Post on 11-Jan-2017
3
| Inhoud
4 Inleiding
7 Voorbereidingopdedonatie
16 Nadeoperatie
18 Debeslissingendepraktischeconsequenties
23 Totslot
24 Bijlage
24 Cross-overniertransplantaties
28 Niertransplantatiedoordebloedgroepenheen
29 Belangrijketelefoonnummers
30 Relevantewebsites
4
| Inleiding
In1966werdinhetLeidsUniversitairMedischCentrumdeeerstefamilie-
niertransplantatieinNederlanduitgevoerd.Hetbetrofeenmoederdieeen
nierafstondaanhaarzoon.Alsnelvolgdenmeerderefamilietransplantaties
metgoederesultaten.Doordetoenamevanhetaantallevende
nierdonatieswordtdewachtlijstvoornierenvanoverledenpersonen
(postmortalenierdonaties),korter.Daardoorisvoormensendieopde
wachtlijststaandekansopoverlijdenkleiner.
Uitgebreidonderzoekonderdonorendiedeafgelopendecenniaeennier
hebbenafgestaan,laatziendatdeconsequentiesvoordonorenheel
acceptabelzijn.Deoperatietechniekenzijnsteedsmeerverbeterd,
waardoorhetherstelsnelgaatenzijnernauwelijksdonorendieopde
langetermijnschadeondervindenvanhetlevenmetéénnier.Mensendie
eenniergedoneerdhebben,zijnnetzogezondalsmensenmettwee
nierenenhebbendezelfdelevensverwachting.Voorvrouwenmeteen
kinderwensvormteenzwangerschap,naherstelvandenierdonatie,
ookgeenbezwaar.Ditallesmaaktdatersteedsmeerlevendedonaties
plaatsvinden.MomenteelzijndaterinNederlandjaarlijksruim400.
Sinds2007wordeninhetVUmedischcentrum(VUmc)gemiddeld
26levendenierdonatiesperjaargedaan.
Indezebrochurevindtuondermeerinformatieoverhetvoorbereidings-
trajectvoordonatie,overdeonderzoekendieindezeperiodeworden
verrichtenoverpraktischeaspectendiesamenhangenmetdonatie.
5
Mogelijkheden
Bijdemogelijkecombinatiesvanniertransplantatiemetverwanteenniet-
verwantedonorenkuntudenkenaandonatievanouderaankind,
kindaanouder,vanbroersenzussen,neven,nichten,oomsentantes,
echtparen,partners,vriendenencollega’saanelkaar.Eenenkelekeer
meldtzichookeenzogehetenaltruïstischeofSamaritaansedonor.Ditis
eenpersoondieuitnaastenliefdeeennieraaneenwillekeurigepatiëntwil
doneren.Inzo’ngevallaathettransplantatieteamuitzoekenwelkepatiënt
hetbestebijdezedonorpastendusinaanmerkingkomtvoordenier.
Dedonorendeontvangerblijvenvollediganoniemvoorelkaar.
Daarnaastbestaatdemogelijkheidvanzogeheten‘cross-over’
niertransplantatie,waarbijtweeparen(somsmeer)kruislingsaanelkaar
doneren,alsisgeblekendateenverwantedonorenontvangernietbij
elkaarpassen.Informatiehieroverstaatindebijlage.
Het overwegen van een nierdonatie
Hetbesluitomeennieraftestaanwordtdoorniemandzomaargenomen
enbovendiendoorhetziekenhuisooknietzomaargeaccepteerd.Eriseen
zorgvuldigevoorbereidingnodigdieisbedoeldomderisico’stoteen
minimumtebeperkenenomvertrouwenineengoedeafloopvande
operatietekrijgen.Vanbelanghierbijisdatdebeslissingtotdonatiein
eersteinstantienietmoetafhangenvanhetfeitdatumedischgeschikt
bentalsdonor,maarvooralvanhetfeitofuookwerkelijktotdonatie
wilovergaan.Inhetvoorbereidingsproceswordtdaarveelaandachtaan
besteed.
Debeslissingomeennieraftestaanaaneenfamilielid,partner,vriend,
vriendinofcollegaisheelingrijpend.Eenbeslissingdieuinoverleg
metdedirectbetrokkenendienttenemen.Hiervoorheeftuookgoede
informatienodig.
6
Voordelen van donatie bij leven voor de ontvanger:
•Eenkortewachttijd,waarbijinsommigegevalleneendialysebehandeling
achterwegekanblijven.
•Hettijdstipvantransplantatiekanwordengeplandinoverlegmetalle
betrokkenen.
• Inhetgevalvaneenfamilietransplantatieisersomseengoede
‘weefselovereenkomst’,datwilzeggendatdonorenontvangergoedbij
elkaarpassen.
• Goederesultatenoplangetermijn,zowelvoordedonoralsvoorde
ontvanger.
Mogelijke nadelen voor de potentiële donor
• Eenoperatiebrengtaltijdrisico’smetzichmee.Indevoorbereidingsfase
wordtuhieroveruitgebreidgeïnformeerd.
•Erkunnencomplicatiesoptreden,zoalseenbloeduitstortinginhet
wondgebied,longontsteking,tromboseofeenwondinfectie.Ditzijn
echtercomplicatiesdiebijelkeoperatiemogelijkzijn.
Uiteraardwordternaargestreefdomdooroptimalezorgbovengenoemde
risico’stoteenminimumtebeperken.
Verderopindezebrochurekomenweterugopdeafwegingenbijhet
donerenvaneennier,ondermeerinhoofdstuk4.
7
| Voorbereiding op de donatie
AlspotentiëledonorzultumeerderekerenonsNiercentrumbezoeken.
Wijstrevenernaardeonderzoekenzoveelmogelijktecombineren,zodat
hetreizentussenuwhuisenhetVUmedischcentrum(VUmc)toteen
minimumbeperktblijft.Uiteraardishettussendegeplandeafspraken
dooraltijdmogelijkomtussentijdscontactoptenemenmetde
transplantatiecoördinator,bijvoorbeeldalsuvragenheeft.Hetisbelangrijk
omtewetendatdetransplantatiecoördinatorendetransplantatienefroloog
zichuitsluitendbezighoudenmetdevoorbereidingvandepotentiële
donor.Zijzijnnietbetrokkenbijdevoorbereidingvandeontvanger.
Hetisduseenonafhankelijkebeoordeling.Hetgescheidentrajectvoor
dedonorendeontvangerisbedoeldombelangenverstrengelingte
voorkomen.Vanzelfsprekendisalleinformatiedieugeeftvertrouwelijk
enwordtnooitdoorgespeeldaanderden,dusooknietaandebeoogde
ontvanger.Hetdonorteambestaatnaastdetransplantatienefroloogende
transplantatiecoördinatoruiteenmedisch-maatschappelijkwerkereneen
chirurg.
Bezoek 1
Voorlichting en bloedgroepbepaling
Voorlichting
Wanneeruoverweegteennieraftestaan,kuntueengesprekaanvragen
metdetransplantatiecoördinator.Alsuzicheenmaalalspotentiëledonor
heeftaangemeld,volgteenuitvoerigenvrijblijvendgesprekwaarinu
wordtvoorgelichtoverallefacettendiedezevormvandonatiemetzich
meebrengt,zoalsmotivatie,procesvanvoorbereidingtotoperatie,de
risico’sopkorteenlangetermijnendemogelijkheidomervaringenuitte
wisselenmetanderedonoren.Tijdensditvoorlichtingsgesprekwordtook
metubesprokenwelkeproceduremoetwordendoorlopenvoordattot
nierdonatiekanwordenovergegaan.
Bloedgroepbepaling
Bijditeerstebezoekishetbelangrijkdatdebloedgroepvanzowelde
donoralsdeontvangerbekendis.Indienuuwbloedgroepnietkent,kunt
udieviadehuisartslatenbepalen,ofaansluitendophetvoorlichtings-
8
gesprekinVUmc.Debloedgroepwordtoverigensaltijdtercontroleinhet
ziekenhuisopnieuwbepaald.
Erbestaanverschillendebloedgroepen:A,B,ABenO.Debloedgroepen
vandonorenontvangerhoevenniethetzelfdetezijn,maarmoetenelkaar
welverdragen.Hiervoorzijnspecialeregels,diehieronderuiteengezet
worden.Deresusfactorisnietvanbelangbijnierdonatie.
Bloedgroepregels
• DonormetbloedgroepOiseen‘universeledonor’.Dezedonorkan
donerenaaneenpatiëntmetbloedgroepA,B,ABofO.Wanneereen
patiëntmetbloedgroepOzelfeenorgaannodigheeft,kanhijuitsluitend
ontvangenvaneendonormetbloedgroepOeninincidentelegevallen
ookvanbloedgroepA.
•DonormetbloedgroepABkanuitsluitendaaneenpatiëntmet
bloedgroepABdoneren.WanneereenpatiëntmetbloedgroepABzelf
eenorgaannodigheeft,kanhijontvangenvandonorenmetde
bloedgroepenA,B,ABofO(universeleontvanger).
•DonormetbloedgroepAkandonerenaaneenontvangermet
bloedgroepAenAB.Wanneerhijdepatiëntis,kanhijontvangenvan
eendonormetbloedgroepAofO.
•DonormetbloedgroepBkandonerenaaneenontvangermet
bloedgroepBenAB.Wanneerhijdepatiëntis,kanhijontvangenvan
eendonormetbloedgroepBofOeninincidentelegevallenookvan
bloedgroepA.
BloedgroepAenOzijninEuropademeestvoorkomendebloedgroepen.
DebloedgroepenBenABkomenmindervaakvoor.Alsdebloedgroep
vandonorenontvangernietbijelkaarpassen
(bloedgroepenincompatibiliteit)biedthetcross-overprogrammaofhet
ABOincompatibeleprogrammamogelijkheden.Dezemogelijkheden
wordenindebijlageindezefolderuitgebreidtoegelicht.
Naheteerstebezoekinhetkadervaneeneventuelenierdonatievolgteen
bedenktijd.Delengtevandezebedenktijdbepaaltuzelf.Alsuniets
meervanzichlaathoren,wordtervanuitgegaandatuafzietvandonatie.
Alsunavoldoendebedenktijddebeslissingheeftgenomenominprincipe
9
tedoneren,neemtuzelfopnieuwcontactopmetdetransplantatie-
coördinator.Ukrijgtdaneenafspraakvoorhettweedebezoek.
Bezoek 2
Anamnese en ondertekening ‘informed consent’
Tijdenshettweedebezoekkrijgtuallereerstdegelegenheidomverdere
vragentestellenoverdegeheleprocedure.Detransplantatiecoördinator
bespreektuwmotivatieomtedonerenmetuenzalnagaanofalle
gegeveninformatieduidelijkis.Ookderisico’svandonatiewordennog
eensdoorgenomen.Hiernawordtugevraagdeen‘informedconsent’te
ondertekenen.Datiseenverklaringwaarinuaangeeftdatuallerelevante
informatieheeftgekregenenbegrepenendatuderisico’saanvaardt.
Vanzelfsprekendstaathetuooknaondertekeningvanditformulierte
allentijdevrijomaftezienvandonatie.Tijdensdittweedebezoekwordt
tevenseenuitgebreideanamneseafgenomen.Ditiseengesprekwaarbiju
gevraagdwordtnaaruwhuidigegezondheidenuwmedischevoor-
geschiedenis.Daarnaastkrijgtuuitlegoverdemedischeonderzoekenen
hetbezoekaandemedisch-maatschappelijkwerkerdiegaanplaatsvinden
opdezogehetenonderzoeksdag.Deafsprakenvoordeonderzoeksdag
wordengemaakt,alsmedeeenvervolgafspraakvoorhetbesprekenvan
deuitslagen.Voorafgaandaandeonderzoeksdagvindterveelaleen
uitgebreidbloedonderzoekplaats.Ukrijgtdaarnaasteenkanmeevoor
hetverzamelenvan24-uursurine.
Verzamelen van 24-uursurine (voorbereiding op bezoek 3,
de onderzoeksdag)
Hetisdebedoelingdatuthuisgedurendeéénofmeerderedagentelkens
24uururineverzameltinspecialecontainers.Dezeurineneemtuopde
onderzoeksdagmee,waarnadeurinewordtonderzochtopdehoeveelheid
afvalstoffeneneiwitten.Ditgeeftinformatieoveruwnierfunctie.Het
verdientaanbevelingomdeweekvoorafgaandaandeverzamelingvan
24-uursurineeiwitrijkevoedingtenuttigen(melk,yoghurt,vla,biefstuk,
ei)omzodoendedecapaciteitvandenierengoedtekunnenbeoordelen.
10
Bezoek 3
Onderzoeksdag
Tijdensdeonderzoeksdagvindt,zoalshierbovenalwerdvermeld,
standaardeenbloed-enurineonderzoekplaats.VerderwordtereenECG
(hartfilmpje)gemaakt,opderöntgenafdelingwordteenlongfotogemaakt
eneenCT-angiografievandenierenenbloedvaten.Uwbloeddrukwordt
gemetendoormiddelvaneenzogenaamdeDynamapmeting,eenmeting
gedurendeeenlangereperiode.Ookheeftudezedageenuitgebreid
gesprekmetdemedisch-maatschappelijkwerkeroverdepsychologische
enmaatschappelijkekantenvandenierdonatie.
CT-angiografie van de nieren en de bloedvaten
Ditiseenonderzoeksmethodewaarbijgebruikwordtgemaaktvan
röntgenstralenencontrastvloeistof.Hetisbedoeldomeenindrukte
krijgenvandevorm,grootteenfunctievanbeidenierenenvanhun
bloedvaten.Normaalgesprokenheefteennieréénslagader,éénaderen
éénureter(afvoerbuis).Somszijnnierenechtervoorzienvanmeerdere
slagadersofaders.Bijaanwezigheidvantweeofmeerslagadersofaders
isdonatienietaltijdmogelijk,hetisaandechirurgomdittebeoordelen.
Mochtopgrondvaneenafwijkendevaatvoorzieningnierdonatieniet
mogelijkzijn,danwordtdeevaluatieprocedurestopgezet.Uwordtéén
uurvoordathetonderzoekplaatsvindt,verwachtopderöntgenafdeling.
Ukrijgtdanéénliterwatertedrinkenendaarnaeenplasmiddel
toegediend.Omhetonderzoekuittevoerenwordtuonderdeboogvan
hetCT-apparaatgeplaatstenkrijgtucontrastvloeistofindearmingespoten.
Vervolgenswordenermeerdereopnamengemaakt.Hetmakenvande
opnameduurtongeveereenkwartier.Hetisbelangrijkdatuindieperiode
zostilmogelijkligt,omdatdefoto’sandersmislukken.Alsudenktniet
zolangstiltekunnenliggen,wordtuverzochtditvantevorentemelden.
11
Bloeddrukmeting
Ophettijdstipdatueenafspraakvoordebloeddrukmetingheeft,meldtu
zichbijreceptieM(1eetagepolikliniek)vooreenDynamapmeting.
Ditiseenaanvullendebloeddrukmetingwaarbijgoedgekekenkan
wordenhoeuwbloeddrukinrustis.Demetingwordtuitgevoerdopde
dagbehandelingsunit.Daarneemtuplaatsineengemakkelijkestoel
enwordtuverbondenmeteenautomatischebloeddrukmeter.Terwijlu
ontspanneneenboekjekuntlezen,wordtvijfmaalachterelkaarmeteen
tussenpoosvantienminutenuwbloeddrukgemeten.Hetisvoor
nierdonatievanbelangdatuwbloeddrukniettehoogis.Uwnierenspelen
eenbelangrijkerolbijhetregulerenvandebloeddruk.Wanneeruw
bloeddrukveeltehoogis,loopturisicoopschadeaanhethart,bloedvaten
ennieren.Uwbloeddrukzaldaneerstmetmedicijnenverlaagdmoeten
worden.Wanneerditnietgoedluktofdehogebloeddrukalschade
heeftaangericht,kuntunietdoneren.OpreceptieMwordtertevenseen
cardiogram(ECG)vanuwhartgemaakt.
Gesprek met de medisch maatschappelijk werker
Uheeft,indienmogelijk,opdezedagookeengesprekmeteenmedisch-
maatschappelijkwerker.Demedisch-maatschappelijkwerkergaatinop
deniet-medischeaspectenvaneennierdonatie.
Inhetgesprekzalaandachtwordenbesteedaandepsychologische,
sociale,maatschappelijke,verzekeringstechnischeenfinanciëlekanten
vanuwvoornemeneenniertedoneren.
Omdebelangenvandedonorzoveelmogelijktewaarborgen,iservoor
gekozenomdebegeleidingvandeontvangerendedonortescheiden.
Evenalsdeartsbehartigtdemedisch-maatschappelijkwerkeromdie
redenalleenuwbelangen,ennietookdievandeontvanger.
Hetisvangrootbelangdatueenbewuste,vrijwilligeenweloverwogen
beslissingneemt.Daaromspreektdemedisch-maatschappelijkwerker
allevoorsentegensvandonatienogmaalsmetudoor.Inhetgesprekzal
blijkenofuovereenaantalzakengoedheeftnagedacht.
Ditkanuwopvattingenoverdedonatiebevestigenofjuistaanleiding
geventotnieuwevragen.
12
Inhetgesprekzaldemedisch-maatschappelijkwerkerallereersteen
aantalgegevensmetudoornemen.Ditbetreftonderandereuwvroegere
enhuidigegezinsomstandigheden,uwwoon-enwerkomstandigheden
enuwsocialeomgeving.Vervolgensgaathij/zijnadermetuinopeen
aantalaspectendiemetuwaanbodomeenniertedonerenkunnen
samenhangen.Aanbodkomenbijvoorbeelddevragen:
• Aanwiewiltudoneren?Watisuwrelatiemetdeontvanger?
• Waaromwiltueennierdonerenenwelkeverwachtingenheeftuvande
niertransplantatie?
• Denktudatderelatiedieuheeftmetdeontvangerverandertnade
transplantatieenwatzalerveranderen?
• Bentuzichervanbewustdatualsdonorafgewezenkuntworden?
• Heeftunagedachtovereventuelecomplicatiesvandeoperatie?
Hetisheelnormaaldatutegenstrijdigegedachtenengevoelensheeft
overhetdonorenvanuwnier.Erkomtimmersveelopuaf.Demedisch
maatschappelijkwerkerkanuhelpenmethetordenenvanwatu
bezighoudt,omzoallesgoed‘opeenrijtjetekrijgen’.Inhoofdstuk4
komenwehieropterug.
Bezoek 4
Uitslag onderzoeken
Tijdensditbezoekwordendeuitslagenvandeonderzoekenmetu
besproken.Aandehandhiervanwordtvastgesteldofugoedgekeurd
wordtalsdonor,ereventueelnogaanvullendeonderzoekendienenplaats
tevindenofdateropmedischeofsocialegrondenafgezienmoetworden
vandonatie.Hetisaanteradenomnietalleentekomenwanneerude
uitslagvanhetonderzoekkrijgt.Ukrijgtveelinformatieenmogelijkkrijgt
uslechtnieuws.Hetisdanprettigalsueenvertrouwdiemandbijuheeft.
Detransplantatiecoördinatorzaleenuitgebreidlichamelijkonderzoek
bijuuitvoeren.Nadezekeuringvolgtvaakeennieuweafspraakvoorhet
uitvoerenvandeweefseltyperingofeventuelevervolgonderzoeken.
13
Weefseltypering (HLA-typering)
Erbestaanzeerveelverschillendetypesweefsel,diewordengekenmerkt
doorspecialeherkenningsstoffenvanhetlichaam,hetzogenoemde
HLA-systeem.Hetweefseltypewordtdoormiddelvanbloedonderzoek
vastgesteldviaHLA-typering.DezeHLA-typeringvindtplaatsbijdonoren
bijontvanger.Deovereenkomstenenverschilleninweefseltypetussende
potentiëledonorenontvangerwordenhiermeebepaald.HLAvandonor
enontvangerkanidentiekzijn.Somsisdathetgevalbijbroersenzussen.
Ditisgunstigvoordetransplantatieoverleving,maarvoortransplantatie
ishetnietnoodzakelijkdaterovereenkomstisinHLAvandonoren
ontvanger.
Erwordtooknagegaanofdepotentiëleontvangerantistoffeninhetbloed
heeft.Alsdezeerzijn,vindtereenscreeningplaatsofdezeantistoffen
eenbelemmeringvormenvoortransplantatiemeteenniervande
potentiëledonor.Deweefseltyperingzalinprincipealtijdtweekeer
plaatsvinden.Dittercontroleoferdeeerstekeergeenfoutenzijngemaakt.
Kruisproef
Omtezienofdeontvangerafweerstoffenheefttegenweefselvande
donor,wordteenkruisproefgedaan.Hierbijwordtinhetlaboratorium
bloedvandedonorendeontvangerbijelkaargebracht.Alsblijktdat
deontvangerafweerstoffenheefttegenhetweefselvandedonor,wordt
gesprokenvaneenpositievekruisproef(=nietgoed).Alsdekruisproef
positiefis,iseendirectetransplantatienietmogelijk.Heeftdeontvanger
geenantistoffentegendedonor(negatievekruisproef=welgoed),dan
isinprincipedirectetransplantatiemogelijk.Dezekruisproefvindt
enkelewekenvoordegeplandetransplantatieplaatsenwordtmeestal
gecombineerdmetdetweedeweefseltypering.Voorhetafnemenvande
kruisproefdientusamenmetdeontvangerbloedtelatenafnemen.
OphetafgesprokentijdstipmeldtuzichsameninhetNiercentrum.Hier
kuntudeformulierenvoordekruisproefafhalenenvervolgenshetbloed
latenafnemenbijreceptieP.Deuitslagvandekruisproefkrijgtuoverhet
algemeennatweeweken.
14
Bezoek 5
Gesprek met chirurg en transplantatienefroloog
Gesprek met transplantatienefroloog
Gedurendehetkeuringstrajectkrijgtueengesprekmetdenefroloog,die
eindverantwoordelijkisvoordekeuringvandedonoren.Hijcontroleert
deuitslagenvanalleonderzoekenenkaneventueelnogaanvullend
onderzoekdoen.
Gesprek met de chirurg
Deuitnamevandenierendeimplantatiebijdeontvangerwordenverricht
dooreenvaatchirurgvanVUmc.Devaatchirurgbeoordeeltofde
transplantatietechnischmogelijkisenbespreektbijeenpositiefoordeel
deoperatietechniekmetu.Eventuelevragenkuntuopdatmomentrustig
bespreken.Aansluitendophetbezoekaandechirurgzalueengesprek
hebbenmetdeanesthesistoverdeverdovingenpijnbestrijdingtijdensen
nadeoperatie.
Afhankelijkvandesituatiekanerafgewekenwordenvandevolgorde
vanbovengenoemdeonderzoekenenbezoeken.Devolgordevandete
verrichtenonderzoekenendebezoekenwordtmeestalbijhettweede
bezoekbesproken.
Opname
Ukunteenvoorkeuruitsprekenvoordeperiodewaarinudeingreepwilt
latenplaatsvinden.Vervolgenswordtbekekenwatdemogelijkhedenzijn.
Belangrijkisnogtevermeldendatuvooruwingreepwordtopgenomen
opafdeling4B.Ditiseenafdelingwaarpatiëntenvoorurologie,
vaatchirurgieennefrologieopgenomenzijn.Devaatchirurgisgedurende
uwverblijfuwhoofdbehandelaar.Deontvangerligtopdezelfdeafdeling,
ineenanderekamer.
Nadeoperatiekomtuterugnaaruweigenafdeling.Hierzijn,naoverleg
metdeverpleging,ruimebezoektijdenmogelijk.Zodrahetmogelijkis,
komtumetdeontvangerincontact.Meestalisditopdeeersteoftweede
dagnadeingreep.
15
Operatietechnieken
Iedertransplantatiecentrumheeftzijnvoorkeurvoorbepaaldeoperatie-
techniek.Ditisgebaseerdopeerdereervaringenmetdietechniekenop
devoorkeurenervaringvandetransplantatiechirurg.InVUmcworden
momenteeltweetechniekentoegepast:
- DeLeidsesnede:hierbijwordterlinksofrechtsnaastdelangebuikspier
eensnedegemaaktvantientotvijftiencentimeter.Hetvoordeelvan
dezeoperatietenopzichtevanandereopentechniekenisdater
nauwelijksspierweefselbeschadigdwordt.Bijdezemethodeblijftde
chirurgbuitendebuikholteenkomthijdusnietaandeorganendie
zichdaarbevinden.
- Delaparoscopischetechniek(kijkoperatie):hierbijwordteenaantal
buisjesindebuikgeschoven.Omgoedzichttehebbenindebuik
wordterluchtindebuikholtegeblazen.Dechirurgkandoordebuisjes
denierhelemaallosmakenvandebloedvateninzijnomgeving.
Vervolgenswordterbovenhetschaambeeneensnede(bikinisnede)
vanzeventottiencentimetergemaaktwaardoordenierverwijderd
wordt.DezeoperatieduurtietslangerdandetechniekmetdeLeidse
snede.
Tijdensuwbezoekaandechirurgzaldezemetubesprekenwelke
techniekenbijumogelijkzijnenkuntuuwvoorkeuruitspreken.
Uitgangspuntbijbeidetechniekenisdatdeoperatieveiligisvoorde
donorendatdeniernietwordtbeschadigd.
16
| Na de operatie
Hetwegnemenvaneennieriseengroteoperatie.Umoetervanuitgaan
datunadezeoperatiedrieminderedagenheeft.Tijdensdeeerste48uur
wordtergoedepijnbestrijdinggegevenviaeenpompje.Nadeoperatie
heeftueeninfuus,eenurinekatheterensomseenwonddrain.Dekatheter
eneventueledrainwordenbinnendriedagenverwijderd.Aangezienu
vanuiteengoedelichamelijkeconditiewordtgeopereerd,treedthet
herstelsnelopenisvrijwelelkedonorinstaatomvieràvijfdagennade
operatiehetziekenhuisteverlaten.Voordeherstelfasemoetgemiddeld
zeswekenwordengerekend.Hetisvolkomennormaaldatermensenzijn
dievoordathersteleenlangeretijdnodighebben.
Hetisnormaaldatudeeerstewekennadeoperatienogsnelvermoeid
bent.Geefhierookgewoonaantoeenneemuwrust.Heeftunogpijn,
dankuntuthuisparacetamolnemen.Umaginprincipeallesetenen
drinken.Intensiefsporten,zwaarlichamelijkwerkentillenwordtdeeerste
zeswekenafgeraden.Detransplantatiecoördinatorneemtmeestalnaéén
weektelefonischcontactmetuopomtehorenhoehetthuisgaat.Twee
totdriewekennaontslaguithetziekenhuiskomtuvoorcontrolebijde
transplantatiecoördinatorendechirurg.
Ervindtwondcontroleencontrolevandebloeddrukennierfunctieplaats.
Vervolgenskomtudriemaandennadonatiebijdetransplantatie-
coördinator.Alsallesgoedblijftgaan,komtuuiteindelijkéénkeerper
jaarterugnaardepoliklinieknefrologieenineenlaterstadiuméénkeer
pertweejaar.Decontroleszijnmedischgeziennietnoodzakelijk,maar
wordenwelgedaanomeventuelenieuwontstaneproblemenzoalseen
verhoogdebloeddrukvroegtijdigophetspoortekomen.
Dekansdateennierdonorindetoekomstzelfeennieraandoeningkrijgt,
neemtmetdonatieniettoe.Hetisechterwelzodatalseendonoreen
nieraandoeningkrijgt,denierfunctiesnellerachteruitkangaandoorgemis
aanreservecapaciteit.Sinds2011bestaatereenregelingdatdonoren
dienierproblemenontwikkelen,waarbijdeverwachtingisdatzij
dialyseafhankelijkworden,voorrangkrijgenopdewachtlijstvooreennier
vaneenoverledendonor.
17
Evaluatiegesprek
Driemaandennahetbeëindigenvandetransplantatieprocedureheeftu
tijdenshetbezoekaandetransplantatiecoördinatoreenevaluatiegesprek.
Indatgesprekwordtmetuteruggekekennaarhetverloopvandegehele
donatieprocedure.Opmerkingenvanuwkanthelpenomhetbeleidbijte
stellenenwordendooronsgewaardeerd.Indienuhetwenst,kanernog
eenafspraakgemaaktwordenbijdemedisch-maatschappelijkwerker.
Bijdemaatschappelijkwerkerkuntutevensuwreiskostendeclaraties
indienen.
18
| De beslissing en de praktische consequenties
Psychologische factoren
Belangrijkerdanuwmedischegeschiktheidisallereerstdevraagofuécht
eennierwiltdoneren.Hetkanveeluitmakenaanwieudoneert.Alsouder
bijvoorbeeldgeeftmendoorgaansmakkelijkeraankinderen,dandatmen
vanhenontvangt.Demeestemensennemenhetbesluitomeennierte
willendonerenineersteinstantiezelf.
‘Ikliepaleentijdlangrondmethetideeommijnnieraanmijnzuste
geven,dochhebvoormijzelfhetbesluitgenomennadatikeroptvmeer
overgezienengehoordhadendevoorlichtingsavondover
niertransplantatiesinhetziekenhuiswaarmijnzusdialyseerthad
bijgewoond.’(relatietotontvanger:zus)
Soms wordt de beslissing om te doneren in groepsverband genomen.
‘Debeslissingomtedonereniseigenlijkgenomenopdeverjaardagvan
mijnoudstebroer.Hijvroegaanallebroersenzusters–wezijnmetzijn
zevenen–omonsalsgroepaantemeldenentebekijkenwiehetbeste
vanonseennieraanonzevaderzoukunnenafstaan.Ikhadertotdantoe
nietovernagedachtenhebtoendieavondookgeenneegezegd.
Ditterwijlikernietvanovertuigdwasdatikdatnuzograagwilde.Ikhad
weleensoverdemogelijkheidvandonatienagedacht,maarnooitserieus.
Eneerlijkgezegdhoopteikdieavondook,datikhetnietzouworden.
Mijneigenbeslissingomtedonerenispaslatergekomen,nahet
voorlichtingsgesprekmeteenartsinhettransplantatiecentrum.’(relatie
totontvanger:kinderen)
Hetisvooronsvanbelangtewetendatuuwbeslissinginallevrijheid
heeftgenomenennietonderdrukvananderen.Belangrijkonderdeelvan
debeslissingomtedonerenishetwaarom,ofweluwmotief.
Alhoewelmenmeestalaangeefteendonatietewillendoenvoordeander,
kunnen–enmogen–ookeigenbelangenhierineenrolspelen.
19
‘Ikgabinnenkortmetpensioen.Mijnvrouwenikhaddenplannenomte
gaanreizen.Dieplannenstaanminofmeeronderdruknumijnvrouw
vierkeerperdagmoetdialyserenenzoergmoeis.Alshaarlevenna
eentransplantatieaankwaliteitwintenzijbijvoorbeeldweerzoukunnen
reizen,doeikdaarookmijnvoordeelmee.’(relatietotontvanger:
echtgenoot)
Debeslissingomuwniertedonerenheeftnietalleengevolgenvooruen
voordeontvanger,maarookvooruwsocialeomgeving.Hettransplantatie-
teamwildanooknietalleenvanuwetenofuuwbesluitmetdeontvanger
heeftbesprokenenofhijofzijuwaanbodaccepteert,maarookofuuw
directesocialeomgevingvanuwplannenopdehoogteheeftgesteld.
Watbetreftdeontvangerblijktindepraktijkregelmatigdathetaanvaarden
vaneenniermoeilijkerisdanhetaanbieden.Somszijnmeerdere
gesprekkennodigomdeontvangertelatenwennenaanhetaccepteren
vaneendonornier.Hettransplantatieteamwilookgraagwetenwatuw
directesocialeomgevingervanvindt.Steldatudoneertaanuwmoeder
enubentgehuwd,zijnuwpartneren/ofkinderenhetermeeeens?
Steunenzijuinuwbesluitofhebbenzijbedenkingenenhoezwaar
wegendievooru?
Debedoelingisdatnaeentransplantatiezoweldonoralsontvangerhun
eigenlevenweeropkunnenpakken.Ditzonderdatdegiftvandenier
aanleidinggeefttoteengroteafhankelijkheiden/ofirritatietussenu
beiden.
Daaromwordtuverzochtookdevolgendevragenonderdeloepnemen.
• Hoedenktuoverdeeigenverantwoordelijkheidvandeontvangerten
aanzienvanzijngezondheidenbehandeling?Alsallesgoedgaat,geeft
udeontvangermetuwdonorniereenkansopeenbeterekwaliteit
vanleven.Maarhijmoetwelmedicijnenblijveninnemenomafstoting
tegentegaan.Vindtuhetalsdonorvanbelangomtewetendatde
ontvangerzorgvuldigmetdenieromgaatentrouwdemedicatie
inneemt,ofspeeltdatvoorugeenrol?
20
• Eennieuwenieris,hoemenhetookbekijkt,eengrootgeschenk.Hoe
gaatuommetdedankbaarheidvandeander,zonderdatditnegatieve
gevolgenheeftvooruwrelatienadedonatie?
• Bijdebeslissingomeentransplantatiedoortelatengaan,spelenvele
factoreneenrolenhettransplantatieteamgaatnietoverde
spreekwoordelijkeéénnachtijs.Hoegoedafgewogendatbesluitook
magzijnenhoegrootdekansvanslagenvandetransplantatieookis,
somsgebeurthetdatdeniernakortetijdwordtafgestoten.Speeltof
speeldedatvoorueenrolindebesluitvormingomtedoneren?
• Watvakergebeurt,isdatdetransplantatieprocedurevoortijdigofzelfs
ophetlaatstemomentmoetwordenbeëindigd.Hetisbelangrijkom
tewetendathieraannietalleenlichamelijkeoorzakentengrondslag
hoeventeliggen.Ualsdonorkuntookbesluitendatuhetafstaanvan
eenniertochnietaankunt.Uitervaringisgeblekendatwanneerde
procedureineenlaatstadiumbeëindigdmoetworden,dittotgrote
teleurstellingkanleiden.Heeftunagedachthoeumetdergelijke
emotiesomgaat?
Maatschappelijke en financiële zaken
Indevoorbereidingsfasevandetransplantatiewordtookaandacht
besteedaaneenaantalmaatschappelijkeenfinanciëlezaken.Demedisch-
maatschappelijkwerkergeeftuinformatieovereenaantalvoorzieningen
enregelingenmetbetrekkingtotuwwerkenfinanciën,voorennaeen
donatie.Ookbegeleidthijubijeventueleproblemenenkanhijbemiddelen
bijhetaanvragenenverkrijgenvannoodzakelijkevoorzieningen,zoals
thuiszorg,wanneerunadeoperatiegeenmantelzorgheeft.Uitgangspunt
vaneennierdonatieisdatualsdonorgeenhogekostenenfinanciële
nadelenzultondervinden.Veelkostendieumoetmaken,kunnenworden
vergoed.
Allemedischekostenmetbetrekkingtotdevoorbereidendeonderzoeken,
opname,operatieennacontrole,evenalseventueleonderzoekenineen
anderziekenhuis,metbetrekkingtotdeniertransplantatie,worden
betaalddoordezorgverzekeraarvandeontvanger.Ditisookhetgeval
wanneerdetransplantatienietdoorblijkttekunnengaan.
21
Totdriemaandennadetransplantatiewordendekostenvergoed.
Nadetransplantatieblijftuéénkeerperjaarendaarnaéénkeerpertwee
jaarondercontrole.Dekostenvoordezecontrolewordengedeclareerd
bijuweigenziektekostenverzekering.Dezekostenvallennietbinnenuw
eigenrisico.
Naeennierdonatieheeftutijdnodigomteherstellenenzultuenigetijd
nietkunnenwerken.
Wanneeruuwwerkweerzultkunnenhervattenhangtafvandeaardvan
uwwerkenuwpersoonlijkherstel.Erbestaandevolgenderegelingen:
U bent in loondienst
Uwwerkgeverisverplichtgedurendedeopnameenherstelperiodeuw
loonkostendoortebetalen.Uhebtdus,vanuitdeZiektewet,rechtop
uitbetalingvanuwvolledigeloon.
Uwwerkgeverkanuwbrutosalaris(toteenmaximumdagloon)volledig
vergoedkrijgenviahetUWV(UitkeringsinstituutWerknemers
Verzekeringen).DitisgeregeldindeWetopdeorgaandonatie.
Uwwerkgeverdientudaartoetijdig,datwilzeggenuiterlijkzesweken
voordetransplantatie,‘arbeidsongeschikt’temeldenbijhetUWVinhet
kadervandezogenaamde‘Vangnetregeling’.
U werkt als zelfstandige zonder personeel (ZZP)
Voorzelfstandigenligtdeloondervinggecompliceerder.Nietelkezelf-
standigeheeftzichverzekerdtegenloondervingdoorziekteenalsdat
welhetgevalis,iservaaksprakevaneeneigenrisico.Ukunteenberoep
doenopdezogenaamde‘Subsidieregelingdonatiebijleven’diein
opdrachtvanhetMinisterievanVolksgezondheid,WelzijnenSportwordt
uitgevoerddoordeNederlandseTransplantatieStichting.Dezevergoeding
wegensloondervingkanpasnádetransplantatiewordenaangevraagd,
wanneerbekendisopwelkedatumuuwwerkweerzulthervatten.
Ditbetekentdatuuzelfindeperiodevanherstelfinancieelmoetkunnen
onderhouden.Eenvergoedingwordtpasachterafverstrekt.
22
Hetaanvraagformulier‘Subsidieregelingdonatiebijleven’isverkrijgbaar
bijdemedisch-maatschappelijkwerker,tezamenmeteenbriefwaarinde
regelingenenvergoedingsmogelijkhedenstaanbeschreven.
Complicatieverzekering
Alsgevolgvandetransplantatiekunnenermedischecomplicaties
ontstaan.Isditonverhoopthetgevalinuwsituatieenheeftditfinanciële
consequenties,dankuntueenberoepdoenopdeaansprakelijkheids-
verzekeringvanVUmc.Mochtdezegeendekkingbieden,dankunteen
beroepdoenopeenspeciaalhiervoorinhetlevengeroepencomplicatie-
verzekering.BijhetindienenvaneenclaimkandeNierstichtingu
behulpzaamzijn.
Andere praktische zaken
Eenoperatieheeftnietalleengevolgenvooruwwerk,maarvaakookvoor
desituatiethuis.Wieneemtuwtakenthuiswaargedurendedetijddatu
bentopgenomen?Kandatineigenkringgeregeldworden?Zoniet,iser
danprofessioneleondersteuningnodig?Komtuvanverenwiluw
familiekortvoorennadetransplantatieindebuurtovernachten,dankan
datinhetGastenverblijfvanVUmc.Hettelefoonnummervoorinlichtingen
enreserveringvindtuachterindezebrochure.Ukuntookdefolder
‘Gastenverblijf’downloadenvandewebsitewww.VUmc.nlofhieromvragen
bijdearts,verpleegkundigeofmedisch-maatschappelijkwerker.
Als(potentiële)donormoetudaarnaastvaakreiskostenmakeninhet
kadervandevoorbereidingopdetransplantatie.Dezewordenmeestal
vergoeddoordezorgverzekeraarvandeontvanger.Hetisdaarom
belangrijkdatuallebetalingsbewijzen,nota’s,benzinebonnen,treinkaartjes
endergelijkebewaart,tezamenmetdeafsprakenkaartwaaropdedata
vanhetziekenhuisbezoekstaanvermeld.Vooranderegemaaktekosten
ontvangtueenmaligeenvastgesteldevergoedingvan€340.
23
| Tot slot
Hopelijkhebtumetdezeinformatieduidelijkheidgekregenoverde
complexeprocedurerondhetdonorschap.Wijalstransplantatieteam
vanVUmcwillennogmaalsbenadrukkendatuteallentijdede
donorprocedureomwatvoorredendanookkuntstopzetten.Hetisvan
grootbelangdatualsdonorvrijwillig,goedgemotiveerdenbewusteen
nierafstaat.Devoortgangvandeprocedurewordtbepaalddooruw
initiatief.Devoorbereidingsprocedureduurtongeveerdrietotvier
maanden.Ditiseengemiddeldeenmoetdusnietaltestriktworden
gehanteerd.AlsdeontvangeropdewachtlijstvanEurotransplantstaat,
blijfthijofzijinprincipegedurendedehelevoorbereidingsperiodeopdie
wachtlijststaan.Hetkanvoorkomendatvanuwaanbodwordtafgezienin
verbandmeteenaanbodvanEurotransplant.Indatgevalbespaartditu
eenoperatie.Daaromwordtineendergelijkgevalinprincipedevoorkeur
gegevenaaneennierviaEurotransplant.
InVUmcvindtveelwetenschappelijkonderzoekplaats.Hetismogelijk
datugedurendehetdonatietrajectgevraagdwordtofuaanéénof
meerderewetenschappelijkeonderzoekenwiltmeewerken.Ukrijgtzowel
mondelingalsschriftelijkinformatieoverhetonderzoek.Ubentaltijd
geheelvrijinuwbeslissingofuaanonderzoekwiltmeewerken.Ditis
nooitvaninvloedopdebehandeling.
Mochtunaaraanleidingvandezeinformatienogvragenhebbenofwiltu
afsprakenmakenvoordeverdereprocedure,dankuntudaarmeeterecht
bijdebijdetransplantatiecoördinator.
24
| Bijlage
1. Cross-over niertransplantatie
Begin2000iseenstartgemaaktmetvoorbereidingenvooreen‘cross-
over’niertransplantatieprogramma.Bijdezevormvandonatiezijnniet
tweemaarviermensenbetrokken,namelijktweedonorenentwee
ontvangers,waarbijerophetzelfdemomentkruislingswordtgedoneerd.
Erwordthierbijgekekenwelkedonoraanwelkeontvangerkangevenen
andersomwelkeontvangervanwelkedonorkanontvangen.Wanneereen
donorvanpaarAkandonerenaandeontvangervanpaarBendedonor
vanpaarBookkandonerenaandeontvangervanpaarAiseenmatch
ontstaan.Wehebbendanvoortweeontvangerstweegeschiktedonoren
gevonden.Absolutevoorwaardeisdatertussentweemenseneensociale
en/ofemotionelerelatiebestaatendatfinanciëleoverwegingengeenrol
spelen.
Zie figuur 1.
Donor
Patiënt
Donor
Patiënt
25
Hetkanookgebeurendateencross-overplaatsvindtmetdrieofvier
koppels.
Voorhetcross-overprogrammakomenmenseninaanmerkingdienietvia
deregulierewegaaneendierbarekunnendoneren.Belangrijksteredenen
hiervoorzijn:
-Eenhoogpercentageantistoffenbijdeontvangerwaardoorde
kruisproevenpositiefzijn.Oorzakenvandevormingvanantistoffen
kunnenzijn:
•zwangerschap(pen)
•bloedtransfusie(s)
•eerderetransplantatie(s)
- Bloedgroepincompatibiliteit(bloedgroependienietbijelkaarpassen)
Wanneerdebloedgroepennietbijelkaarpassen,ontstaatereenprobleem,
aangeziennietallebloedgroepenelkaarverdragen.Eerderindeze
brochurevindtumeerinformatieover(in)compatibiliteitvanbloedgroepen.
Hetcross-overprogrammaisinhetlevengeroepenvoorpatiëntendiein
debovengenoemdecategorieënvallen.Zijkrijgenhiermeeeenextrakans
opeennieuwenier.Depatiëntenmeteenhoogpercentageantistoffen
vormenhierbijhetgrootsteprobleem.Omhetprogrammaeenzogroot
mogelijkekansvanslagentegevenhebbenalletransplantatiecentra
beslotenhiervaneenlandelijkprogrammatemaken,datinmiddels
succesvolverloopt.Alleennierpatiëntendievolgensdegeldenderegels
medischzijngoedgekeurdkomeninaanmerkingvoorcross-over
transplantatie.
Algemene regels
Nierpatiëntenenhundonordieinaanmerkingwillenkomenvooreen
cross-overprocedurekrijgenineersteinstantieeenafspraakbijde
transplantatiecoördinatorvanhettransplantatiecentrumwaartoede
ontvangerbehoort.Allevoor-eneventuelenadelenvandezeprocedure
zullenuitvoerigwordenbesproken.Naditgesprekwordteenbedenktijd
aangeboden.Dedonorkanerookvoorkiezendirecthetkeuringstraject
integaan.Dekeuringwijktnietafvandekeuringdiealleanderedonoren
26
ondergaanendiebeschrevenisinheteerstedeelvandezevoorlichtings-
brochure.Ookvindtzoalsgebruikelijkeengesprekmetdemedisch-
maatschappelijkwerkerplaats.Inditgevalwordtuitgebreidstilgestaan
bijdeeventueleextrabelastingdiedezeproceduremetzichmeebrengt.
Nadatdedonorvolledigisgoedgekeurdendeontvangerzoveris
voorbereiddathij/zijzijnofhaartransplantatiekanondergaan,zalvan
beidentweemaalbloedwordenafgenomenvoordetypering.Inditgeval
vindtergeenkruisproefplaats.Opdezewijzeontstaatereenlandelijke
poolvandonorenenontvangersdieklaarzijnvoordeprocedure.
Debedoelingisdatvierkeerperjaarbinnendebestaandepoolvandat
momentgekekenwordtofergelijkwaardigeuitwisselingtussenparen
mogelijkis.Wanneertweeofmeerderegoedecombinatiesgevonden
zijn,wordendebetrokkenendoorheteigencentrumopdehoogte
gesteld.Afspraakisdatbijhetvindenvantweegelijkwaardigeparende
ontvangersopNT(niettransplantabel)opdeEurotransplant-wachtlijst
wordengeplaatstendatdeoperatiesbinnentweemaandenmoeten
plaatsvinden.Wanneervooreenofmeerdereparengeenmogelijkheden
wordengevonden,doenzijautomatischmeeaandevolgenderonde.
Onkosten
Dezorgverzekeraarvandeoorspronkelijkeontvangerzalalleonkosten
dragen,inclusiefdeoperatieenziekenhuisopnamevandeindirecte
donor.Decontactenmetdefinanciëleadministratiesindeziekenhuizen
zullendoorhetbetrokkentransplantatiecentrumwordengelegd.
De operatie
Deontvangerwordtaltijdgetransplanteerdinzijneigentransplantatie-
centrum.Dedonormoetafreizennaarhetcentrumwaarzijn/haarnier
zalwordengetransplanteerd.Ditiseenextrabelastingdiebijdenormale
procedurenietspeelt.Voordatdeoperatieplaatsvindt,wordtdedonor
geziendoordechirurgendenefroloogvanhetcentrumwaarzijnof
haaroperatiegaatplaatsvinden.Hetcentrumwaardekeuringheeft
plaatsgevonden,zorgtervoordatallegegevensinhetdesbetreffende
centrumaanwezigzijnophetmomentdatdedonorwordtgezien.
Dechirurgendenefroloogvanhetcentrumwaardeoperatieuiteindelijk
27
gaatplaatsvinden,zijnvanafdatmomentverantwoordelijkvoordedonor.
Dithoudtindatinsommigegevallenextraonderzoekgewenstis.
Wanneerdedagvanoperatieisaangebroken,isdeafspraakdatbeide
operatiestegelijkertijdstartenendatkorthiervoornogevencontact
wordtgelegdtussendebetrokkenchirurgenvanbeidecentra.
Deopnameduurvoordedonorzalvariërenvandrietotvijfdagen,
afhankelijkvandeoperatietechniekdieinhetbetrokkencentrum
wordtgehanteerd.Dedonorzalzijnoorspronkelijkeontvangerkunnen
ontmoetennaontslaguithetziekenhuis.
Anonimiteit
Afspraakisdatgetrachtwordtdeanonimiteitvandonorenenontvangers
altijdtewaarborgen,alsdatdoorallebetrokkenenwordtverzocht.
Nacontrole
Nadeoperatiezaldedonoréénkeerdoordechirurgende
transplantatiecoördinatorwordengezieninhetziekenhuiswaarde
operatieheeftplaatsgevonden.Vervolgensvalthij/zijterugopde
geldenderegelsvanzijn/haaroorspronkelijkecentrum.
28
2. Niertransplantatie door de bloedgroep heen (bloedgroep ABO incompatibele niertransplantatie)
Wanneerbloedgroepvanpatiëntendonornietbijelkaarpassenencross-
overgeenmogelijkheidbiedt,ishetsindsenigetijdmogelijkomin
sommigegevallentocheenrechtstreeksetransplantatieuittevoeren.
Voorafgaandaandetransplantatiezalerdaneenintensievebehandeling
plaatsvinden.Hierbijwordenmeteenspeciaalfilterdebloedgroep-
antistoffenuithetbloedvandepatiëntverwijderd.Daarnaastkrijgtde
patiëntvoordetransplantatiemedicijnenomvormingvannieuwe
antistoffentegentegaan.Dedonorhoeftgeenspecialebehandelingte
ondergaan.Dezebehandelingwordtineenaantaltransplantatiecentrain
Nederlandtoegepast.Wanneerdenefroloogoftransplantatiecoördinator
denktdatuhiervoorinaanmerkingkomt,krijgtuhieruitvoerige
informatieover.
29
| Belangrijke telefoonnummers
Afsprakennummer Niercentrum (020)4441122
opwerkdagenvan8.30uurtot16.30uur
locatieinziekenhuisafdeling0noord
Verpleegafdeling nefrologie/vaatchirurgie (020)4442240
locatie4B
Secretariaat nefrologie (020)4442673
opwerkdagenvan8.30uurtot16.00uur
Transplantatiecoördinator (020)4444444
CarlaSchrauwers,vragennaartracer7471
Medisch-maatschappelijk werkers
Gert-JanHersbachofManonMeijer (020)4443120
vragennaartracer6844 of(020)4444444
Internist-nefrologen
dr.S.A.Nurmohamedofdr.F.J.vanIttersum (020)4442673
Transplantatiechirurgen
dr.A.Hoksbergenofdrs.J.Nederhoed (020)4444513
Gastenverblijf (020)4440555
30
| Relevante websites
www.nvn.nl
www.nierstichting.nl
www.nierdonorenvereniging.nl
www.eurotransplant.nl
www.donatiebijleven.nl
www.donorvoorlichting.nl
www.esot.org
www.transplantatiestichting.nl
www.vumc.nl/afdelingen/nefrologie/4579507