Post on 03-Aug-2020
Naar een duurzaam Europa North Sea Sustainable Energy Planning
Verslag van de Midterm Conference | Hof van Saksen, Drenthe (NL) | 14 april 2011
• NEDERLANDS •
SUSTAINABILITY • OPPORTUNITIES • REGIONS • CLIMATE • ENERGY-PLANNING • SOLUTIONS
Een dag vol presentaties over duurzaamheid, met als rode draad het onderhavige gebied: de Noordzee en de landen daaromheen. De naam ‘energieplanning’ doet iets technologisch en geavanceerds vermoeden, maar al snel blijkt dat het hier gaat om ambities en de drive voorwaarts. Of het nu lokale overheden, marktpartijen, weten-schappers of ondernemers zijn: ze zijn allen begaan met duurzame ontwikkeling. De midterm conference biedt een interessant kijkje in de keuken.
Conclusie: er wordt op allerlei schaalniveaus en met allerlei instrumenten gewerkt. Die variatie is inspirerend en hoopgevend tegelijkertijd: duurzaamheid wordt steeds breder verankerd in ons dagelijks denken en doen.
Voor meer informatie, neem a.u.b. contact op met:• BenvanOs,InterregProjectManager b.os@drenthe.nl• DeirdreBuist,InterregSeniorProjectOfficer d.buist@drenthe.nl
www.northseasep.eu
GepubliceerddoorprovincieDrenthe,juni2011Rapporteur:KeesdeGraafEngelsevertalingenfoto’s:DeirdreBuistStriptekeningen:HermanRoozen
BC11061602
Verslagvande MidtermConference
Een warm welkom
DedagwordtafgetraptdoorBenvanOs,projectmanagerInterregbijdeprovincie:hijheetdeaanwezigen,afkomstiguitdelandenrondendeNoordzee,vanhartewelkombijdezeconferentie.Die conferentiediegehoudenwordtopdehelftvanhetNorthSeaSustainableEnergyPlanningprogramma,datanderhalfjaaraandegangis.Belangrijkstevraag:watzijndeuitkomstentotnutoeenwaarliggenuitdagingenvoordekomendejaren?GedeputeerdeTanjaKlip,gastvrouwvandezeconferentie,wijstdeaanwezigenophetprachtigeenhooggewaardeerdelandschapvandeprovincieDrenthe.Eenlandschapdathistorischgezienalinhettekenstondvanenergiewinning.Naturf,olieengasisnudenieuwegeneratieenergielandschappenaanbod:deduurzameenrenewableenergiebronnen.Voordeperiodetot2020ligteenambitieuzedoelstellingvoor:30procentreductieopCO2uitstoot.Hetisdeprovincieerveelaangelegendezedoelstellingtehalen;nietvoornietswasmendeeersteregiodiemethetRijkeenovereenkomsthieroversloot.‘Wewillenvoorlopersblijven’,zogeeftTanjaKlipaan.‘Datiseenonderdeelvanonzeregionaleidentiteit.’
Degenoemdeambitiekrijgtinmiddelseenvertalinginconcreteenmeetbaredoelstellingen,zoalsdeontwikkelingvan100.000energiezuinigewoningen.Ookwordtbevorderddatsteedsmeervoertuigenopgasenstroomgaanrijden.KlipnoemthetnoordelijkesamenwerkingsverbandEnergyValleyalsbelangrijkepartijdieconditiesmoetscheppenvoorduurzameinitiatieven.DesamenwerkinginNorthSeaSEPverbandbetiteltKlipalsbijzonderwaardevol:‘Wijwillengrotestappenzetten,maardatgeldtookvoordeanderepartnersinditprogramma.Wezijnzeergeïnteresseerdinanderevoorbeeldenenkunnenveelvanelkaarleren.’
3
Nieuwe methoden en technieken
Dedagstaatonderleidingvanprof.drManfredWeisensee,werkzaambijJADEinOldenburg.Hijgeeftaandatditzijnvierde(!)conferentieintwaalfdagenis:‘Hetisduidelijk:duurzaamheidkrijgtaandachtopalleniveaus.Vandaagkomtdeinternationaledimensieaanbod.’Weisenseeconstateertdatenergiesindsvijfjaarhétissueis;hijverwachtdatditnogweltwintigjaarzozalblijven.NorthSeaSEPisinzijnbelevingeenpartnershipmetenthousiasteleden,datbijdraagtaankennisontwikkelingendeling.Erzijnconcretedoelstellingen:• energieplanningverderontwikkelen,opzo’n
manierdathetgelddataanenergiewordtuitgegeveninhetgebiedblijft(‘ennietaanGazpromofSaoudiArabiëwordtgegeven’);
• eenkatalysatorzijnvoornieuwemanierenvanwerken;
• kennisontwikkelenenverspreiden;• nieuwesamenwerkingsmodellenopdiverse
schaalniveausontwikkelenendaarmeedeconcurrentiekrachtvanderegiovergroten;
• delinkleggennaarhetnationaalbeleidvandebetrokkenlanden.
DeuitkomstvanNorthSeaSEPmoeteen‘transnationaltoolboxforsustainableenergyplanning’worden.Deafgelopentijdishardgewerktomdezegereedschapskisttevullen,metbehulpvanvijf‘workpackages’,uiteenlopendvanprojectmanagementtotenmetcommunicatie.VanuitzijneigenJADEinstituutwerktWeisenseemomenteelaan
onderwerpenalsenergiegrids,remotesensing(‘waarverliezenweenergie’)enoffshorewindenergie.
Dedagbegintmeteeninteressanteontwikkelingoponderzoeksgebied;eeneerstegereedschapvoordetoolboxdieManfredWeisenseenoemde.PeterBöhmevanhetMaxPlanckInstitutfürPlasmaphysikinMünchenlaataandehandvandestadOldenburgzienhoemodernemeetmethodenkunnenhelpeninverduurzamingvandegebouwdeomgeving.DenoodzaakvoorenergiebesparinginDuitslandisoverduidelijk,aldusBöhme.Vande100procentgeïmporteerdeenergieblijftuiteindelijkmaar31procentoveralsbruikbareenergie.‘Andersombetekentiederekilowattuurdiewordtbespaarddaterdriekilowattuurruweenergieminderhoefttewordeningekocht.’AangezienDuitslandin2050dehelftvanalleenergieuitrenewablebronnenwilhalen,iserveeltewinnen.Bijvoorbeelddoordeverwarmingvanwoningenteverbeteren.Datvergtopvierterreinenvooruitgang:hetopheffenvanfinanciëlebarrières,hetvergrotenvanpolitiekeacceptatie,politiekeintegratieennieuwevormenvanbestuur.Opelkvandezeterreinenzijnvernieuwingengaande,bijvoorbeelddoorhetinbrengenvanexterneinvesteerders.Maarookdoorbijvoorbeeldteeisendatiedergerenoveerdewoningvoortaanaangeslotenwordtopstadsverwarming.EentechniekdiedeverduurzamingverderkanhelpenwordtmomenteelontwikkeldinOldenburg.Hierishetwarmteverliesvanallegebouwtypeninkaartgebracht.Doorineendatabaseallerleikoppe
4
lingentotstandtebrengen,wordtduidelijkwaardemeestewarmteverlorengaatenhoediteffectiefkanwordenaangepakt.
EenheelanderevormvantechniekheeftbetrekkingophetregionalesamenwerkingsmodelvanKronoberg.Ditismeerprocestechniek,zoblijktuitdepresentatievanGunnarNordmark,voorzittervanhetregionalesamenwerkingsverbandvanzuidSmaland.Alindejarennegentigzagenbestuurdersvandegemeenteninditgebiedindatsamenwerkingvoordelenhad.Hetregionalesamenwerkingsverbanddatwerdopgerichtisondermeerverantwoordelijkomdekwaliteitvanopenbaarvervoeromhoogtebrengen.Ookwordtforsingezet
opduurzameenergiebronnen.DeCO2uitstootgaatsnellernaarbenedendanwasgepland.Belangrijkhierinisdeklimaatcommissievanderegio,waarinnietalleenachtgemeentenparticiperen,maarookdeindustrie(waaronderIKEA)endewetenschap.EenbijzonderevormvanPPS,dieprimafunctioneert.‘Omdatveelpartijenmeedoen,geeftdatmeerauthoriteitaanonswerk.Wehoudenelkaarscherp.’Viaeenuitgebreidnetwerkvanvrijwilligerswordenregelmatigactiesgeorganiseerd,workshopsgehouden,enzovoorts.HetmeekrijgenvanbewonersnoemtNordmarkessentieel:‘Iedereenmoetzijnaandeelleveren.Gedragsveranderingisvangrootbelang.’
De gebiedsgerichte aanpak
Duurzaamheidwordtsteedsvakergebiedsgewijsaangepakt.Tijdensdeconferentiepasserendrieinteressantevoorbeeldenderevue.ChrisAshe(onderzoekerbijDundeeCollege)gaatinophetwaterfrontvanzijneigenstadDundee.HetisopditmomenthetgrootsteherontwikkelingsprojectvanSchotland.Belangrijkstedoelstelling:hettegengaanvandebevolkingskrimpdiehieral15jaaraandegangis.Inzet:ondernemingenbeterhuisvesten,eennieuweentreevandestadenbeterewoonmilieuscreëren.Ashewijsteropdathetmaritiemegebiedlangsdekustprachtigis,maarniemandkandatnuervaren.‘Hetgebiedlangshetwateriseenghost
town,navijfuur’smiddagsisernietstedoen.’Het nieuwewaterfrontprogrammaistotstandgekomenmetadviesvandeuniversiteitwaarAshewerkt.Deeerstedeelprojectenzijninontwikkeling,waarondereenprachtignieuwmuseum(dependancevanVictoria&AlbertMuseum).‘EennieuwebestemminginDundee,diemensennaardestadmoetlokken.’HetenigeminpuntaandegebiedsontwikkelingvindtAsheishet(nog)nietgoedmeenemenvanduurzameenergievoorziening.Hierliggenwathembetreftnogkansen,bijvoorbeelddoordebouwvaneenbiomassainstallatieineenvandedeelgebieden,dieenergiekanleverenaanmeerderegebruikers.
5
HansvanMeerendonk,werkzaambijdeprovincieFryslân,neemtdeaanwezigenmeeineenanderinteressantprogramma:CradletoCradleIslands.12eilandenuitachtlandenwerkenhierbijsamenmet24partners(kennisinstellingen,overheden,bedrijven).Deeilandenwordengebruiktalstestlocatiesvoorinnovatiesophetgebiedvanduurzaamheid.Eenkeuzedienietvoornietsisgemaakt:‘Eilandbewonershebbenaltijdmoetenoverleven.Daaromhoudenzevaninnovatiesdiehenkunnenhelpeninhunbestaan.Daarnaastkomenopdezeeilandenveelbezoekers:ditprogrammageeftpromotionalvalue.’Deervaringendiewordenopgedaan,wordendekomendetijdverspreidonderandereeilanden.UiteindelijkdoeliseenCradletoCradleeilandconcept,datcompleetzelfvoorzienendis(energie,waterenmaterialen).Opeeneersteproefeiland,hetKameleoneiland,isaangetoonddathethaalbarekaartis.DatblijktbijvoorbeeldookuithetdemonstratiehuisdatopAmelandisgebouwdendatgeheelzelfvoorzienendis.Metdenieuwstetechniekenwordthierbijvoorbeeld100literdrinkwaterperdaguitdeluchtgehaald.Bij32nieuwbouwhuizeninSneekstaatdewaterrecyclingcentraal.LangsdeAfsluitdijkwordtgewerktaanhetopwekkenvanblueenergy.‘Allenieuwetechniekenwordennuopeenwebsitegezet:wegelovensterkineenopensourceaanpak.InmiddelsdoengroteinstitutenalsWetsusengrotebedrijvenalsUnileverookmee.EriszelfsbelangstellinguitNewYork,waarmenRooseveltIslandzelfvoorzienendwilmaken.’DecharmevanCradletoCradleisvolgensVanMerendonkvooraldatheteendecentraleaanpak
mogelijkmaakt:‘Wehebbennietmeervandiehelegrotesystemennodig.’
EensamenwerkingopeennoghogerschaalniveauisdietussenEnergyValleyinNoordNederlandenNiedersachseninDuitsland.KoosLokvertegenwoordigdEnergyValleyenhijgeeftaandatenergieeensnelgroeiendesectorinNoordNederlandis.Investeringenlopenindemiljardenendewerkgelegenheidgroeitsnel.ErwordtondermeervolopgeïnvesteerdingrotewindenergieparkenvoordeNederland/Duitsekust.DaaruitontstondookhetideevoordeHansaEnergyCorridor,waarinnaastEnergyValleydeuniversiteitenvanBremenenOldenburgdeelnemen.‘Wegaanvooreenzoduurzaammogelijkenergiegrid.MetalsafgeleidedoelstellingomeenEuropeanRegioofExcellenceteworden’,aldusLok.Desamenwerkingwordtvoorlangeretijdaangegaan,bijdeEUwordtaangekloptvoorfinanciëlesteun.Wellichtdatnogeenderdelandbijhetinitiatiefwordtbetrokken.‘Wezijnnubezigdewerkorganisatieoptebouwen.DaarbijkunnenweterugvallenopdeervaringendieinEnergyValleyverbandzijnopgedaan.Bijvoorbeeldhetfeitdateenconceptalsditalleenslaagtwanneerpubliekepartijen,ondernemingenénkennisinstitutengezamenlijkparticiperen.Anderelandengaannuookoverdieformulenadenken.’
6
Het belang van (optimistische) innovatie
Innovatiedievanhogerhandwordtgestimuleerdheeftzekerzijnwaarde,maarminstenszobelangrijkishetwanneerbedrijvenzelfhunverantwoordelijkheidnemen.EeneerstevoorbeeldopditterreinwordtgepresenteerddoorChrisAshe,werkzaamalsonderzoekerbijDundeeCollege.Hijlaatzienhoeeenanderprogramma,Buildwithcare,inmiddelsdenodigekennisophetgebiedvanpassiefhuizenenhetduurzaamrenoverenvanbestaandewoningenheeftopgeleverd.‘Wantisdatlaatsteligtdegrootsteuitdaging.Hoezorgenweervoordatdekennisdiehierwordtontwikkeldeenplekvindtindemainstream.DaaromishetbelangrijkdatookdeNorthSeaSEPpartnerszichhierinverdiepen.’Deeerstevoorbeeldprojectenzijninmiddelsdaar,zoalseenduurzaamgebouwdbezoekerscentruminOostVlaandereneneengerenoveerdeschoolinAberdeen.Nuishetzaakom,ondermeerviahetonderwijs,inbredelagenvandebevolkingaandachthiervoortevragen.Viaonderwijsprogramma’sdievooralook‘fun’moetenzijn,aldusAshe.‘Uiteindelijkisdemenselijkefactornamelijkhetbelangrijkste.Zondereenwerkelijkanderelevensstijlvandeconsumentkomenweerniet.’WaarmeeAsheaansluitbijdeopmerkingvanGunnarNordmarkoverhetbelangvanburgerparticipatie.
IndepresentatievanHanBrezetvandeTUDelftisinnovatieeveneenshetleidmotief.Nietzozeeropgebouwniveau,alswelopproductniveau.Brezettoontwaardestudentenindustriëlevormgeving
toeinstaatzijn–endatisveel.‘Kernwoordenzijn:optimisme,realismeenveerkracht.’Datleverteenbreedscalaaansmartenergyproductsop.Productendieminderenergiegebruiken,omdateengemiddeldhuishoudenersteedsmeervaninhuisheeft.Productendieuiteindelijkooknieuwgedragkunnenuitlokken,aldusBrezet.‘Wemoetenzeverleidenmetslimmeservices.’Enzezienernogmooiuit,zoalsdeextreemzuinigePhilipsTVofeenbedmetairco(‘omdatje’snachtsalleendaarfrisseluchtwilthebben’).Nogbeterishetgebruikvanrenewableenergievoorapparaten.‘EenledlichtjevanAsicsbijvoorbeeld,datwerktoplichaamsenergie.Ofeenzonnelampvoorontwikkelingslanden.MaarookeenmeubelfietsvoorIKEA,dienuinDelftwordtgetest.’Ookandereideeënwordenuitgetestindepraktijk.ZoisvoorhetDuitsewaddeneilandSpiekeroogonderzochthoedit–viaeenverminderingvandehoeveelheidinstallatiesopheteiland–zelfvoorzienendkanwordenquaenergieproductie.AlsuitdagingvoordekomendetijdzietBrezetondermeerhetverbindenvaninnovatiesopproductniveaumetdenationalebeleidsagendaophetgebiedvanduurzaamheid.Hijsluitafmeteenopvallendeconclusie:‘Techniekisnietineersteinstantiehetmeestinteressante.Hetgaateromhoejongemensenhierwerkeninnetwerkverband,vaakineencocreatiemetdeeindgebruiker.Weverleggendefocusvandeaanbodnaardevraagkant.’
Dederdeinnovatiekomtvanverderweg:hetOneTonneLifeconceptuitZweden.DavidJärevikvan
7
De rol van de gemeente
Hetlaatstethemadataanbodkomtisderolvangemeenten;zijspeleneenbelangrijkerolinhetverwezenlijkenvandeNorthSeaSEPambities.DatblijkteenstemeeruitdeinleidingvanHenkKosmeijer,wethoudervandegemeenteTynaarlo.Ambitieisinzijnoptiekgeenvieswoord:‘Hetisgoedomdelathoogteleggen.Albenjemaarééndagdemeestduurzamegemeenteofhebjedemeestduurzamewoonwijkgerealiseerd,datgeeftniets.Datgeeftaandatanderenweervanjougeleerdhebbenennógverderzijngekomen.’AandehandvanhetnieuwewoongebiedDeBronneninVrieslaatKosmeijerzienhoezijngemeenteaanduurzaamheidwerkt.Metdeverwachtingdatenergieprijzenalleennogmaargaanstijgen,isdeontwikkelingvaneengebieddatzelfenergieproduceerteengoedegedachte.Hoediegedachteprecieswordtuitgewerkt,datiseentweede.Kosmeijer:
‘Het ispionierswerk.Ikheballerleivragen:watzijndekansenvangeothermie?Hebbenweietsaaneenzonnepanelenpark?Maarook:watzijndekansenvannieuwebusinessmodellen?Ikwilzobreedmogelijkallesverkennen,zodatikachterafkanzeggen:wehebbenerallesaangedaan.’NaastDeBronnenzetTynaarloookbijandereprojecteninopduurzaamheid.Kosmeijernoemtdevervangingvanoudescholendoornieuwe,duurzameaccommodaties:‘Datvergtwelinvesteringen,maarindieoudegebouwenverwarmenwemeerdebuitenluchtdandelokalenbinnen–zoveelgaaterverloren.’Ookdeaanpakvanbestaandewoningcomplexenheeftprioriteit.DewethoudervanTynaarlowaarschuwtinditverbandvoorkortetermijndenken:‘Jekuntweldenken:wedoenhetgoedkoop,maardanlegjedeerfenisneerbijtoekomstigegeneraties.Ondanksdebezuinigingen
bouwbedrijfAHuskomteroververtellen.Deinzetisinéénregelverteld:weproducerenallemaalzeventonCO2perjaar,kandatterugnaaréénton?Deformulediegekozenisomditteonderzoekenisinteressant:een‘standaard’gezingaatzesmaandenlangzoduurzaammogelijkleven.OndertussenwordtvoortdurenddeCO2productiegemeten.Hethuiswaarinzewoneniszeerduurzaamgebouwd(inclusiefeenhelegevelvolzonnecellen),erwordtgeredenmeteenelektrischeVolvo,etcetera.Voor
Ahusisheteeninteressantleerproces,zogeeftJärevikaan.‘Maardaarblijfthetnietbij.Dithuiskannualgeleverdworden;webrengenhetbinnenkortopdemarktinZweden.’Hetgroteavontuurisbegonnen,aldusdeAhusmanager.‘Maareenaantaldingenmoetenmensenzelfveranderen.Bijvoorbeeldhetetenvanvlees:datjaagtdeCO2productieongelooflijkop.’
8
waarwenualsgemeentemeetemakenhebben,pleitikervoorniettesnijdenindeduurzaamheidsagenda.’Kosmeijerverwachtveelvannieuwebusinessmodellenendaarligtwathembetreftookdeuitdagingvoordekomendetijd:‘Detechniekiserwel.BijDeBronnenzettenwijopoplossingendiebewezenkwaliteithebbenenprofijtelijkzijn.Hetgaateromdietechniekzointezettendateenhaalbarebusinesscaseontstaat.Ikhebvertrouwendatdatgaatlukken.’Derolvanbewoners–ookeenthemadatdezedagmeermalenisgenoemd–isvolgensKosmeijerevenzeervanbelang.EengebiedalsDeBronnenkandoordeduurzameidentiteitdoelgroepenaantrekkendiedaarinzijngeïnteresseerd.‘Vervolgensmoetenwehenverleidenommeeteinvesteren.Maardatzalalleenlukkenwanneerwezeeenbepaaldereturnoninvestmentkunnengaranderen.’
HoeandersdatditenthousiastebetoogisdeinleidingvanPerHeller,gemeenteraadslidineenkleinegemeenteinDenemarken.Hijgeefteerlijktoe:‘Wijzijnnognietver,westaanaanhetbegin.Wemoetennogeenplanmakenvoordeduurzameplanning.’
AandeDeenserijksoverheidligthetniet:diewildathetlandin2050geenfossieleenergiemeernodigheeft.‘Maarhoegaanwedatbetalen?Ditplanvergtgroteinvesteringen.Endebelastingdrukisalzohoog.’Daarkomtbijdatbewonersnietaltijdzittentewachtenopduurzameenergieinstallaties,zoalsbijvoorbeeldwindmolens.Wieeenturbinevan150meterhooginzijnachtertuinkrijgt,maaktalsnelbezwaar,isdeervaringvanPerHeller.‘Endatterwijlmijngemeentetochzorgvuldigtewerkwasgegaan.Eersteenwindkaartgemaaktmetallepotentiëlelocaties,toenafgestreeptdeplekkendietedichtbijnatuurofbebouwingliggen.Maargelijkbijheteersteplanvoorviermolensgingendebewonerserenmassevoorliggen.’Hetprotestwasalseentsunami,aldusHeller.Alleswerderbijgehaald:hoogte,lawaai,lichtreflectie,lowfrequencynoise.Uitkomstvanhetdebat:ermoeteerstnaderonderzoekwordengedaannaardezeaspecten.Totdietijdgaathetplanindekast.DeconclusievanHeller:wiegrootseplannenmaakt,kanhiertegenaanlopen.
Wie pakt het op?
Indeafsluitendeforumdiscussie,geleiddoorJellevanderHeide,secretarisvanhetprovinciaalprogrammaKlimaatenEnergie,staatderolverdelingtussenpartijenoplokaalniveaucentraal.Wie
moethetvoortouwnemen,isdatbijvoorbeeldperdefinitiedegemeente?Kosmeijervindtvanniet:‘Wijzijneenteamplayer.Wekunnenalsgemeenterandvoorwaardencreëren,maarwezijnnetzogoed
9
onderdeelvaneenlangereketen.’ZijnBelgischecollegaEricLemeyvindtechterdatgemeentenweldegelijkdeforerunnersmoetenzijn:‘Wijmoetenhetgoedevoorbeeldstellen,anderenlatenzienhoehetmoet.’Daarbijgeldtooknogeenshetprincipevan‘wiebetaalt,bepaalt’,aldusGunnarNordmark.‘Wijbetalendehelftvandekostenvanhetopenbaarvervoer.Zonderonzebijdragezouergewoongeenopenbaarvervoerzijn.Overigensdedenwedatalindejarenzeventigvandevorigeeeuw,toenwijdeeerstebiogasinstallatiezelfbouwden.Recentbouwdedegemeentezelfdeeerstepassiefhuizen.Dusdelokaleoverheidkanweldergelijkcreatiefopereren.’Vanuitdezaalwordtereveneensverschillendgedachtoverderolvandelokaleoverheid.Sommigemarktpartijenvindendaterdoorgemeententeveelblokkadeswordenopgeworpen:‘Geefonsmeerontwikkelingsmogelijkheden.Detechniekenzijner,bijvoorbeelddieuithetOneTonneLifeconcept.Maardanmoetenwezewelkunnentoepassen.’Anderenwijzeneropdatdeoverheiddeaangewezenpartijisdiedeklooftussenproducentenenconsumentenkanslechten.‘Informatieeneducatiezijnvangrootbelang.’
Indewerkingvansubsidiesgelovenmaarweinigaanwezigen;dievormenverkeerdeprikkelsvoorondernemingenenburgers.Kosmeijerzietbijvoorbeeldveelmeerinhetwerkenmeteenconsortium:‘Latenwerisico’sénopbrengstendelen.’Watinitiatievenvanuitdeprivatekantkanbespoedigen,isvolgensPerHellereenuniformbeleidvoorinvesteringen:‘InDenemarkenheeftiederegemeentezijneigenaanpak.Daarwordenambitieuzeforerunnersgekvan.Maakhetvoorafgewoonheelduidelijkwelkbeleidjevoorstaateninhoeveeltijdbedrijvenhuninvesteringenkunnenterugverdienen.’Datzelfdegeldtookvoordeinvesteringenvanconsumenten,aldusChrisAshe:‘Hetisaandeoverheidomduidelijktemakendatertegenoveriederegeïnvesteerdeeuroookweereeneuroopbrengststaat.’ConclusievanJellevanderHeiden:delokaleoverheidisaanzetomdeinteractiemetbedrijvenenbewonersaantegaan.‘Endatnietalleenlokaal,maarookinditinternationaleverband.’
10
11