Weetjes en verhalen over paddenstoelen Hans Vermeulen & Wim Veraghtert Natuurpunt Educatie...

Weetjes en verhalen over paddenstoelen

Hans Vermeulen & Wim VeraghtertNatuurpunt Educatie

Graatakker 11

2300 Turnhout

2Met de steun van de Vlaamse minister van Cultuur,

Jeugd, Sport en Brussel

Over deze cursus…

• Mengeling van disciplines: antropologie, etnomycologie, mythologie, …

• Wetenschappelijk onderbouwd?

Inhoud

• Algemene inleiding

• Van hekserij tot wetenschap– Historisch overzicht– Wijdverbreide misvattingen

• Weetjes en verhalen

per soort

Inleiding

• Mycologie

• Uitgebreide soortgroep

• Zwam als organisme

Voortplanting

Ecologie: ecologische groepen

• 1 Parasieten

• 2 Saprofyten

• 3 Symbionten

Parasieten

• Op bomen of planten

• Op dieren of mensen

• Op paddestoelen

Saprofyten

• Op dood organisch materiaal

• Bruinrotters: verteren cellulose

• Witrotters: verteren cellulose en

lignine

Symbionten

• Uitwisseling van voedingsstoffen tussen plant (boom) en zwam

• Ectomycorrhiza en endomycorrhiza

Classificatie

Chytrid iom yceten

Jukzw am m en

Deuterom yceten

Zakjeszw am m en

Steeltjeszw am m en

Zw am m enrijk

Oöm yceten

Stram enophila

Slijm zw am m en

Plasm odiophorom yceten

Protisten

Paddenstoelen kijken

Tussen angst & nieuwsgierigheid

• Natuurlijke angst voor zwammen?– Giftigheid– Vernietigende werking (rottingsproces,

parasieten)

• Nieuwsgierigheid > angst ?– Eten van eetbare & hallucinogene soorten– 3 attitudes

• Germanen: mycofoob• Romeinen: mycofiel• Slavische volkeren: fervente mycofagen

• Liminele organismen– Zwammen ontstaan uit het niets!?– Pietro Antonio Micheli (1729)

Paddenstoelen in de oudheid

• Bij de Grieken– Term ‘mykes’– Homerus (800-750 vC):

lucht + aarde– Athanaeus (190-250 nC) – Galenus (129-199 nC)

• Bij de Romeinen– Term ‘fungus’

(< funus & ago?)– Apicius: De re coquinaria

Romeinse naam

Nederlandse naam

Wetensch. naam

Boletus Keizersamaniet Amanita caesarea

Suillus Eekhoorntjesbrood Boletus edulis

Agaricus Lorkenzwam Laricifomes officinalis

Funguli Weidekringzwam Marasmius oreades

Amanita Weidechampignon Agaricus campestris

Merulius Morielje Morchella sp.

Lingua bovina Biefstukzwam Fistulina hepatica

• Keizersamaniet vs. Groene knolamaniet– 54 nC: Claudius vermoord (Agrippina minor)– Complot Nero & Agrippina

• Herkenning van eetbare zwammen– Horatius: weidesoorten– Plinius: giftig = vale kleur– Dioscorides: giftig = sneller

rottend

Paddenstoelen in de ME

• Wetenschap boekt weinig vooruitgang in Europa

• Sint-Antoniusorde (°1095): Moederkoren

Paddenstoelen in de ME

16e Eeuw

• Renaissance in Europa– Beperkte vooruitgang – Clemens VII († 1534)– Hadrianus Junius

(1511-1593)

17e eeuw

• 17e eeuw: onstabiele periode

• ‘oude wijn in nieuwe zakken’

• John Parkinson (Theatrum botanicum)

17e eeuw

• Franciscus van Sterbeeck (1631-1693)

• 1675: Het toneel van de campernoelien

18e eeuw

• Micheli (1729)• Carl von Linné, alias

Linnaeus (1707-1758)– Binominale nomenclatuur– Classificatie o.b.v.

voortplantingsorganen

19e eeuw: Pioniers

• Christian Hendrik Persoon (1761-1836)

• Elias Magnus Fries (1794-1878)– 4 monumentale werken met 2770 soorten

19e eeuw

• Adalbert Ricken (1915) > Rickenella fibula

20ste en 21ste eeuw

• Microscopische revolutie– Classificatie wijzigt o.i.v. microscopie

• Chemische revolutie– Chemicaliën gebruikt bij determinatie

• Genetische revolutie– DNA-onderzoek wijzigt

taxonomische inzichten

20ste en 21ste eeuw

• Specialisatie– Beperken tot studie van 1 genus

• Verruiming van het toepassingsveld– Bijv. inzet van fungi in

farmaceutische industrie– Fytopathologie: studie van

plantenziekten

Wijdverbreide misvattingen

• Als paddenstoelen uit de grond schieten– Ontwikkeling primordium – volgroeide zwam:

meerdere dagen tot een week

Wijdverbreide misvattingen

• Giftigheid– Dodelijk vs. culinair waardevol– Geen simpele trucjes om giftigheid te

achterhalen

Pertinent onjuiste beweringen

• Giftige paddenstoelen zijn slijmerig• Giftige paddenstoelen smaken bitter• Giftige paddenstoelen verkleuren bij kneuzen• Giftige paddenstoelen doen peterselieblaadjes

geel verkleuren• Giftige paddenstoelen stremmen de melk• Giftige paddenstoelen doen een ui bij het

meekoken bruin verkleuren• Giftige paddenstoelen worden niet aangevreten

door dieren• Giftige paddenstoelen zijn jong wel eetbaar

Eetbaar of giftig?

Voedingswaarde

• Paddenstoelen als vleesvervangers?– Vers product: vlees heeft hogere

voedingswaarde– Droog product: vlees = paddenstoelen

MAAR: - Mensen eten geen gedroogd(e)

vlees/zwammen- Snel verbrandende vetten

Fungilore

• Legenden– Naamgeving– Paddenstoelen in

de mythologie?– Weinig echte

legenden!– Namen vaak van

recente oorsprong

Christendom en zwammen

• Paddenstoelen wel belangrijk in volksgeloof

• Vanwaar connotatie tussen zwammen en demonische wezens?

Christendom en zwammen

• Heksen en elfen aanvankelijk nuttig

• Kentering in de vroege middeleeuwen

• Kelten/Germanen: natuurgodsdienst

• Christendom: antropocentrisch

Over padden, zwammen en onweer

• Padden: in vele culturen positief; vooroudercultus

• Relatie pad & zwam: NL, GB & DK

• Zwammen met vooroudergeest

• Zwam als poort naar dodenwereld

• Demonisering door christendom

Over padden, zwammen en onweer

• Plinius: °paddenstoelen waar bliksem de bodem raakt

• Paddenstoel als goddelijk mysterie

• Relatie met goden donder en bliksem: Thor of Donar, Taranis, Zeus, Jupiter, …

• Intermediaire plaats tss. aarde, onderwereld en hemel

Het kleine volkje

• Mythische wezens met kleine menselijke gestalte

• Germaanse mythologie

• Elfen, kobolden, trollen

en aardmannen

Het kleine volkje

• Lichtelfen

Het kleine volkje

• Kobolden, trollen en aardmannen

Het kleine volkje

• Dwerggestalte:– Animistische

natuurbeleving (bijna wereldwijd)

– 2 verklaringen:• Kleine volkje: ziel van de

mens (cfr. hallucinaties)• Kleine volkje: symbool vr

natuur- en zwamgeesten

Het kleine volkje

• Demonisering– Evolutie van goedaardig naar duivels– Alleen de mens bezit een ziel

Tovenaars, heksen en heksenkringen

• Kelten: druïden en vates (zieners/-essen)

• Top van de maatschappij

• ME:– Druïden → tovenaars– Vates → heksen

Tovenaars, heksen en heksenkringen

• Heksenkring

Paddenstoelen herkennen

• Vorm vruchtlichaam

• Kleur sporenpoeder

• Voelen, ruiken, proeven, …

• Plukken?

Zakjeszwammen

Steeltjeszwammen

• Zwamdraden met chitine

• Sporen op basidia

• Steriele cellen: cystiden

• Grote diversiteit aan vruchtlichamen

Plaatjeszwammen

• Plaatjes op onderzijde van de hoed

• Kleur sporee?

Veldkenmerken plaatjeszwammen

Weetjes per soort

• Amanieten

• Bekerzwammen en truffels

• Boleten en krulzomen

Amanieten

• Kenmerken– Plaatjeszwammen met witte sporen– Vrije plaatjes– Velum: plakjes, beurs en/of ring

• Amaniet < Amanos

Gele knolamaniet

• Verwarring met groene knolamaniet

• Onschuldig!– Planchon (1887)– Chauvin (1922)– Société mycologique de

France (1927)

Gele knolamaniet

• Zaak Girard (1917)

Groene knolamaniet

• 95% van dodelijke vergiftigingen

• Niet zeldzaam!

• Kenmerken

Groene knolamaniet

• Vergiftiging– Medisch niet traceerbaar– Latentietijd 6 tot 48 uur

• Duizeligheid & kortademigheid• Zware spijsverteringsstoornissen & zweten• Spasmen en neerslachtigheid• Schijnbaar herstel• Leverstoornissen, falen van de nieren, coma

Groene knolamaniet

• Phalloïdine-vergiftiging– Complexe vergiftiging

• Amatoxinen: spijsverteringsstoornissen• Phallotoxinen: aantasting lever en nieren

Groene knolamaniet

• Gedroogde exemplaren even giftig

• Sommige dieren verdragen gifstoffen wel

• Misvattingen bij de Romeinen– Dioscorides: thee van marjolein/kippendrek

met honing– Plinius: eten van schors en perenbloesems

Groene knolamaniet

• Behandeling vergiftiging divers– Bloedtransfusie (o.a. tegen hypoglycemie)– Lever: intraveneuze inspuitingen, enzymen

& ATP– Krachtige antibiotica

• Wetenschappelijk onderzoek naar stoffen die gifstoffen neutraliseren

Groene knolamaniet

• Beroemde slachtoffers– Keizer Claudius (54 nC)– Clemens VII (1478-1534)– Karel VI (1685-1740)

Keizersamaniet

• Culinair gegeerd bij de Romeinen

• Lofzangen Horatius, Cicero, Plinius

• Recept Apicius

• ‘Amanita caesarea’

Keizersamaniet vs. Vliegenzwam

Parelamaniet

• Meest algemene amaniet

• Eetbaar, mits koken

• Hemolytische stoffen

Vliegenzwam

• Verspreiding

• Kenmerken

Vliegenzwam

• Collectief geheugen Indo-Eur. volkeren

Vliegenzwam

• Vliegenvanger– Vliegenzwam in gesuikerde melk bedwelmt– Muscaria: < musca = vlieg– Amanite tue-mouche, Fliegenpilz, Fly agaric

Vliegenzwam

• Naam < hallucinogene werking?– ‘de zwam die gek maakt’– Gaspard (ca. 1600)– Catalanen: ‘oriol foll’– R.G. Wasson: vliegen i.v.m. gekte

Vliegenzwam

• Vanaf 17e E: bewijzen van gebruik van vliegenzwam (NO-Eur. & Siberië)

• Hallucinogene werking rendieren

• Sjamanisme

Vliegenzwam

• Sjamanisme– Contacten met doden- en

godenwereld– Nuttigen van 3 tot 7

vliegenzwammen– Vruchten van de

levensboom– Drinken van urine

Vliegenzwam

• … in Indië– Rigveda over god Soma– R.G. Wasson (1968): Soma

= vliegenzwam

Vliegenzwam

• …bij de Germanen– Germaanse mythologie: vliegende dieren,

elfen, roesverwekkende drankjes– Wodan & vliegende witte hengst– Krijgers van Wodan: Berserkers– Uitzinnig door mede?

Vliegenzwam

• … en de Sint– Sint-Nikolaas (Myra, 4e eeuw); barmhartig– Naamfeest 6 december– Vanaf 13e eeuw schoen zetten– Vanaf 16e eeuw uit Spanje (met Piet)

Vliegenzwam

• De sint als sjamaan– Witte hengst die kan vliegen– Geschenken uitdelen– Komt binnen langs rookgat

Vliegenzwam

• … en Kerst– Kerstman

• 1930 (Sundblom)• Bedrijfskleuren

Vliegenzwam

• Kerstman– 1611 Nieuw Amsterdam– Santa Claus– Paard naar slede– 1821 rendiernamen– Spanje, Noordpool of Finland– 1939: 9de rendier

Vliegenzwam

• Kerstman– WOII: Santa Claus in Europa– MAAR: echte kerstmannen in Europa

• DK: Julemand met elfen• S: Jultomten (kabouter met geitenbokken)• SF: Joulupukki• ISL: 13 Yule Lads (plagende trollen & kerstkat)

– Yulefeest (godin Freyr): 12 tot 25 december• Joeldrinken (900, Haraldskvaedi)• Echte kerstmannen: trollen, kabouters & elfen

Vliegenzwam

• Kerst– Jezus in Nazareth– Koude kerstnacht?– Kerstboom in NT?

Vliegenzwam

• Kerstboom– Altijdgroene boom met geschenk van goden– Fijnspar in Midden-Europa– Berk en zomereik in NW-Europa– Pakjes onder kerstboom: vrucht van de

levensboom– Vliegenzwam als geluksbrenger

• Veel geloof rond winterzonnewende > geboorte Jezus op 25 december

Vliegenzwam

• Genesis: O.T.

• Adam & Eva

• Erfzonde

• Plaincourault

• Theorie Allegro

Vliegenzwam

• Heksenzalf– Op basis van vliegenzwam– Opname hallucinogene stoffen– Recept?– Heksenvervolging

Vliegenzwam

• Gifstoffen:– Muscarine– Iboteenzuur

Vliegenzwam

• Gebroeders Grimm

• Prinses van Conti (1751)

Over bekerzwammen en truffels

• Ascomyceten– Bekerzwam: beker- of napvormig– Truffels: ondergrondse, knolvormige

paddenstoelen

Kopergroenbekerzwam

• Mycelium kleurt hout (xylindeïne)

• Tunbridge ware (Kent)

Perigordtruffel

• Meest bekende eetbare truffel

• Afrodisiacum uit Kroätië

Perigordtruffel

• Romeinen:– Truffel = vereelting van de aarde (Plinius)– Plutarchus: conglomeraat ° door inwerking

van bliksem, warmte en water op mineralen– Knolvormige wortel van een plant

(Dioscorides)

Geheimen van de truffelzoeker

• Meer dan 1 soort truffel: 50 Tubers

• Ook bij ons!• Truffels zoeken met

zeug• Truffels zoeken met

hond• Truffelvlieg

Truffels kweken

• Auguste Rousseau (1855)

• Infecteren van eik met mycelium

• Kweekcentra Perigord, Poitou, Provence

• 1892: 2000 ton truffels in Frankrijk

• Anno 2008: ca. 100 ton

Over boleten

• Populaire groep

• Smakelijk

• Relaxerende werking

Over boleten

• Blauwverkleuring = oxydatie– Boletol (chromogeen)– Laccase (enzym)

Gewone heksenboleet

• Eetbaar

• Sterk blauwverkleurend

Gewoon eekhoorntjesbrood

• Gekende soort

• Kenmerken

• Cèpe (de Bordeaux)

• Porcini

• Soortcomplex

Eekhoorntjesbrood

Koeienboleet

• Slijmboleet

• Bolet bovin

(Aquitaine)

Satansboleet

• In Vlaanderen?

• Sterk giftig

• 1831 Lenz

Gewone krulzoom

• Plaatjeszwam of boleet?

• Eetbaar?

Weetjes en verhalen over paddenstoelen Hans Vermeulen & Wim Veraghtert Natuurpunt Educatie...

Documents

Transcript of Weetjes en verhalen over paddenstoelen Hans Vermeulen & Wim Veraghtert Natuurpunt Educatie...

2011 pp paddenstoelen voor kids deel 2

Factsheet Paddenstoelen 2018 - Arbeidsmarkt · 2018. 8. 15. · Factsheet Paddenstoelen 2018 Ontwikkelingen in de sector op basis van de administratie van Colland Arbeidsmarkt in

Preamplificatori McIntosh C-2300 e C-50

Paddenstoelen Jaarverslag 2002

2011 pp paddenstoelen voor kids deel 1

TOP 10 ROUTES Kleurrijke paddenstoelen

Negen moderne StadsWoningen - Amazon S3...alu kozijn 930 x 2315 930 2300 930 2300 930 2300 1030 2300 930 2300 8 80 8 0 8 0 8 80 8 80 7 3 0 73 8 0 231 5 16 0 cv wtw w m mk-k 6 3 - w

Maak kennismet FLEX-weetjes

Allerhande Weetjes Over Kruiden en Toepassingen

2011 pp paddenstoelen voor kids deel 3

Wonderwijze Weetjes Juni 2015

Weetjes Vgt

Wat is een paddenstoel? - Het Belang van Limburg€¦ · Nationaal Park Hoge Kempen Paddenstoelen ! __ 1 __! ! Wat is een paddenstoel? Paddenstoelen! zijn! vruchtlichamen! van! schimmels.!

INTEGRALE OPDRACHT. INLEIDING Waar? Hotel Handige weetjes Activiteiten.

verse groenten, fruit en paddenstoelen

Paddenstoelen - Eduboek · 2018. 8. 20. · De paddenstoelen zitten in een groep tegen de boom. De jonge paddenstoelen zijn wit, maar later verkleuren ze. Ze krijgen dan een meer

Paddenstoelen, Informatie over - Veldwerkplaatsen · 2015. 5. 29. · Paddenstoelen, waarzeggers van het bos Eef Arnolds Nederlandse Mycologische Vereniging Informatie over: •Functioneren

Defibtech DDU-2300 Semi-automatische externe defibrillator...1 Introductie LIFELINE VIEW (DDU-2300) Deze gebruikershandleiding bevat informatie om getrainde gebruikers te begeleiden

Optie Type B1, B3 en B4: Dakkapel · BOUW EN ONDERHOUD SINDS 1896 Optie Type B1, B3 en B4: Dakkapel pg. .1 1:50, 1:100 5.100 2300+ 2600+ 2600+ 2300+ 2300+ 2600+ 2600+ 2300+ wm dr

Ï b Ê [ ° ¦ = CTK-2300 CTK-3200 - Casio

Wat is een paddenstoel? - Het Belang van Limburg€¦ · Nationaal Park Hoge Kempen Paddenstoelen ! 1 ! ! Wat is een paddenstoel? Paddenstoelen! zijn! vruchtlichamen! van! schimmels.!