Toiletgang bij dementie

Aliëtte Jonkers

Medisch journalist

Toiletgang bij dementieISBN: 978 90 352 3239 6

De mens heeft het vermogen

tot genoegens wonderzoet

De grootste vreugde is

te kunnen als men moet.

- Piet Hein

Bij dementie is ‘kunnen als men moet’ niet

vanzelfsprekend. Twee redenen:

• Veel ouderen met dementie kunnen het

toilet niet vinden, bereiken of gebruiken =

toiletgangproblemen

• Aandoeningen van blaas, sluitspieren

en/of bekkenbodem kunnen de beheersing

over urineren en defeceren verstoren

Incontinentie bij dementie = complex

• Verschillende chronische aandoeningen

(multimorbiditeit) kunnen van invloed zijn op

toiletgangproblemen of functie van blaas, darm of

sluitspieren

• Bij behandeling van deze aandoeningen worden

medicijnen gebruikt die invloed hebben op

toiletgangproblemen of functie van blaas, darm of

sluitspieren.

Welke aandoeningen hebben

invloed op continentie? Veel!• Diabetes

• Reuma

• COPD en astma

• Hartfalen

• OSAS (slaapapneu)

• Ernstige obstipatie

• CVA

• Parkinson

• Depressie

• Delier

• Botbreuken

… en dan hebben we het nog niet eens over de dementie zélf

(Bron: Toiletgang bij dementie – Aliëtte Jonkers en Paul van Houten)

(Bron: Toiletgang bij dementie – Aliëtte Jonkers en Paul van Houten)

Welke medicijnen beïnvloeden de continentie?

• Antidepressiva

• Anti-jeukmiddelen

• Anti-parkinsonmiddelen

• Antipsychotica

• Slaapmiddelen

• Plaspillen

• Bloeddrukmiddelen

• Morfine

• Middelen tegen staar

Welke vorm van incontinentie zien we vaak

bij ouderen met dementie?

Functionele incontinentie:

ontstaat wanneer de patiënt niet zelfstandig naar toilet kan door

bijv. medicatie, desoriëntatie, cognitieve/lichamelijke beperkingen,

lastige kleding, te lange afstand naar het toilet of problemen bij het

vinden van het toilet.

Dat laatste komt zelfs voor in

kleinschalige woonvormen…

Toiletgangproblemen bij dementie

• Initiatief om naar het toilet te gaan is bij dementie niet

vanzelfsprekend

• Plaats van het toilet is belangrijk

• Mobiliteit

• Problemen met laten zakken van kleding

• Problemen met gaan zitten op het toilet

• Problemen met opstaan en aankleden

• Hygiëne

Worden ouderen soms na

verhuizing naar het verpleeghuis

‘incontinent gemaakt’?

Verhuizen van thuis naar verpleeghuis is alleen al

‘trigger’ voor ontstaan van incontinentie

De incontinentie na verhuizing naar verpleeghuis kan tijdelijk zijn!

Hoe kun jij dit als verpleegkundig specialist

bespreekbaar maken met de verzorgenden?

Denk niet te snel dat de incontinentie gevolg is van de dementie (alleen).

Zeker als de oudere nog goed mobiel is, kunnen er tal van andere oorzaken zijn.

Daarom is stap 1 bij het zien van incontinentie: goede diagnostiek!

Gevolgd door stap 2: inco-dagboek (72 uur).

Vrijheidsbeperkende maatregelen

maken incontinent, maar zijn

gelukkig in de meeste verpleeghuizen

al fors teruggedrongen.

Onrustband

Pols- en enkelbandjes

maar ook:

- rolstoel achterover kantelen

- tafelblad over stoel

…zorgen ervoor dat oudere niet

zelfstandig naar het toilet kan -> onrust

en agitatie

Antipsychotica en sederende middelen

worden dan vaak voorgeschreven om die

onrust te bestrijden. Onwenselijk:

-in 82% van de gevallen niet werkzaam

- verhogen valrisico

- beperken niet alleen bewegingsvrijheid van cliënten,

maar ook de wilsvrijheid of autonomie

- vaak ernstige bijwerkingen: sufheid, zweten,

trillende handen, rusteloosheid, slaapproblemen,

verkramping spieren en stijfheid

Bron:

Banerjee S. The use of antipsychotic medication for people with dementia:

Time for action. November 2009. Department of Health.

http://psychrights.org/research/Diges/NLPs/BanerjeeReportOnGeriatricNeurolepticUse.pdf

Ballard C. The dementia antipsychotic withdrawal trial (DART-AD): long-term follow-up of a randomised placebo-

controlled trial. The Lancet Neurology 2009; 8 (2), 151-7.http://www.mendeley.com/research/the-dementia-

antipsychotic-withdrawal-trial-dartad-longterm-followup-of-a-randomised-placebocontrolled-trial/

Wat zegt de richtlijn van Verenso (met herziene mediatieparagraaf)?

- Psychofarmaca dienen voor de behandeling van neuropsychiatrische

symptomen bij dementie pas te worden gebruikt wanneer psychologische

interventies en interventies in de omgeving onvoldoende effectief zijn gebleken.

- Antipsychotica zijn beperkt werkzaam en hebben een grote kans op bijwerkingen,

vooral extrapyramidale bijwerkingen en sufheid.

- Uit studies* blijkt dat staken van antipsychotica bij een aanzienlijk deel van de

bewoners van verpleeghuizen die deze middelen al langere tijd gebruiken goed

mogelijk is zonder significante toename van probleemgedrag.

* Zie richtlijn Verenso:

http://www.verenso.nl/wat-doen-wij/vakinhoudelijke-producten/richtlijnen/probleemgedrag/

Ouderen met dementie die klassieke antipsychotica(bijvoorbeeld haloperidol (Haldol®), pimozide (Orap®), sulpiride

(Dogmatil® of pipamperon (Dipiperon®)

of atypische antipsychotica (bijvoorbeeld aripiprazol (Abilify®),

clozapine (Leponex®), lurasidon (Latuda®), olanzapine (Zyprexa®),

paliperidon (Invega®, Xeplion®), quetiapine (Seroquel®) en

risperidon (Risperdal®) krijgen, hebben

3x zo veel kans op een herseninfarct

en 70% meer kans om binnen een jaar te overlijden

dan iemand die deze middelen niet krijgt*

Deze sederende middelen beperken de mobiliteit en

vergroten de kans op het ontstaan van incontinentie.

In Nederland overlijden jaarlijks 550 tot 760 ouderen

als direct gevolg van het slikken van antipsychotica (onderzoek Trouw en Medisch Contact)

*Banerjee S. The use of antipsychotic medication for people with dementia: time for action.

A report for the Minister of State for Care Services London: Department of Health, 2009.

Incontinentie terugdringen bij dementie: factoren van

belang

• Meetinstrumenten: inco-dagboek voor ernst en frequentie van de incontinentie gedurende 3 etmalen

• MMSE (Mini-Mental State Examination)

• Diagnostiek: soort incontinentie in kaart brengen

• Controle van inco-materiaal, bijv. om de twee uur, noteren van ‘droog’ en ‘nat’ en aanwezig ontlasting (‘wet checks’)

• Een goede toilethouding

• Regelmatige toiletgang: vaste toiletrondes (timed voiding) in verpleeghuizen zijn ouderwets!

‘Nee’ is soms ‘ja’

Prompted voiding: tussen de toiletrondes door

toiletgang aanbieden werkt!

Incontinentie terugdringen bij dementie: factoren

van belang (2)

• Beweging heeft een positieve uitwerking op het brein: stimuleert de

uitvoerende hersenfuncties en de geheugenfuncties

• Zorg voor een goede pijnbestrijding

• Blaastraining: vooral bij aandrangincontinentie. Maar… alleen

geschikt voor ouderen die nog zelfstandig naar het toilet kunnen

lopen en het toilet kunnen vinden

• Bekkenbodemspiertraining: alleen geschikt voor dementerende

ouderen die bewust is van deze spieren, de aanwijzingen begrijpt en

in staat is de oefeningen zelf te doen

Laatste strohalm: medicatie

• Parasympathicolytica of anticholinergica: middelen die het frequent

samentrekken van blaas en blaasspier remmen. Alleen geschikt

voor ouderen die nog zelf initatief nemen naar het toilet te gaan.

• Maar… de werking van deze middelen is voor een groot deel te

danken aan het placebo-effect

• En ze hebben bijwerkingen: duizeligheid, verwardheid, verhoogde

hartslag. Bovendien gaan ze vaak niet samen met andere

medicijnen. Voorzichtigheid en terughoudendheid dus geboden!

… als de dementie verder gevorderd is

• In beginfasen wordt incontinentie bij dementie vaak veroorzaakt doordat cliënt toilet niet kan vinden: te laat op de wc (‘ongelukjes’)

• In later stadium herkent de oudere met dementie het toilet niet meer als een plaats waar men zijn behoefte kan doen. Dat is de reden waarom er soms in een hoek van de kamer wordt geplast of gedefeceerd

• In nog later stadium wordt een volle blaas of endeldarm niet meer herkend als een prikkel om te urineren of defeceren

Bij blijvende incontinentie:

• Kies het juiste product: juiste maat, niet te groot

• Geen extra inleggers in verband: lekkage + huidirritatie

• Buikbandsystemen aan de achterkant vastmaken = sneller

losmaken en voorkomt ‘plukken’ door ouderen met dementie omdat

gladde kant aan de voorkant zit

• Matige tot zware incontinentie: elastische broekjes, T-vorm en

eendelige plaksystemen in scala aan maten en absorberend

materiaal

• Fecesincontinentie: anaaltampon als demente oudere op bezoek

gaat bij familie

Zorg op maat belangrijk

• Geen ‘standaard beleid’ of standaard materialen

• Ook in verpleeghuis staan de wensen en behoeften van de oudere zelf centraal

Meer weten?

Inkijkexemplaar en bestelformulieren op dit congres!

Bedankt voor uw aandacht