Schimmelziekten

Pierre De Wit, emeritus hoogleraar (vanaf 2014)

Plantenziektenkunde, Wageningen Universiteit

Mijn inspiratiebron om in 1968 plantenziektenkunde te gaan

studeren aan Wageningen Universiteit was Rachel Carson

➢ Het boek “Silent Spring” werd gepubliceerd in 1962 en

deed president JF Kennedy er toe besluiten om de

pesticiden die in haar boek werden beschreven te gaan

testen op toxicologische nevenwerkingen

Plantenziekten zijn een continue bedreiging voor de

voedselveiligheid en maatschappij

“Eikensterfte”

Phytopthora ramorum

“Bloedingsziekte van de

wilde kastagne”

Pseudomonas syringae

pv. aesculi“Uganda 99 stengelroest van

tarwe”

Puccinia graminis

Essentaksterfte (2010): Hymenoscyphus fraxineus;

vals essenvlieskelkje

Darwin’s evolutieleer legde de relatie bloot tussen alle organismen

De eerste levensboom

Een recente levensboom met zes rijken waaronder de schimmels

De schimmels

Wat zijn schimmels?

➢ Heterotrofe organismen (ze hebben geen bladgroen)

➢ Ze zijn eencellig (gisten) of meercellig (draadvormig)

en vormen mycelium bij verdere uitgroei

➢ Ze hebben celwanden met daarin voornamelijk chitine

➢ Ze komen overal voor (water, lucht, grond, mens, dier en plant)

Nuttige eigenschappen van schimmels

➢ Afbrekers van dood organisch material waardoor mineralen vrij komen

➢ Nuttige partners van planten (symbionten)

➢ Voedingsbron voor de mens

➢ Producenten van antibiotica en andere geneesmiddelen

Schimmels als afbrekers van dood organisch materiaal

▪ Ectomycorrhiza-plant interacties

▪ Endomycorrhiza-plant interacties

▪ Korstmossen(schimmel-alg interacties)

Schimmels als nuttige partners van planten (symbionten)

Schimmels als voedingsbron voor de mens

Schimmels als producenten van antibiotica en andere geneesmiddelen

➢ Penicillines

➢ Statines

➢ Cyclosporines

Schadelijke eigenschappen van schimmels

➢ Ze kunnen mens en dier ziek maken

➢ Ze kunnen houtrot veroorzaken in gebouwen

➢ Ze kunnen planten ziek maken

Schimmels die planten ziek maken

• Aardappelziekte• Phytophthora infestans

• De Ierse hongersnood (1843-1845)

Biotrofeschimmelparasieten:

maken plantencellen nietdood, maar zuigen ze leeg

Necrotrofeschimmelparasieten:

doden plantencellen enleven op gedode cellen

Schimmels die planten ziek maken

Alle weefsels van planten kunnen worden aangestast door schimmels

➢ Bladeren

➢ Stengels

➢ Vruchten

➢ Wortelhals

➢ Wortels

Schimmelziekten kunnen beschermd worden door chemicaliën,

maar ook door natuurlijke resistentiegenen

Appelschurft

Venturia inaequalis

➢ Veelal bestreden met

fungiciden

Aardappelziekte

Phytophthora infestans

➢ Veelal bestreden met

fungiciden

Bladvlekkenziekte van

tomaat

Cladosporium fulvum

➢ Resistente planten

https://www.youtube.com/watch?v=zW18wCNAivQ

Wanneer tasten schimmels planten aan?

De ziektedriehoek:

1. Plant moet vatbaar zijn

2. De schimmel moet aanwezig zijn en

zich kunnen verspreiden

3. De omgevingsfactoren moeten

gunstig zijn voor infectie

Conclusie: de mens kan op verschillende plaatsen ingrijpen

Factoren die het ontstaan van ziekten kunnen beïnvloeden

Hoe verspreiden schimmels zich?

➢ Via ziek zaaizaad

➢ Vanuit aangetaste planten m.b.v. sporen door de lucht

➢ Via mens en dier die sporen kunnen verspreiden na contact met

zieke planten

➢ Via maaiers en ander baanwerktuigen

Grassoorten op sportvelden/golfbanen in gematigde streken

1. Soorten van het geslacht Agrostis, o.a. gewoon struisgras, Agrostis capillaris heeft lage landbouwkundige

waarde en wordt gebruikt in sportvelden; lage kunstmest en water behoefte

2. Soorten van het geslacht Festuca, o.a. rood zwenkgras, Festuca rubra heeft lage landbouwkundige waarde en

wordt gebruikt in sportvelden; lage kunstmest en water behoefte

3. Soorten van het geslacht Lolium, o.a. Engels raaigras, Lolium perenne, heeft hoge landbouwkundige waarde,

niet wintervast, vatbaar voor ziekten; niet erg geschikt voor sportvelden; hoge kunstmest en water behoefte

4. Soorten van het geslacht Poa, o.a. straatgras, Poa annua heeft lage landbouwkundige waarde en produceert

het hele jaar zaad; vatbaar voor ziekten; niet gewenst in sportvelden/golfbanen, maar dominant bij slecht beheer

vanwege snelle zaadvorming en kieming

➢ In rassenlijst staat bij de eigenschappen van de verschillende grassen

vaak weinig beschreven over resistentie tegen ziekten; rood zwenkgras

en gewoon struisgras zijn redelijk ziektetolerant en het meest geschikt

Veel voorkomende schimmelziekten op golfbanen

➢ “Compendium of turfgrass diseases” vermeldt 45 schimmels die ziekten in

grassen van golfbanen kunnen veroorzaken, waarvan 29 bladschimmels,

10 blad-/wortelschimmels en 6 wortelschimmels; de meeste schimmels

kunnen overzomeren/overwinteren m.b.v. speciale overlevingstructuren

(sclerotia, chlamydosporen, mycelium, sporen)

➢ Hiervan is maar een klein aantal schimmels van belang op onze

golfbanen

➢ Sneeuwschimmel (Microdochium nivale)

➢ Dollarspot (Sclerotinia homoeocarpa)

➢ Rooddraadschimmel (Laetisaria fuciformis)

➢ Anthracnose (Colletotrichum graminicola)

➢ Brownpatch (Rhizoctonia solani)

➢ Roesten (Puccinia soorten)

➢ Elke schimmel heeft zijn karakteristieke levenscyclus

De levenscyclus van Microdochium nivale, de sneeuwschimmel

Rustsporen/structuren

https://www.youtube.com/watch?v=lN7U71MW1h4

De levenscyclus van Sclerotinia homoeocarpa, dollar spot

https://www.youtube.com/watch?v=nJJp3iEzsVY

Levenscyclus van Rhizoctonia solani (brown patch)

https://www.youtube.com/watch?v=yHVp8cpF0Io

Levenscyclus van anthracnose (Colletotrichum graminicola)

(vooral op straatgras)

Levencyclus van roesten

https://www.youtube.com/watch?v=AeuP5IYP5HA

Microdochium nivale (sneeuwschimmel)

➢ De sneeuwschimmel staat ook bekend als: roze sneeuwschimmel (pink patch); Microdochium patch

Fusarium patch (“cirkels” van 10-20 cm in diameter)

➢ Op hoger gras zijn de cirkels minder duidelijk

➢ Microdochium nivale veroorzaakt aantasting van blad tijdens afwisselende koele en koude periodes

(zoals) de kwakkelwinter van 2016-2017 (tussen 0 en 10 °C)

➢ De groei van de plant staat stil en de schimmel kan nog groeien bij temperaturen net boven 0 °C

➢ Wanneer gras niet voorbereid is op de winter (plotselinge koude periode na warme periode)

Microdochium nivale: ziektecyclus

➢ M. nivale overzomert (overleeft in de zomer) als mycelium of sporen

➢ In najaar en winter (>1 en <10 0C) groeit schimmel en tast blad aan

➢ Vele roze sporen worden gevormd op de randen van de “cirkels”

➢ De sporen infecteren blad en bladschede vlak bij de grond

➢ Wind en oppervlaktewater zorgen voor verspreiding van sporen

➢ Bij aantasting van de kroon van het gras wordt de ziekte een probleem

(sneeuw op onbevroren grond)

Microdochium nivale: preventie

➢ Greens voorbereiden op de winter; in het najaar weinig stikstof geven waardoor de groei

van het gras langzaam afneemt en winterhard wordt

➢ Preventief gebruik van fungiciden wordt wel toegepast maar is niet milieuvriendelijk en

meestal ook niet nodig (kwakkelwinters komen niet elk jaar voor)

➢ “Green Deal” staat binnenkort het gebruik van fungiciden niet meer toe en gebruik van

fungiciden leidt tot resistentieproblemen

➢ Fungiciden doden ook andere nuttige bodemschimmels (antagonisten) die in competitie

leven met de sneeuwschimmel

➢ Bij het stijgen van de temperatuur komt het gras er meestal weer bovenop

➢ Gebruik van resistente rassen; rood zwenkgras is redelijk tolerant

Dollar spot (Sclerotinia homoeocarpa)

➢ Bleke lesies die uitbreiden vanaf de top of rand van het blad

➢ Lesies vaak omgeven met een bruin-rode rand

➢ Lesies kunnen samenvloeien en aangetaste blaadjes vormen ronde aggregaten met een

diameter van 1 tot 10 cm

➢ Op greens lijken de vlekken op een zilverkleurige dollar (dollar spot)

➢ Alleen blad, niet de kroon of wortel wordt aangetast

Dollar spot (Sclerotinia homoeocarpa)

➢ Aantasting treedt op bij aanhoudende periodes van hoge relatieve

luchtvochtigheid

➢ Kan het hele jaar optreden bij temperaturen tussen 15 and 30 °C.

➢ Schimmel houdt van hoge temperaturen overdag en koele nachten

(dauwvorming is nodig om blad te infecteren)

➢ Komt meer voor op zand- dan op kleigrond.

➢ Te lage stikstofvoorziening kan dollarspot in de hand werken

➢ Bij extra stikstofgift herstelt de green

Dollar spot (Sclerotinia homoeocarpa); overwintering

➢ De schimmel overwintert en overleeft ongunstige periodes als

“slapend” mycelium op geïnfecteerde planten en grasafval (thatch)

➢ Soms in de vorm van myceliumklompjes (stroma) op aangetast blad

➢ Verspreiding vindt plaats door wind, water, mens, dier, machines

➢ Bij gunstige omstandigheden (warm en nat weer met hoge relatieve

luchtvochtigheid in de graszode), begint de schimmel weer te

groeien en gezond blad te infecteren

Rooddraad (Laetisaria fuciforme)

➢ Rooddraad geeft rode-roze gelei-achtige strepen (sporulerende schimmel) op het

blad; de groei van het gras wordt geremd

➢ Gras gaat meestal niet dood en wortels worden niet aangetast

➢ Treedt op bij warm en nat weer in voor- en najaar

➢ Aantasting begint met kleine geel-bruine plekjes in de grasmat waarna de rode-roze

schimmelstructuren ontstaan

Bestrijding van rooddraadschimmel

• Goede beluchting

• Extra stikstofgift geeft gras weer groeikracht

• Maar… extra stikstofgift in najaar geeft weer verhoogde kans op sneeuwschimmel

Roesten op grassen

➢ Gele roest (Puccinia striiformis)

➢ Bruine roest (Puccinia recondita)

➢ Zwarte roest (Puccinia graminis)

➢ Kroonroest (Puccinia coronata)

➢Veel grassen zijn veredeld op resistentie tegen roesten

Hoe worden plantenziekten bestreden (algemeen)?

1. Resistente rassen

2. Cultuurmaatregelen

3. Chemische bestrijding

4. Biologische bestrijding

➢ Met de “Green deal” mogen geen of maar weinig chemische middelen

meer gebruikt worden

➢ Vanaf 2020 mogen geen chemische middelen meer gebruikt worden

➢ Hoe nu verder:

1. Gebruik van rassen die redelijk bestand zijn tegen ziektedruk

2. Cultuurmaatregelen en bemesting die planten weerbaarder maken

3. Verschillende ziekten vragen verschillende maatregelen (vgl het

effect van stikstof op sneeuwschimmel en dollarspot

4. Biologische bestrijding:

Er zijn veel Schimmel/bacterie-preparaten, maar hun werking is zeer

variabel (Trichoderma sp., Coniothyrium sp., Gliocladium sp., Bacillus

sp., Pseudomonas sp.

Nieuwe ontwikkelingen voor preventie van (schimmel)ziekten in golfbanen; de

komst van de Green Deal

➢ Behoud van gezond bodemleven.

➢ Bevordering van anatagonisten op fairways en kwetsbare greens

➢ Keuze van resistente/tolerante grasvarieteiten

➢ Gebruik weinig of geen fungiciden:

➢ Fungiciden verstoren bodemleven (goedaardige antagonistische

schimmels worden ook gedood)

➢ Fungiciden helpen slechts voor korte tijd en er kan resistentie

optreden

➢ Gebruik van groeistimulatoren:

➢ Zeewierextracten worden regelmatig gebruikt

➢ Zeewierextracten bevatten macro- (P, K, Ca, Mg), micronutriënten

(Mn, Zn, I) en hormonen (cytokininen en auxinen)

➢ Vaak worden andere micronutriënten zoals Fe, Cu toevoegd

➢ Antischimmelwerking berust vaak op deze toevoegingen

➢ Zijn ze milieuvriendelijk of krijgen we op termijn ophoping van

zware metalen in onze greens? (neem bodemmonsters)

Conclusie: er is nog veel onderzoek nodig

Schimmels op de golfbaan in het gras (weinig schade);

(vaak goede indicator van actief bodemleven)

➢ Weidekringzwam (Marasmius oreades)

➢ Komt meestal in the rough voor

➢ Vormt heksenkring; soms schadelijk

Schimmels op de golfbaan in het gras (weinig schade)

➢ Loodgrijze bovist; Bovista plumbea

➢ Vaak veel kleiner op de golfbaan omdat jonge exemplaren worden weggemaaid

➢ Komt vooral voor op tee-boxes en fairways

Schimmels op de golfbaan in het gras (weinig schade)

➢ Gewone beurszwam (Volvariella gloiocephala)

➢ Saprofiet, leeft van organisch material

➢ Komt meestal voor op rijkere delen van de baan (solitair)

Schimmels op de golfbaan in het gras (weinig schade)

➢ Bruine satijnzwam (Entoloma sericeum)

➢ Vooral op de fairways

Schimmels op de golfbaan in het gras (weinig schade)

➢ Isabelkleurig breeksteeltje (Conocybe albipes)

➢ Verschijnt vaak overnacht

Op golfbanen die ecologisch beheerd worden komen veel

verschillende paddenstoelen voor (bij bomen en hei)

Zouden we de paddenstoelen op de golfbanen in Nederland kunnen

inventariseren?

➢ Dat zou een mooie indicator zijn voor ecologisch

beheer van golfbanen in Nederland

➢ Zijn er hoofdgreenkeepers die interesse hebben om

mee te werken aan dergelijke inventarisaties?

Dank voor uw aandacht

Vragen…………….