievoordezorgsectorZorgenenlerengaanophetLICsterkuitvaneeninnovatiedynamiek.Naasteenpositief leerklimaat is er op de afdeling

ooksprakevaneenomgevingdieaanzet-tengeefttotvooruitgangenontwikkelingenditzowelvandezorgprocessenalsvande leerprocessen.

Hetinnoverendekaraktervandeunitwordt concreet gemaakt door het facilite-renvanevidencebasedpracticeendevoortdurendebetrokkenheidbijonder-zoeks- en kwaliteitsprojecten.

HetLICiskoploperinhetimplementerenvanEvidenceBasedpraktijken.Doordeaanwezigheidvandeclinicalinstructor(docent met Clinical Nurse Specialist pro-fiel en rol) en de research instructor is er sprakevaneenwetenschappelijkecultuuropdeafdeling.Eenbelangrijkerolvandeze docenten is de wetenschappelijke standaardeni.v.m.deverpleegkundigepraktijkrelevantvoordezorgeenheidoptevolgenendezebeschikbaartemakenvoorhetverpleegkundigteamopdeafde-ling en de aanwezige studenten.

Op de unit wordt ook intensief weten-schappelijk onderzoek gedaan. Verschillendeonderzoeksprojectenzijningebed in de dagelijkse werking. Alle betrokkenen participeren aan het onder-zoek:verpleegkundigen,patiënten,stu-denten,…

5.Zijnergelijkaardigevoorbeeldenofisdituniek?

VanuitdeAssociatieKULeuvenheeftdeKHLimeenOnderwijsOntwikkelingsFonds(OOF)projectgeschrevenvoordeontwik-keling,implementatieenevaluatievan‘leerenzorg-centra’.Aanditproject,dat1september2010vanstartisgegaan,parti-ciperen6hogescholen,KATHORoeselare,KATHOKortrijk,KHLeuven,LessiusMechelen,KAHOSt.LievenenKHLim.Elkehogeschoolgaateensamenwerkingsver-banden aan met een zorginstellingen om zo een ‘leer en zorgcentrum’ te implemen-teren op een afdeling. Deze ‘leer en zorg-centra’zullenaandehandvan‘Actionresearch’wordengeëvalueerdomzetransfereerbaar te maken naar nadere hogescholen en zorginstellingen. Samengevat:• Limburg:KHLim-ZiekenhuisOostLimburg,Genk

• VlaamsBrabant:KHLeuven-UZGasthuisberg,Leuven

• Antwerpen:KHM-AZSt.Maarten,Mechelen

• OostVlaanderen:KaHoSt.Lieven-AZNikolaas,St.Niklaas

• WestVlaanderen:KATHO–HeiligHart,Roeselare–Menen

• WestVlaanderen:KATHO–WZCpsy-chogeriatrie Kortrijk

6.Hoeveelpersonenzijnerbetrokken?

Indepilootfasevanhetprojectworden6leer-eninnovatiecentraopgestart.Hetaantal studenten dat stage loopt tijdens depilootfaseopeenLICzalomenbijde30 studenten bedragen. Achttien docenten professionaliserenzichviatewerkstellingopofviabetrokkenheidbijeenLIC.Belangrijkomtevermeldenisdatopelkecentrumookgemiddeld20zorgverleners/professionals betrokken zijn. Zij krijgen de gelegenheid zich te professionaliseren en te specialiseren.

Ineenopvolgfasewordthetconceptgetransfereerd naar andere settings. Telkens worden meer en meer (kandidaat)zorgverlenersbetrokken.


Jo GommersVerpleegkundig-paramedisch directeur

Wie is wie?JoGommers:Verpleegkundige-enparamedischdirecteur,Ziekenhuis Oost Limburg

AndySwennen:ProjectleiderLIC,Begeleidingsverpleegkundige,Ziekenhuis Oost Limburg

FriedaCorstjens:VerpleegkundigInstructorOnderzoekLIC,Onderzoeksmedewerker,KatholiekeHogeschoolLimburg

KimSmeets:VerpleegkundigInstructorPraktijkopleidingLIC,Verpleegkundige,ZiekenhuisOostLimburg

Eponiemenkabinet >

Er bestaat een boutade die stelt dat elke babydieineenziekenhuisgeborenwordtheteerstdoordeogenvanVirginiaApgargezien wordt. Deze op het eerste gezicht watvreemdeuitspraakklopt.Vanzodraeenbabyhetlevenslichtziet,wordthij/zijopdeAPGARSCOREgetest.Eenvroed-vrouwofdokterkijkennaardehuidskleur,deademhaling,hethartritme,despierto-nusendereflexen.Hetzijndevijfpara-metersdieVirginiaApgarooitbedachtheeftomdelevensconditievaneenpas-geboren kind in te schatten. De score gaat

van0(levenloos)tot10(sprankelendgezond).Sindsdeintroductiein1953wordt de Apgar score wereldwijd toege-pastenheeftduizendenlevensgered.DebijdragevandokterVirginiaApgaraandegeneeskundereiktechterverderdanhaarberoemde score.

ApgardebuutVirginiawerdop7juni1909inWestfield(NewJersey,Amerika)geborenalsdejongstevandriekinderen.Haarvaderwasverzekeringsmakelaarenhadtalrijkehob-

by’s.Alsamateurastronomieknutseldehijeen sterrenkijker ineen. Als pionier radio-amateurexperimenteerdehijmetelektro-magnetischegolven.Alsgetalenteerdmusicus speelde hij allerlei instrumenten engafzijnkinderenprivéles.EenappelvaltmeestalnietvervandeboomzodatVirginiaopschooluitblonkinzowatalles.Nietenkelindetheoretischevakkenmaarook in allerlei sporten. Ze trad ook op in toneelstukjes,speeldevioolinhetschool-orkest en werkte mee aan het school-krantje.Ooitvroegeenlerareszichaf:‘...frankly,howdoesshedoit?’Hetenigewatzenietkon,althansvolgensjaloersekwatongen,waskoken.

ApgarchirurgIn1929schreefVirginiazichinaande‘ColumbiaUniversityCollegeofPhysicians&Surgeons’teNewYork.Inhetzelfdejaarsloeg in Wallstreet de grote beurscrash toe die Amerika jarenlang zou onderdompelen in een zware economische crisis. Om haar studiestebekostigen,verzonzeallerleiklusjes.Ondermeerhetvangenvankattenomerinhetlabofysiologieproevenoptedoen.Maardatvolstondniet.Zemoestgeldlenen.In1933studeerdezeafalsM.D.enbehaaldedevierdeplaatsopeentotaalvan90studenten.Eenmooiresul-taat maar ondertussen zat ze met een schuldenbergvan4000$.Virginiawerdaangenomen als resident in het chirur-gischteamvanhetColumbiaPresbyterianHospitalwaarvanAllenWhipple(demanvandebekendepancreasoperatie)dienst-hoofdwas.Ondankshaarvingervaardig-heid en anatomische kennis raadde Whipple haar een loopbaan als chirurg af. Hijhadreedsenkelevrouwelijkechirurgenopgeleid die het niet gemaakt hadden. ZelfsvoormannenwashetinNewYorkbijzonder moeilijk om een chirurgenprak-tijk op te starten. Daarom gaf hij haar de raad zich in de anesthesie te bekwamen. Als geen ander wist Whipple dat het suc-cesvaneenoperatienietenkelafhangtvandevaardigheidvaneenchirurg.Ookeen bekwaam anesthesist draagt daaraan bijinzoverrehijdeparametersvanhart-

VirginiaApgar(1909–1974)Vanvrouwtotacroniem


slag,bloeddrukenademhalingnauwlet-tendinhetooghoudt.Maareenanesthe-sist,dietitelwaardig,bestondtoenniet.Deverdovingvanpatiëntenlagindehan-denvanverpleegstersdiedaartoenietopgeleidwaren.IndietijdbestonderinNY zelfs geen enkele opleiding anesthesie. NarijpberaadstemdeVirginiatoeomditonontgonnenterreinteverkennen.Zekernadat Whipple haar op het hart gedrukt haddatzij‘theenergy,intelligence,andability’had‘neededtomakesignificantcontributions in this area.’

ApgarstaartbeenNarondvraagbleekerinAmerikaslechtséén opleidingscentrum anesthesie te bestaan.HetwasditvanDr.RalphWaters’DepartmentofAnesthesiaaandeuniversi-teitvanWisconsin-Madison.Virginiatrokernaar toe en studeerde er 6 maanden. Bij haar terugkeer werd ze benoemd als hoofd(eneniglid)vanhetdepartementanesthesieaanhetColumbiaPresbyterianHospital.Collega’sanesthesistenvondzeniet en dat had zo zijn redenen. Anesthesisten werden door chirurgen niet alsgelijkenaanzienenhetloonwasnave-nantlaag.OmdatVirginiaApgarniemandvondstarttezeinseptember1938eenopleidinganesthesievoorstudenten.Een


Eponiemenkabinet >

tekstboek anesthesie was er niet maar samenmetdehoofdverpleegsterAnnePenlandsteldezeereensamen:‘NotesonAnesthesia’.Virginiaontpoptezichalseenboeiend lesgeefster en maakte indruk op haar studenten. Zo had ze niet de minste scrupules om eender welk lichaamsdeel bij naamtenoemen,ookallaghetinderegioclitoris-schaamlip-anus.Voorhaarlessen spinale anesthesie gebruikte ze naast een oud skelet ook haar eigen staartbeen als referentiepunt. Dit rudimen-tair aanhangsel stond bij haar wat in een ongewonehoekzodatditeenextramoei-lijkheidopleverde.Eenanderbelangrijkonderdeel in de opleiding anesthesie was dereanimatie.Virginialeerdedieeerste-hulp-bij-ongevallentoepassen,zowelbin-nenalsbuitenhetziekenhuis.Inhaarhandtas had ze steeds een zakmes bij (vooreendringendetracheotomie)enookeenendotrachealetubeeneenlaryngo-scoop.Methaar‘energy,intelligence,andability’-zoalsWhipplehetooitprofetischgezienhad-stampteVirginiaApgarin1949eenvolwaardigedienstanesthesieuitdegrond.Zewerddeeerstevrouwelij-ke fulltime professor aan de Columbia UniversityNY.

ApgarscoreHetwasindiefunctiedatzehaargrootstebijdrage aan de medische wetenschap zou leveren.Uithaarervaringenindebeval-lingskamer had ze geleerd dat de eerste momenten na de geboorte uiterst belang-rijkzijnvoordebaby.Ineentijdwaardeanesthesienogtrickywasconcentreerdende dokters zich tijdens het baringsproces vooralophetwelzijnvandevrouwenkeken minder om naar de pasgeborene. Enalseenartsofvroedvrouwhettochdeden ontbrak het hen aan een gestan-daardiseerdprotocolomdelevensvatbaar-heidvaneenbabynauwkeuriginteschat-ten.Zostiervenenvelen.Statistiekenuitdie tijd leerden dat de sterfte bij moeder en kind hoger lag in Amerika dan in Europa.Tussen1930en1950verbeterdede situatie geleidelijk maar de kindersterf-teindeeerste24uurnadegeboortever-anderde nauwelijks. Om daar iets aan te doenkwamVirginiaApgarophetideegewoon dezelfde standaard parameters

toe te passen die een anesthesist in het oog houdt tijdens een chirurgische ingreep:1/hartritme,2/ademhaling,3/spierspanning,4/reflexenen5/huidkleur.ZoontstonddeApgarScore.Elkvande5aandachtspuntenkreegeenevaluatievan0tot2.‘0’betekende‘afwezig’,‘1’bete-kende ‘kwakkel’ en ‘2’ was ‘optimaal’. Een scorevan10wasdebestmogelijke.DriejaarlangpasteVirginiaApgarhaar5-puntenscoretoebijduizendenbevallin-gen en zag dat het een bijzonder bruikba-retestwasomdelevensvatbaarheidvaneenpasgeboreneinteschatten.In1952presenteerde ze die test op een weten-schappelijk congres en publiceerde de resultatenin1953.Vandanafaanver-spreiddedeApgarscorezichoverallesta-tenvanAmerika.Eenjaarlatervonddieook weerklank in Europa

ApgaracroniemIn1961ontvingVirginiaApgareenbriefvaneenzekeredr.JosephButterfield,pro-fessoraandeColoradoUniversiteitteDenver.NahaarpublicatiehadzealveellovendepostontvangenmaardebriefvanButterfieldbevatteietsinteressant.Éénvanzijnassistentenwasophetideegeko-mende5lettersvanAPGARmnemotech-nischteverbindenmetde5aandachts-punten.

A- Appearance (huidkleur)P- Pulse (pols- en hartritme)G-Grimace(reflexenopstimuli)A-Activity(spiertonusenbeweging)R- Respiration (ademhaling)

VirginiaApgarvondheteengeweldigideeen adopteerde het acroniem onmiddellijk. Hetenigewatzedaarbijoverhethoofdzagwasdatditvijf-letter-woordweleenseenlevenopzichzoukunnenleiden.Enzoishetgeschied.Vandaagweethaastnie-mand meer dat achter de APGAR-score een vrouwschuilt.Eenvrouwdieaanvankelijktezachtbevondenwerdvoorhetberoepvanchirurg.Eenvrouwdiealsanesthesistvoormindervolaanzienwerddaneenchi-rurgennavenantminderbetaaldwerd.Maareenvrouwdiezichmethaarinne-mende persoonlijkheid en ruimhartigheid overaldoorheensloegenuiteindelijkhaarplaatsveroverdeinhetParnassusvandegeneeskunde.NadeintroductievanhaarscoredeedVirginiaApgarverderwetenschappelijkonderzoek. Ondermeer naar acidose en anderestoornisseninhetzuur-baseeven-wicht bij pasgeborenen. Zoals het een fun-damenteelwetenschapperpast,steldezedaarbijaltijdhaareigenbevindingenenresultateninvraag.Ookdeverdovingsmid-delen die ze routinematig gebruikte. Zo

Dr.Apgar’sadviesaanjongemoeders:‘Begoodtoyourbabybeforeitisborn.’


Dr.JohanVanRobays Anatomopatholoog

kwamzeopeendagtotdeverbijsterendevaststellingdathetgasdatzealjarentoe-diende,cyclopropaan,eennegatiefeffecthad op de Apgar-score. Onmiddellijk stopte zeermee,maarnietzondereendiepezucht:“Theregoesmyfavouritegas”.

MasterofPublicHealthIn1958lasteVirginiaeensabbatjaarin.Deaanleiding om haar 20-jarige carrière als praktiserend anesthesist te onderbreken wastweevoudig.Enerzijdswouzeeencur-susstatistiekvolgenomhaarscoringssys-teemintabellenuittezetten.IetswaarhetMinisterievanWelzijnszorgomgevraagdhad. Anderzijds was ze door de ‘National FoundationforInfantileParalysis’(opge-richt om polio uit de USA te helpen) gevraagdomdirecteurtewordenvaneennieuweafdeling:de‘DivisionofCongenitalMalformations’.Datsprakhaaronmiddellijkaan.Vooralomdatzetijdenshaarlangeloopbaanveelwandrochtelijkeafwijkingengezienhad.Hetzouhaardetijdgevenomdeoorzakenervanteonderzoeken.EenvandeoorzakenhadzichonlangsinEuropa op dramatische wijze gemanifes-teerd.Vrouwendietijdensdezwanger-schap Thalidomide genomen hadden tegen misselijkheid en ochtendbraken baarden baby’smetstompjesvanarmenenbenen.Phocomelia. Een gruwel. Gelukkig was die

tranquillizer in Amerika nog niet te koop wegens niet goedgekeurd door de Food andDrugAdministration.Maaruitdienear-misservaringleerdeVirginiadathetoppas-sen geblazen was met eender welk medica-ment tijdens de zwangerschap. En ook tij-densdebevalling.Zoalszetrouwenszelfervarenhadmethaarlievelings-anestheti-cumcyclopropaan.

ApgarboekHaarlevenslangezorgomhetwelzijnvandezwangerevrouwenhetpasgeborenkindresulteerdeineenboek:‘IsMyBabyAll Right?’Daaringafzeeenoverzichtvandebevruchting,dezwangerschap,degeboorteenalleswatdaarbijverkeerdkanlopen en waarom. Ze schreef het samen meteenmedischejournaliste,JoanBeck,enillustreerdehetmet25casussenuithaareigenpraktijk.Hetwerdeenbestsel-ler.InhaarfunctiealsMasterofPublicHealthwerdze,gezienhaarjarenlangeervaring,eenwelkomegastopmenigcon-gresoflezing.Methaarwelluidendestemenwoordenvloedwerdzeeengoedeambassadeurvoorhetwervenvanfond-senvoordeNationalFoundation.Naelkelezing stroomden de dollars binnen.HaarlevenlangvolgdeVirginiaApgarookde meest recente wetenschappelijke ont-wikkelingenopdevoet.Vanzodrade

genetica haar intrede deed in de medische wereld was ze er als de kippen bij. Ze las erallesoverenwerdin1973aangesteldalslesgever‘MedicalGenetics’aandeJohnsHopkinsSchoolofPublicHealth.

Apgarhobby’sOndankshaarvelewetenschappelijketakennamVirginiatijdvoorontspanning.Netzoalshaarvadereenduizendpootgeweestwasexcelleerdezeintalvannevenactiviteiten.Zeverzameldepostze-gelsenzouerzelfmeteenvan20dollar-cent bedacht worden. Ze tuinierde graag en kweekte een Apgar orchidee. Daarnaast speelde ze golf en ging ook geregeldvissen.Daarvoortrokzenaardemeestexotischeplaatsenzoalsdezalmri-viereninSchotlandenhetGreatBarrierReef.Toendeeersteamateurvliegtuigenmet propeller het luchtruim in schoten namzevlieglessenmetdebedoelingooiteens kamikaze onder de George Washingtonbrugtevliegen.Maarhaargrootstehobbybleefdemuziek.Alvanjongsafaanspeeldezevioolenbleefdithaarhelelevendoen.Opeenbepaaldmoment fiedelde ze zelfs in 3 orkesten tegelijk,waarvaneréénmetdestudenti-kozenaam:‘TheCatgutAcousticalSociety’.Enomhaarvingervaardigheidnog eens op wat anders te testen bouwde zein1956,samenmeteennetbevallenmoeder,CarleenHutchings,tweeviolen,eenaltviooleneencello.

ApgareindeNaeenprogressieveleverkwaalstierfVirginiaApgarop7augustus1974opdeleeftijdvan65jaar.ZeoverleedinhetColumbiaPresbyterianMedicalCenterwaarze twintig jaar lang gewerkt had en les gegeven.Eenmanofkinderenlietzenietna.Weltallozeartikelsophetdomeinvande neonatologie en de teratologie. Inbegrependeveleoverhaarondertussenwereldberoemd geworden Apgar score.

VirginiaApgarspeeldeuitmuntendvioolenbouwdeerookenkele.

Bewezen:safesurgeryredtlevensVolgenseenpilootstudievandeWorldHealthOrganisation(WHO)in2008-2009kaneeneffectieveimplementatievaneenChecklistforSafeSurgeryhetaantaldodenjaarlijksmeteenhalfmiljoenver-minderen.Nieuwestudiesbevestigen:hetgebruikvanchecklistsvermindertdechirurgische mortaliteit en morbiditeit aanzienlijk. De onderzoekers dr. Lars HalbergenJensHoelgaardvanhetHospitalSouthinNaestved,Denemarken,warenop23novembertegastinhetZOL.Zijverbeterdendepost-operatievemortaliteitinhunziekenhuismet35%.

HetHospitalSouthinNaestvediseenmiddelgroot ziekenhuis waar jaarlijks 7.000 chirurgische ingrepen - zowel acute alsgeplande-uitgevoerdworden.Omdatergeenalgemeenaanvaardeveiligheids-standaardenvoorelkepatiënttoegepastwerden bij chirurgische procedures namen ze de proef op de som en beslisten artsen enmanagementomdechecklistvandeWHOteimplementeren.In2009/2010voerdenzeeenstudieuitwaarbijintotaal2.715patiëntenopgevolgdwerdenvóórennadeimplementatievandechecklist.

Waarom zijn jullie met de studie gestart?Dr.LarsHalberg,anesthesist:“HetHospitalSouthwaséénvandedriepiloo-tziekenhuizendiedeDeenseoverheidvroegomeenstudieinverbandmetdeimplementatievandeWHO-checklistuittevoeren.Wevondenheteenerggoedidee.Vergelijk:tweevliegtuigen.Opeenvliegtuigzijnergeensafety-checksvooropstijgenenlanden,terwijldezevoorhetanderewelbestaan.Ikweetvoorwelkvliegtuigikzoukiezen.”

Patiëntveiligheid>

“Nietdatdemenseninhetoperatiekwar-tier (OK) hun werk niet goed deden. Iedereendoetzijnbestmaarwatjedoet,hangtvaakafvandesituatie,decom-plexiteit,debetrokkenheid,je-haastenz…EenOKiseenergcomplexeomgevingwaarveelverschillendemensensamen-werken:chirurgen,anesthesisten,ver-pleegkundigen,zorgverlenersinopleiding,mensendieinstaanvoordelogistiek,detechniek…Ookditiseenpotentieelrisico.”

HoereageerdendebetrokkeneninhetOKop jullie project?JensHoelgaard,OK-verantwoordelijkekwaliteitenpatiëntveiligheid:“Meterggemengdegevoelens.Sommigegroepenofpersonenwarentevredenmetonspro-jectenhaddenhogeverwachtingen.Inhet begin waren mensen ook nieuwsgie-rig:hebbenwedezechecklistwelnodig?Er was ook een groep chirurgen die erg kritisch was toen we zegden dat we de post-operatievedoodeninfectieswildenmeten.Zetradenmetonsindebatenver-zetten zich erg tegen de metingen. We moestenhenovertuigendatweditnietdeden om hen of het ziekenhuis te scha-denmaaromheteffectvandeimplemen-tatietezien.Weverteldendatwever-wachttendatdecijferszoudenverbeteren.Of dat echt zou lukken wisten we toen nogniet.”

Welke zijn belangrijke succesfactoren?JensHoelgaard:“Sterkleiderschapeneen goede bedrijfscultuur zijn noodzakelijk om een dergelijk project te doen slagen. Wat het bij ons iets makkelijker maakt dan inBelgiëisdatartsenindienstverbandwerken en sowieso moeten meewerken.

Daarnaast zijn een sterk team en goede argumentenbelangrijkevoorwaarden.”

Julliekondenvaststellendatdecijfersver-beterdengedurendedeimplementatievanhet project. Konden jullie zo ook de scep-ticiovertuigen?Dr.LarsHalberg:“Wehebbenmetingengedaanvoorennadeimplementatievande chirurgische checklist. Bleek dat we eendalingvan35percentinmortaliteitkondenvaststellendertigdagenpostope-ratief. Per jaar betekent dit bij ons dat er tachtigtothonderdpatiëntenminderster-vennaeenchirurgischeingreep.Maardecritici geloofden ons niet. Er is een jaar tussen beide metingen en daarom zouden depatiëntenanderszijn,detechniekenverbeterd,depathologieënminderzwaar…JensHoelgaard:“Alsantwoordhierophebben we onderzocht of er inderdaad eenverschilistussendetweepatiënten-groepen:man/vrouw,ras,BMI,patholo-gie,acuutheid...,wehebbenhetallemaalvergeleken.Uiteindelijkbleekergeenenkelsignificantverschiltussendetweegroepen.Hetenigedatveranderdwas,wasdechecklist.Hetisdushoogstwaar-schijnlijk dat de checklist de daling in mor-taliteitveroorzaaktheeft.”Dr.LarsHalberg:“Erzijnsoortgelijkeonderzoeken gedaan bij implementaties in andere ziekenhuizen maar we zijn de eer-stendieookallekarakteristiekenvandetwee onderzoeksgroepen mee in de studie gebracht hebben. De kritieken op de werkvloerkondenwegebruikenomonsonderzoekeenmeerwaardetegeven.”

Watisdekostprijsvanhetwerkenmeteenchecklistvoorsafesurgery?


JensHoelgaard:“Ditkostenkeleenfor-mulier en twee minuten om de lijst in te vullen.Dekostbetreftnatuurlijkookhetopleidenvandestafendetijdomdedatateregistrerenenteinterpreteren.Vanzodrajeeensysteeminstalleert,ishetook belangrijk om permanente feedback tegevenoverderesultatenendecompli-ance.”Dr.LarsHalberg:“Hoebeterdecompli-ance,hoebeterdeoutcome.Opde‘all-or-nothing scale’ zou je naar negentig per-centmoetenstreven.OnzechecklistbestaatuitdriefasenvoorhetOK:vooralle drie de fasen haalden we tussen de tachtig en negentig percent compliance. Datishoog,hetblijktergmoeilijkombovennegentigpercentteraken.”

HoeweetjedatdebetrokkeninhetOKdelijstnietgewoonafvinken?JensHoelgaard:“Datweetjenooithele-maalzeker,maarLarsenikzijnbeidendeelvanhetteamenkondenobserverenhoedelijstwerdingevuld.Wehebbenookbijgestuurd.Bijadverseeventsgingenweook steeds terug naar de checklist en vroegenwedebetrokkenenwaaromzedezeniethaddeningevuld.Wasdezewelingevuld–indriegevallenwasditeffec-tief zo - dan wezen we hen erop dat de procedurenietcorrectgevolgdwasenstuurdenwebij.”Dr.LarsHalberg:“Hierheeftdetask-for-ceeenbelangrijketaak.Hoebeterdefeedback,hoebeterderesultaten.Jekanfeedbackgevenopverschillendemanie-ren:jekandecijfers/grafiekenuithangen,cijfersgevenoverwondproblemenenre-operaties. En je kan deze cijfers bespreken opstafmeetings.”

JensHoelgaard:“Maarvooralookdever-halen die je tegenkomt waarom bepaalde checklistsnietwerdeningevuldoffoutiefzijn,zijnbelangrijkvooropdeopvolging.Danziendemensendatdelijstwerkt,maar dat er nog potentieel is om het beter tedoen.Hetisbelangrijkdatdedialoogopeendynamischemanierblijftbestaan.Jemoethiereenechtplanvoorhebben.Ditisergmoeilijkenerkruiptveelwerkentijdin,maarhetisnoodzakelijk;andersgaandecijferslangzaamaannaarbeneden.”“Inonsonderzoekzagenwedatdeproce-dureinonsziekenhuisgoedopgevolgdwerd.Nuhetprojectvoorbijis,merkenwedatdestabiliteitendecompliancevandeprocesergverminderen.Jezietditookaande cijfers met betrekking tot post-operatie-vedood.Opde‘all-or-nothingscale’halenwe nog maar 62 percent compliance. Vandaardatweopnieuwactiefopverschil-lende aspecten in het proces werken. De ‘safe-surgerychecklist’isnietietsdatjekanimplementerenendanopzijnbelooplaten.”

Gaanjullienogverderonderzoekdoeninde toekomst?JensHoelgaard:“Wewillengraagnogdieperingaanopdecijfers,vooralopdezemetbetrekkingtotpost-operatieveinfec-ties.Weverwachtenimmersdatdechecklisthiereenpositieveimpactopheeft. Probleem is dat we tot nu toe

onvoldoendetoeganghebbentotdataba-sesvandezeindicator.Daarnaastkunnener nog nieuwe indicatoren onderzocht of metelkaarvergelekenworden.Maaronzetijd is beperkt. We hebben sowieso beiden heelwatvanonzevrijetijdinditonder-zoekgestoken.Heelwatopzoekings-envoorbereidingswerkmoestnadeurengebeuren. Ook de betrokken mensen samenbrengeninbesprekingenenverga-deringenkonvaakpaslaat,nadatalhetwerkgedaanwas.”Dr.LarsHalberg:“Datcijfersenindicatorenbelangrijkzijn,kanniemandintwijfeltrek-ken. Positief is ook dat ons project en onze cijfersgebruiktkunnenwordenvoordocu-mentatievolgensdenationaleeninternatio-nale accreditatie-standaarden. De accredita-tie-instantieszijnergpositiefoverdesafe-surgerychecklist.Onzecijferstonendatwijinonsziekenhuisechtwerkenaanpatiënt-veiligheidenditvoorelkepatiënt.”

Grete Bollen

Hetavondsymposium‘Reductioninpost-operativemortalityaftertheintroductionofthesafesurgerychecklist’op23november2010werdgeorganiseerddoorhetMariaziekenhuisNoord-Limburg,hetRevalidatie&MSCentrum,hetZiekenhuisMaasenKempenenhetZiekenhuisOost-Limburg.

Dr.LarsHalberg. JensHoelgaard.


Indekijker>

Aconcagua2010–expeditieastmaOp18december2010vertrok,nameerdaneenjaarvoorbereiding,eenbontgezelschaprichtingArgentinië,metalsuiteindelijk doel de Aconcagua (6.962 m) tebeklimmen.18astmapatiëntentussen19en65jaar,eenjournalist,onzephysi-calcoach,tweelongartsen,enkelemen-senvansponsorendefirma’s,eenvijftalgidsenenooktweebekendeVlamingen,als‘peters’vandeexpeditie:OlympischzwemkampioenFredDeburghgraeveenVlaamsminister-presidentKrisPeeters.Niet alleen was deze laatste de bezieler enmotorachterhethelegebeuren,bovendienzorgdezijn–nochtansvoorafzorgvuldiggeplande-afwezigheidinhetVlaamseParlementonverwachtenonge-wildvooreenboelextrapubliciteit...

Nadrievluchten,diversebusreizen,enkeleacclimatisatiedagenentweelangevoet-tochtenkwamenweop25decemberein-delijkaanopPlazadeMulas(4.350m),hetAconcagua-basiskamp,eenlukraakuitgestrooidsamenraapselvankleineen

grotetenten,primitieveWC’senprovisori-sche douches. De loodzware uitrusting werdgelukkigvooronstotdaar(ennietverder!)gedragendoormuilezels.Acutehoogteziektekanopeenonvoor-spelbaremanieroptredenvanaf2.500meterhoogte,enisgekenmerktdoordeaanwezigheidvanhoofdpijntezamenmetanderesymptomen(maagklachten,slape-loosheid,duizeligheid,vermoeidheid).Inernstigegevallenkandituitmondeninhersenoedeemoflongoedeem,tweepotentieel dodelijke complicaties. De enige goede behandeling is snel terug afdalen. Dat net onze twee ‘peters’ het basiskamp voortijdigdiendenteverlatenwegenseenernstigevormvanhoogteziekte,zagenweopdatmomentalseenwredespelingvanhet lot.

WetenschappelijkonderzoekInhoeverrehetoptredenvanhoogteziektekanvoorspeldwordenopbasisvanbepaaldeparameters,was–naastdestu-dievanhetgedragvanastmaopgrote

hoogte–onderwerpvanonswetenschap-pelijkonderzoekterplaatse.Prof.LievenDupont(KULeuven)enikzelfdiendenhiervoorelkexpeditielidelkemorgenenavondtetesten,voorwaareenvermoeien-denevenactiviteit!Navijfacclimatisatiedageninhetbasis-kamptrokkenwenaarkamp1,‘PlazaCanada’op5.050m,ennadiennaarkamp2,‘NidodeCondores’op5.560m.Onderwegdiendennogvierledenaftehakenomwillevanacutehoogteziekte.Ondertussen was het al duidelijk gewor-dendathetverslechterendeweerstokkenin de wielen kon komen steken. We had-denhierimmersaltweeextra‘wachtda-gen’aanopgeofferd,maarop3januariwaagdenweonstochinkamp3,‘PlazaColera’,op5.980meterDie nacht op kamp 3 zullen we niet licht vergeten.Windsnelhedenboven70km/uur resulteerden in drie beschadigde ten-ten,temperaturentot–18°Cindetentgaveneensoort‘bevrorencondens-fallout’indetent;enbijnaniemandvanonssliep


noemenswaardig. Tegen de ochtend waren deomstandighedenverslechterdtoteenechteijsstorm,enwistendegidsenniethoevlugzeonsterugrichtingbasiskampmoesten sturen. Een nieuwe ‘summit-attempt’ zat er spijtig genoeg niet meer in wegens tijdsgebrek.Ondankshetfeitdatniemandvanonsdetopbereikte,durvenwedeexpeditietochgeslaagd te noemen. Op wetenschappelijk gebiedvergaardenweheelwatgegevens,diemomenteelinverwerkingzijn.Erwer-denfondsengegenereerddiedezorgvoorastma-patiëntenenhetwetenschappelijkonderzoek naar astma méér dan een duw-tjeinderugkunnengeven.Tenslottewerd het publiek gesensibiliseerd dat astma en sport/beweging best kunnen samengaan. HetAndes-hooggebergte–‘mooimaarmeedogenloos’–heeftopiedervanonseen diepe indruk nagelaten.

Dr.MarcDaenenPneumoloog



Symposium>

Heupenliesinbeeld

Klinischeklachtenterhoogtevandelies-strekenenheupenkomenfrequentvoor.De onderliggende oorzaak of pathologie kanzeerverscheidenzijn,metvaaklet-selsterhoogtevanhetbewegingsappa-raatofpathologieterhoogtevanabdo-minale of urogenitale organen. Radiologischeoppuntstellingvandezeletselsvereisteencorrecteaanpak.RedengenoegvoordedienstMedischeBeeldvormingomeensymposiumteorganiserenoverdebeeldvormingvanheup- en liespathologie.

Voorditsymposiumwerddeverscheiden-heidaanheuppathologieopgedeeldvol-gensleeftijdsgroepen:pediatrischeheup-pathologie,heuppathologiebijsportersenvolwassenen,enheuppathologiebijdegeriatrischepatiënt.Demoderator,Dr.JohanGelin,heetteiedereenvanhartewelkom.Hijvermelddedespitstechnologievoorbeeldvormingsap-paratuuraanweziginonzedienst,waaron-derdedigitaleradiografiemetzeergevoe-lige beeldschermen (en dus ultralage bestralingvandepatiënt),deechografiemetdemeestrecentesoftwareuitgevoerddoor radiologen onderlegd in sportletsels enmusculoskeletalepathologie,envooralookhetMRItoestelmet3Teslamagneet-veldsterkte(alsenigeinLimburg).DitMRItoestellevertbeeldenvanhetmenselijk

SymposiumgeorganiseerddoordedienstMedischeBeeldvormingop25september2010

bewegingsapparaat met nagenoeg anato-mischeresolutieenisuiterstgevoeligvoordetectievanpathologie.Dr.RonaldDriesen,orthopedist,stakvanwalmeteenoverzichtvandeklinischeaspectenbijheuplijden.Hijbenadruktehetbelangvananamnese,locatievandepijn en gericht klinisch onderzoek. De heup is een kogelgewricht en bij enige pathologie is de rotatiebeperking bij heup-flexieeenzeersensitiefonderzoek.Ookbijdepatiëntmetknieklachtendientsteeds gedacht te worden aan de moge-lijkheidvanheuppathologie.Delive-demonstratievanhetklinischonderzoekbijeenouderepatiëntmetunilateralecoxartrosewasbijzonderleerrijk.Defunc-tionele aspecten waaronder de dagelijkse activiteitvandepatiëntbepaleninbelang-rijkematedekeuzevanbehandeling.Dr. Paul Colla nam het woord om een overzichtvanderadiologischeanatomietegeven.Hijbesprakdebeenderigeelemen-tenvanhetbekkenendeheupgewrichtenmetinbegripvandenormalefemoraleanteversie,denormaleacetabulaireover-dekkingvandefemurkop,endeapofysen(plaatsenvanpeesaanhechtingen).Deverschillendespiergroepenenneurovascu-lairebundelswerdenvervolgenstopogra-fisch benaderd.Dr.JanVandevennebesprakdebeeldvor-mingvanheuppathologieindepediatri-

schegroepwaaronderheupdysplasie(0-5jaar),Legg-Calvé-Perthes(5-10jaar),enepiphysiolysevandeproximalefemur(10-15jaar).Radiografieenechografiezijndeeerstebeeldvormingsonderzoekenvoorheuppathologie bij het kind. Echografie is bijvoorbeeldzeersensitiefvoorhetopspo-renvantransiëntesynovitis,maarkanzonderverdereklinischegegevensnietdif-ferentiërenvandeminderfrequentvoor-komende septische artritis. Twee medische urgentiesdienensteedsvoorogengehou-dentewordenindepediatrischegroep:septischearthritiseninstabieleepiphysio-lyse.

Heuppathologiebijvolwassenenwashetonderwerpvandr.BieVelghe.Beeldvormingvanavasculairenecroseindefemurkop,transiënteosteoporoseenfemoracetabulaire impingement berust ini-tieelopstandaardradiografiemetalsvol-gendestapeventueelmagnetischereso-nantieonderzoek(MRI).Heuppijnbijsporterswordttopografischgeëvalueerdaandehandvande‘lies-driehoek’bena-dering.Indiendepijnklachteneerdervaagenmoeilijktelokaliserenzijn,wordtvoor-gesteldeersteenradiografieuittevoeren,endaneventueelgevolgddoorbotscan(of SPECT-CT). Sporters met chronische pubalgiewordenbestonmiddellijkgeëva-lueerddoormiddelvaneenMRIonder-

Fig1:echografievanlinkerheupbijzuigelingwaarbijeentoenamevangewrichtsvochtwordtaangetoondsuggestiefvoor‘transiëntesynovitis’.

Fig2:radiografievandeheupgewrichtenwaarbijaandelinkerzijdeeenfractuurdoorheendegroeischijfaanwezigismetafglijdenvandeepifysenaarmediaal(slippedepiphyse).


zoekgezienechografievoorevaluatievande adductoren inserties op de pubistakken nietzinvolis.Dr.BrunoDePeutergafeenoverzichtvandebeeldvormingbijgeriatrischeheuppa-thologie. Radiografie is de modaliteit bij uitstekomcoxartrose(degeneratieveosteoartritisvanhetheupgewricht)tediagnosticerenenoptevolgen.CT-scankaneenaanvullingzijnvoordeevaluatievangewrichtsmuizenengraadvanaantas-ting.SPECT-CTisvanbelangomandereoorzakenvanheuppijnuittesluiten,zoalsbijvoorbeeldfacetartroseendegeneratievesluitplaatveranderingenvandelumbalewervels.MRIheefteenmeerwaardebij

Dr.JanVandevenneRadioloog

avasculairenecrose,gewrichtsinfectie,lab-rumletselsenkraakbeenlijden.Ookvoorheupfracturen is radiografie de standaard-modaliteit.CT,SPECT-CTenMRIkunneneen occulte fractuur aantonen bij negatie-veradiografischebevindingen.BijeenpatiëntmetinsufficiëntiefracturenisSPECT-CTbovendiennuttigvoorhetopsporenvanbijkomendeletselseldersinhetskelet.Voorevaluatievanheupprothe-sen is radiografie de aangewezen eerste stap. Bij klinische of radiologische twijfel overeventueleloosening(loslatingvandeprothese)zalSPECT-CThieroverduidelijk-heid scheppen.Tenslottebehandeldedr.GeertVerswijvel

Fig3:MRarthrogra-fievanhetrechterheupgewricht met visualisatievanlab-rum(krommepijl),labrumscheur (kleine rechtepijl),kraak-been (pijlpunten) en onregelmatig kraak-beendefect (grote witte pijl)

Fig4:MRbeeldmet demonstra-tievanuitge-breid botoedeem in de rechter femurhals,inkadervan‘tran-siënteosteopo-rose’.

hetbeeldvormingsonderzoekbijeenzwell-lingindelies.Beeldvormingheefteenbelangrijkebijdrageindedifferentiatievandezezwellingen,waarondercongenitalezwellingen,inguinale(directeenindirecte)offemoralehernias,inflammatoirepatho-logieentumoren.Echografieishetoriën-terendonderzoekenvaakvoldoendevoordefinitievediagnose.Somsismeercom-plexebeeldvormingnodigzoalsCT,MRIofherniografie (contraststof injectie in de peritoneale holte).Dr.MoniqueHorvath,bezielervanditsym-posium,slootdezeleerrijkevoormiddagafmeteenherhalingvande‘take-home-messages’vaniederespreker.Zijbena-drukteenkelepunten:radiografieisdeenige techniek die correcte informatie kan gevenoverdestatiekvanhetskelet;gerichteklinischevraagstellingisvanbelangvooreengoedradiologischonder-zoek;bijvragenoverkeuzevanbeeldvor-mingstaanderadiologendeverwijzergraagtewoordviatelefoon.DedienstMedischeBeeldvormingdankthet talrijk opgekomen publiek.

Fig5:voorbeeldvanbi-articulaireheupprothese(acetabulaire component articuleert met acetabu-lair kraakbeen en met metallische femurkop).

Fig6:voorbeeldvan‘resurfacing’heupprothese


Orgaandonatie bij moslims1.200 Belgen wachten op een orgaando-natie.Jaarlijksstervener100patiëntenomdaterniettijdigeenorgaangevon-denwordt.Dewetgevingisnochtanshelder:iedereBelgdiegeenbezwaarmaakt,iswettelijkorgaandonor.Maarerbestaatnogveelonduidelijkheid,zekerookvoormoslims,eengroepdiesterkvertegenwoordigdisinOost-Limburg.VandaarorganiseerdehetZOL,insamenwerkingmetdeprovincieLimburgendeVerenigingvoorOntwikkelingenEmancipatievanMoslims(VOEM),eensymposiumoverorgaandonatie.

Tijdenshetsymposiumkwamendrieonderwerpenaanbod:WatzegtdeBelgischewetoverorgaandonatieenorgaantransplantatie?Hoegebeurthetwegnemenvanorganenmetzorgvoordegevoelensvandefamilie?Welkestand-puntennemenislamtheologeninoverorgaandonatieen–transplantatie?Dr.MargotVanderLaenen-anesthesist,actiefopintensievezorgen-iséénvandeinitiatiefnemersvanhetsymposium.“Transplantatievanorganenislevensred-dendenvaakdeenigeuitwegvoorzwaarziekepatiënten.Alsdesituatiezichvoor-doet,hebbenwealsartsdemorelever-plichtingomdefamilieteinformerenoverdemogelijkheidvanorgaandonatieendekansentoetelichten,onafhankelijkvanwelk geloof de familie aanhangt. Orgaandonatie is een uiterst altruïstische

daad:hetisletterlijklevengeven.Hetres-pectvoorfamilieenvoorhetlichaamisextreem,voor,tijdensennaprelevatie.Maarorgaandonatieroeptvragenop:vaakvanreligieuzeaard,vaakookcultureelbepaald.”Vandaardevraagvandr.VanderLaenenof er speciale aspecten zijn waaraan men moet aandacht schenken worden als er overorgaandonatiegesprokenwordtmetmoslims.SpecifiekindeGenksecontextheeftzijheelwatervaringmetislamitischegelovigendieditaldanniettoestaanofweigeren.Dr.MouloudKalaai,spoedartsinhet ZOL en gespecialiseerd in intercultura-lisatieengezondheidszorgverduidelijkt.

Isdereactievanmoslimstenopzichtvanorgaandonatiereligieus,cultureelofemo-tioneel bepaald?Dr.MouloudKalaai:“Wehebbenophetterreingemerktdatditvooraleeninfor-matieprobleemis.Vandaardatweheelwatbetrokkenenophetsymposiumuitge-nodigdhebben:ledenvandetheologischeraad,imams,interculturelebemiddelaars,islamleerkrachten,socialeverpleegkundi-gen,collega-artsen…Mensenmetcrucialelevensvragenconsulterenimmersvaakiemandvandemoslimgemeenschap.Erwasergveelvolkophetsymposium,erlevenduidelijkveelvragenoverditonder-werp.Dr.MargotVanderlaenenenJoachimdeRoey(transplantatiecoördina-torUZLeuven)hebbenhetwetenschappe-

lijke/medischeluikbelicht.Deondervoor-zittervandeBelgischeRaadvoorTheologenhetlevensbeschouwelijke.”

Welk standpunt huldigt de islam ten opzichtevanorgaandonatie?Dr.MouloudKalaai:“Orgaandonatiebijhersendodepatiënteniszekertoegestaan.Hetwordtzelfsaangeradenomdatheteenhogerevormvanbarmhartigheidis.Ookniet-levensnoodzakelijkeorganenafstaanalslevendedonor,istoegestaan.Over‘non-heartbeating’ donoren heb ik nog nietsteruggevondenindeliteratuur.Hetgaat ook om een nieuwe ontwikkeling in demedischewereld.Hiermoetnogeenstandpunt ingenomen worden. Dit is belangrijk zodat we op het terrein geen jarenlangediscussiekrijgentussenpatiën-tenenmedici,ofweigeringenopbasisvanverkeerdeinformatie.”

Wie kan deze standpunten innemen?Dr.MouloudKalaai:“DeofficiëleinstantieinBelgiëisdeRaadvanTheologen.Diestaatnoginzijnkinderschoenen,overveelzaken is nog niet nagedacht of nog geen standpuntgeformuleerd.Vandaarishetbelangrijkdatmoslimsdeevolutiesbin-nendemedischewereldblijvenvolgenendatzebijbenen.Hetsymposiumishiertoeeenmooieaanzetgeweest.Hetstimuleertdeethischewereldombijteblijvenenteblijvennadenken.HethelptdeTheologische Raad om specifieke oplossin-

Symposium>

genofantwoordentegevenaandemos-limgemeenschapinBelgië,gebaseerdopdeBelgischesituatie.HetiseenprimeurinBelgiëdatdemedischewereldendelevensbeschouwelijkezodirectmetelkaarindialooggaan.”

Intussenbestaanerindepraktijknogveelvragen?Dr.MouloudKalaai:“Inderdaad,maarhetisbelangrijkdateroverditonderwerpcorrectgesprokenwordt.Ikkreegnadelezingdevraagvaniemandofhetmoge-lijkiszichzelfalsdonoroptegevenvoorenkelvitaleorganen,endusnietvoorhuid,gewrichtene.a.JoachimdeRoeyhad hier tijdens zijn lezing al duidelijk gemaaktdatditkan.”

Kwamdevraaguitdebehoefteomhetlichaam na de dood intact te houden?Dr.MouloudKalaai:“Ikweetnietwatdespecifiekemotivatieachterdievraagwas,maar het lichaam na de dood intact hou-denisinderdaadeenislamitischeregel.Hetlichaamvaneendodemagnietgekwetstof ruw behandeld worden en moet intact begravenworden.Maarorgaandonatiegaatovereenhogerdoelendanmaghetwel.Datishelaasvaaknietgeweten.Hetzelfde

geldtvoorautopsiesdieombepaalderede-nenwordenuitgevoerd,zoalsbijeenver-dachtoverlijden.Hierzaltrouwenshetgerechtookzijnwerkdoenenvalthetbeslissingsrechtvoorhetindividuweg.IedereeninBelgiëisimmersonderworpenaandeBelgischewet.”

Vaakblijktdemanierwaaropietsgecom-municeerd wordt bepalend of men al dan voordonatiekiest?Dr.MouloudKalaai:“Demanierwaaropdit alles met de familie wordt besproken maakthetverschil.Ookhettijdstipisbepalend. Orgaandonatie is immers niet alleeneenmedischmaarvooralookeengevoelsgeladenonderwerp.Dr.VanderLaenen,diehierveelervaringmeeheeft,heeftditprimauitgelegd:ermoeteerstgesprokenwordenoverbehandelingenpas wanneer geen enkele behandeling meermogelijkisoverorgaandonatie.Keertmendatom–ookalzietmendatermedischgeenmogelijkheidmeeris–zou de familie het idee kunnen krijgen dat de organen primeren op de behandeling. De stapsgewijze aanpak is dus belangrijk. Pas nadat drie artsen getekend hebben overdehersendoodwordtdefamilieaan-gesprokenoverorgaandonatie.”

Wordt uzelf soms zelf geconfronteerd met ethischedilemma’sbijhetuitoefenenvanuw werk als spoedarts?Dr.MouloudKalaai:“Alsmoslimvindikbelangrijk dat ik nooit een conflict heb aangevoeldofondervondentussenmijnpersoonlijkeovertuigingendeweten-schappelijkekantvandemedischewereldof mijn werk. De gezondheidszorg is het domeinbijuitstekwaarlevensbeschou-wing,ethiekendeontologieheelnauwincontact komen met wetenschap en waar goedmoetsamengewerktworden.Hetgaatimmersovermensen,enzijstaansteedscentraal.Denkbijvoorbeeldaangenetische manipulatie en stamcelonder-zoek:typischedomeinenwaarookbrug-gengebouwdkunnenwordentussenver-schillendelevensbeschouwingen.”

Ikmerkdatusteedsoverlevensbeschou-wingenpraatennietoverreligies?Dr.MouloudKalaai:“Ditisergbelangrijkin deze tijd omdat er ook mensen zijn die vrijzinnigzijn,humanistisch…enookzijhebben hun ethiek en deontologie waar-mee rekening moet gehouden worden. Als moslimwilikzelfnatuurlijkdevisievanmoslims duidelijk maken aan collega’s. Maardatbetekentnietdatwenietwetendat we de hand moeten reiken aan andere levensbeschouwingenomsamenhetwel-zijnvandemensheidteverbeteren.”

Grete Bollen

Inzet:dr.MouloudKalaai(tweedevanrechts).



Dissectiekamer >

Memoiresvaneenpatholoog

Meteeninstrumentdatlaternogeenbelangrijkerolinzijnloopbaanzouspelen,werddepatholoogvandemoederkoekgeknipt.Indezelfdeknipwerdhijookver-lostuiteentonvol(vrucht)water.Opzoeknaareenvoedzamerbronontdektehijdetepel.Zijneerstereflexwasdanookdezuigreflex.Anderskwamdemelkernietuit.Langheeftdepatholoogvanhetorgaan dat hem later nog zo zou bekoren niet kunnen genieten. De firma Nestlé kwamopdemarktmetpoedermelk,rub-beren spenen en andere high-tech surro-gaten. Degenetischeconstellatievandepatho-loogmochteengeslaagdemixvanmoe-derlijkenvaderlijkDNAgenoemdworden.Zijnmoederwasvitaal,creatiefenlieder-lijk.Alszekookte,wasteofplastezongzemelodieënvaneenWeenseWalsenkoningwiensnaamhaarinspireerdetotdevoor-naamvandepatholoog.Daarnaastbevat-te haar DNA ook een flinke dosis ‘flink-en-voornaam’,tegenwoordig‘styling’genoemd.Ineenwinkelmetdesprook-jesachtigenaam‘Roodkapje’verkochtzede betere kinderkledij. Tijdens de presen-

tatievandezomer-enwintercollectiewerd de opgroeiende patholoog haar eer-stemannequin.Hetstrikjeenhetbloesjestonden hem bijzonder goed en op elke modeshow zette hij zijn beste beentje voor.UithetvaderlijkeDNAontvingdepatho-looghetallergrootstetalent:deverwon-dering.Defascinatievooralles.Ofhetnuom een nieuw snuffelding ging of een oeroudefossielerest.Alles.Maardevaderwasvooralgeïnteresseerdinhetverreverleden.Viamaniakaalstamboomonder-zoekwouhijwetenofderidder,diein1302naastdegraafvanVlaanderengestredenhadindeGuldenSporenslag,endezelfdeachternaamdroeg,eenverrevoorvadervanhemwas.Sindshij‘DeLeeuwvanVlaanderen’vanHendrikConsciencegelezenhadlietdievraaghemnietmeerlos.Zoverindetijdishijnietkunnen teruggaan maar uit de stamboom kwam een ander familietrekje aan het licht.Veelstamvaderszatenin‘hethout’.Zewarentimmermanofmeubelmaker.Inneogotischestijltimmerdenzestoelen,tafels,kastenencommuniebankenineen.Ookdoodskisten.ToenovergrootvaderLeo

–bijlevenkistenmaker-stierfverluchtteGuido Gezelle het doodsprentje met een toepasselijk gedicht.

Aanuvoorwaarhadmenigmanzijnlaatstekleedtedanken,hetbruiloftskleedderdooden,vaneilaasvierarmeplanken.

Datwistge,enuw’voorzichtigheidsprak,wakendlangvoordezen:‘O,hout,misschiendoormijbereid,zult gij mijn grafhout wezen’.

Ookdebuurmanvandepatholoogwaskistenmaker. Ambachtelijk schaafde hij alle overtolligekrullenwegvanhet‘Bruiloftskleedderdooden’dat,bijnadertoezien,eilaasuitméérdanvierplankenbestond. Toen de kisten eenmaal gepo-lierdwarenenhetkruiseropgetimmerd,plaatste de buurman ze rechtopstaande in zijnuitstalraam.Palnaastditvandekle-dingszaak. Vanhuisuitwasdepatholoogvoorbe-stemdtoteenvroomleven.Omdenieuwezomer- of wintercollectie dichter bij de klant te brengen ging hij ’s zondags mooi

Tekeningen:RudiBagusat


uitgedost met zijn ouders naar de Hoogmis.TijdensdeEucharistievieringoverspoeldehetgregoriaanszijntrommel-vliesendreundehetkerkorgelzijnprillegehoorsbeentjesflinkdooreen.Dàtwasnu eens muziek waar die Weense Walsenkoningdanigbijverbleekte.Nahetafsluitend postludium uit de machtige orgelpijpenverlietdepatholooggeheelinhogere sferen de kerk. Aan het portaal werd hij opgewacht door een schare jonge dames.Collectiefwarenzeverruktoverhet korte broekje dat hij droeg en het modieuze jasje dat daar zo goed bij paste. Mercantielsprongzijnmoederonmiddellijkbijomallevragentebeantwoorden.Vandekwaliteitvandestof,dekookwas-bestendigheidtotenmethetprijskaartje,datersomsnogaanvasthing. Omzichzoveelmogelijkaanorgelklankengewijde gezangen te beroezen werd de patholoogmisdienaar.Involleoffervaar-digheid sloeg hij tijdens elk eucharistisch hoogtepunt op de gong of reikte de pries-ter bijtijds wierook en miswijn aan. Niet in zijn modieus pakje maar in een tijdloos strakgestevenwittesuperplieboveneen

tot op zijn tenen gedrapeerde zwarte rok. Naast de zondagse missen waren er ook huwelijksinzegeningen en begrafenisdien-sten.Ondanksdevettefooiendiehuwelij-kenopleverdengingzijnvoorkeuruitnaarbegrafenismissen. Daar zag hij niet enkel demooigelaktekistvanzijnbuurmanterug.Vanhet‘Requiemaeternam’(beginvandedodenmis)tothet‘InParadisodeducant te Angeli’ (einde) klonk alles zo oneindigveelhemelserdandezeemzoete-rige huwelijksaria’s. Omhetlevenvandejongepatholoogver-derinvromebanenteleidenstuurdendeouders hem naar het ‘Klein Seminarie’ te Roeselare.Indiemiddelbareschoolbewerktenpriester-leraarshunjonge,nogteknedenknapen,toteendeegdiestraks,inhet‘GrootSeminarie’teBrugge,zijnvoltooiingzoukennenineengoedgebakkenbrood,zijhetongedesemd.DeeerstelessenLatijnvielenmee.UithetRequiemaeternamenhetInParadisohadhij al heel wat Latijnse woordjes opgesto-ken.Inclusiefhunvervoegingenenverbui-gingen.MaartoenhetGriekserbijkwamsloegenzijnprillehersenenBabylonischetilt. Zijn punten op dode talen zakten

ondernulmaardaarwasdevadernietrouwig om. ‘Als er geen Jezuïet of Dominicaaninzit,laathemdandokterworden. Dat scheelt in de portemonnee.’ Daarwasdemoederhetvolkomenmeeeens.Haarbesteklantenwarendokters-vrouwen.Nogvoordepatholoogenigdiplomaopzakhadwerdhijverliefdophetallermooi-stemeisjevandestad,maarmochternietmeetrouwen.Nee,haaldezijnvaderdestamboomerbijenvinktemetrodestift alle posities aan waar het ooit (meestalrondvrouwen)foutgelopenwas.Nee,zijnzoonzounietdezoveelstescheefgetrokken en ontspoorde aftakking wordenvaneenooitzoroemrijkgeslachtdatin1302naastdegraafvanVlaanderengestreden had om op het GroeningheslagveldteKortrijkdeFranseadelinmootjestehakken.Nee,zijnzoonzoupaseenjonkvrouwehuwenalshijhetdiploma geneeskunde op zak had. Omdat ermaaréénuniversiteitwasdiedewoor-den‘KatholiekenVlaams’hooginhetvaandeldroegwerdhijingeschreventeLeuven.Delessenwarenboeiendmaarnogboeienderdeavonden.Metalle


Dissectiekamer >

instrumentendiehijbespeelde–vandeviooltotenmeteenoudekromhoorn-brachthijdevergetenmelodieënuithet‘AntwerpsLiedboek1544’opnieuwtotleven.Lallendenbrallendwerdergezon-gen tot het ergens in het oosten begon te dagen. Nazevenjaarkeihardestudiewasdevadervandepatholoogdubbeltevreden.Niet enkel zijn zoon had een diploma op zak,ookzijntoekomstigeschoondochterhadereenindeeconomie.Inderoman-tiekvaneenmaagdelijkwitbruiloftskleedendesymboliekvanrodeanjers,trouwdehetjongestelinvolleflowerpowerstijl.Tijdenszijntafelspeechdruktedeoverge-lukkigevaderdewensuitdatdejongge-huwdenhetrechtepadvanhet‘AVV-VVK’(AllesVoorVlaanderen-VlaanderenVoorKristus)nooitzoudenverlaten.Endaarbijdevoortplantingvaneensinds1302zoroemrijkgeslacht,nietzoudenvergeten.Tijdens de wittebroodsweken kwam er niksvaninhuis.Nietomdatdejongge-huwden niet wisten hoe het moest. Een patholoog kent zijn anatomie en een eco-nomist weet tabellen te interpreteren. Ook dievandeperiodiekeonthoudingvan

Ogino-Knaus.Bovendienwarendejongge-huwden al tijdens talloze prenuptiale ses-siesmeermaals‘vóórhetzingendekerkuitgegaan’,zoalsditanticonceptioneelparingsgedrag eufemistisch genoemd wordt.Enmetsucces.MaarnuhetindieTurksebadstadeensvoluitmochtwerddegeplandeeerstepostnuptialepogingvoor-tijdig afgebroken. Tijdens een partijtje tennissen scheurde de patholoog een belangrijke spier in de lies en strompelde gehandicapthetveldaf.Despelbreker-zowelvoorhettennisspelalsvoordatandere- was de musculus adductor longus.Na de huwelijksreis reageerde de patho-loog zijn tijdelijke onmacht af op de studie vanhetvoortplantingsgedragbijsiervis-sen. Er waren er die gewoon het zaad overdeeierenuitstrooiden,zoalsmaan-vissen.Anderewarenlevendbarend,zoalsguppies. En dan had je nog de muilbroe-ders.Mooioraalspektakelmaarnietsver-mocht te tippen aan het zelf met lijf en leden meespelen in de genetische loterij. UitdevermengingvanhetanatomischeneconomischDNAkwamsnellerdanver-wachteeneerstespruit.Hetwaseendochter. Een jaar later braken de placen-tairevliezeneentweedemaalenwashet

reppen naar de materniteit. Plankgas schuurdedepatholoogmetzijnoverdrive-1600cc-VW-Keverdoorallebochtenenrodelichtenheenom,naeenhelsenach-telijkerit,netoptijddebevallingstafeltehalen.Hetwaseenzoon.Nadegeboortevanzijneerstezoonont-vingdepatholoogeenandereblijdetij-ding.InhetverreLimburg,meerbepaaldinGenk,wasereenplaatsanatomopatho-logievacant.Metzijnhelehebbenenhou-wen trok hij naar het land waar in ’t Bronsgroen Eikenhout het nachtegaaltje zingt. Onder de opgestapelde meubelen enhethuisgeriefzattoenal,verscholenindebaarmoedervanzijnvrouw,eenderdevrucht.

(Deel2indevolgendedissectiekamerrubriek.)

Dr.JohanVanRobays Anatomopatholoog


1. RevMedLiege.2010Jul-Aug;65(7-8):453-8.

Criticalreflectionsconcerningeuthanasiaforpersonswithdementia].

DeLepeleireJ,BeyenA,BurinM, FabriR,GhijsebrechtsG,LisaerdeJ,TemmermanB,VandenEyndenB, VandenNoortgateN.

Academisch Centrum Huisartsgeneeskunde,K.U.Leuven,Leuven,Belgium.

AbstractInthepublicdebateontheextensionofeuthanasiaforpeoplewithdementia,inaddition to ethical considerations and arguments,otherissueshavetobekeptin mind. The diagnosis of dementia is diffi-cultandtheclinicalpictureisveryfluctua-ting.Theassessmentandespeciallytheoperationalizationoflegalcapacityandtheuseofadvancedirectivesarecomplexproblems. The discussion should be con-ducted against the backdrop of a cultural framework in which the interpretation and developmentofpalliativecareiscrucial.Thedevelopmentofaframeworklikeadvancecareplanningcreatesopportuni-ties. The question remains whether the legal issues can be clarified and whether a legal approach generates solutions for the problems described.

2. Co-managmentoffall-relatedfracturesintheelderly:retro-spectiveanalysisof114patientsonaorthogeriatricward.

BarbaraNeerinckx(1);AnneBeyen(1);HugoDaniëls(1);StevenBoonen(2);StevenCallens(3);JorisMeeuwissen(1).

(1) Department of general internal medicine and geriatrics. Ziekenhuis Oost-Limburg,Genk,Belgium.(2)Departmentofgeriatrics,metabolicbonediseases.UniversityHospitalGasthuisberg,Leuven,Belgium.(3)Department of general internal medi-cine.infectiousdiseasesandpsycho-somaticmedicine.GhentUniversityHospital,Belgium.

PURPOSE:Fall-related fractures are com-moninolderpersonscausingexcessmor-

Billboard >

tality,morbidityandinstitutionalisation.Weinitiatedamultidisciplinaryorthogeria-tric ward to optimize treatment.METHODS:Patients admitted to the ortho-geriatricward,betweenAugust2009andOctober2010,wereanalysed.RESULTS:114patients,aged83.5years(95%CI:82.5to84.5)wereadmitted.TheF/Mratiois3.6.Medicalhistoryincludedamedianof3(IQR2to4)conditionsinclu-dingpreviousfractures(31.58%),osteo-porosis(18.4%),dementia(15.8%).50.9%weretakingpsychopharmaca.Of21patientswithosteoporosis,11weretakingCa/VitDsupplements,10werenotreceivingadditionaltreatment.Amedianof9.7hours(IQR:6.3to22.2)betweenadmissiontohospitalandsurgery.Pertrochanteric(PTFF;27.8%,39/140),subcapital(SCFF;20%,28/140)femurfractures were most common. SCFF were managedwithhipprosthesis(26/28),internalfixation(1/28),conservatively(1/28). All PTFF were managed with inter-nalfixation.55.4%ofsurgerywasdonewithlocoregionalanesthesia.Meandurati-onofstaywas30days(95%CI26,7to33.9).72.8%returnedhome,21.9%toanursinghome,5.2%patientsdied.Morepatients were in need of a walking aid on discharge(Chi2(9)38.6,p<0.001).Conclusion:Weplantooptimisethemulti-disciplinarycareforfall-relatedfractures.Fiveareasofinterventionhavebeeniden-tified:correctin-flowofpatientsthroughagood organised liaison team working on theorthopedicward.Preventionandreduction of complications. Reducing in-hospitalstaybyoptimisingearlymobiliza-tionanddischarge.Useofpsychopharma-ca should reduce. Sensitization of health care workers to diagnose and treat osteo-porosisearly.

3. IntJClinPract.2010Aug;64(9):1198-209.Epub2010Jun7.

TurningprinciplesintopracticeinAlzheimer’sdisease.

LindesayJ,BullockR,DanielsH,EmreM,FörstlH,FrölichL,GabryelewiczT,Martínez-LageP,MonschAU,TsolakiM,vanLaarT.

UniversityofLeicester,Leicester,[email protected]

AbstractTheprevalenceofdementiaisreachingepidemicproportionsglobally,butthereremainanumberofissuesthatpreventpeoplewithdementia,theirfamiliesandcaregivers,fromtakingcontroloftheircondition.In2008,Alzheimer’sDiseaseInternational(ADI)launchedaGlobalAlzheimer’sDiseaseCharter,whichcompri-sessixprinciplesthatunderscoretheurgencyforamoreambitiousapproachtodiagnosis,treatmentandcare.Thisreviewhighlights some of the most important aspects and challenges of dementia diag-nosis and treatment. These issues are reviewedinlightofthesixprinciplesoftherecentADICharter:promotingdemen-tia awareness and understanding; res-pectinghumanrights;recognizingthekeyroleoffamiliesandcaregivers;providingaccess to health and social care; stressing the importance of optimal diagnosis and treatment;andpreventingdementiathroughimprovementsinpublichealth.Theauthorscontinuetohopethat,oneday,acureforAlzheimer’sdiseasewillbefound.Meanwhile,healthcareprofessio-nals need to unite in rising to the challen-geofmanagingallcasesofdementia,usingthetoolsavailabletousnowtoworktowardimprovedpatientcare.

4. AnnOncol.2010Aug13. Neoadjuvantcapecitabineand

docetaxel(plustrastuzumab):aneffectivenon-anthracycline-basedchemotherapyregimenforpatientswithlocallyadvancedbreastcancer.

WildiersH,NevenP,ChristiaensMR,SquiffletP,AmantF,WeltensC,SmeetsA,vanLimbergenE,DebrockG,RenardV,VanEenooL,WynendaeleW,ParidaensR.

MultidisciplinaryBreastCenter.

AbstractBACKGROUND:Toevaluatecapecitabine-docetaxel(XT),withtrastuzumab(H)inhuman epidermal growth factor receptor 2 (HER2)-positivedisease,ininoperablelocallyadvancedbreastcancer(LABC).PATIENTSANDMETHODS:Patients receiveduptosixneoadjuvant21-daycyclesofcapecitabine900mg/m(2)twice

Abstracts >


daily,days1-14,plusdocetaxel36mg/m(2),days1and8.PatientswithHER2-positivediseasealsoreceivedtrastu-zumab6mg/kgevery3weeks.Thepri-maryendpointwaspathologiccompleteresponse(pCR)rate,evaluatedseparatelyinHER2-negativeandHER2-positivecohorts.Secondaryendpointsincludedclinicalresponseratesandtolerability.RESULTS:ThepCRratewas15%[95%confidenceinterval(CI)7-28]in53patientsreceivingXTand40%(95%CI26-55)in50patientsreceivingHXT.Afterneoadju-vanttherapy,50patientsreceivingXTand45receivingHXTunderwentsurgery.Nounexpectedtoxicitywasobserved:themostcommongrade>/=3adverseeventswerediarrhea/mucositis(30%and20%,respectively)andgrade3hand-footsyn-drome(11%and6%,respectively).Disease-freesurvivalandoverallsurvivalweresimilarwithXTandHXTaftermedianfollow-upof22monthsintheXTcohortand21monthsintheHXTcohort.CONCLUSION:NeoadjuvantXT(HXTinHER2-positivedisease)ishighlyeffectiveininoperableLABC,demonstratingpCRratesof15%and40%,respectively.Thisnon-anthracycline-containingregimenoffersobviousbenefitsinearlydisease,whereavoidanceoflong-termcardiotoxici-tyisparticularlyimportant.

5. CaseRepOncol2010;3:315-325(DOI:10.1159/000320623)

AnUnusualCaseofPeritonealCarcinomatosis

StijnHillewaerea,LindeStessensb,KurtVanderSpeetena

DepartmentsofaSurgicalOncologyandbPathology,ZiekenhuisOost-Limburg,Genk,Belgium

The peritoneal surface remains an impor-tant failure site for patients with gastroin-testinalandgynecologicmalignancies.Inthepast,oncologistsregardedperitonealcarcinomatosis as an incurable component ofanintra-abdominalmalignancy.Duringthelasttwodecades,noveltherapeuticapproacheshaveemergedforperitonealcarcinomatosis patients. We report the first case of peritoneal carcinomatosis emergingfromanextra-adrenal,intra-abdominalparaganglioma.This49-year-oldmalewastreatedwithcytoreductive

surgeryandhyperthermicintraperitonealperioperativechemotherapy.Paragangliomas are rare tumors of neural crest-derivedchromaffincellsandcanori-ginateeitherfromthesympatheticorfromtheparasympatheticganglia.Ithasbeenestimatedthatasmanyas10%oftheparagangliomas arise outside the adrenal glands. This case represents an unrepor-ted presentation of paraganglioma. Two possibleoriginsofthismalignancy,andtheappliedtherapy,arediscussed.Wereportthefeasibilityofcytoreductivesur-geryplushyperthermicintraperitonealperioperativechemotherapyinthetreat-mentofthismalignancy.

6. WorldJGastrointestOncol.2010Jan15;2(1):19-30.

Pharmacologicrationalefortreat-mentsofperitonealsurfacemalignancyfromcolorectalcan-cer.

SugarbakerPH,VanderSpeetenK,Stuart OA.

PaulHSugarbaker,OAnthonyStuart,WashingtonCancerInstitute,WashingtonHospitalCenter,Washington,DC20010,UnitedStates.

AbstractThe peritoneal surfaces of the abdomen andpelvisareimportantsitesforthedis-seminationofgastrointestinalandgyneco-logicmalignancy.Transcoelomicdissemi-nationofcancercellsgivesrisetocarcino-matosis,which,withoutspecialtreatment,is a fatal manifestation of these diseases. Totreatperitonealcarcinomatosis,cytore-ductivesurgeryremovesgrossdiseaseplusperioperativeintraperitonealandperi-operativeintravenouschemotherapyeradi-cates microscopic residual disease and chemicalcompatibilities.Chemotherapyagentsareadministeredeitherbytheintraperitonealorintravenousroute,basedon their pharmacologic properties. A peri-toneal-plasmabarrier,whichretardstheclearance of high molecular weight che-motherapyfromtheperitonealcavity,resultsinalargeexposureofsmallcancernodulesonabdominalandpelvicsurfaces.Tissue penetration of the intraperitoneal chemotherapyisfacilitatedbymoderatehyperthermia(41-42°C).Targetingofintravenouschemotherapytotheperitone-

alsurfaceisfacilitatedbytheintraperito-neal heat. A constant dose of chemothera-pyagentandvolumeofcarriersolution,basedonbodysurfacearea,allowspredic-tionofsystemicdrugexposureandsyste-mictoxicity.Timingofthehyperthermicchemotherapyasascheduledpartofthesurgicalproceduretouniformlyexposeallperitoneal surfaces is crucial to success.

7. CancerChemotherPharmacol.2010Sep21.

Changesinducedbysurgicalandclinicalfactorsinthepharmacolo-gyofintraperitonealmitomycinCin145patientswithperitonealcarcinomatosis.

VanderSpeetenK,StuartOA,ChangD,MahtemeH,SugarbakerPH.

DepartmentofSurgicalOncology,ZiekenhuisOost-Limburg,Genk,Belgium.

AbstractBACKGROUND:Cytoreductivesurgeryandhyperthermicintraperitonealchemothera-pyareacombinedtreatmentmodalityconsidered for selected patients with peri-toneal carcinomatosis from colorectal and appendicealcancer.MitomycinCisadrugoften used in this clinical setting. The sur-gicalandclinicalfactorsthatmayinfluen-cethepharmacokineticsofhyperthermicintraperitonealchemotherapyshouldbefurther elucidated.MATERIALSANDMETHODS:The patients includedwere145whohadcolorectalorappendiceal carcinomatosis resected using cytoreductivesurgerypriortotreatmentwithhyperthermicintraperitonealchemo-therapywithmitomycinCaspartofamul-tidrug regimen. The effect of clinical and surgical factors on drug distribution after single intraperitoneal bolus administration withmitomycinCwasdetermined.RESULTS:Thepharmacokineticsof145patients treated with intraperitoneal mito-mycinCshoweda27timesgreaterexpo-sure to peritoneal surfaces when compared toplasma.At90min,29%ofthedrugremainedinthechemotherapysolution,62%wasretainedinthebody,and9%wasexcretedintheurine.Theextentofperito-nectomyincreasedtheclearanceofmito-mycinCfromtheperitonealspace(p=0.051).Amajorresectionofvisceralperito-

Billboard >


neal surface and a contracted peritoneal space reduced drug clearance. A contracted peritonealspacesignificantlyreduced(p=0.0001) drug concentrations in the plasma.CONCLUSIONS:Surgical and clinical fac-torsmayrequiremodificationsofdrugdoseortimingofchemotherapyadminis-tration.Alargevisceralresectionandacontracted peritoneal space caused a reducedmitomycinCclearance.Totaldif-fusion surface is an important determinant ofmitomycinCpharmacokinetics.

1. CNSNeurosciTherapeut,pub-lishedonline29thMarch2010.

DrugProfile:Transdermalriv-astigminepatchinthetreatmentofAlzheimerdisease.

EmreM,BernabeiR,BlesaR,BullockB,CunhaL,DaniëlsH,DziadulewiczE,FörstlH,FrölichL,GabryelewiczT,LevinO,LindesayJ,Martínez-LageP,MonschA,TsolakiM,vanLaarT.

2. PrenatDiagn.2011Jan4. Pericardialeffusioninthefirsttri-

mesterofpregnancy. WittersI,BoshoffD,DeCatteL,

MesensT,GyselaersW,TheyskensC,BruneelE,GewilligM,FrynsJP.CenterforHumanGenetics,CatholicUniversityofLeuven,Leuven,Belgium.

3. TijdschriftvoorGeneeskunde,65,nr14-15,2009.

”Euthanasiebijpersonenmetdementie:reflectiesvanartsen”.

J.DeLepeleire,A.Beyen,M.Burin,L.Ceulemans,R.Fabri,G.Ghijsebrechts,J.Lisaerde,B.Temmerman,B.VanDenEynden,N.VanDenNoortgate,namens de Page Werkgroep.

4. Hoofdstuk12vanhetboekje:“Kleurgevenaandegrijzemassa”,Garant2006

Kwaliteitvanlevenbijpersonenmetdementie:eengeriatrischperspectief.

Dr.AnneBeyen

5. ”Aliberalanthropologystressingrationality,asusedinmedicalethicsandit’sconsequencesforoldagepsychiatryfromaclini-cion’sperspective.”

Dr.M.BurinMasterthesis(MasterofBioethics) 2007-2008

6. AdvancesinNeonatalCare Successfultreatmentofliverrup-

tureinaprematureinfant Dr.ClaireTheyskens

7. TheInternationalLiverCongress2010AbstractBook,vol52,S276

HepatitisBViris(HBV)infectioninBelgium:resultsoftheBelgianAssociationfotthestudyoftheliver(BASL)registryof1421HBSAGchroniccarriers.

P.Deltenre,W.Laleman,M.vanGossum,A.Lenaerts,I.Colle,M.Adler,P.Michielsen,C.Assene,J.Delwaide,H.Orlent,H.Reynaert,F.D’Heygere,P.Langlet,G.Robaeys,C.deGalocsy,R.Brenard,D.Sprengers,M-CMairlot,C.Preux,V.Lefèbvre,J.Henrion.

1. Co-Managementoffall-relatedfracturesintheelderly:retro-spectiveanalysisof84patientsonaorthogeriatriccard.

6thCongressoftheEUGMS2010,Dublin

JorisMeeuwissen,MD(1);AnneBeyen,MD(1);HugoDaniels,MD(1);StevenBoonen,MDPhD(2);StevenCallens,MD,PhD(2).

2. Criticalpharmacologicanalysisofperioperativeintravenousandintraperitonealchemotherapy.

7thInternationalworkshoponperitonealsurfacemalignancy,Uppsala,Sweden,sept8-10th2010.

Dr.K.VanderSpeeten

Publicaties >

Voordrachten>

Nieuwe artsen

dr.JohnGarvey,nefroloog

dr.JohanBarbier,psychiater

dr.IneLowyck,endocrinoloog

dr.KristienVanPelt,geneesheer klinische biologie

Verantwoordelijkeuitgever:Dr.H.Vandeput,

hoofdgeneesheer ZOL

Redactieensamenstelling:Grete Bollen

Werktenmee:Dr.LucVerresen

Dr. Jacques PeetersJo Gommers

Dr.JohanVanRobaysDr.HubertVandeput

Dr.MarcDaenenDr.JanVandevenne

Redactieadviesraad:Dr. Jef De Bie

Dr. Jan De KosterDr. Willem OmbeletDr.HubertVandeputDr.JohanVanRobays

Dr.LucVerresen

Fotografie:IvoHendrikx

MineDalemansZOL

Lay-outOnar

Redactie:Schiepse Bos 6

B 3600 Genk - BelgiumT +32 (0)89 32 17 62

[email protected]

Nietsuitdezeuitgavemagovergenomenofvereenvoudigd

worden zonder schriftelijke toelatingvandeuitgever.

Communicatie artsen


Colofon >

SymposiaWetenschappelijkeRaad

Donderdag17februari2011,20u30: Zo kan ik toch niet werken dokter?! Inhoudelijkcoördinatoren:dr.J.DeBie/PsychiatrieZOLendr.M.Puylaert/MultidisciplinairPijncentrumZOL

Rubriek6–2CP

Donderdag17maart2011,20u30:Multidisciplinairebehandelingvanmaagtumoren in 2011

•Diagnostiekenmedischebehandelingvanmaagtumoren:dr.B.Neuville/Gastro–enterologieZOL

•Chirurgievanmaagtumoren:dr.K.VanDerSpeeten/Abdominaleheel-kunde ZOL

•Dumpingpostgastrectomie:prof.dr.M.Hiele/Gastro–enterologieUZLeuven

Rubriek2–2CP

Donderdag28april2011,20u30:Valgerelateerdefracturenbijbejaar-den,nieuweinzichtenindebehande-ling

•Osteoporoseenosteoporosemedicatiebijkwetsbareouderen:prof.dr.S.Boonen/UZLeuven,diensthoofdGeriatrieenCentrumvoorMetabolebotziekten

•Behandelingvanpols-enheupfractu-ren:nieuweinzichten:dr.J.Duerinckx& dr. L. Anné / Orthopedie ZOL

•Orthogeriatrie,depraktischekantvandezaak:dr.A.Beyen/Inwendigegeneeskunde - geriatrie ZOL

•Resultatenna1.5jaarwerkenmethetconceptOrthogeriatrie:dr.J.Meeuwissen/GeriatrieZOL

Rubriek 2 - 2 CP

• Dossier: zorgtraject chronische nierinsufficiëntie

Documents

Transcript of • Dossier: zorgtraject chronische nierinsufficiëntie