Op zoek naar effectief schrijfonderwijs

Gert Rijlaarsdam M.m.v. Michel Couzijn, Martine Braaksma, Tanja

Janssen, Talita Groenendijk, Anouk ten Peeze, Liselore van Ockenburg e.a.

Op zoek

Start bij het begin: Leraar Nederlands te Dordrecht

Onderzoek met sectie

Onderzoek op die school > proefschrift Effectief programma: leerlingen erbij betrekken

Individuele processen

Onderzoek diverse lessenseries getest: BO, VO, HO

Vanaf dag 1: Geïntrigeerd in schrijfonderwijs en in teksten die leerlingen schrijven

Vanaf dag 2:

Verveling bij schoolboekgebruik

Vanaf dag 3: Voorkeur voor grote en lastige taken

Vanaf dag 4: Interesse in wat een tekst doet.

Waarom dat zo?

Vaksectie: afschaffen van grammaticaonderwijs (minimaliseren)

Werken en spelen met taal

Wegwijs in het Taalverkeer

Taal met effect

Schoolboek als grabbelton of voorraadschuur

1 Leesuur 3 Werkuren aan taken

Adagio: Wat moet die gozer van me?

Pragma-linguïstische analyse: inhoud, ordening, stijl/woordkeuze

Peter van Lint, 1973 “Tekstanalyse als middel tot

informatiedetectie en manipulatieresistentie”

Steven ten

Brinke

Ontdekking van Gericht Schrijven: doel- en publiekgericht als examen

Schrijven: doelgericht?

Dan ook: documentatie doelgericht

Als examenvorm? Sectie besluit principieel anders

Wie vormt de doelgroep van een tekst?

Medeleerlingen, want een publiek

waarover je iets te weten kunt komen

Ontdekking van Gericht Schrijven: doel- en publiekgericht voor medeleerlingen

Consequentie 2: Wie zijn de meest valide beoordelaars van de tekst?

Consequentie 1: dan moeten schrijvers een publieksanalyse doen. Wat vinden de lezers over onderwerp X?

Consequentie 3: Medeleerlingen gaan na of het doel voor dit publiek bereikt is

Blijf erbij: Adagio: Wat moet die gozer van me met die tekst?

De bedoelde lezers?

Kunnen leerlingen teksten beoordelen?

Elke leerling beoordeelt drie teksten uit het schoolonderzoek met een beoordelingsschema

Aspecten: Doelgerichtheid Publiekgerichtheid Structuur Nieuwswaarde Betrouwbaarheid Stijl & Taalgebruik

10 stellingen per aspect

Weten we niet! We doen een

experiment op school

Hoe komen we erachter of de leerlingenoordelen overeenstemmen met het docentoordeel?

via via via…..

Een onderzoeken in Amsterdam wil de data analyseren.

Publikaties in Levende Talen:

Leerlingen hebben prima beoordeeld.

Oordeel van leerlingen telt 50% mee bij het cijfer voor de tekst.

Henk Blok

Begin van mijn aanstelling (deeltijd) als parttime onderzoeker bij RITP (A.D. de Groot, Hildo Wesdorp)

In 1983 een onderzoeksplan goedgekeurd door NWO: Effecten van leerlingenrespons op aspecten van stelvaardigheid

Drie jaar onderzoek, drie dagen in de week, naast lessen Nederlands in Dordrecht

11 docenten verspreid over Nederland gaven twee klassen 3 VWO les: 1 Experimenteel, 1 Controle

Lessen:

Vier series van 6-8 lessen waarin leerlingen een gedocumenteerd stuk schreven.

Eerste versie werd van commentaar voorzien

Drie leerlingen (E-groep)

Docent (C-groep)

Leerlingen: drie teksten in twee lesuren

Docent: 20 minuten per tekst

Docent maakte er dus flink werk van!!

Inspiratiebronnen

Ontdekking: in het buitenland wordt heel veel onderzocht over lees- en

schrijfonderwijs: Elbow, Moffett etc

WRITING WITHOUT TEACHERS

TEACHING THE UNIVERSE OF DISCOURSE

Commentaar in twee fasen: 1: subjectief lezerscommentaar, 2: dan ‘objectief’ commentaar

Publiekgerichtheid

1. Ik werd echt bij het onderwerp betrokken

2. In de inleiding kreeg ik het gevoel: dit moet ik lezen.

Publiekgerichtheid: 1. Wordt de lezer tot verder lezen aangespoord?

1-2: Nee, het begin is te traag, de lezer haakt af. Het begint te gewoon, voorspelbaar. De inleiding spreekt niet aan.

3: Ja, je doet je best (zie mijn + in de kantlijn) om de lezer te laten voelen dat ie iets met het onderwerp te maken heeft. Je kunt nog wel iets aan het begin verbeteren om meer succes te hebben. 4-5: Dit is een begin waardoor je de aandacht van de lezer trekt. Zo wordt de lezer geraakt. De inleiding spreekt aan.

Effect halverwege en eind van het schooljaar:

Geen verschillen tussen de twee groepen leerlingen:

1. Tekstkwaliteit

2. Schrijfprocessen

3. Schrijfangst Beide groepen aan het eind van het jaar beter dan het gemiddelde te Nederland in VWO 3

Uitslag:

D L

1 1

Interessante nevenbevindingen, aanwijzingen

Leerlingen leerden vooral in de rol van commentator

Leerlingen vinden commentaar krijgen van leerlingen ok,

voor taalgebruik liever commentaar van de docent.

Persoonlijk:

1. Leerlingen laten werken i.p.v. docent

2. Leerlingenrollen onderscheiden 1. Schrijver

2. Lezer

3. Commentator

3. Geïntrigeerd door de individuele schrijfprocessen

Theoretisch model van drie rollen in schrijf-leesonderwijs

Individuele verschillen

Cognitive Effort (Ms)

0 100 200 300 400 500

Writing (Planning)

Writing (Translating)

Writing (Reviewing)

Learning (Incidental)

Learning (Intentional)

Reading (Simple)

Reading (Complex)

Chess (Novice)

Chess (Expert)

Op zoek naar effectief schrijfonderwijs Gert Rijlaarsdam

INDIVIDUELE VERSCHILLEN

Schrijven op basis van bronnen: vaardigheden en sturing

Schrijfprocesstijlen van leerlingen:

Planners en revisors

Leren teksten te schrijven verloopt grillig

Nog meer?

Breetveld, Van den Bergh & Rijlaarsdam, 1994

Proces: Componenten

Lezen van de documentatie en taak Zelfinstructies ‘Goal setting’

Genereren van ideeën Structureren van ideeën Tekstproductie Herlezen eigen tekstt Evalueren eigen tekst Reviseren eigen tekst

Breetveld, Van den Bergh & Rijlaarsdam, 1994

Proces: Componenten & Fase 1 in het proces interacteren

1e deel

Lezen van de documentatie en taak

+

Zelfinstructies Goal setting --

Genereren van ideeen Structureren van ideeen -- Tekstproductie Herlezen eigen tekstt Evalueren eigen tekst + Reviseren eigen tekst --

Breetveld, Van den Bergh & Rijlaarsdam, 1994

Proces: Componenten & Fase 1-2 in het proces interacteren

1e deel

2e deel

Lezen van de documentatie en taak

+ --

Zelfinstructies Goal setting -- +

Genereren van ideeen + Structureren van ideeen -- + Tekstproductie Herlezen eigen tekstt Evalueren eigen tekst + -- Reviseren eigen tekst -- --

Breetveld, Van den Bergh & Rijlaarsdam, 1994

Proces: Componenten & Fase 1-2-3 in het proces interacteren

1e deel

2e deel

3e deel

Lezen van de documentatie en taak

+ --

Zelfinstructies + Goal setting -- + +

Genereren van ideeen + Structureren van ideeen -- + Tekstproductie + Herlezen eigen tekstt + Evalueren eigen tekst + -- Reviseren eigen tekst -- --

Doelen stellen Monitoren Bijstellen/bijregelen/tijdig afwisselen

Vaardigheden: Leren lezen, structureren, integreren,

formuleren, reviseren

Schrijven op basis van bronnen: vaardigheden en sturing

Schrijfprocesstijlen van leerlingen:

Planners en revisors

Leren teksten te schrijven verloopt grillig

Deelvaardigheden voorspellen niet de kwaliteit van de tekst,

Wel als je de manier waarop die deelvaardigheden worden toegepast in een proces (‘sturing, regulatie’)

Observatie: Grote variatie tussen schrijvers

0 20 40 60 80 100

Time (in minutes)

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

Pro

babi

lity

of o

ccur

renc

e

Generating

Observatie: individuele variatie

0 20 40 60 80 100

Time (in minutes)

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

Prob

abilit

y of

occ

urre

nce

Reading the assignment

Nieuwe invalshoek: De moeilijkheden bij schrijven op basis van bronnen

Andere keer

Schrijfprocesstijlen van leerlingen:

Planners en revisors

Leren teksten te schrijven verloopt grillig

Growth patterns. Writing performance of 30 students in grade 3 on six measurement moments.

Adapted from Verheyden (2010).

Ontwikkeling verloopt grillig

Schrijfprocesstijlen van leerlingen:

Planners en revisors

Gevarenzone

Theoretisch model

van drie rollen in

schrijf-leesonderwijs

Individuele verschillen

Hoe bouw je lessen waarin leerlingen (1) cognitief actief zijn (2) tot inzicht komen

Lessen waarin leerlingen verschillende rollen aannemen

Starten bij wat ze al kunnen

Uitdagen: ‘puntje meer principe’

Drie rollen te verbinden in taalonderwijs

Lezer

Schrijver Observator

Complete Communicatie Participatie Leermodel

Communicatieve rollen/paren: Schrijven heeft een doel en een publiek Schrijver heeft toegang tot het leesproces, wat er in een lezer gebeurt, wat er

met een tekst gebeurt. Instructieve rollen/paren:

Lezer informeert schrijvers over de kwaliteit van de tekst zoals de lezer die ervaart.

Observeer/analyzeerrol: Leerders bestuderen het schrijf-, lees-, of schrijf-leesproces.

Schrijver/ Zender

Lezer Ontvanger

Leerder/ Onderzoeker Observator

Een Retrospectief EUREKA

Taal leren = KIJKEN en VERGELIJKEN

Toepassingen (1) ‘Test je tekst’

De lezer informeert de schrijver:

(1) Scenario: Natuurkundeproef

(2) Beter Schrijven in de basisschool: de ervaringsles

Starten bij wat ze al kunnen

Uitdagen: ‘puntje meer principe’ of

‘feed forward’

Schrijven door goed te kijken: Leren door observeren: de lezer

Type the footer here 41

Let goed op! Lucht is niet NIKS

Leerkracht doet de proef voor in de klas Leerlingen schrijven een handleiding

Leerkracht heeft een video van een lezer die

zo’n handleiding uitvoert

Natuurkundeproef: stap 1-3

Wat schrijft een leerling in 2 VMBO?

Type the footer here 44

Natuurkundeproef: handleiding

Je weet dat als er ergens lucht in zit in bv. een fles en die is afgesloten kan er geen lucht uit. Bv. je neemt een fles, kurk erin, trechter erin en je gooit water in de trechter dan komt er geen water in de fles terecht, want fles is afgesloten kan geen lucht uit.

Zodra je een rietje in de trechter stopt kan de lucht vanuit de fles via 't rietje naar buiten en kan 't water de fles binnenkomen.

Voer uit!

Didactische vraag:

Bekijk de video

Doe een voorstel: Video laten zien voordat leerlingen de

handleiding schrijven

Of erna?

Language, Literature & Arts Lab

Zie een lezer aan het werk

Terugblik

Wat maakt deze les effectief? Waar kan ik dat aan zien in de klas?

Diverse replicaties van dit en dergelijk onderzoek wijzen uit: dit werkt: Test je tekst Mijn masterstudenten in Antwerpen (Academisch Schrijven)

Leerlingen basisonderwijs: Nieuwsbegrip Schrijflessen

Toepassingen (2) Observeer een leerling (video) die schrijftaak uitvoert (een deel ervan)

Observeer een tweede: Kijk en vergelijk

Werkt bij nieuwe leerstof (een nieuwe taak, leren plannen, leren formuleren etc.)

Focus op ‘leren’ niet op de complexe schrijftaak zelf (cognitieve belasting)

Geluk met promovendi!

Focus nu en hier: Leren schrijven (en lezen) door observeren van

medeleerlingen

Couzijn (1995): Argumentatieve teksten (vwo 3) Braaksma (2002): Argumentatieve schema’s (vmbo2-vwo 2) Raedts (2008): syntheseteksten (eerstejaars WO) Groenendijk (2012): Ontwerpen van originele posters, filmpjes etc (CKV 4) Marco Kragten (2015): Begrijpen van complexe diagrammen bij biologie (Vwo5) Marrit van de Guchte (2015): Spreekvaardigheid Duits

Opdracht

Zo dadelijk kijk je naar een video. Je ziet twee leerlingen een tekstje schrijven op basis van een structuur. De opdracht voor die leerlingen was ervoor te zorgen dat lezer het standpunt en de argumenten in de tekst zouden begrijpen.

Voorbeeldtaakje

Aan het verkeer deelnemen wordt steeds gevaarlijker

1.1 Fietsers houden zich nauwelijks aan regels

1.2 Automobilisten doen alsof de straat van hun is

1.1.1 Fietsers steken nooit hun hand uit

1.1.2 Fietsers letten niet op rode stoplichten

1.2.1 Automobilisten parkeren op de stoep en het fietspad

oep

Observation Task Welk van de twee deed het beter? Leg kort uit wat de andere leerlingen minder goed

of slecht deed. Maak hier aantekeningen als je naar de leelringen

kijkt. …………………………………………………………

………………………………………………………….......................................................................

Observeer…. en bedenk: is dit de betere of de zwakkere van het duo dat leerlingen zagen?

Leereffect: Observeren > Oefenen

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2

Schrijven

Lezen

Effectgrootte

Leer

effe

ct

Transfereffect van Oefenen van Arguementatieve teksten

-0,8 -0,6 -0,4 -0,2 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1

Observeren van de anderemodus

Oefenen van de anderemodus

Effectgrootte

Naar Schrijven Naar lezen

Oefen in dezelfde modus

Transfereffect van observeren

-0,8 -0,6 -0,4 -0,2 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1

Observeren van de anderemodus

Oefenen van de anderemodus

Effect Size

Naar Schrijven Naar lezen

Observeren van Schrijven levert

voor Lezen meer op dan oefenen in

Lezen

Observeren van LEZEN levert meer op voor SCHRIJVEN

dan oefenen in SCHRIJVEN

Andere studies

Observeren verandert het schrijfproces/denkproces gunstig (wordt meer afwisselend) Observeren is niet perse motiverender

Observeren werkt beter voor de zwakkere leerlingen in een klas dan oefenen

Observeren is effectief als het gepaard gaat met evalueren: Kijk en vergelijk

Observeren van niet-zo-perfecte uitvoeringen lijkt effectiever dan van perfecte uitvoeringen

Waarom?

Wegens de doodlopende

wegen, bijsturingen,

aanpassingen, metawerk

En toen bleek….

Amerikaanse overzicht studies: wat werkt in schrijfonderwijs?

Graham & Perrin, 2007

Treatment Number of studies Effect

Process approach 21 .32 Explicit teaching

Grammar 11 -.32 Sentence Combining 5 .50 Strategy Instruction 20 .82 Summarization 4 .80

Scaffolding students’ writing

Prewriting 5 .32 Inquiry 5 .32 Collaborative writing 7 .75 Study of models 6 .25 Setting product goals 5 .70 Alternative mode: Word processing 18

.55

Graham & Perrin, 2007

Treatment Number of studies Effect

Process approach 21 .32 Explicit teaching (leerstof)

Grammar 11 -.32 Sentence Combining 5 .50 Strategy Instruction 20 .82 Summarization 4 .80

Scaffolding students’ writing

Prewriting 5 .32 Inquiry 5 .32 Collaborative writing 7 .75 Study of models 6 .25 Setting product goals 5 .70 Alternative mode: Word processing 18

.55

We zaten op de goede lijn

Leerlingen werken samen (was ons ontwerpprincipe 1)

Leerlingen stellen doelen (na lezersfeedback, herzien van tekst, reflectie)

Een belangrijke component van effectieve strategie-instructie is: modellen/observeren

Steve Graham

Effect

We denken nu meer in strategieën: welke stappen kun je zetten?

We gaan die stappen niet voorschrijven, maar voordoen (en laten variaties zien): leren door observeren

Voorbeeld:

Voorbeeld: dwarsdenken

Vijf woorden op een rij Muziek

Fiets

Huiveren

Groen

Lijkt Maak een gedicht van vijf regels, op elke regel

een van de vijf woorden

Voorbeeld: dwarsdenken laten zien op video

Voorbeeld 1 80% van de gedichten: volgt per regel de rij woorden

Dwarsdenken: begin eens bij een ander woord

Voorbeeld 2

80% van de leerlingen verandert niets aan hun eerste versie van

het gedicht

Revisie: laat zien hoe leerlingen als ze klaar zijn, besluiten om

met een andere regel te beginnen

Geluk met promovendi!

Lopend onderzoek: Anouk ten Peze, creatief schrijven (H4) Liselore van Ockenburg, syntheseteksten (V4-5) Suzanne Luger, vertalen Latijn (V5) Brenda van den Broek & Nina Vandermeulen, syntheseteksten (V4-6) Buitenland Mujgan Buyuktas Kara (Turkije), writing in English as a foreign language Paula Gomez Gutierrez (Spanje), writing compare and contrast texts, basisonderwijs

Creatief schrijven, Anouk ten Peze

Liet 20 leerlingen acht teksten schrijven: 4 functionele, 4 creatieve Met screenfilms en keylogging

Gaat processen vergelijken wel/niet creatief,

Creatieve teksten: meer of minder origineel

Creatief schrijven, Anouk ten Peze

Maakt met zes collega’s een cursus creatief schrijven voor H4 (pilot dit voorjaar), met observeertaken als onderdeel (durven dwarsdenken)

Gaat na of de cursus tot originelere teksten leidt Gaat daarna de cursus ombouwen: transfer

naar zakelijk schrijven

Syntheseteksten, Liselore van Ockenburg

Maakt en toetst het effect van een cursus (online) (V4-5-6)

Gebruikt observerend leren in die cursus (je ziet en hoort hoe iemand bronnen met elkaar vergelijkt en in samenhang brengt, bijvoorbeeld)

Maakt en toetst een onlinemodule voor leerkrachten om syntheseteksten te leren beoordelen, met gebruikmaking van observerend leren

Tot besluit (1)

Klassen zijn werkplaatsen van schrijvers en lezers: Produceren werk

Samenwerken, delen, uitvinden, ‘afkijken’

Kijk en vergelijk: Processen: wat werkt?

Teksteffecten: wat werkt?

Tot besluit (2)

Ieder zoekt zijn weg grote individuele verschillen

Feedback Voorzie leerlingen van inzicht in schrijfleesprocessen (videos,

vragenlijsten, screenfilms)

Vraag leerlingen zich te positioneren (waar sta je?)

richting te bepalen

Drie voorbeelden tot slot

Kijk en vergelijk

Relatieve feedback: ‘jouw tekst zit tussen B en C in’

TEKST A

TEKST B

TEKST C

TEKST D

TEKST E

TEKSTSCHALEN FEEDBACK

Waar sta je?

Processen

Korte video’s (van leerlingen): 2 minuten Kijk en vergelijk

Screenfilms: leerlingen bekijken en beschrijven elkaars processen Kijk en vergelijk

Keylogging: inputlog (levert grafieken van schrijfprocessen)

Piepjestest

Dank u wel!