Post on 01-Mar-2018
Toekomstbestendig wonen en de grenzen aan
mantelzorg
Het nieuwe jaar is voor Mezzo goed begonnen met de goedbezochte en inspirerende
nieuwjaarsbijeenkomst op 10 januari jl. Het thema van de bijeenkomst was
toekomstbestendig wonen en de grenzen aan mantelzorg. We zorgen veel en vaak voor
een ander. En degenen waarvoor we zorgen blijven langer thuis wonen. Er zijn
verschillende ontwikkelingen die de combinatie van beide mogelijk en toekomstbestendig
maakt zoals domotica, robotica en alternatieve woonvormen. Wat betekenen deze
ontwikkelingen voor mantelzorgers?
Vliegende start
Direct bij binnenkomst kregen we een compilatie te zien uit de KRO-NCRV 2Doc ‘Ik ben
Alice’. Een film over een oudere dame die ‘vriendschap’ sluit met de zorgrobot Alice. De
zaal schiet geregeld in de lach. Hoe komt dat? Omdat ontroerend is om te zien dat de
mevrouw in kwestie de robot gevoelens toedicht en zich er zelf vervolgens van bewust is
dat dat misschien eigenlijk niet kan. Alice: “Zullen we naar buiten gaan?” Mevrouw:
“Nou, als jij daar zin in hebt.”
Is dit de toekomst?
Elisabeth v. Oostrum, voorzitter van Mezzo, opent de bijeenkomst. Wonen en mantelzorg
is een belangrijk onderwerp voor Mezzo. De regels ten aanzien van bijvoorbeeld
mantelzorgwoningen of op een andere manier samen wonen om te zorgen zijn zo
ingewikkeld dat Mezzo er afgelopen jaar een boekje over heeft gepubliceerd. En de
ontwikkelingen staan niet stil. Zijn robots zoals Alice de toekomst? In hoeverre gaan
domotica en robotica de mantelzorger helpen? Kun je je voorbereiden op mantelzorg
door nu al na te denken over een woongroep of iets dergelijks? Daar gaat deze middag
over. Elisabeth geeft tot slot nog de tip mee: praat met je partner, je ouders, je kinderen
over de toekomst. Gaan wij straks voor elkaar zorgen en zo ja, hoe gaan we dat dan
eigenlijk doen?
Met het oog op moeder
Het tweede filmpje ‘Met het oog op moeder’ brengt een moeder en haar zoon in beeld.
De zoon is mantelzorger voor zijn moeder. Zij doen mee aan een proef van
thuiszorgorganisatie Cordaan, waarbij de zoon op afstand informatie krijgt over zijn
moeder. Middels open-dichtsensoren kan hij zien of ze het huis heeft verlaten en weer is
thuis gekomen, welke kamers ze binnen loopt en of ze de koelkast heeft open gedaan.
Dit geeft hem veel rust, omdat hij op afstand een beetje in de gaten kan houden of zijn
moeder haar vaste ritme volgt of dat er bijzonderheden zijn. Qua privacy geeft de zoon
aan dat het een beperkte inbreuk is op de privacy, omdat het alleen bewegingsmelders
betreft en geen camerabeelden. Misschien dat er in de toekomst nog een gps bij komt op
het lichaam, zodat hij kan zien waar zijn moeder is als zij niet thuis is, maar verder wil
hij niet gaan. Zoon: “Ik kan zien of ze is opgestaan en of ze de deur is uitgegaan. Handig
toch?” Moeder: “Ik hoef het niet hoor.”
Ellen Maat, directeur Strategie, Kwaliteit & Innovatie bij Cordaan licht de proef toe. Het
inzetten van technologie om de mantelzorger te ontlasten wordt nog niet op grote schaal
gedaan. Het is lastig omwille van bijvoorbeeld de kosten. Nu loopt er een proef met 15
thuiswonende cliënten. De bewegingsmelders bieden inzicht in het leefpatroon van de
kwetsbare oudere. En hierdoor kunnen de mantelzorgers en de thuiszorgmedewerkers
goed samen werken. De mantelzorger blijkt dagelijks te kijken naar de registraties. De
verpleegkundige kijkt alleen als er afwijkingen zijn van het gewone ritme, dan geeft het
systeem een signaal af. Samen kun je bijvoorbeeld signaleren dat iemand veel vaker
naar het toilet gaat dan anders. Is er misschien sprak van een blaasontsteking? De
mantelzorger ervaart ‘peace of mind’ en je kunt passende en preventieve zorg bieden.
Privacy is een belangrijk onderwerp. Er is uitdrukkelijk geen sprake van camera’s. Het
gaat om mensen waarbij je een oogje in het zeil wilt houden. De gegevens zijn maar
voor een paar mensen in te zien en daarover zijn duidelijke afspraken vastgelegd. De
gegevens moeten veilig zijn. Het doel van het op deze manier inzetten van domotica is
langer zelfstandig thuis, maar wel veilig.
Robo het zeehondje
Het derde filmpje “Een robot die een beetje helpt” laat zien hoe een robotknuffel een
mantelzorger even een moment rust kan bieden. De meneer uit het filmpje is eigenlijk
altijd met zijn vrouw bezig. Zij kan niet alleen zijn, vraagt altijd zijn aandacht en is vaak
onrustig. Als zij het robotzeehondje in haar handen krijgt die ook geluidjes maakt kan ze
daar helemaal in op gaan. Ze ‘zorgt’ voor het zeehondje totdat deze rustig in slaap is
gevallen, ze troost en kroelt. En dat maakt dat haar man op een paar momenten per dag
even de handen vrij heeft.
Marcel Heerink, lector Robotica en programmamanager sociale robots aan het
Windesheim doet onderzoek naar het gebruik van de zorgrobot thuis. Een zorgrobot kan
een zorggevoel oproepen bij mensen waarbij eigenlijk nooit meer een beroep wordt
gedaan op dit zorggevoel. Hierdoor worden mensen minder angstig, rustiger, opener en
communicatiever. Dit effect kan lang aanhouden, soms is het zelfs een blijvend effect.
Soms heeft de familie er in het begin wat moeite mee omdat het lijkt of je je naaste een
stukje speelgoed geeft, maar als ze het effect zien is iedereen enthousiast.
Generaties huizen samen
In het vierde filmpje “Meer generaties onder één dak” wordt Villa Sterappel belicht, een
kleinschalige woongroep in Nijmegen. De woongroep bestaat uit negen zelfstandige
wooneenheden, een gezamenlijke ruimte en een gezamenlijke tuin. Sterappel is gebouwd
door een woningbouwvereniging en bestaat uit sociale woningbouw. De leeftijd van de
bewoners varieert van jong tot oud. Ze lopen de deur niet bij elkaar plat, maar hebben
wel oog voor elkaar. Ze helpen elkaar waar nodig.
Yvonne Witter, adviseur bij het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg, laat zien dat er
vele vormen zijn van toekomstbestendig wonen met het oog op zorgen voor elkaar. Er
zijn vele mooie initiatieven in het land. Bijvoorbeeld de knarrenhofjes waarvan de eerste
in Zwolle verscheen. Of de Thuishuizen. “Een soort studentenhuis voor ouderen, maar
dan met een nette keuken.” Het wordt steeds gewoner om met jong en oud bij elkaar in
de buurt te wonen. Op www.kcwz.nl is de publicatie Generaties huizen samen te
downloaden. Hier vindt u de presentatie van Yvonne witter
Dominant ideaal van zelfstandigheid
Dr. Alistair Niemeijer, universitair docent zorgethiek aan de Universiteit voor
Humanistiek, neemt ons mee langs de mitsen en maren van “langer zelfstandig thuis”,
ook met behulp van bovengenoemde ontwikkelingen. Technologie kan vooruitgang
suggereren maar is niet noodzakelijk een morele vooruitgang. We willen mensen
beschermen(do no harm-principe) en tegelijkertijd willen we de autonomie respecteren.
Dit principe van autonomie wordt ook gevolgd bij het gebruik van technologie in de zorg.
Als we kijken naar domotica en robotica dan heerst daarbij het ideaal van
zelfstandigheid. Maar we zijn niet onafhankelijk van elkaar, mensen zijn met elkaar
verbonden en van elkaar afhankelijk. De zorgvrager is afhankelijk van de mantelzorger,
maar de mantelzorger ook afgeleid afhankelijk van de zorgvrager. Deze wederzijdse
afhankelijkheid verandert niet wezenlijk op het moment dat er technologie wordt ingezet.
Zo is het bijvoorbeeld de vraag of de zoon die zijn moeder op afstand kan volgen
daadwerkelijk meer ‘peace of mind ervaart’. Is hij door de techniek niet juist veel meer
bezig met zijn moeder en kijkt hij nu elk uur op zijn telefoon om te kijken hoe het is in
plaats van twee keer per dag zoals daarvoor? Techniek kan bepaalde knelpunten voor
ons oplossen, maar het brengt nieuwe dingen met zich mee. We moeten ons op een
bepaalde manier verhouden tot de robot of tot de techniek.
Niemeijers standpunt is dat het behulpzaam zou zijn om uit te gaan van een meer
realistisch mensbeeld. Niet iedereen is even zelfredzaam, autonoom of onafhankelijk. En
voor veel mensen is zelfredzaamheid niet het ideaalbeeld. We zouden meer aandacht
moeten geven aan de context.
Tot slot discussiëren we over privacy en andere ethische kwesties bij het inzetten van
technologie in de zorg. Als het wc bezoek van uw (kwetsbare) naaste via audio of video
op afstand gemonitord in het geval van risico op een (val)incident, zou u hiervoor
toestemming verlenen? De meningen in de zaal zijn verdeeld. Het zou wel fijn zijn als
iemand niet lang op de grond ligt voordat hij of zij gevonden wordt, maar misschien zijn
er mogelijkheden om een minder ingrijpende maatregel in te zetten met hetzelfde doel.
Ook roept het de discussie op waar de cliënt is gebleven in deze kwestie. Dat is iets waar
de zaal het volledig eens is, met elkaar en met Niemeijer: het is het allerbeste om - waar
het kan - de zorgvrager te betrekken, te vragen, te horen, en (mee) te laten beslissen.