8

Het antwoord op de vraag: ‘Valt God te verbeelden?’is op grond van de Tien Geboden eenvoudig: van Godmogen we ons geen beeld maken. Meteen in het tweede gebod lezen we: ‘Maak geen

godenbeelden, geen enkele afbeelding van iets datin de hemel hierboven is of van iets beneden op deaarde of in het water onder de aarde. Kniel voorzulke beelden niet neer, vereer ze niet, want ik,

JHWH, uw God, duld geen andere goden naast mij.’(Exodus 20 en Deuteronomium 5). Na Mozes’ godsontmoeting op de berg Horeb kreeghij al te horen: ‘U hoorde een stem spreken, maar een

Kun je God verbeelden?

CW Nieuws- en opinieblad voor gelovig Nederland

Heel de aardse werkelijkheid kan deel uitmaken van Gods werkelijkheid

tekst Martien E. Brinkman, beeld Paul Hermans

Een beeld maken van God was de joden streng verboden. Ook christenen waren er

heel terughoudend mee. Wessel Stoker laat in zijn nieuwe boek zien hoe het

afbeelden van God en Jezus aan de orde komt in de moderne kunst.

Vincent Van Gogh (1853-1890) Sterrennacht boven de Rhône - Musée d'Orsay Parijs.

Het werd hoog tijd dat uit de

Europese gereformeerde traditie

een eigentijdse bezinning

op moderne kunst verscheen

12 juli 2019 9

gedaante zag u niet; er was alleen die stem. (...) Mis-draag u niet door een godenbeeld te maken, een af-beelding van welk wezen dan ook.’ (Deuteronomium4).Steeds maar weer horen we in het Oude Testamentde waarschuwing van de profeten ons van God geenvoorstelling te vormen ontleend aan de mensen- ofdierenwereld. Laat staan daarvan een concreetbeeld te maken en dat te gaan vereren door er voorneer te knielen.

Oude man met een baard

De christenheid heeft zich niet altijd aan dit gebodgehouden. Soms werd God toch afgebeeld. Door-gaans als een oudere man met een baard. Somswerd hij ook afgebeeld naar het voorbeeld van figu-ren uit de Griekse mythologie. Over het algemeen was men echter heel terughou-dend om God als een menselijke gestalte af te beel-den. Liever beeldde men dan Christus af, hoewel datook de nodige problemen opleverde. Geen kunste-naar heeft immers ooit het gelaat van Christus ge-

zien. Hoe dat dan af te beelden? Over dit soort vra-gen gaat het nieuwe boek van de godsdienstfilosoofprof. Wessel Stoker (1946) met de titel God opnieuwverbeeld. Stoker heeft als godsdienstfilosoof en kunstkennerzijn sporen meer dan verdiend met gedegen studiesals Is vragen naar zin, vragen naar God? (1993), Is ge-loven redelijk? (2004) en Kunst van hemel en aarde(2011). Sinds 2006 bekleedde hij de bijzondere leer-stoel esthetica die aan drie faculteiten van de VrijeUniversiteit gevestigd was, namelijk bij theologie, fi-losofie en letteren. Daarmee werd toen een jarenlange lacune opge-vuld. Hoewel de VU-professoren van het eerste uur,Abraham Kuyper en Herman Bavinck, in hun collegesde nodige aandacht gaven aan de kunsten, ver-dween later de theoretische bezinning op de kun-sten aan de VU langzaam maar zeker wat uit beeld. Wel werd en wordt aan de letterenfaculteit het vakkunstgeschiedenis gegeven, maar afgezien van hetbaanbrekende werk van prof. H.R. Rookmaaker in dejaren zestig en zeventig, kwam het aan de VU nietmeer tot aandacht trekkende publicaties op het ge-bied van de theologische en filosofische bezinningop de aard van de kunsten. Dankzij het feit dat Stoker ook na zijn emeritaat in2011 zijn werk onverdroten heeft voortgezet, is daarde laatste twee decennia gelukkig verandering in ge-komen, ook al heeft men helaas na zijn emeritaat deleerstoel weer opgeheven.

Voor ons ligt nu een kloek boek van 345 bladzijdenmet meer dan 40 bladzijden aan kleurenillustraties.Alleen die illustraties al maken het boek het kopenwaard, temeer daar Stoker ze stuk voor stuk van uit-voerige toelichtingen voorziet.

Van Goghs godsbeeld

De centrale vraag van zijn boek is hoe God tegen deachtergrond van het bovengenoemde beeldverbodtóch in de moderne kunst aan de orde kan komen.Zijn er zinvolle, inspirerende verwijzingen naar Godin de kunst mogelijk? Vanuit het gegeven dat niemand ooit God heeft ge-zien (Joh.1:18) zoekt Stoker het vooral in indirecte,beeldloze verwijzingen. Hij komt dan onder meer uitbij de wijze waarop Vincent van Gogh de scheppinglaat spreken in de schilderijen De zaaier met onder-gaande zon en Sterrennacht boven de Rhône, beideuit 1888. Mede op grond van Van Goghs eigen uitlatingenover deze schilderijen in zijn brieven komt Stoker totde conclusie dat indirect - via Gods schepping - hierook Van Goghs beeld van God tot uitdrukking komt.In de schepping toont zich bij Van Gogh het goddelijkmysterie als liefde. Als Stoker in de hoofdstukken 5 en 6 op het gelaatvan Christus en op Christus als mens van vlees enbloed ingaat, komt ook zijn eigen kunstopvatting ex-pliciet ter sprake. Hij stelt vast dat bij het maken vaneen Christusbeeld een kunstenaar meestal uitgaatvan een ‘oorspronkelijke horizon’, het Christusbeelddat hij uit het Nieuwe Testament of uit eigen kerkheeft meegekregen, én zijn eigen horizon, zijn eigenChristusbeeld. Die twee beelden versmelten in zijnkunstwerk.

De persoon van Jezus blijkt dan onuitputtelijk. Innieuwe situaties krijgt Jezus steeds weer een nieuwgezicht. Zo krijgt het oorspronkelijke Christusbeelder als het ware steeds weer iets bij. Stoker spreekt hier van addities als uitdiepingen innieuwe contexten van de Jezusbeelden van hetNieuwe Testament. Daarbij gaat Stoker ervan uit dathet bovenstaande ook de intentie van de kunstenaaris, namelijk het laten zien van met Jezus verbondenchristelijke thema’s. Dat dat niet de intentie is van elke kunstenaar dieJezus verbeeldt, zal duidelijk zijn, maar dat aspectlaat Stoker in dit boek bewust terzijde, ook al besefthij dat de scheidingslijn tussen de uiteenlopende in-tenties soms moeilijk is te trekken.

Onthulling

In dit verband spreekt Stoker over hints. Onder hintsverstaat hij die elementen in een kunstwerk die hetherkenbaar maken als religieus werk. Ze kunnen inhet kunstwerk zelf voorkomen, maar er ook min ofmeer ‘van buitenaf’ aan toegevoegd worden dooreen titel of een begeleidende tekst van de kunste-naar zelf. Of ze ook als zodanig herkend worden door de toe-schouwer hangt af van de interactie tussen die toe-schouwer en het kunstwerk. Er moet iets tussen hengebeuren. Stoker spreekt hier van een disclosure, eenonthulling. Om een kunstwerk als religieus te kunnen ervarenhangt dus van drie zaken af: van bepaalde hints, vande interactie tussen kunstwerk en toeschouwer envan het disclosure-moment. Pas dan springt de vonkover en is zo te zeggen het kwartje gevallen. Als schepping kan heel de aardse werkelijkheid ookdeel uitmaken van Gods werkelijkheid. Dat zeg ikStoker graag na. Of vervolgens heel de aardse wer-kelijkheid ook ‘sakramenteel’ kan worden genoemd,vraag ik me echter af. Weliswaar zijn de oosters-orthodoxe, de anglicaanse en de rooms-katholiekekerktradities hiertoe geneigd, maar de lutheranenen calvinisten zijn altijd wat terughoudender ge-weest. Dat wat in de sacramenten van doop en avondmaalwordt beleden - het met Christus sterven en opstaan- laat zich immers niet zomaar oprekken tot iets datde schepping eigen is. Zonder daarbij overigens tewillen ontkennen dat die twee sacramenten in hetgebruik van water, wijn en brood stevig in de schep-ping verankerd zijn. Maar theologisch gezien is hetgemakkelijker om vanuit de sacramenten ook bij deschepping uit te komen dan andersom.

Eigen traditie

Impliciet gaf ik in de eerste alinea’s al aan deze studiemin of meer als een mijlpaal te beschouwen. Hetwerd hoog tijd dat uit de Europese gereformeerdetraditie - hier breed opgevat als de uit vele afsplitsin-gen bestaande Reformed family - een eigentijdse be-zinning op moderne kunst verscheen. Stoker is daartoe als geen ander toegerust. Vooralomdat hij nergens van enghartigheid blijk geeft, hadik echter graag gezien dat hij in navolging van enkeleNoord-Amerikaanse geloofs- en vakgenoten nogwat uitvoeriger was ingegaan op de mogelijke relatietussen het werk van kunstenaars ‘van gerefor-meerde huize’ als Van Gogh, Mondriaan, Rietveld enook Giacometti en hun eigen geloofstraditie. Dathad wellicht nog een paar mooie waarnemingen op-geleverd. Wellicht een hint naar een volgend boek? Voor ditmoment levert dit ‘volle’ boek echter meer dan ge-noeg vakantielectuur op.

Wessel Stoker, God opnieuw verbeeld. Een theologische kunstbeschouwing, Figura Divina VI.

Uitg. Parthenon, Almere 2019, 29,50 euro

De persoon van Jezus blijkt onuitputtelijk.

In nieuwe situaties krijgt Jezus steeds weer

een nieuw gezicht