nrcDONDERDAG�30�MAART�2�0�17C8 cultureel supplement

Nelson�Mandelatijdens�zijn�ont-haal�op�het�Leids-eplein�in�Amster-dam�op16�juni�1990

Door�Nick�Shepherd en�Christian�Ernsten

We zien de achterkantvan een hoofd. Het iseen prachtig hoofd,zowel herkenbaar alsvoornaam. NelsonMandela! We begrij-

pen dat we in goede handen zijn. Als we-tenschappers die hun tijd verdelen tus-sen Kaapstad en Amsterdam, hadden wehoge verwachtingen van de tentoonstel-ling Goede Hoop. Zuid Afrika en Neder-land vanaf 1600 in het Rijksmuseum inAmsterdam. En ja, er is veel moois tezien. Hoogtepunten: de fraaie panora-m a’s van Robert Jacob Gordon, de ietwatangstaanjagende portretten van kinderengeboren na het einde van de apartheiddoor fotograaf Pieter Hugo, en een aantalstereoscopische beelden van de Zuid-Afrikaanse oorlog die het verleden metschrikbarende helderheid tot leven bren-gen. Dus waarom wandelen we na hetzien van de tentoonstelling toch naar bui-ten met het gevoel dat dit een gemistekans is?

Goede Hoop vertelt het verhaal van deverhoudingen tussen Nederland en Zuid-Afrika vanaf een moment vlak voordat deNederlanders voet aan wal zetten in Zuid-Afrika. De inleiding tot de expositie stelt:„Wat gebeurt er als witte mensen in eenzwart land komen te wonen?” Z o’n for-mulering roept onmiddellijk een aantalvragen op. Op wat voor manier zagenVOC-commandant Jan van Riebeeck enzijn medekolonisten zichzelf als ‘w it’ of‘blank’? (Dat deden ze niet, ze zagen zich-zelf waarschijnlijk als Hollanders, en mo-gelijk als christenen en protestanten). Opwat voor manier is Zuid-Afrika een ‘zwartl a n d’? Het verhaal dat deze expositie ver-telt, gaat toch zeker over het historischontstaan van de ideeën over ‘blank’ en‘zwart’ als resultaat van koloniale institu-ties en apartheid, en niet over het in re-trospectief projecteren van dergelijkeidentiteiten op het verleden?

De tentoonstellingsmakers van hetRijksmuseum verdienen complimenten

T�E�N�TO�O�N�ST�E�L�L�I�N�GIn Zuid-Afrika verandert

de blik op de kolonialegeschiedenis, mede

door de beweging#RhodesMustFall. Dat

ontbreekt in deexpositie ‘Goede Hoop’.

voor het aangaan van een project waar-van ze wisten dat ze er kritisch commen-taar op zouden krijgen. Wat is bijvoor-beeld de historische verantwoording vandeze tentoonstelling die verslag wil doenvan de verhoudingen tussen Nederlanden Zuid-Afrika als een verhaal van ‘ge -deelde cultuur en wederzijdse invloed’?De Hollanders hadden door de introduc-tie van slavernij en de genocide op hetSan-volk een enorme impact op de lokalelevenswijzen aan de Kaap. Vermoedelijkis dit echter niet de betekenis van hetwoord cultuur dat de curatoren in ge-dachten hadden.

Gemiste kansDe criticus heeft het makkelijk: die kanvanaf de zijlijn kritiek spuien. Laten wedaarom een andere aanpak kiezen. Inplaats van vanaf een afstand toekijken,willen we samen optrekken. De diepereredenen dat wij deze tentoonstelling alseen gemiste kans ervaren, hebben te ma-ken met de huidige tijdgeest. Tien jaar ge-leden zou deze expositie wellicht ge-slaagd zijn geweest. Maar in de laatstepaar jaar is Zuid-Afrika veranderd, en dieveranderingen hebben alles te makenmet vragen rond (de representatie van)de geschiedenis.

Zuid-Afrika is in een andere tijd beland,niet post-apartheid, maar wellicht post-post-apartheid. We kunnen bijvoorbeeldwijzen op een steeds breder gedragen af-wijzing van de ideologie van non-racis-me, die de vrijheidsbeweging voortdreef,en op de aanhoudende studentenprotes-ten die de topuniversiteiten van het landhebben lamgelegd. Het Zuid-Afrika vannu lijkt een land dat wordt achtervolgddoor onafgehandelde kwesties en het ge-wicht van de eigen geschiedenis. De term‘ko l o n i a l i s m e’ is terug van weggeweesten, daarmee, de ideeën van dekoloniali-satie. De regels voor hoe mensen met el-kaar omgaan, zijn veranderd: in het open-baar, in parlementaire debatten, in colle-gezalen, aan de eettafel.

Een belangrijke rol in deze overgangnaar de periode van post-post-apartheid

had de door studenten geleide #Rho-desMustFall-beweging die vanaf maart2015 streed voor dekolonisatie van Zuid-Afrikaanse onderwijsinstellingen. Haarbelangrijkste wapenfeit was het latenneerhalen van het manshoge beeld bij deUniversiteit van Kaapstad van de Britsemijnmagnaat, premier van de Kaapkolo-nie en symbool van westers imperialismeCecil Rhodes. Onontkoombaar is volgensons daarom de vraag: hoe benaderen wijeen tentoonstelling als Goede Hoop na degebeurtenissen van #RhodesMustFall?

Hoe zouden wij die vraag behandelenmet onze museologie- en erfgoedstuden-ten van Reinwardt Academie en de Uni-versiteit van Kaapstad? Vanuit het forme-le perspectief van de curator is de exposi-tie opgezet vanuit twee principes.

Ten eerste het principe van de ‘episodi-sche geschiedenis’. De tentoonstelling isverdeeld over een serie zalen. Iedere zaalheeft een verschillende periode of onder-werp als thema, beginnend in het verreverleden en eindigend in het heden. Doorde tentoonstelling wandelen is als eenwandeling door de tijd. Dit is een gebrui-kelijke aanpak voor een curator, maarheeft als consequentie dat een bezoekerhet vorige onderwerp achter zich laat zo-dra hij een nieuwe zaal binnenstapt. Tijdwordt een lijn die in stukken wordt opge-deeld, wat uiteindelijk leidt tot een erva-ring van discontinuïteit tussen die perio-des, vormgegeven als op zichzelf staandet i j d v a k ke n .

Historische sleutelfigurenHet tweede principe is de nadruk op his-torische sleutelfiguren. Onder anderenJan van Riebeeck, Paul Kruger (Oom Paul,President van de Zuid Afrikaansche Re-publiek) en Nelson Mandela komenlangs. Ook dit is een conventionele strate-gie voor curatoren, en goed bruikbaaromdat het een gemakkelijke instapmoge-lijkheid lijkt te bieden bij complexe histo-rische momenten. Daartegenover staatdat door deze methode sociale processenen onderlinge verbanden minder goedzichtbaar zijn. Individuen worden repre-

Goede Hoopna #RhodesMustFall

Tento onstelling

Goede�Hoop.�Zuid-Afrika�en�Nederlandvanaf�1600.�T/m�21�meiin�het�Rijksmuseum,A�m�s�t�e�rd�a�m�.Inl:�rijksmuseum.nl

FOTO

�MAURICE�BOYER

nrcDONDERDAG�30�MAART�2�0�17 C9

3 APRIL - 100STE GEBOORTEDAG ERIK HAZELHOFF ROELFZEMA

Maandag 3 april 2017 is het honderd jaar geleden dat Erik Hazelhoff Roelfzema werd geboren in Soerabaja op Java. Ter ere van zijn honderdste geboortedag fotografeerde Patricia Steur - in het decor van Minerva - de achttien acteurs die de afgelopen 6,5 jaar Erik Hazelhoff Roelfzema hebben gespeeld.

SOLDAATVANORANJE.NL | 0900 - 1353 (45

cp

m)

T/M SEPTEMBER IN DE THEATERHANGAAR I VLIEGVELD VALKENBURG I KATWIJK

do 6 april 15:00Schouwburg Kunstmin, Dordrecht www.kunstmin.nl

do 13 t/m zo 16 april Toronto, Canadawww.harbourfrontcentre.com

do 4 mei 21:00 Rotterdamse Schouwburg www.rotterdamseschouwburg.nl

www.hotelmodern.nl

theatergroep hotel modern speelt kampEen enorme maquette van Auschwitz-Birkenau vult de speelvloer. Duizenden poppetjes verbeelden de gevangenen en hun beulen. Drie spelers wekken het kamp tot leven, filmen de gebeurtenissen

en maken het publiek ooggetuige van de grootste massamoord in de geschiedenis.

“Indrukwekkend en waarachtig” Volkskrant“Dappere en geslaagde verbeelding van het onbegrijpelijke” Historisch Nieuwsblad “Evokes reality without trying to mimic it” New York Review of Books/Ian Buruma

“De spelers voelen een eerlijke noodzaak, nu er steeds minder overlevenden zijn, om over Auschwitz te getuigen” Auschwitz Bulletin

PODIUMKUNSTEN| MUZIEK | THEATER | KLEINKUNST | CABARET | BALLET | OPERA | DANS |

sentanten van historische periodes.Hoe biedt het #RhodesMustFall-ge-

dachtengoed een alternatief voor derge-lijke tentoonstellingsstrategieën? Na despontane protesten tegen het standbeeldvan Rhodes viel er steeds fundamentelerkritiek te horen op de overblijfselen vankolonialisme en apartheid in de universi-teit, en in de Zuid-Afrikaanse maatschap-pij als geheel. Studenten stelden vragenover de eurocentrische manier van den-ken en het lesprogramma van de univer-siteit, over de oververtegenwoordigingvan blanke wetenschappers, en over eeninstitutionele cultuur die zij ook als‘blank’ karakteriseerden. Later in 2015verbreedden deze kritische krachten zichtot buiten de universiteit, en namen on-der de benaming #FeesMustFall het ka-rakter van een landelijke studentenrevo-lutie aan (de studenten eisten gratis on-derwijs, zodat ook armere Zuid-Afrika-nen kunnen studeren).

Voor de Goede Hoop- te nto o n s te l l i ngzijn de volgende twee punten van dezekritische beweging van belang. Ten eerstede kritiek op episodische geschiedenis, of

de neiging om te denken dat geschiedenisuit een serie te onderscheiden periodesbestaat. De Zuid-Afrikaanse studentenlegden de nadruk juist op erfgoed als za-ken die voortleven. Wellicht is het meestradicale idee hiervan om niet te denkenover het verleden als verleden, maar alsiets in het heden, in de zin dat het verle-den het huidige moment vormt en be-paalt. Sociale verhoudingen van het ver-leden herhalen zich in deze tijd, vaak innieuwe vormen en vermommingen. Van-daar dat de term ‘ko l o n i a l i s m e’ weer isopgedoken om de structurele beperkin-gen in de hedendaagse maatschappij tekunnen benoemen. Vandaar de roep omkennis, curriculum en de maatschappij te‘d e ko l o n i s e re n’.

De ‘ander ’Het tweede punt van kritiek richt zich ophet perspectief van waaruit geschiedeniswordt verteld en voorgesteld. Juist omdatkoloniale instituties en apartheid de blan-ken de macht gaven en de zwarten als ‘deander ’ wegzetten, trekken studenten inde #Fallist-beweging de betekenis van

een blanke blik op zwarte geschiedenis-sen in twijfel. De studenten bediscussi-eerden bovendien de verschillende erva-ringen van iemand met een zwart ofblank lichaam in plekken als universitei-ten en musea. In dit licht is de keuze omGoede Hoop te maken met nauwelijksZuid-Afrikaanse – en met name zwarteZuid-Afrikaanse – curatoren, weten-schappers en kunstenaars als co-produ-centen bedenkelijk.

De uitdaging hier is dus om geschiede-nis anders te benaderen. Ons voorstel isom de overdenkingen hierboven te ge-bruiken om kritische vragen te stellenover het heden, in Zuid-Afrika en in Ne-derland. Eén manier is het verleden te be-naderen met oog voor wie de kennis aan-draagt (is zij/hij historisch bevoorrecht ofniet?) Een andere manier is de geschiede-nis te benaderen niet als een serie zalendie in het verleden liggen, maar als eenlevende, ademende aanwezigheid die ophet heden zowel voor sommigen een lastlegt als tegelijkertijd anderen een soortgeboorterecht geeft.

Is er een meer vruchtbare notie van

verwantschap tussen Nederland en Zuid-Afrika? Zou je verband kunnen leggentussen de huidige xenofobie in Zuid-Afri-ka en het anti-immigrantensentiment inNederland, of tussen het globalisme vande VOC en de huidige krachten van mon-dialisering? Ten slotte zouden wij voor-stander zijn van een discussie over hoeideeën en gebruiken rond ras zich hebbenontwikkeld in de voormalige koloniën enhoe diep die zich hebben genesteld in hetverhaal van koloniale moderniteit, zowelin het noorden van de wereld als in hetzuiden. Zo bekeken zou Zuid-Afrika niet‘de ander’ van Nederland zijn, maar wel-licht het spiegelbeeld.

Nick�Shepherd is�professor�in�Archeologieen�Erfgoed�Studies�aan�de�Universiteit�vanKaapstad,�en�is�momenteel�artist�in�residen-ce�aan�de�Reinwardt�Academie�van�de�Am-sterdamse�Hogeschool�voor�de�Kunsten.Christian�Ernsten is�docent�aan�de�Rein-wardt�Academie,�en�is�promovendus�aande�Universiteit�van�Kaapstad.

Vertaling: Roelie Fopma

Op�9�april�2015werd�het�stand-beeld�van�Ce�c�i�lRhodes ve�r�w�i�j�-derd�van�deU�n�i�ve�r�s�i�t�e�i�tvan�Kaapstad

FOTO

�AFP

�PHOTO

�/�RODGER�BOSCH