1

HomoDeus,YuvalNoahHarari.UitgeverThomasRap2017.ISBN978.94.004.0723.7DewereldwordtaldriehonderdjaargedomineerddoorhetHumanisme,dathetleven,hetgelukendevermogensvanHomoSapiensheiligheeftverklaard.IndeopkomstvanhetHumanismeligtheteindeervanalbesloten:wehoudenmenseninleventotzezo’nmeelijwekkendetoestandhebbenbereiktdatweonszelfwelmoetenafvragenwaternogzoheiligaanis.Dankzijvergelijkbarehumanistischegeloofsartikelenzullenwehetmensdominde21eeeuwwaarschijnlijkinzijngeheeloverzijngrenzenheenjagen.Dezelfdetechniekendiemenseningodenkunnenveranderenzoudenmensenooknuttelooskunnenmaken.Computersdieslimgenoegzijnomdemechanismenvanverouderingendoodtegentegaan,zullenwaarschijnlijkookslimgenoegzijnmensenopallemogelijkevlakkentevervangen.Detoekomst–zoalserveelalovergesprokenengeschrevenwordt–ispuurenalleendetoekomstvan[uit]hetverleden,eentoekomstdusdiegebaseerdisopdeideeënendromendiedewerelddelaatstedriehonderdjaarhebbengedomineerd.Deechtetoekomst–eentoekomstdusdiegeborenzalwordenuitdenieuweideeënendromenvande21eeeuw–zouweleenstotaalanderskunnenuitpakken(pag.78).Wieishomosapiensenhoewerdhethumanismededominantewereldgodsdienst?Dewereldwordtvoornamelijkbevolktdoormensen,hunveeenhunhuisdieren:opditmomentismeerdan90%vandegrotedierenopdewereldofwelmens,ofwelveegeworden.HomoSapiensheeftderegelsvanhetspelveranderd.Dezeeneapensoortiseringeslaagdomhetwereldwijdeecosysteemin70.000jaartijdradicaalteveranderenopeenmanierdienognieteerderisvoorgekomen(pag.85).Nustaatdemensophetpuntomdenatuurlijkeselectietevervangendoorintelligentdesignenomhetlevenvandeorganischesfeeruittebreidennaardeanorganischesfeer.

2

Animistenzagendemensalseenvandevelediersoorten,maardeBijbelsteltdatmenseneenuniekecreatiezijnendatelkepogingomhetdierinonsteherkennenafbreukdoetaandemachtenhetgezagvanGod(ditwasdeworstelingvanCharlesDarwin,mooizichtbaargemaaktindefilm‘thecreation’enhetboek‘hetverdrietvanDarwin).HetverhaalvandezondevalenhetparadijszietHarariindeovergangnaardeagrarischerevolutie.Demenswasjager–verzamelaarafenmoestinhetzweetdesaanzienzijnetenbijelkaarkrijgen.Ditzorgdeookvooreennieuwefaseindebetrekkingentussenmensendier.Erontstondeennieuwelevensvormopaarde:hetgedomesticeerdedier.Metdeagrarischerevolutieendusookhetonderwerpenenuitbuitenvangedomesticeerdedierenontstondentheïstischereligiesdieditlegitimeerdenmetdemenseenbijzonderepositie–naastGod-binnendescheppingteverschaffen.Demenskwamzoaanhethoofdvandescheppingtestaan,terwijlalleandereorganismennaardezijlijnwerdengeschoven.Demenswasookdeenige–soort-dieeeneeuwigezielkreegtoebedeeld.Deagrarischerevolutiewaseeneconomischeeneenreligieuzerevolutie.IntermenvanGraves‘eenveranderingvanbestaansniveauennieuwewereldbeeldenenwaarden’.Tijdensdeagrarischerevolutielegdedemensplantenendierenhetzwijgenopenveranderdedegroteanimistischeoperaineendialoogtussenmensenengoden.Tijdensdewetenschappelijkerevolutielegdedemensookdegodenhetzwijgenop.Dewereldwaseenonemanshowgeworden.Demensstondalleenopeenleegpodiumtegenzichzelftepraten,metniemandteonderhandelenenenormveelmachttevergarenzonderbijkomendeverplichtingen.Demensheeftdezwijgendewettenvandenatuurkunde,scheikundeenbiologieontcijferdendoeternumeewathijwil(pag.108).Deagrarischerevolutieleiddetotdeopkomstvantheïstischereligies,maardewetenschappelijkerevolutiebrachthumanistischereligiesvoortwaarinmensendegodenvervingen.Hetuitgangspuntvanhumanistischereligiesalshetliberalisme,hetcommunismeenhetnazismeis–volgensHarari–dathomosapienseenuniekeheiligekernheeftdiedebronvanallezingevingengezaginhetuniversumis.VolgensHararigaanalgoritmeninde–nieuwe-toekomsteenbelangrijkerolspelen(society4.0).Eenkoffieapparaatvolgteenalgoritme,maardelaatstedecenniazijnbiologentotdeonomstotelijkeconclusiegekomendatdemandiehetknopjevanhetkoffieapparaatindruktzelfookeenalgoritmeis.Dealgoritmendiemensenbeheersenwerkenviazintuigelijkesensaties,emotiesengedachten.Varkens,bavianen,ottersenkippenwordendoordezelfdealgoritmenbeheerst.Watwijsensaties,emotiesenverlangensnoemen,zijnalgoritmen.99%vanonzeberekeningen–waaronderonzebelangrijkstelevenskeuzesophetgebiedvanpartner,carrièreenwoonplaats–wordtgemaaktdoordeuiterstverfijndealgoritmendiewesensaties,emotiesenverlangensnoemen.EenwebvanbetekenisHararipostuleertnaastobjectieveensubjectieverealiteitendeintersubjectieverealiteiten,deimaginaireordes.Intersubjectieveverschijnselenzijnafhankelijkvancommunicatietussengrotegroepenmensen(pag.154)ennietvanhetgeloofofdegevoelensvanindividuen.Alsvoorbeeldgeefthij‘geld’.Geldheeftgeenobjectievewaarde.Jekunteeneuromuntnietopeten,opdrinkenofaantrekken.Maarzolangmiljardenmensenindewereldindewaardeervangelovenkunjeereten,drinkenen

3

kledingmeekopen.ZoalseensinMyanmar(1987)beslootderegeringdatallebriefjesvanvijfendertigenvanvijfenzeventig,geengeldmeerwaren.ZowillenwenogwelgelovendatdeGriekseGoden,rijkenvanhetkwaadendewaardenvanvreemdeculturenpurefantasiezijn,maarwewillennietaccepterendatbijvoorbeeldonzeGod,onzeNatie,etc.purefictiezijn,wantdatzijndedingendieonsleveninhoudgeven.Betekenisontstaatalsveelmenseneengezamenlijkwebvanverhalenweven.Maarzo’nwebvanbetekenisvaltdoordedecenniaeneeuwenheenuitelkaarenintussenwordtereennieuwwebgesponnen.Sapiensbeheersendewereldomdatzijalsenigeneenintersubjectiefwebvanbetekeniskunnenvormen:eenwebvanwetten,krachten,entiteitenenplaatsendiepuurenalleeninhungezamenlijkefantasiebestaan(pag.160).Ditwebisderedendatalleenmensenzichbezighoudenmetkruistochten,socialistischerevolutiesenmensenrechten.Sapiensgebruikentaalomcompleetnieuwerealiteitentecreëren.Indelaatste70.000jaarwerdendeintersubjectieverealiteitendieSapiensuitvondensteedsinvloedrijkerentegenwoordigdominerenzedewereld.Ditvermogenomintersubjectieveentiteitentecreërenscheidtnietalleendemensvandeanderedieren,hetscheidtookdegeesteswetenschappenvandebiowetenschappen.Degeesteswetenschappenbenadrukkenjuisthetbelangvanintersubjectieveentiteiten,dienietteruggebrachtkunnenwordentothormonenenneuronen.Inde21eeeuwzoufictieweleensdesterkstemachtopaardekunnenworden,sterkerdanonberekenbareasteroïdenennatuurlijkeselectie(pag.162).DerealiteitvanSapiensheeftdrielagen:naastbomen,rivieren,angstenenverlangenskentdeSapienswereldooknogverhalenovergeld,goden,natiesenzakenconcerns.Nieuwe21eeeuwsetechnologieënzullendergelijkefictieswaarschijnlijknogbelangrijkermaken,dusmoetenweomietsvanonzetoekomsttebegrijpeneerstbegrijpenhoeverhalenoverJezusChristus,deFranseRepubliekenApplezoveelmachthebbengekregen.Eigenlijkdraaitdegeschiedenisomditwebvanfictieveverhalen.Hetbegon70.000jaargeledentoendecognitieverevolutiesapiensinstaatsteldeomtepratenoverdingendiealleeninhunfantasiebestonden.Indedaaropvolgende60.000jaarweefdensapiensallerleifictionelewebben,maardieblevenkleinenplaatselijkzeleverdensapiensweleenenormvoordeelomdatzemetbehulpdaarvanmetz’nhonderdeneffectiefkondensamenwerken.Deagrarischerevolutiediezo’n12.000jaargeledenbegonleverdedematerielebasisomintersubjectievenetwerkentekunnenvergrotenenversterken.Delandbouwmaaktehetmogelijkomduizendenmensenindichtbevolktestedentekunnenvoeden,evenalsgedisciplineerdelegers.Boerengeloofdeninverhalenovergrotegoden.Bouwdentempelsvoorhen,vierdenfeestentererevanhen,brachtenoffersengavenhenlanderijen,delenvandeoogstengeschenken.DeSoemerischegoden(zo’n6000jaargeleden)vervuldeneenfunctiedielijktopdievanmodernemerkenenbedrijven.Bedrijvenzijntegenwoordigfictieve,juridischeentiteitendieonroerendgoedbezitten,geldlenen,personeelinhureneneconomischeavonturenaangaan.IndeantiekestedenUruk,LagasjenSuruppakfunctioneerdendegodenalsjuridischeentiteitendieakkersenslavenkondenbezitten,leningenkondenverstrekkenenkrijgen,salarissenkondenuitbetalenendammenenkanalenkondenaanleggen.VoordeSoemeriërswarenEnkienInannanetzoechtalsGoogleenMicrosoftvoorons(pag.167).Dedagelijksebeslommeringenwerdenafgehandelddoorpriesters(netzoalsGoogleenMicrosoftmensenvanvleesenbloedinmoetenhurenomhunzaakjesteregelen).Degodenvergaardensteedsmeerbezittingenenopeengegevenmomentnaderdediteengrensvanbeheersbaarheid.Datwaseenvan

4

debelangrijksteredenenwaarommenselijkesamenwerkingsverbandeninSoemerië,netalsoveralterwereld,zelfsduizendenjarennadeagrarischerevolutienogsteedsnietaltegrootkondenworden.DitobstakelwerduitdeweggeruimdtoendeSoemeriërszo’n5000jaargeledenhetschriftenhetgelduitvonden.Ditmaaktehetmogelijkombijhonderdduizendenmensenbelastingenteinnen,omcomplexebureaucratieënoptezettenenenormekoninkrijkentevestigen.Dezekoninkrijkenwerdeninnaamvandegodenbestierddoormenselijkpriester-koningen.InhetnaburigeEgypteversmoltdepriesterkoningmetdegodwaardooreenlevendegodheidontstond:defarao.Netalsdefaraowas–eeuwenlater-bijvoorbeeldookElviseenverhaal,eenmythe,eenmerkendatmerkwasveelbelangrijkerdanhetbiologischelichaam.ToenElvisnogleefdeverdiendehetmerkmiljoenenaanplaten,kaartjesenrechten,waarbijmaareenkleindeelvanhetwerkdoorElviswerdgedaan.OoktoendebiologischeElvisoverleedbleefhetmerkgewoondoordraaien.Hetschriftheeftmensendusinstaatgesteldomcompletesamenlevingenoptebouwenopeenalgoritmischemanier.Inongeletterdesamenlevingendoenmensenalleberekeningenennemenzeallebeslissingeninhunhoofd.Ingealfabetiseerdesamenlevingenzijnmensengeorganiseerdinnetwerken,waarbijiederepersoonéénkleinstapjeineenenormalgoritmeisenishethetalgoritmealsgeheeldatdebelangrijkebeslissingenneemt.Ditisdeessentievandebureaucratie(pag.170).Dezealgoritmischestructuurzorgtervoordathetnietechtuitmaaktwiedereceptioniste,deverpleegkundigeofdedienstdoendeartsis.Hunpersoonlijkheid,politiekeopvattingenenhunhumeurdoennietterzake.Zolangzeallemaalderegelsendeprotocollenvolgenisereengoedekansdatzejegenezen.Volgenshetalgoritmischideaalligtjelotinhandenvan‘hetsysteem’ennietindehandenvandemensenvanvleesenbloeddietoevallignetdezeofgenefunctieuitoefenen.HetschriftHetschriftfaciliteerdedusdeopkomstvanmachtigefictieveentiteitendiemiljoenenmensenaanhetwerkkondenzettenendefysiekerealiteitvanrivieren,moerassenenkrokodillenkondenveranderen.Tegelijkertijdmaaktehetschrifthetmakkelijkervoormensenominhetbestaanvanzulkefictieveentiteitentegeloven,omdathetmensenleerdederealiteitteervarenviaabstractesymbolen.VoordegeletterdeeliteinhetoudeEgypteofinhet20eeeuwseEuropawasalleswatoppapierstondminstenszoechtalsbomen,ossenenmensen.Erontstondeenheiligontzagvoordocumenten.DemeestebureaucratenofzenuindienstwarenvandefaraoofvanMaoZedongofhetkabinetRuttewarenenzijnredelijkemensendiejezoallevoordelenvaneenbureaucratiekunnennoemen.Maarerisookeenhistorischedynamiekdiedeanderekantopwerkt.Bureaucratieëndiemachtverwerven,wordenimmuunvoorhuneigenfouten.Inplaatsvanhunverhalenaandewerkelijkheidaantepassen,kunnenzedewerkelijkheidookgaanaanpassenaanhunverhalen.Uiteindelijkwordtdeexternewerkelijkheidgelijkaanhunbureaucratischefantasieën,maaralleenomdatzederealiteitdaartoegedwongenhebben.Hararigeeftde–getrokken-grenzeninAfrikaalsvoorbeeld.ZonderdatdezemensenooitvoetaanlandgezethaddeninAfrikatrokkenzekaarsrechtestrepenopeenkaartdiealsgrenzenmoestendienen.Ditgebeurdein1884inBerlijndoorEuropesegrootmachten,waarzeAfrikaverdeeldenalsofheteentaartwas(pag.177).

5

Zoookhetmassaonderwijsdatinhetindustriële,tijdperkopkwam,waarscholenbegonnencijferstegeveninnavolgingvanfabriekenenministeries.Ditveranderdedehelewerkelijkheidomdatmensen(leerlingen,onderwijzers,ambtenaren)zichernaargingengedragen.Eentreffendvoorbeeldanno2016/2017isdediscussierondomdekwaliteitindezorg.Zelfsgeschriftendiedemenseneenonjuistbeeldvandewerkelijkheidvoorspiegelen,kunnenhungezagnietteminduizendenjarenblijvenbehouden.Kinderenuitallerleireligiesdenkenvanhieruitdatzijhetmiddelpuntvandewereldzijn.Maarhetwerktwel!!!Verzinselsgevenonsdekansombetersamentewerken,maardeprijsdiewedaarvoorbetalenisdatdiezelfdeverzinselsookdeeinddoelenvanonzesamenwerkinggaanbepalen.Wekunnendusheeluitvoerigesamenwerkingssystemenopzetten,diewordeningezetomfictievedoelenenbelangentedienen.Alshetdusgaatomhetevaluerenvanmenselijkesamenwerkingsverbanden,hangtallesafvandemeetlatendeinvalshoekdiewekiezen.BeoordelenwebijvoorbeeldhetoudeEgypteintermenvanproductie,voedingofmisschiensocialeharmonie?Richtenweonsopdearistocratie,deeenvoudigeboeren,devarkensofdekrokodillen?Degeschiedenisisnietéénverhaal,maarduizendlosseverhalen.Vertellenweeréén,danverzwijgenweautomatischderest.Bijhetonderzoekenvan–degeschiedenisvan-menselijkenetwerkenishetdusraadzaamomdezakennuendaneventebekijkenvanuithetperspectiefvaneenwerkelijkbestaandeentiteit.Hoejedievindtenherkent?Steljedevraagofhetkanlijden.Alseenlandeenoorlogverlieslijdthetlanderslechtsmetaforischonder,desoldaatdiegewondraaktophetslagveld,dielijdtdaadwerkelijk.Zomoetenweonsbestblijvendoenomfictievanwerkelijkheidteblijvenonderscheiden.Verhalenblijvenwerktuigen!Inde21eeeuwzullenwemeerinvloedrijkeverzinselsenmeertotalitairereligiescreërendanooit.Metbehulpvanbiotechnologieencomputeralgoritmenzullendiereligiesnietalleenelkesecondevanonsbestaanbeheersen,zezullenookonslichaam,onzehersenenenonzegeestkunnenomvormenenhelevirtuelewereldenkunnenscheppen,compleetmethelenhemel.Hetzaldusmoeilijkerdanooit,maarookcrucialerdanooitwordenomfictievanrealiteittekunnenonderscheiden,enreligievanwetenschap(pag.187).Wegelovenaltijdindewaarheidenhetzijnjuistdeanderendiebijgelovigzijn.Maarweinigmensengeloveninbovennatuurlijkekrachten.Mensendiegelovenindemonen,geestenenfeeënvindendatgeenbovennatuurlijkewezens,volgenshenmakenzezondermeerdeeluitvandenatuur,netzoalsstekelvarkens,schorpioenenenvirussen.Religiewordtgecreëerddoormensenennietdoorgoden,enzewordengedefinieerdaandehandvanhunsocialefunctieennietdoorhetbestaanvangodheden.Religieiseenallesomvattendverhaaldatmenselijkewetten,normenenwaardeneenbovenmenselijkelegitimiteitverschaft.Hetlegitimeertmenselijkesocialestructurendoortezeggendatzeovereenstemmenmetbovenmenselijkewetten.Eenspirituelereisisietsheelanders(pag.194).Daarbijwordenmensenmeestalopmysterieuzewijzenaaronbekendebestemmingengevoerd.Dezoektochtbegintmetgrotelevensvragenzoals‘wiebenik?,watisdezinvanhetleven?Watisgoed?.De

6

meestemensenaccepterengewoondepasklareantwoordendiedeheersendemachtenhieropgeven,maarspirituelezoekerszijnmindersneltevreden.Voordemeestemenseniseenacademischestudieookeendealengeenspirituelereis,omdatdeopleidingnaareenvoorafgestelddoelleidt.Maarhetkanhetwelzijn/worden!Zo’nreisiscompleetandersdaneenreligie,omdatreligiesdewereldlijkeordewillenverstevigenterwijlspiritualiteiterjuistaanwilontsnappen.Inhetzenboeddhismeiseengezegde‘AlsjeBoedhaonderwegtegenkomt,doodhemdan’.Religie,spiritualiteitenwetenschapzijndrieverschillendeterreinen.HetmoderneconvenantHetmoderneleveniseendeal.Opheteersteooglijkthetmoderneleveneenextreemingewikkeldedealendaardoorproberenmaarweinigentebegrijpenwaarmeezezichingelatenhebben.Alsjesoftwaredownloadleestookniemand10-tallenpagina’smetmeestjuridischjargon,wegaannaarhetvakjerechtsonderenklikkenopakkoordenjedenkternietmeeroverna.Dedealdiewemethetmodernelevensluiteniskortsamentevattenals:‘demensverklaartzichbereidominhoudoptegeveninruilvoormacht’.Demodernedealheefteenenormeverleidingskracht,maarhoudtweleenkolossaledreigingin.Detotalealmachtligtzogoedalsbinnenonsbereik,maaronderonsgaaptdeafgrondvanhetabsoluteniets.Oppraktischniveaubestaathetmodernelevenuiteenconstantejachtnaarmachtineenuniversumdatzinloosisgeworden.Demodernejachtnaarmachtwordtaangedrevendoordealliantievanwetenschappelijkevooruitgangeneconomischegroei.Indepre-modernetijdwistenmensennieteensdaterzoietsalsgroeibestond.Deeconomiebleefstagnerenendewetenschapstilstaan.Indemodernetijdwerddezevicieuzecirkeldoorbrokendankzijeengroeiendvertrouwenindetoekomstenhetdaaruitvoortvloeiendekredietwonder.Kredietisimmersdeeconomischmanifestatievanvertrouwen.Hetmodernelevenisgebaseerdophetrotsvastegeloofdateconomischegroeinietalleenmogelijkis,maarookabsoluutessentieel.Ditfundamenteledogmaissamentevatteninéénzin:‘alsjeeenprobleemhebt,hebjewaarschijnlijkmeerspullennodigenommeerspullentekrijgen,moetjeermeervanproduceren’.Dezeobsessiemetgroeilijktmisschienlogisch,maardatisalleenmaarzoomdatweindemodernewereldwonen.Economischegroeiheeftwereldwijdbijnaeenreligieuzestatusverkregenenzetmensenertoeaanomalhunethischemeningsverschillenopzijtezettenenelkewegtevolgendiedegroeioplangeretermijnmaximaliseert.Integenstellingtotveelreligiesdieonsgelukuitstellentotnadedood,beloofthetkapitalismedewonderenopaarde,enmaaktzesomsnogwaarook(pag.219).HetarksyndroomMaarkandeeconomieechteeuwigblijvengroeien?Rakendegrondstoffennietop?Eeuwenlangkondenwenieuwegrondstoffenvindeninhetverkennenenveroverenvannieuwelanden.Ditisuitgewerktnudehelewereldverkendeninexploitatieisgenomen.Sommigenhopenengelovendatwe–netalsvroeger,maarnu-nieuweplanetenofzonnestelselskunnenverkennenenveroveren.Devosseneconomiekannietgroeienomdatvossennietwetenhoejemeerkonijnenmoetproduceren,dekonijnenophunbeurtwetenniethoezegrasmoetenlatengroeien.Maardemenseneconomiekanwelgroeienomdatmensennieuwegrondstoffen

7

enenergiebronnenkunnenontdekken.Dewetenschapbiedtdusuiteindelijkdeoplossing.Dewetenschappelijkewegnaargroeiisduizendenjarengeblokkeerdgeweestomdatmensengeloofdendatallebelangrijkekennisdiedewereldtebiedenhadaltevindenwasinheiligegeschriftenenoeroudetradities.Maardewetenschappelijkerevolutie(17eeeuw)bevrijddedemensvandezenaïeveovertuiging.Degrootstewetenschappelijkeontdekkingwasdievandeonwetendheid.Maarwetenschappelijkevooruitgangeneconomischegroeivindenplaatsineenkwetsbarebiosfeer.Omiedereenterwerelddezelfdelevensstandaardtegevenhebbenweeenpaarextraplanetennodig,maarwehebbenermaaréén.Demenslooptinmiddelsdustweewedlopentegelijk.Aandeenekantvoelenweonsgedwongenhettempovanwetenschappelijkevooruitgangeneconomischegroeioptevoeren.Aandeanderekantmoetenwehetecologischarmageddonminstenséénstapvoorblijven.NaasteenheleklusisditeendilemmaomdatiederestapdiedebewonersvandesloppenwijkeninDelhidichterbijdeAmerikaansedroombrengttegelijkonzeplaneetdichternaardeafgrondduwt.DehumanistischerevolutieVanoudsherzeidenprofetenenfilosofenaltijddatalleordeengezagzouverdwijnenalsmensennietmeerineengrootkosmischplanzoudengeloven.MaartegenwoordigkomendegrootstebedreigingenvoorordeengezaguitgerekendvanmensendienogsteedsgelovenineenGodenZijnallesomvattendeplannen!Watishetdandatvoorkomtdatonzesocialestructureninstorten?VolgensHarariisditdehumanistischerevolutie(pag.246).InhetmiddeleeuwseEuropawasdevoornaamsteformulevoorkennis:KENNIS=BIJBELXLOGICADewetenschappelijkerevolutiekwammeteenheelandereformule:KENNIS=EMPIRISCHEGEGEVENSXWISKUNDENadeelvan–alleen-dewetenschappelijkerevolutieformulewasdatzenietskonmetvragenoverwaardeenzingeving.Vaakwerdendemiddeleeuwseformulesvoorethischeproblemenaangehoudennaastdewetenschappelijkerevolutieformulevoorpraktischeproblemen.DitvindenwebijvoorbeeldnuooknogteruginhethuidigeIran(pag.248).HetHumanismeboodeenalternatief.Naarmatemensenmeervertrouweninzichzelfkregen,ontstondereennieuweformulevanethischekennis:KENNIS=ERVARINGXOPENSTAAN.Hethumanismeziethetlevendusalseengeleidelijkprocesvaninnerlijkeverandering,datvanonwetendheidnaargeestelijkeverlichtingvoertdoormiddelvanervaringen.Wezienditvooralookteruginkunstenliteratuur.HethumanistischschismaAllehumanistischesektesgelovendatdemenselijkebelevingdeopperstebronvanautoriteitenzingevingis,maarzeinterpreterendemenselijkebelevingopverschillende

8

manieren(pag.258).Netalsallereligiesontkwamookhethumanismenietaan‘scheuringen’.Erontstondendriehoofdstromen:Deorthodoxetakvanhethumanismeookwel,vanwegedegrotenadrukopvrijheid(libertasinhetlatijn),hetliberalehumanismeofkortweghetliberalismegenoemd.DEliberalepolitiekgelooftdatdekiezeraltijdgelijkheeft.Deliberalekunstgaatervanuitdatschoonheideenkwestievanpersoonlijkesmaakis.Deliberaleeconomieroeptdeklantuittotkoning.Liberaleethiciadviserenomtedoenwatgoedvoelt.Hetliberaleonderwijsleertonszelfnatedenken,omdatwealleantwoordeninonszelfkunnenvinden.Toenhethumanismeinde19een20eeeuwsteedsmeerinburgerdeenmeerpolitiekemachtvergaarde,kreeghettweeverschillendezijtakken:Hetsocialistischhumanismedateenheelscalaaansocialistischeencommunistischebewegingenmetzichmeebracht.Hetevolutionairhumanisme,waarvandenazi’sdeberoemdstevoorvechterswaren.Volgensliberalenisdemenselijkebelevingeenindividueelfenomeen.Maarerzijnheelveelindividuendievoelenvaakverschillendedingenenhebbentegenstrijdigeverlangens.Alsalleautoriteitenzingevingvoortkomtuitindividueleervaringen,hoegajedanommettegenstellingentussenaldieervaringen?Liberalenzittenaltijdmetditsoorttegenstellingen.Democratischeverkiezingenwerkendoorgaansalleenbijeenbevolkingdieietsgemeenschappelijksheeft,zoalsreligieuzegeloofsovertuigingenofgemeenschappelijkemythen.Daardoorishetliberalismeinveelgevallengefuseerdmeteeuwenoudecollectieveidentiteitenentribalegevoelens,waaruithetmodernenationalismeontstond.Hetwerdalsneldeuniciteitvandeindividuelenatie(GuiseppeMazzini).DitisnogsteedsdeofficiëleideologievandeEuropeseunie.Metnatuurlijkhetgevaardatdeovertuigingpostvatdatjouwnatiebeteris.Hetsocialistischhumanismeiseengeheelanderewegingeslagen.Desocialistenverwijtendeliberalendatzeonzeaandachtoponseigengevoelhebbengericht,ennietopdatvananderemensen.Socialistenkiezeneerdervoorhetvestigenvansterkecollectieveinstellingen(pag.263).Hetevolutionairhumanismeworteltdiepindestevigeondergrondvandedarwinistischeevolutietheorieenverklaartdaaruitdatconflictenpositiefzijn.Hetconflictisderuwegrondstofvandenatuurlijkeselectiediedeevolutievooruithelpt.Dezelfdelogicadiemensenertoedrijftwildewolvenuitteroeienentammeschapenteexploiterenistevenseenmandaatominferieuremensenteonderdrukkendoorhunsuperieuren.De20eeeuwwasereenvaneenmoordzuchtigegeloofsoorlogtussendehumanistischesekten.Totinheteerstedecenniumvande20eeeuwstondendeorthodoxliberalennogstevigindeschoenen.Opdegolfvandeindustriëlerevolutievormdenzijdemidden-endebovenklasse.Inhettweededecenniumnamencommunistischeenfascistischeregimestallozelandenover.Inhetderdeenvierdedecenniumkwamhetnationaalsocialismeopmeteenstevigebasisvanevolutionairhumanisme.Hetvijfdeenzesdedecennium–metinhetWestendeliberalenalsdeoverwinnaarsuitWOII-typeerdenzichdoordespanningtussenhetliberaleversushetcommunistisch/socialistischindevormvande‘koudeoorlog’.Desovjetunieslootdeoorlogafalseen

9

supermacht,deChinesecommunistischepartijhaddeburgeroorloggewonnenendeverenigdestatenwerdenbevangendooreenanticommunistischehysterie.RevolutionaireenantikolonialebewegingenkekenverlangendnaarMoskouenBeijing,terwijlhetliberalismesteedsmeergeassocieerdwerdmetderacistischeEuropesewereldrijken.IndejarenzestigenzeventigwerdhetwoordliberalookaanWesterseUniversiteitensteedsmeereenscheldwoord.In1968bereiktediteentoppuntdoorprotestenenrellenindeheleWestersewereld.In1975leedhetliberalekamp,methetverliezenvandeVietnamoorlog,zijngrootstenederlaag.Deliberaledemocratiekonalleengeredwordenmetkernwapens.Entoenveranderdealles.Deliberaledemocratiekrabbeldeopenveroverdedewereld.Eindjarentachtig,beginnegentigveranderdedeliberalegolfineenwaretsunami.Hetliberalismekwamalsoverwinnaaruitdehumanistischegeloofsoorlogen.Desovjetunieimplodeerde.Tochheefthetliberalismeverscheideneideeëneninstitutenovergenomenvansocialistischeenfascistischerivalenzoalsdewenseengrootpubliektevoorzienvanonderwijs,gezondheidszorgensocialezekerheid.Aanhetbeginvande21eeeuwvertrektdevooruitgangstreinwederomenhoogstwaarschijnlijkzalditdelaatstetreinzijndieooithetstationHomoSapiensverlaat(pag.283).Omeenzitplaatstebemachtigenmoetjeenigverstandhebbende21eeeuwsetechnologiezoalsbiotechnologieenalgoritmen.Hetsocialismedat100jaargeledenhelemaalbijdetijdwasheeftdevernieuwingenindetechnologienietkunnenbijbenen.Deliberalenpastenzichveelbeteraanhetinformatietijdperkaan.DeradicaleIslamstaaternogslechtervoordanhetsocialisme,wantdieheeftdeindustriëlerevolutienognieteensonderogengezien.Traditionelereligieshebbengeenalternatievenmeervoorhetliberalisme.Hetliberalismeheeftdehumanistischegeloofsoorlogengewonnen,zonderdatereenanderwerkbaarperspectiefis.Maar,indatsuccesligtdeondergangmogelijkalbesloten.Detriomferendeliberaleidealenzettendemensnuaantothetstrevennaaronsterfelijkheid,gelukengoddelijkheid.Inhetderdedeelvanhetboekzalaangevoerdwordendatdepogingenomdezehumanistischedromentevervullendefundamentenvanhetliberalismezullenondermijnendoordaternieuweposthumanistischetechnologieënontketendzullenworden.Immers,wehebbengeenGodennodigomonzemachtinteperkenenonslevenzintegeven,wantdevrijekeuzevanklantenenkiezersgeeftonsallezingevingdiewenodighebben.Watzalerdangebeurenzodrawebeseffendatklantenenkiezersnooitvrijekeuzesmakenenzodrawedetechnologiehebbenomhungevoelensteberekenen,testurenofteslimaftezijn?Alshetheleuniversumzijnzinontleentaandemenselijkebelevingswereld,watgebeurterdanalsdemenselijkebelevingswereldhetzoveelsteontwikkelbareproductwordtdatinessentienietverschiltvanalleandereartikelenindesupermarkt?(pag.287).DetijdbominhetlaboratoriumAnnonuwordtdewereldgedomineerddoorhetliberalepakketvanindividualisme,mensenrechten,democratieendevrijemarkt.Devrijewilishierbinneneendominantefactor.Volgensonzemeestactuelewetenschappelijkekennishebbendeterminismeentoevaldeheletaartverdeeldeniserletterlijkgeenkruimeltjeovervoorvrijheid(pag.293).Hetheiligewoordvrijheidblijktnetalszieleenholletermdiegeenenkelewaarneembarebetekenisheeft.Devrijewilbestaatalleenindefantasieverhalendiewij

10

mensenhebbenverzonnen.Delaatstenagelaandedoodskistvandevrijheidwordtgevormddoordeevolutietheorie,dienietskanmetdeideevandevrijewil.Volgensdeevolutietheoriezijnallekeuzesdiedierenmaken–overleefgebied,voedselofpartners-eenweerspiegelingvanhungenetischecode.Mensenschuivenditsoortwetenschappelijkeverklaringenvaakterzijdemetdewoordendatzezichvrijvoelenendatzehandelenvanuithuneigenwensenenbeslissingen.Datiswaar.Mensenhandelenvanuithunverlangens.Alswedevrijewilbeschouwenalshetvermogenomvanuitonzeverlangenstehandelen,danhebbenmenseninderdaadeenvrijewilenchimpansees,hondenenpapegaaienook.Maardehamvraagisnietofpapegaaienenmensenkunnenhandelenvanuithundiepsteverlangens,devraagisofzeookkunnenkiezenwatdieverlangenszijn.Ikkieshelemaalnietvoordiewensen.Ikvoeleenbepaaldewensbijmeopkomenomdatdithetgevoelisdatbiochemischeprocesseninmijnhersenenveroorzaken.Dieprocessenkunnendeterministischofvolstrektwillekeurigzijn,maarnietvrij.Ikkiesmijnverlangensniet,ikvoelzealleenenhandelernaar.Inwerkelijkheidiseralleeneenstroomvanbewustzijnenindiestroomkomenverlangensopenebbenzeweerweg,maarerisgeenpermanentzelfdateigenaarisvandieverlangens,dusisheteenzinlozevraagofikmijnverlangensuitkieslangsdeterministischewegofvolstrektwillekeurig,ofuitvrijewil.(pag.295).Alsikechtdebaasbenovermijngedachtenenbeslissingenkanikdanbesluitenomdekomendezestigsecondenhelemaalnergensaantedenken?Twijfelenaandevrijewilisnietalleeneenfilosofischeoefening,hetheeftookpraktischeimplicaties.Alsorganismeninderdaadgeenvrijewilhebben,impliceertditdatwehunverlangenskunnenmanipulerenenzelfssturendoormiddelvandrugs,genetischemodificatieofrechtstreeksehersenstimulatie.Hararigeeftvervolgensdiversevoorbeeldenvanlaboratoriumproevendieditbevestigen.Wiezijnik?Delaatstedecenniazijnbiowetenschapperstotdeconclusiegekomendathetliberaleverhaalvandevrijewilenhetindividualismepuremythologieis.Hetondeelbareauthentiekezelfisnetzoechtalsdeeeuwigeziel,Sinterklaasendepaashaas.Mensenzijngeenin-dividuen,mensenzijnviduen(in-dividu=on-deelbaar).Veelkennis[overderelatietussenonzetweehersenhelften]isopgedaanbij/metepilepsiepatiënten.OokDanielKahneman(2002Nobelprijseconomie)deedbaanbrekendeexperimenten.Ditonthuldehetbestaanvanminstenstweezelveninéénpersoon:hetervarendezelfenhetverhalendezelf.Hetervarendezelfishetbewustzijnvanmomenttotmoment.Hetervarendezelfherinnertzichniets.Hetbovenhalenvanherinneringen,hetvertellenvanverhalenenhetnemenvangrotebeslissingenvallenbinnenhetmonopolievaneencompleetandereinstantieinonsbinnenste:hetverhalendezelf.Hetverhalendezelfisverwantaandeinterpretatorindelinkerhersenhelft.Hetverhalendezelfmaaktgebruikvanhetmiddelenvanpiekmomenteneneindmomenten.Hetlaatdeduurvandeervaringlinksliggen.Debelangrijkstekeuzesvanonsleven–partner,beroep,huisofvakantie–wordengenomendooronsverhalendezelf.Hetverhalendezelfgebruiktonzeervaringenalsbelangrijke(maarnietdeenige)ruwegrondstoffenvoorzijnverhalen.Dezeverhalenbepalenophunbeurtwathetervarendezelfvoelt.Weidentificerenonsmethet

11

verhalendezelf.Alswe‘ik’zeggenbedoelenwehetverhaalinonshoofd,nietdestortvloedvanervaringendiewecontinuondergaan.Debiowetenschappenondermijnenhetliberalismeenvoerenaandathetvrijeindividualleenmaareenfictiefverhaalisdatinelkaarisgestokendooreenverzamelingbiochemischealgoritmen.(pag.314).Aanhetbeginvanhetderdemillenniumwordthetliberalismenietbedreigddoorhetfilosofischeideedathetindividunietbestaat,maardoorconcretetechnologieën.DegroteontkoppelingInhetverledenwarenerveeldingendiealleenmensenkonden.Deafgelopenvijftigjaariseenenormevooruitganggeboektophetgebiedvancomputerintelligentie,maarnulkommanulvooruitgangophetgebiedvaneencomputerbewustzijn.Westaanechteropderandvaneengedenkwaardigerevolutie:mensendreigenhuneconomischewaardeteverliezendoordatintelligentiewordtlosgekoppeldvanbewustzijn.Totvoorkortgingeenhogeintelligentiealtijdhandinhandmeteenontwikkeldbewustzijn(pag.321).Alleenbewustewezenskondentakenuitvoerendieeenhogeintelligentievereisten,schaken,autorijden,ziektendiagnosticeren,etc..Wezijnechterbezigmetdeontwikkelingvannieuwetypenniet-bewusteintelligentiediedergelijketakenveelbeterkunnenuitvoerendanmensen.Dezetakenzijnnamelijkgebaseerdophetherkennenvanpatronenendaarinzoudenniet-bewustealgoritmenovernietaltlangetijdweleensbeterkunnenzijndanhetmenselijkbewustzijn.Vermoedelijkzijnerverschillendewegendienaarsuperintelligentieleidenenslechtseenpaardaarvanvolgenderoutevanhetbewustzijn.Deorganischeevolutieheeftmiljoenentragejarendebewustzijnsroutegevolgd.Deevolutievananorganischecomputerszoudiesmallewegweleenshelemaalkunnenomzeileneneenanderesnellerekoersnaardesuperintelligentiekunnenvolgen.Datwerpteenvolkomennieuwevraagop:watisbelangrijker,intelligentieofbewustzijn?Ditwordtinde21eeeuweendringendpolitiekeneconomischvraagstuk.Legersenbedrijvenkunnennietfunctionerenzonderintelligenteinstrumenten,maarbewustzijnensubjectieveervaringenhebbenzenietpersenodig.Taxichauffeurszullenwaarschijnlijkhetzelfdelotondergaanalspaardenaanhetbeginvandeindustriëlerevolutie.Bankbediendenenreisagentenlijkenbedreigdediersoortenteworden.Economischwordtdevraag“watweaanmoetenmetalleoverbodigemensen?”.Mettertijdwordthetsteedsmakkelijkerommensentevervangendoorcomputeralgoritmen,nietalleenomdatalgoritmensteedsslimmerworden,maarookomdatmensenzichsteedsmeerspecialiseren.Eenjager-verzamelaarbeheersteeenenormbreedscalaomteoverleven,delaatstepaarjaarzijnmensenzichgaanspecialiseren,watwedearbeidsdelingnoemen.Eentaxichauffeurofeencardioloogishierdoorgespecialiseerdineenveelkleinerenichedanooitdejager-verzamelaar,wathetmakkelijkmaakthemtevervangendoorAI(artificiëleIntelligentie).Ookmanagementvalthieronder,Uberisinstaatommiljoenentaxichauffeurstecoördinerenmeteenpaarmensenenheelsterkealgoritmen.Deaanstaandetechnologischegoudmijnzalhetwaarschijnlijkwelmogelijkmakenomdie‘nutteloze’massatevoedenenteonderhouden,zonderdatdiedaarietsvoorhoefttedoen(pag.337).Hetliberalismeverklaarthetverhalendezelfheiligenlaathetzelfkiezeninhetstemhokje,indewinkelenopdehuwelijksmarkt.Datwaseeuwenlangheellogisch.Het

12

verhalendezelfgeloofdeweliswaarinallerleifictiesenfantasieën,maarerwarengeensystemendieonsbeterkenden.Zodraweechtereensysteemhebbendatonswelbeterkent,wordthetbelachelijkomallesnogsteedsovertelatenaanhetverhalendezelf.LiberalegewoontesalsverkiezingenzulleninonbruikrakenomdatGooglemijnpolitiekemeningveelbeterzalkunnenweergevendanikzelf.EenrecentonderzoekinopdrachtvanFacebookwijstuitdathetFacebookalgoritmenualbeterisinhetbeoordelenvaniemandspersoonlijkheidenkarakterdandevrienden,oudersenhuwelijkspartnervandiepersoon(pag.350).OpsommigegebiedendeedhetFacebookalgoritmehetzelfsbeterdandepersoonzelf.VanorakeltotheerserZodraGoogle,Facebookenanderalgoritmenalwetendeorakelszijngeworden,kunnenzebesteensevoluerentothandelendeinstantiesenuiteindelijktotheersers.Denkaannavigatiesystemen;alsTomTomjeinstrueertomlinksafteslaan,leerjealsgebruikeralsneldatjebeternaarjeTomTomkuntluisterendannaarjeeigengevoel.Eerstlijktditnogeenorakel‘jestelteenvraagen‘hij’geefteenantwoord,maardebeslissingisnogaanjou.Alshetorakelechterjevertrouwenwint,isdevolgendelogischestapomdeAppnietalleentelatenadviseren,ooktelatenhandelendoorhettekoppelenaaneenelektrischeauto.NaarmatedeAppmeerhandelingsbevoegdheidkrijgt,kan‘hij’metanderegebruikersgaanmanipulerenomdebelangenvandeeigenaartebehartigen.UpgradevandeongelijkheidTotdusvertweepraktischebedreigingenvanhetliberalisme(pag.356):Datmensenalhunwaardeinheteconomischenmilitairsysteemzullenverliezenendatmensenalscollectiefnogwelwaardevolzullenzijn,maardatzehunindividuelesoevereiniteitzullenverliezenenbeheerstzullenwordendoorexternealgoritmen.Dederdebedreigingvoorhetliberalismeisdatsommigemensenonmisbaarenonontcijferbaarzullenblijven,maardangaathetomeenkleineengeprivilegieerdeelitevangeüpgradedmensen.Dezesupermensenzullenongehoordevermogensenongekendecreatievevaardighedenkrijgen,waarmeezenogsteedseengrootdeelvandebelangrijkebeslissingenvoordewereldkunnennemen.Maardemeestemensenzullengeenupgradekrijgen.Alswetenschappelijkeontdekkingenentechnologischeontwikkelingendemensheidverdelenineenmassavan‘nutteloze’menseneneenkleineelitevangeüpgradedesupermensen,ofalsdeautonomievanmensensteedsmeerwordtovergenomendoorhyperintelligentealgoritmen,danzalhetliberalismeimploderen.Watvoornieuwereligieskunnenhetvacuümdanvullenenwelkeideologieënzullendeverdereevolutievanonzegodgelijkenakomelingenaanvoeren?(pag.361).EenoceaanvanbewustzijnOndanksalleophefoverIslamitischestaat,radicaleIslamenChristelijkefundamentalistenisdeinteressantsteplekopaardevanuitreligieusperspectiefnietIslamitischestaatofdeBibleBelt,maarSiliconValley.Daarzijnhightechgoeroes

13

momenteelnieuwereligiesaanhetbrouwendieweinigtemakenhebbenmetGodenallesmettechnologie.Zebelovenonsalleoudevertrouwdevoordelen–geluk,vrede,welvaartenzelfsheteeuwigeleven–maardanhieropaardeenmetbehulpvantechnologieinplaatsvannadedoodenmetbehulpvanhemelsewezens.Dezenieuwetechnoreligieskunnenverdeeldwordenintweehoofdtypes:technohumanismeendatageloof.Technohumanismeisdeietsconservatieverevariantdatmensennogsteedsalsdekroonderscheppingbeschouwtenvastblijfthoudenaanveelhumanistischewaarden.Hetvindtookdathomosapiensvannuzijnhistorischeindeheeftbereikt,maarconcludeertdaaruitdatwedetechnologiemoetengebruikenomHomoDeustescheppen(pag.363).Aangezienintelligentiesteedsmeerlosgekoppeldwordtvanbewustzijnenaangezienniet-bewusteintelligentiezichrazendsnelaanhetontwikkelenis,moetenmensenactiefhungeestupgradenalszeernogeenbeetjetoewillendoen.Dementaleverbouwingvandeeerstecognitieverevolutie70.000jr.GeledengavenHomoSapienstoegangtotdeintersubjectievewereldenmaaktenhemtotheerservanonzeplaneet;eentweedecognitieverevolutiezouHomoDeusmogelijktoegangkunnenbiedentotonvoorstelbarenieuwewereldenenhemtotheerservandeMelkwegkunnenmaken.Ditideeiseenupdatevandeoudedromenvanhetevolutionairhumanisme,dateeneeuwgeledenaloprieptotdecreatievansupermensen.Hitlerenzijnkornuitenwildendienogverkrijgendoorselectievevoortplantingenetnischezuiveringen,maarde21eeeuwsetechnohumanistenhopenditdoelveelvreedzamertebereikenmetbehulpvangenetischemodificatie,nanotechnologieeninterfacestussenhersenenencomputers,eennogonbekendestaatvanbewustzijn.Detweedehoofdtypeishetdataïsme,hetdatageloofHetdataïsmeverklaartdathetuniversumbestaatuitdatastromenendatdewaardevanelkfenomeenenelkeidentiteitwordtbepaalddoordebijdragedaarvanaandedataverwerking.Hetdataïsmeisgeborenuitdesamenloopvantweewetenschappelijkevloedgolven.Inde150jaarsindsCharlisDarwinzijndebiowetenschappenorganismengaanbeschouwenalsbiochemischealgoritmen.Eninde80jaarsindsAlanTuringhetideevaneenTuringmachineformuleerdehebbeninformaticisteedsgeavanceerdereelektronischealgoritmenkunnencreëren.Hetdataïsmevoegtdietweesamen,vanuithetideedatbiochemischeenelektronischealgoritmenonderhevigzijnaanexactdezelfdewiskundigewetten.Daarmeedoorbreekthetdataïsmedebarrièretussendierenenmachinesenhetverwachtdatelektronischealgoritmenuiteindelijkdebiochemischealgoritmenkunnenontcijferenenovertreffen.Hararisluitafmetdevolgendeconclusie:Eenkritischeanalysevanhetdataïstischdogmawordtwaarschijnlijknietalleendegrootstewetenschappelijkeuitdaging,maarookhetmeesturgentepolitiekeeneconomischeprojectvande21eeeuw.Ditroeptdriegrotevragenopwaarvanik(Harari)hoopdatzenalezingvanditboeknoglangdoorjehoofdblijvengalmen:1. Zijnorganismenechtalleenmaaralgoritmenenishetlevenechtalleenmaar

dataverwerking?2. Watiswaardevollerintelligentieofbewustzijn?3. Watgebeurtermetdemaatschappij,depolitiekenhetdagelijkslevenalsniet-

bewuste,maarhyperintelligentealgoritmenonsbeterkennendanweonszelfkennen?

14