Een$betere$bank$voor$een$

betere$wereld

ABN$AMRO$(Corporate)$Real$Estate

Egens Holleman

22$maart$2017

Cromwell/ABN,AMRO:,vanuit,gezamenlijke,ambitie,verduursamen

Een,model,voor,de,toekomst?

• Samen$ambitie$vastleggen$

• Samen$aanbesteden$ en$verbouwen

• Samen$een$duurzaam$gebouw

Een aantoonbaarduurzaam gebouw:,A,label,en BREEAM,Excellent,

Zonnepanelen$

op$het$dak

LED$verlichting$voorzien$van$

aanwezigheidsK en$

daglichtdetectie$

Opvang$van$

regenwater

Full$electric gebouw$(geen$aardgas)

Zuurstof$verrijkende$

planten$wand

Koeling$en$verwarming$

d.m.v.$fase$overgang$

materialen$(PCM)

Hoofdkantoor (126.000,m2 BVO),eerste prijs BREEAM,‘Offices,inNUse’,2016,

! Ontwerp$gebouw$voor$3200$werkplekken,$

huidige$omvang$5200$werkplekken.$

! Sinds$2013$met$18%$gedaald$energieverbruik$$

ondanks$een$met$13%$gestegen$aantal$

gebruikers.$

! Koeling$uit$nabijgelegen$Nieuwe$Meer,$in$

combinatie$met$warmteKkoude$bronnen.$

! Glas bekleedmet$UVKbestendige folie$om$

warmte$doordringing$tegen$te$gaan.

! Mobiliteitsbeleid gericht op$reductie

parkeerfaciliteiten en promotieOV$en fietsen.

! Ondersteuning$van$de$stedelijke$biodiversiteit$

door$het$creëren$van$een$nest$voor$een$

slechtvalk$familie,$het$dak$te$bedekken$met$

vegetatie$en$toepassen$van$stedelijke$bijenteelt

Roadmap verlagen,CO2 footprint,kantoren

Meters2

optimaliseren

Effectief$energiebeheer

Innovatie$en$

zichtbaarheid

1 2

3

4

• Tot$eind$2020$dispositie$van$141.000$m2 VVO$

(huidig$metrage$circa$580.000$m2 VVO)

• Leegstaande$kantoorvloeren$onderverhuren$of$

installatietechnisch$afsluiten

• Uitrollen$nieuw$werkplekconcept

• Flagshipstores

• Actieve$monitoring$op$afwijkend$verbruik

Alle$ ingekocht$energie$is$

vanaf$2019$CO2Kneutraal$

(wind$+$biogas)

5%$$duurzaam$opgewekt

76%$van$m2 BVO$all$electric en$>80%$BVO$Energielabel A$per$2020

5%$van$m2$BVO$

energieneutraal v.w.b.$

het$gebouwgebonden

energieverbruik

Doelen$2017K2020

Het Paviljoen: spannende keuzes met alle ogen op je gericht

Het Paviljoen: living lab van circulair bouwen met ‘right to copy’

Beton 35%

geupcycled

materiaal

PCM,materiaal

koeling/warmte

buffering

Hybride

ventilatieN

systeem

Kleinschalige,,

innovatieve

LABN

oplossingen

Ecologische

daktuin en kas

CO2 uit

vergaderzalen

voor de,kas

Waterberging in,

de,tuin

Modulaire

gevelopbouw

Gelijkspanning

Akoestische

panelen van,

spijkerbroeken

0

Visie DNB op de energietransitie vanuit toezicht perspectief

Janko Gorter

22 maart 2017

1

Radicale transitie naar CO2-neutrale economie nodigCO2-uitstootGt CO2 per jaar

2

Geleidelijke transitie

Een beheerste transitie is geen uitgemaakte zaak

Abrupte transitie

Klimaat

Economie

Techniek

PolitiekVerschillende belangen en factoren spelen een rol bij een transitie naar een duurzame energievoorziening...

…wat leidt tot onzekerheid over de timing en snelheid waarmee een transitie zal plaatsvinden

Emis

sies

(100

ton

van

CO

2-eq

uiva

lent

)

3

Een abrupte transitie heeft brede implicaties voor de economie

0

2

4

6

8

10

12

14

16

0 500 1.000 1.500 2.000

19%

19%

10%

19%

Groot- enkleinhandelBouw

Financiëledienstverlening

Watervoorziening & afvalverwerking

Mijnbouw

Electriciteitsopwekking & gasvoorziening

Vastgoed (*)Landbouw

Industrie

Transport

Bruto Toegevoegde Waarde (EUR mrd)

Kolencentrales

Kassen

Kantoren

Hoogovens

4

Uitzettingen op een bredere selectie sectoren tonen kwetsbaarheid bijinstellingen t.a.v. eventuele afwaarderingen

0% 1% 2% 3% 4% 5% 6%

Landbouw

Transport

Basisindustrie

Energie opwekking

Fossiele brandstoffen

Landbouw

Transport

Basisindustrie

Energie opwekking

Fossiele brandstoffen

Landbouw

Transport

Basisindustrie

Energie opwekking

Fossiele brandstoffen

Blootstellingen (in % totale activa)

Leningen Obligaties Aandelen Grondstoffen Overige

€39,7 mld

€11,7 mld

€24,2 mld

€48,6 mld

€66,4 mld

€9,3 mld

€10,9 mld

€5,5 mld

€2,7 mld

€5,9 mld

€37,8 mld

€16 mld

€13,5 mld

€6,9 mld

€12,4 mld

Blootstellingen aan CO2-intensieve sectoren ten opzichte van totale activa Blootstellingen opgesplitst naar sector en type activa

Pensioenfondsen

BankenFossiel

2,0%

CO2-intensief7,7%

1953 mld €

Verzekeraars

Fossiel1,2%

CO2-intensief3,2%

794 mld €

Fossiel5,4%

CO2-intensief7,0%

699 mld €

5

Ook vastgoed kwetsbaar

• Circa 43% van de vastgoedportefeuille (voornamelijk hypotheken) waarvan een energielabel bekend is bij ons (171 EUR mld), heeft een matig tot slecht energie label (D t/m G).*

• Sub sample commercieel vastgoed vertoont aanzienlijk slechtere scores

* DNB (2016). Tijd voor Transitie. Cijfers op basis van beperkte steekproef hypotheek- en vastgoed data.

6

Aanbevelingen

1

2

3 ADEQUAAT RISICOBEHEER

TIJDIG EN CONSISTENT OVERHEIDSBELEID

TRANSPARANTIE OVER RISICO’S

Vervolgstappen DNB

7

Energietransitie & klimaatverandering

Toezicht Onderzoek klimaatrisico’s

Modeleren & stresstesten Dialoog

� Risico’s opgenomen in ons interne risico register

� Gesprekken aangaan over het onderwerp

� Onderzoek naar effecten van klimaatverandering op sector en toezicht

� Daarbij aandacht voor risico’s en kansen in verduurzaming vastgoed

� Modeleren effecten transitie op economie

� Stress testen financiële instellingen op fysieke en transitie risico’s

� Platform voor Duurzame Financiering

� Internationaal overleg: G20 Green Finance Study Group

Financier van duurzaam vastgoed Olaf Rutten - Real Estate Clients

2

.omdat we al zoveel beter kunnen nu al!

Design for disassembly and well being

PARK 2020

A-label en Breeam Excellent In-Use

Koningskade 30

3

Omdat we 90% van de waarde kunnen hergebruiken

4

ABN AMRO wil de transitie naar duurzaam commercieel vastgoed in Nederland versnellen

https://www.abnamro.nl/nl/grootzakelijk/producten/financieren/vastgoed/index.html

5

Met ambitieuze en concrete doelstellingen

212.000 m²

13%

21

6

Daarom leggen we de lat hoog voor onszelf en delen we de kennis die we daarmee opdoen met onze klanten

ABN AMRO HQ

The first Energy and CO2 neutral bank office building in the Netherlands

ABN AMRO office Alkmaar

The world's most sustainable building in-use

7

Met de Duurzame Investerings Tool willen we belemmeringen wegnemen en onze relaties motiveren om dit ook te doen

8

In één overzicht besparing, investering en terugverdientijd

9

100% financiering van duurzame maatregelen

10

De Green Bond is een groot succes en valt internationaal op

¾ Boek binnen 20 minuten overtekend ¾ Uiteindelijk 4 keer overtekend ¾ Pricing veel beter dan verwacht (ms +52bps)

Distribution by Investor Type

55%

16%

25%

4% Asset Manager

Banks & PB

Insurance & Pf

SSA

Distribution by Investor “Greenness”

56% 36%

8%

Dark Green

Light Green

Mainstream

11

Samenwerken in de keten en succes gaan hand in hand

12

Initiatieven die erkend worden en aanmoedigen om nog verder te gaan

13

Onze klanten kunnen veel impact maken

EUR 151 miljard Woninghypotheken

Balans ABN AMRO: Assets

EUR 18 miljard Zakelijk vastgoed

EUR 11 miljard Commercieel Vastgoed

EUR 4 miljard Public Sector

EUR 1 miljard Eigen Vastgoed

185 mrd

1

2

Global(Platform

2€6.7bn(AUM 15 countries 30 offices

One+platform,+one+brand,+one+team,+one+property+solution

3

A(Values(Based(Organisation

4

Our(Global(Approach(To(Sustainability

• Economic• Governance• Community• People• Environment

4

55

!Make(it(measurable

!Share(your(accomplishments

!Keep(developing

Our(Global(Approach(To(Sustainability

6

41%

6%23%

13%

5%2%

10%11%6%

16%

12%19%

11%

25%

The(Future( Is(Now

A B C D E F G

20%

5%

20%

17%

13%

7%

17%

35%

6%22%

15%

7%3%

12%

50%

6%

28%

12%3% 1%

2014 2015 201820172016

70% 84%63%45%33%

EPC+Labels+Cromwell+ Portfolio+

A

7

Real Estate Debt EventThe Hague, 22 March 2017

Hosted by:

MISSION

Enhance and protect shareholdervalue by assessing and empowering sustainability practices in the realasset sector

2009

Assesses the ESG performance of property companies, fund managers and developers

2015

Assesses ESG performance of real estate lenders

2016

Assesses the ESG performance of infrastructure assets and portfolios

GRESB FrameworkUnderstanding and improving ESG performance

Systematic Assessment REITs | real estate debt/equity funds | primary lenders | infrastructure funds/assets

Objective Scoring ESG performance – environmental | social | governance

Peer Benchmarking differentiate market participants

0 - 100

GRESB Real Estate

Mapping the LandscapeSustainability reporting and benchmarking

reporting benchmarking

Investors(e.g. pension funds)

Public market(e.g. equities, fixed income)

Private market(e.g. real estate funds)

Asset market(e.g. buildings)

63 Countries 759 Entities 66,000 Assets

GRESB Real Estate CoverageFast growing momentum

Assets under Management: USD 2.8 trillion

9

GRESB ESG Performance ModelHistoric development 2011-2016

Investor MembersIntegrating GRESB data into investment decision-making

Institutional Capital: USD 7.6 trillion

GRESB Debt

GRESB DebtESG integration by CRE lenders | private equity debt funds

1. GRESB Debt Assessment! Benchmark sustainability engagement and ESG

performance for lenders

2. ESG data access during underwriting! Provide lenders with ESG profiles of borrowers /

sponsors

3. Green Bond Working Group! Evolve best practices to stimulate green property

bond transactions

GRESB Debt AssessmentMarket progress

Participation! Real estate finance units of banks! Real estate debt funds! Insurance companies [applicable]

! Mortgage REITs [applicable]

Indicators! Five aspects | 30 specific indicators! 100% validation

Results! 2015 | 2016 Assessments provided base level of industry

intelligence, uncovering best practices

Participant ObjectivesTwo common themes

Management Introspection! Portfolio evaluation | gap analysis! Process assessment

! due diligence / underwriting! loan monitoring! risk management analysis

! Product development

Communication! Informed forward business planning! Data for external communications

Integrating Sustainability DataDebt Assessment focuses on three stages

Integration is possible throughout the loan life cycle:

At loan origination! Overall sustainability related policies that are integrated in the CRE lending

During underwriting and due diligence! Use of sustainability (non-financial) data during risk rating and pricing models upfront

Post-closing monitoring and providing financing for upgrades! What sustainability data points are monitored throughout the term of the loan?

15

2016 Debt Assessment ResultsTrend

2016 Debt Assessment ResultsYear-on-year aspect changes

Improved operationso Incorporate ESG policies into ongoing operations

Increased disclosureso Enhanced external stakeholder communication

Underwriting advanceso Energy / water auditso Building certificationso Resilience risk assessments

Monitoring challengeso Persistent difficulty implementing ESG monitoring

2017 Debt AssessmentMain focus points

18

Debt Assessment

PoliciesIncrease focus on

presence and actions

Decision-making Risk accounted for and final terms

Monitoring KPIs included and overall process

19

© 2017 GRESB BVUnless explicitly stated otherwise, all rights including those in copyright in publication are owned by or controlled for these purposes by GRESB B.V. Except as otherwise expressly permitted under copyright law or GRESB B.V’s terms and conditions, no part of this publication may be reproduced, copied, republished, downloaded, posted, broadcast or transmitted in any way without first obtaining GRESB B.V’s written permission.

Sander Paul van TongerenManaging Director

sp.vantongeren@gresb.com

Welkom

Duurzaamheid/en/taxaties

Invitation

De/Nederlandsche/Bank/vindt/dat/Nederland/ te/weinig/werk/maakt/van/een/overgang/naar/een/klimaat/neutrale/

economie (=aanklacht)./Een/langetermijnvisie/ ontbreekt,/en/er/moet/snel/(=lekker/opjagen) een/visie/komen/waarin/

de/reductie/van/de/CO2Guitstoot/centraal/staat./DNB/vindt/het/Nederlandse/Energieakkoord/onvoldoende/en/"slechts/

een/eerste/stap/in/de/richting/van/ingrijpender/beleid."/

Een/verantwoord/gebouwde/omgeving/is/het/vertrekpunt/van/een/aantal/Nederlandse/banken/waaronder/ABN/AMRO/

en/ING./Vastgoed/dat/zijn/waarde/behoudt/voor/toekomstige/generaties/en/de/uitstoot/van/CO2/vermindert./Een/

aantal/banken/wil/een/belangrijke/ rol/spelen/in/de/verduurzaming/van/vastgoed/in/Nederland./Dit/doen/zij/door/

bijvoorbeeld/innovatieve/projecten/te/ondersteunen/(kom/ik/op/terug),/transformatie/te/stimuleren/en/te/streven/naar/

energieGefficiëntie/ in/bestaande/gebouwen./Samen/met/de/sector/en/de/keten/willen/ze/deze/ambitie/vormgeven./

Het$doel$van/het/2017/GRESB/Debt Event/is/te/laten$zienwat/de/verschillende/ stakeholdersbinnen/de/keten/ondernemen op/het/gebied/van/duurzaamheid bij/de/financiering/van/commercieel/ vastgoed./

• Onze/opdrachtgevers/ hebben/ focus/op/duurzaamheid

• Onze/opdrachtgevers/ zoeken/aansluiting/bij/dienstverlenende/ partijen/die/

duurzaamheid/ kunnen/leveren

• Stakeholders/ zien/het/belang/van/verduurzaming/ /maar/missen/de/financiële/

onderbouwing/

• The/Missing/Link/is/de/taxateur///

De/taxateur/is/Stakeholder!

Waarderingen/zijn/de/ruggengraat/van/een/nauwkeurige/en/

betrouwbare/vastgoedmarkt/dat/investeringen/zal/

aanmoedigen./

Opgeblazen/of/onnauwkeurige/waarden/zullen/negatieve/

effecten/hebben/op/het/investeringsniveau/in/de/markt/als/

gevolg/van/een/verhoogd/risico.

Is/het/oordeel/van/de/taxateur/van/belang?

Ja of Nee

Kun/je/duurzaamheid/taxeren?

Wat/is/duurzaamheid?

Temperantia!

Taxateur/moet/kiezen

Lastig!

Maar/duurzaamheidsGeigenschappen/wel

Kun/je/duurzaamheid/taxeren?

Consensus/

• Gebruik/van/grond/

• Ontwerp/en/uitvoering/

• Bouwmaterialen/ en/installatie

• Locatie/en/overwegingen/bereikbaarheid/

• Fiscale/en/wettelijk/overwegingen

• Kwesties/ betreffende/management/ en/ lease

Bron:/Royal/Institution of/Chartered Surveyors (RICS)/ augustus/2009

Sustainability and commercial/properety valuation,/RICS/guidance note,/global 2nd/edition,/oktober/2013

Duurzaamheidseigenschappen

• Plaatsing/gebouw/ten/opzichte/van/de/waterloop,/watermanagement/ ter/plaatse/

en/ontwikkelingen/op/de/locatie/(NB)

Gebruik/van/grond/

• Bouwkwaliteit/en/levenscyclus/

• Efficiëntie/ van/vloeroppervlakte/

• Efficiëntie/ van/hulpbronnen/

• Flexibiliteit/

• Aanpassingsvermogen

• Gezondheid/ en/menselijke/ prestaties

Ontwerp/en/uitvoering

• Het/soort/bouwmaterialen

• Onderhoud/ en/vervanging/ bouwmaterialen

• Gebouwbeheer

• EnergieGefficiëntie

• Energiebronnen

• Waterefficiëntie

• Voorzieningen/ afvalbeheer/ /

Bouwmaterialen/en/installatie/

• Locatie/en/bereikbaarheid/ standaard/meegewogen/ in/taxatie

• Openbaar/vervoer/ en/bereikbaarheid/ auto

Locatie/en/overwegingen/bereikbaarheid/

• Belastingvoordelen

• Subsidies

• Verplichtingen/ (Label/C)

Fiscale/en/wettelijke/overwegingen/

• Invloed/van/(groene)/ leasevoorwaarden

• Beheer,/ het/‘groenste’$gebouw/ is/nietgroen als/het/slecht/wordt/beheerd

Kwesties/betreffende/management/en/lease/

En/nu?/

• Marktwaarde/is/het/geschatte/ bedrag/waartegen/een#object#tussen/een/bereidwillige/ koper/en/een/bereidwillige/ verkoper/na/behoorlijke/marketing/ in/een/

zakelijke/transactie/ zou/worden/overgedragen/op/de/taxatiedatum,/waarbij/de/

partijen/met/kennis/ van/zaken,/prudent/en/niet/onder/dwang/zouden/hebben/

gehandeld./ (IVS%IRRV/RICS)

• Marktwaarde/is/het/geschatte/ bedrag/waartegen/het#actief#tussen/ een/bereidwillige/ koper/en/een/bereidwillige/ verkoper/na/behoorlijke/marketing/ in/een/

zakelijke/transactie/ zou/worden/overgedragen/op/de/waardepeildatum,/waarbij/de/

partijen/met/kennis/ van/zaken,/prudent/en/niet/onder/dwang/zouden/hebben/

gehandeld./ (EVS%TEGoVA)

• Marktwaarde/is het/geschatte/ bedrag/waartegen/een#vastgoedobject#tussen/ een/bereidwillige/ koper/en/een/bereidwillige/ verkoper/na/behoorlijke/marketing/ in/een/

zakelijke/transactie/ zou/worden/overgedragen/op/de/taxatiedatum,/waarbij/de/

partijen/met/kennis/ van/zaken,/prudent/en/niet/onder/dwang/zouden/hebben/

gehandeld./ (NRVT)

Marktwaarde(Red/Book,/Blue/Book en/NRVT)

Hoe?

Werkwijze/

Dynamis/Taxaties/Nederland

Verzamelen van/informatie/ /duurzame/eigenschappen/ van/het/gebouw

Beoordelen van/de/kwalitatieve/en/kwantitatieve/ duurzame/eigenschappen/ van/het/gebouw

Integratie$van/de/duurzame/eigenschappen/ in/de/marktwaarde

Bewijs t.b.v./onderbouwing/waardering/aangaande/duurzame/eigenschappen/ van/het/gebouw

Aan/welke/knoppen/

moet/je/draaien?

Welke/parameters/spelen/een/rol?//

Netto/Cash/Flow ://////markthuur//

bezettingsgraad/

mutatiegraad//////////////////////////////////

exploitatiekosten/

incentives/

Restwaarde ://////hogere/ restwaarde/ ////

Rekenkundige/parameters/

Invitation

De/Nederlandsche/Bank/vindt/dat/Nederland/ te/weinig/werk/maakt/van/een/overgang/naar/een/klimaat/neutrale/

economie (=aanklacht)./Een/langetermijnvisie/ ontbreekt,/en/er/moet/snel/(=lekker/opjagen) een/visie/komen/waarin/

de/reductie/van/de/CO2Guitstoot/centraal/staat./DNB/vindt/het/Nederlandse/Energieakkoord/onvoldoende/en/"slechts/

een/eerste/stap/in/de/richting/van/ingrijpender/beleid."/

Een/verantwoord/gebouwde/omgeving/is/het/vertrekpunt/van/een/aantal/Nederlandse/banken/waaronder/ABN/AMRO/

en/ING./Vastgoed/dat/zijn/waarde/behoudt/voor/toekomstige/generaties/en/de/uitstoot/van/CO2/vermindert./Een/

aantal/banken/wil/een/belangrijke/ rol/spelen/in/de/verduurzaming/van/vastgoed/in/Nederland./Dit$doen$zij$door$bijvoorbeeld$innovatieve$projecten$te$ondersteunen (kom/ik/op/terug),/transformatie/te/stimuleren/en/te/streven/

naar/energieGefficiëntie/ in/bestaande/gebouwen./Samen/met/de/sector/en/de/keten/willen/ze/deze/ambitie/vormgeven./

Het/doel van/het/2017/GRESB/Debt Event/is/te/laten$zien wat/de/verschillende/ stakeholders binnen/de/keten/ondernemen op/het/gebied/van/duurzaamheid bij/de/financiering/van/commercieel/vastgoed./

Innovatief/project

Duurzaamheid/kun/je/waarderen!

De/toekomst/hangt/af/van/wat/je/nu/aan/het/doen/bent