Naar een duurzaam Europa North Sea Sustainable Energy Planning

Verslag van de Midterm Conference | Hof van Saksen, Drenthe (NL) | 14 april 2011

• NEDERLANDS •

SUSTAINABILITY • OPPORTUNITIES • REGIONS • CLIMATE • ENERGY-PLANNING • SOLUTIONS

Een dag vol presentaties over duurzaamheid, met als rode draad het onderhavige gebied: de Noordzee en de landen daaromheen. De naam ‘energieplanning’ doet iets technologisch en geavanceerds vermoeden, maar al snel blijkt dat het hier gaat om ambities en de drive voorwaarts. Of het nu lokale overheden, marktpartijen, weten-schappers of ondernemers zijn: ze zijn allen begaan met duurzame ontwikkeling. De midterm conference biedt een interessant kijkje in de keuken.

Conclusie: er wordt op allerlei schaalniveaus en met allerlei instrumenten gewerkt. Die variatie is inspirerend en hoopgevend tegelijkertijd: duurzaamheid wordt steeds breder verankerd in ons dagelijks denken en doen.

Voor meer informatie, neem a.u.b. contact op met:• BenvanOs,InterregProjectManager b.os@drenthe.nl• DeirdreBuist,InterregSeniorProjectOfficer d.buist@drenthe.nl

www.northseasep.eu

GepubliceerddoorprovincieDrenthe,juni2011Rapporteur:KeesdeGraafEngelsevertalingenfoto’s:DeirdreBuistStriptekeningen:HermanRoozen

BC11061602

Verslagvande MidtermConference

Een warm welkom

DedagwordtafgetraptdoorBenvanOs,project­managerInterregbijdeprovincie:hijheetdeaanwezigen,afkomstiguitdelandenrondendeNoordzee,vanhartewelkombijdezeconferentie.Die conferentiediegehoudenwordtopdehelftvanhetNorthSeaSustainableEnergyPlanning­programma,datanderhalfjaaraandegangis.Belangrijkstevraag:watzijndeuitkomstentotnutoeenwaarliggenuitdagingenvoordekomendejaren?GedeputeerdeTanjaKlip,gastvrouwvandezeconfe­rentie,wijstdeaanwezigenophetprachtigeenhooggewaardeerdelandschapvandeprovincieDrenthe.Eenlandschapdathistorischgezienalinhettekenstondvanenergiewinning.Naturf,olieengasisnudenieuwegeneratieenergielandschappenaanbod:deduurzameenrenewableenergiebronnen.Voordeperiodetot2020ligteenambitieuzedoelstellingvoor:30procentreductieopCO2­uitstoot.Hetisdeprovincieerveelaangelegendezedoelstellingtehalen;nietvoornietswasmendeeersteregiodiemethetRijkeenovereenkomsthieroversloot.‘Wewillenvoorlopersblijven’,zogeeftTanjaKlipaan.‘Datiseenonderdeelvanonzeregionaleidentiteit.’

Degenoemdeambitiekrijgtinmiddelseenvertalinginconcreteenmeetbaredoelstellingen,zoalsdeontwikkelingvan100.000energiezuinigewoningen.Ookwordtbevorderddatsteedsmeervoertuigenopgasenstroomgaanrijden.KlipnoemthetnoordelijkesamenwerkingsverbandEnergyValleyalsbelangrijkepartijdieconditiesmoetscheppenvoorduurzameinitiatieven.DesamenwerkinginNorthSeaSEP­verbandbetiteltKlipalsbijzonderwaardevol:‘Wijwillengrotestappenzetten,maardatgeldtookvoordeanderepartnersinditprogramma.Wezijnzeergeïnteres­seerdinanderevoorbeeldenenkunnenveelvanelkaarleren.’

3

Nieuwe methoden en technieken

Dedagstaatonderleidingvanprof.drManfredWeisensee,werkzaambijJADEinOldenburg.Hijgeeftaandatditzijnvierde(!)conferentieintwaalfdagenis:‘Hetisduidelijk:duurzaamheidkrijgtaandachtopalleniveaus.Vandaagkomtdeinterna­tionaledimensieaanbod.’Weisenseeconstateertdatenergiesindsvijfjaarhétissueis;hijverwachtdatditnogweltwintigjaarzozalblijven.NorthSeaSEPisinzijnbelevingeenpartnershipmetenthousiasteleden,datbijdraagtaankennisontwikkelingen­deling.Erzijnconcretedoelstellingen:• energieplanningverderontwikkelen,opzo’n

manierdathetgelddataanenergiewordtuitge­geveninhetgebiedblijft(‘ennietaanGazpromofSaoudi­Arabiëwordtgegeven’);

• eenkatalysatorzijnvoornieuwemanierenvanwerken;

• kennisontwikkelenenverspreiden;• nieuwesamenwerkingsmodellenopdiverse

schaalniveausontwikkelenendaarmeedeconcurrentiekrachtvanderegiovergroten;

• delinkleggennaarhetnationaalbeleidvandebetrokkenlanden.

DeuitkomstvanNorthSeaSEPmoeteen‘trans­nationaltoolboxforsustainableenergyplanning’worden.Deafgelopentijdishardgewerktomdezegereedschapskisttevullen,metbehulpvanvijf‘workpackages’,uiteenlopendvanprojectmanagementtotenmetcommunicatie.VanuitzijneigenJADE­instituutwerktWeisenseemomenteelaan

onderwerpenalsenergiegrids,remotesensing(‘waarverliezenweenergie’)enoffshorewindenergie.

Dedagbegintmeteeninteressanteontwikkelingoponderzoeksgebied;eeneerstegereedschapvoordetoolboxdieManfredWeisenseenoemde.PeterBöhmevanhetMaxPlanckInstitutfürPlasmaphysikinMünchenlaataandehandvandestadOldenburgzienhoemodernemeetmethodenkunnenhelpeninverduurzamingvandegebouwdeomgeving.DenoodzaakvoorenergiebesparinginDuitslandisoverduidelijk,aldusBöhme.Vande100procentgeïmporteerdeenergieblijftuiteindelijkmaar31procentoveralsbruikbareenergie.‘Andersombetekentiederekilowattuurdiewordtbespaarddaterdriekilowattuurruweenergieminderhoefttewordeningekocht.’AangezienDuitslandin2050dehelftvanalleenergieuitrenewablebronnenwilhalen,iserveeltewinnen.Bijvoorbeelddoordeverwarmingvanwoningenteverbeteren.Datvergtopvierterreinenvooruitgang:hetopheffenvanfinanciëlebarrières,hetvergrotenvanpolitiekeacceptatie,politiekeintegratieennieuwevormenvanbestuur.Opelkvandezeterreinenzijnvernieu­wingengaande,bijvoorbeelddoorhetinbrengenvanexterneinvesteerders.Maarookdoorbijvoorbeeldteeisendatiedergerenoveerdewoningvoortaanaangeslotenwordtopstadsverwarming.EentechniekdiedeverduurzamingverderkanhelpenwordtmomenteelontwikkeldinOldenburg.Hierishetwarmteverliesvanallegebouwtypeninkaartgebracht.Doorineendatabaseallerleikoppe­

4

lingentotstandtebrengen,wordtduidelijkwaardemeestewarmteverlorengaatenhoediteffectiefkanwordenaangepakt.

Eenheelanderevormvantechniekheeftbetrek­kingophetregionalesamenwerkingsmodelvanKronoberg.Ditismeerprocestechniek,zoblijktuitdepresentatievanGunnarNordmark,voorzittervanhetregionalesamenwerkingsverbandvanzuidSmaland.Alindejarennegentigzagenbestuurdersvandegemeenteninditgebiedindatsamen­werkingvoordelenhad.Hetregionalesamen­werkingsverbanddatwerdopgerichtisondermeerverantwoordelijkomdekwaliteitvanopenbaarvervoeromhoogtebrengen.Ookwordtforsingezet

opduurzameenergiebronnen.DeCO2­uitstootgaatsnellernaarbenedendanwasgepland.Belangrijkhierinisdeklimaatcommissievanderegio,waarinnietalleenachtgemeentenparticiperen,maarookdeindustrie(waaronderIKEA)endewetenschap.EenbijzonderevormvanPPS,dieprimafunctio­neert.‘Omdatveelpartijenmeedoen,geeftdatmeerauthoriteitaanonswerk.Wehoudenelkaarscherp.’Viaeenuitgebreidnetwerkvanvrijwilligerswordenregelmatigactiesgeorganiseerd,workshopsgehouden,enzovoorts.HetmeekrijgenvanbewonersnoemtNordmarkessentieel:‘Iedereenmoetzijnaandeelleveren.Gedragsveranderingisvangrootbelang.’

De gebiedsgerichte aanpak

Duurzaamheidwordtsteedsvakergebiedsgewijsaangepakt.Tijdensdeconferentiepasserendrieinteressantevoorbeeldenderevue.ChrisAshe(onderzoekerbijDundeeCollege)gaatinophetwaterfrontvanzijneigenstadDundee.HetisopditmomenthetgrootsteherontwikkelingsprojectvanSchotland.Belangrijkstedoelstelling:hettegengaanvandebevolkingskrimpdiehieral15jaaraandegangis.Inzet:ondernemingenbeterhuisvesten,eennieuweentreevandestadenbeterewoonmilieuscreëren.Ashewijsteropdathetmaritiemegebiedlangsdekustprachtigis,maarniemandkandatnuervaren.‘Hetgebiedlangshetwateriseenghost

town,navijfuur’smiddagsisernietstedoen.’Het nieuwewaterfrontprogrammaistotstandgekomenmetadviesvandeuniversiteitwaarAshewerkt.Deeerstedeelprojectenzijninontwikkeling,waarondereenprachtignieuwmuseum(dependancevanVictoria&AlbertMuseum).‘Eennieuwebestem­minginDundee,diemensennaardestadmoetlokken.’Hetenigeminpuntaandegebiedsontwikke­lingvindtAsheishet(nog)nietgoedmeenemenvanduurzameenergievoorziening.Hierliggenwathembetreftnogkansen,bijvoorbeelddoordebouwvaneenbiomassa­installatieineenvandedeelgebieden,dieenergiekanleverenaanmeerderegebruikers.

5

HansvanMeerendonk,werkzaambijdeprovincieFryslân,neemtdeaanwezigenmeeineenanderinteressantprogramma:CradletoCradleIslands.12eilandenuitachtlandenwerkenhierbijsamenmet24partners(kennisinstellingen,overheden,bedrijven).Deeilandenwordengebruiktalstestlocatiesvoorinnovatiesophetgebiedvanduurzaamheid.Eenkeuzedienietvoornietsisgemaakt:‘Eilandbewonershebbenaltijdmoetenoverleven.Daaromhoudenzevaninnovatiesdiehenkunnenhelpeninhunbestaan.Daarnaastkomenopdezeeilandenveelbezoekers:ditprogrammageeftpromotionalvalue.’Deervaringendiewordenopgedaan,wordendekomendetijdverspreidonderandereeilanden.UiteindelijkdoeliseenCradletoCradle­eiland­concept,datcompleetzelfvoorzienendis(energie,waterenmaterialen).Opeeneersteproefeiland,hetKameleon­eiland,isaangetoonddathethaalbarekaartis.DatblijktbijvoorbeeldookuithetdemonstratiehuisdatopAmelandisgebouwdendatgeheelzelfvoorzienendis.Metdenieuwstetechniekenwordthierbijvoorbeeld100literdrinkwaterperdaguitdeluchtgehaald.Bij32nieuwbouwhuizeninSneekstaatdewaterrecyclingcentraal.LangsdeAfsluitdijkwordtgewerktaanhetopwekkenvanblueenergy.‘Allenieuwetechniekenwordennuopeenwebsitegezet:wegelovensterkineenopensourceaanpak.InmiddelsdoengroteinstitutenalsWetsusengrotebedrijvenalsUnileverookmee.EriszelfsbelangstellinguitNewYork,waarmenRooseveltIslandzelfvoorzienendwilmaken.’DecharmevanCradletoCradleisvolgensVanMerendonkvooraldatheteendecentraleaanpak

mogelijkmaakt:‘Wehebbennietmeervandiehelegrotesystemennodig.’

EensamenwerkingopeennoghogerschaalniveauisdietussenEnergyValleyinNoord­NederlandenNiedersachseninDuitsland.KoosLokvertegen­woordigdEnergyValleyenhijgeeftaandatenergieeensnelgroeiendesectorinNoord­Nederlandis.Investeringenlopenindemiljardenendewerkgelegenheidgroeitsnel.ErwordtondermeervolopgeïnvesteerdingrotewindenergieparkenvoordeNederland/Duitsekust.DaaruitontstondookhetideevoordeHansaEnergyCorridor,waarinnaastEnergyValleydeuniversiteitenvanBremenenOldenburgdeelnemen.‘Wegaanvooreenzoduurzaammogelijkenergiegrid.MetalsafgeleidedoelstellingomeenEuropeanRegioofExcellenceteworden’,aldusLok.Desamenwerkingwordtvoorlangeretijdaangegaan,bijdeEUwordtaangekloptvoorfinanciëlesteun.Wellichtdatnogeenderdelandbijhetinitiatiefwordtbetrokken.‘Wezijnnubezigdewerkorganisatieoptebouwen.DaarbijkunnenweterugvallenopdeervaringendieinEnergyValley­verbandzijnopgedaan.Bijvoorbeeldhetfeitdateenconceptalsditalleenslaagtwanneerpubliekepartijen,ondernemingenénkennisinstitutengezamenlijkparticiperen.Anderelandengaannuookoverdieformulenadenken.’

6

Het belang van (optimistische) innovatie

Innovatiedievanhogerhandwordtgestimuleerdheeftzekerzijnwaarde,maarminstenszobelangrijkishetwanneerbedrijvenzelfhunverantwoordelijk­heidnemen.EeneerstevoorbeeldopditterreinwordtgepresenteerddoorChrisAshe,werkzaamalsonderzoekerbijDundeeCollege.Hijlaatzienhoeeenanderprogramma,Buildwithcare,inmid­delsdenodigekennisophetgebiedvanpassiefhuizenenhetduurzaamrenoverenvanbestaandewoningenheeftopgeleverd.‘Wantisdatlaatsteligtdegrootsteuitdaging.Hoezorgenweervoordatdekennisdiehierwordtontwikkeldeenplekvindtindemainstream.DaaromishetbelangrijkdatookdeNorthSeaSEP­partnerszichhierinverdiepen.’Deeerstevoorbeeldprojectenzijninmiddelsdaar,zoalseenduurzaamgebouwdbezoekerscentruminOost­VlaandereneneengerenoveerdeschoolinAberdeen.Nuishetzaakom,ondermeerviahetonderwijs,inbredelagenvandebevolkingaandachthiervoortevragen.Viaonderwijsprogramma’sdievooralook‘fun’moetenzijn,aldusAshe.‘Uiteindelijkisdemenselijkefactornamelijkhetbelangrijkste.Zondereenwerkelijkanderelevensstijlvandeconsumentkomenweerniet.’WaarmeeAsheaansluitbijdeopmerkingvanGunnarNordmarkoverhetbelangvanburgerparticipatie.

IndepresentatievanHanBrezetvandeTUDelftisinnovatieeveneenshetleidmotief.Nietzozeeropgebouwniveau,alswelopproductniveau.Brezettoontwaardestudentenindustriëlevormgeving

toeinstaatzijn–endatisveel.‘Kernwoordenzijn:optimisme,realismeenveerkracht.’Datleverteenbreedscalaaansmartenergyproductsop.Productendieminderenergiegebruiken,omdateengemid­deldhuishoudenersteedsmeervaninhuisheeft.Productendieuiteindelijkooknieuwgedragkunnenuitlokken,aldusBrezet.‘Wemoetenzeverleidenmetslimmeservices.’Enzezienernogmooiuit,zoalsdeextreemzuinigePhilips­TVofeenbedmetairco(‘omdatje’snachtsalleendaarfrisseluchtwilthebben’).Nogbeterishetgebruikvanrenewableenergievoorapparaten.‘EenledlichtjevanAsicsbijvoorbeeld,datwerktoplichaamsenergie.Ofeenzonnelampvoorontwikkelingslanden.MaarookeenmeubelfietsvoorIKEA,dienuinDelftwordtgetest.’Ookandereideeënwordenuitgetestindepraktijk.ZoisvoorhetDuitsewaddeneilandSpiekeroogonderzochthoedit–viaeenverminderingvandehoeveelheidinstallatiesopheteiland–zelfvoor­zienendkanwordenquaenergieproductie.AlsuitdagingvoordekomendetijdzietBrezetondermeerhetverbindenvaninnovatiesopproductniveaumetdenationalebeleidsagendaophetgebiedvanduurzaamheid.Hijsluitafmeteenopval­lendeconclusie:‘Techniekisnietineersteinstantiehetmeestinteressante.Hetgaateromhoejongemensenhierwerkeninnetwerkverband,vaakineenco­creatiemetdeeindgebruiker.Weverleggendefocusvandeaanbod­naardevraagkant.’

Dederdeinnovatiekomtvanverderweg:hetOneTonneLife­conceptuitZweden.DavidJärevikvan

7

De rol van de gemeente

Hetlaatstethemadataanbodkomtisderolvangemeenten;zijspeleneenbelangrijkerolinhetverwezenlijkenvandeNorthSeaSEP­ambities.DatblijkteenstemeeruitdeinleidingvanHenkKosmeijer,wethoudervandegemeenteTynaarlo.Ambitieisinzijnoptiekgeenvieswoord:‘Hetisgoedomdelathoogteleggen.Albenjemaarééndagdemeestduurzamegemeenteofhebjedemeestduurzamewoonwijkgerealiseerd,datgeeftniets.Datgeeftaandatanderenweervanjougeleerdhebbenennógverderzijngekomen.’AandehandvanhetnieuwewoongebiedDeBronneninVrieslaatKosmeijerzienhoezijngemeenteaanduurzaamheidwerkt.Metdeverwachtingdatenergieprijzenalleennogmaargaanstijgen,isdeontwikkelingvaneengebieddatzelfenergieprodu­ceerteengoedegedachte.Hoediegedachteprecieswordtuitgewerkt,datiseentweede.Kosmeijer:

‘Het ispionierswerk.Ikheballerleivragen:watzijndekansenvangeothermie?Hebbenweietsaaneenzonnepanelenpark?Maarook:watzijndekansenvannieuwebusinessmodellen?Ikwilzobreedmogelijkallesverkennen,zodatikachterafkanzeggen:wehebbenerallesaangedaan.’NaastDeBronnenzetTynaarloookbijandereprojecteninopduurzaamheid.Kosmeijernoemtdevervangingvanoudescholendoornieuwe,duurzameaccommodaties:‘Datvergtwelinveste­ringen,maarindieoudegebouwenverwarmenwemeerdebuitenluchtdandelokalenbinnen–zoveelgaaterverloren.’Ookdeaanpakvanbestaandewoningcomplexenheeftprioriteit.DewethoudervanTynaarlowaarschuwtinditverbandvoorkortetermijndenken:‘Jekuntweldenken:wedoenhetgoedkoop,maardanlegjedeerfenisneerbijtoekomstigegeneraties.Ondanksdebezuinigingen

bouwbedrijfA­Huskomteroververtellen.Deinzetisinéénregelverteld:weproducerenallemaalzeventonCO2perjaar,kandatterugnaaréénton?Deformulediegekozenisomditteonderzoekenisinteressant:een‘standaard’gezingaatzesmaandenlangzoduurzaammogelijkleven.OndertussenwordtvoortdurenddeCO2­productiegemeten.Hethuiswaarinzewoneniszeerduurzaamgebouwd(inclusiefeenhelegevelvolzonnecellen),erwordtgeredenmeteenelektrischeVolvo,etcetera.Voor

A­husisheteeninteressantleerproces,zogeeftJärevikaan.‘Maardaarblijfthetnietbij.Dithuiskannualgeleverdworden;webrengenhetbinnenkortopdemarktinZweden.’Hetgroteavontuurisbegonnen,aldusdeA­husmanager.‘Maareenaantaldingenmoetenmensenzelfveranderen.Bijvoorbeeldhetetenvanvlees:datjaagtdeCO2­productieongelooflijkop.’

8

waarwenualsgemeentemeetemakenhebben,pleitikervoorniettesnijdenindeduurzaam­heidsagenda.’Kosmeijerverwachtveelvannieuwebusinessmodellenendaarligtwathembetreftookdeuitdagingvoordekomendetijd:‘Detechniekiserwel.BijDeBronnenzettenwijopoplossingendiebewezenkwaliteithebbenenprofijtelijkzijn.Hetgaateromdietechniekzointezettendateenhaalbarebusinesscaseontstaat.Ikhebvertrouwendatdatgaatlukken.’Derolvanbewoners–ookeenthemadatdezedagmeermalenisgenoemd–isvolgensKosmeijerevenzeervanbelang.EengebiedalsDeBronnenkandoordeduurzameidentiteitdoelgroepenaantrekkendiedaarinzijngeïnteresseerd.‘Vervolgensmoetenwehenverleidenommeeteinvesteren.Maardatzalalleenlukkenwanneerwezeeenbepaaldereturnoninvestmentkunnengaranderen.’

Hoeandersdatditenthousiastebetoogisdeinlei­dingvanPerHeller,gemeenteraadslidineenkleinegemeenteinDenemarken.Hijgeefteerlijktoe:‘Wijzijnnognietver,westaanaanhetbegin.Wemoetennogeenplanmakenvoordeduurzameplanning.’

AandeDeenserijksoverheidligthetniet:diewildathetlandin2050geenfossieleenergiemeernodigheeft.‘Maarhoegaanwedatbetalen?Ditplanvergtgroteinvesteringen.Endebelastingdrukisalzohoog.’Daarkomtbijdatbewonersnietaltijdzittentewachtenopduurzameenergie­installaties,zoalsbijvoorbeeldwindmolens.Wieeenturbinevan150meterhooginzijnachtertuinkrijgt,maaktalsnelbezwaar,isdeervaringvanPerHeller.‘Endatterwijlmijngemeentetochzorgvuldigtewerkwasgegaan.Eersteenwindkaartgemaaktmetallepotentiëlelocaties,toenafgestreeptdeplekkendietedichtbijnatuurofbebouwingliggen.Maargelijkbijheteersteplanvoorviermolensgingendebewonerserenmassevoorliggen.’Hetprotestwasalseentsunami,aldusHeller.Alleswerderbijgehaald:hoogte,lawaai,lichtreflectie,lowfrequencynoise.Uitkomstvanhetdebat:ermoeteerstnaderonder­zoekwordengedaannaardezeaspecten.Totdietijdgaathetplanindekast.DeconclusievanHeller:wiegrootseplannenmaakt,kanhiertegenaanlopen.

Wie pakt het op?

Indeafsluitendeforumdiscussie,geleiddoorJellevanderHeide,secretarisvanhetprovinciaalprogrammaKlimaatenEnergie,staatderolverde­lingtussenpartijenoplokaalniveaucentraal.Wie

moethetvoortouwnemen,isdatbijvoorbeeldperdefinitiedegemeente?Kosmeijervindtvanniet:‘Wijzijneenteamplayer.Wekunnenalsgemeenterandvoorwaardencreëren,maarwezijnnetzogoed

9

onderdeelvaneenlangereketen.’ZijnBelgischecollegaEricLemeyvindtechterdatgemeentenweldegelijkdeforerunnersmoetenzijn:‘Wijmoetenhetgoedevoorbeeldstellen,anderenlatenzienhoehetmoet.’Daarbijgeldtooknogeenshetprincipevan‘wiebetaalt,bepaalt’,aldusGunnarNordmark.‘Wijbetalendehelftvandekostenvanhetopenbaarvervoer.Zonderonzebijdragezouergewoongeenopenbaarvervoerzijn.Overigensdedenwedatalindejarenzeventigvandevorigeeeuw,toenwijdeeerstebiogasinstallatiezelfbouwden.Recentbouwdedegemeentezelfdeeerstepassiefhuizen.Dusdelokaleoverheidkanweldergelijkcreatiefopereren.’Vanuitdezaalwordtereveneensverschillendgedachtoverderolvandelokaleoverheid.Sommigemarktpartijenvindendaterdoorgemeententeveelblokkadeswordenopgeworpen:‘Geefonsmeerontwikkelingsmogelijkheden.Detechniekenzijner,bijvoorbeelddieuithetOneTonneLife­concept.Maardanmoetenwezewelkunnentoepassen.’Anderenwijzeneropdatdeoverheiddeaange­wezenpartijisdiedeklooftussenproducentenenconsumentenkanslechten.‘Informatieeneducatiezijnvangrootbelang.’

Indewerkingvansubsidiesgelovenmaarweinigaanwezigen;dievormenverkeerdeprikkelsvoorondernemingenenburgers.Kosmeijerzietbijvoor­beeldveelmeerinhetwerkenmeteenconsortium:‘Latenwerisico’sénopbrengstendelen.’Watiniti­atievenvanuitdeprivatekantkanbespoedigen,isvolgensPerHellereenuniformbeleidvoorinveste­ringen:‘InDenemarkenheeftiederegemeentezijneigenaanpak.Daarwordenambitieuzeforerunnersgekvan.Maakhetvoorafgewoonheelduidelijkwelkbeleidjevoorstaateninhoeveeltijdbedrijvenhuninvesteringenkunnenterugverdienen.’Datzelfdegeldtookvoordeinvesteringenvanconsumenten,aldusChrisAshe:‘Hetisaandeoverheidomduide­lijktemakendatertegenoveriederegeïnvesteerdeeuroookweereeneuroopbrengststaat.’ConclusievanJellevanderHeiden:delokaleoverheidisaanzetomdeinteractiemetbedrijvenenbewonersaantegaan.‘Endatnietalleenlokaal,maarookinditinternationaleverband.’

10

11