Martien Schreurs over De

Toverberg van Thomas

Mann

Oss, woensdag 25 mei 2015

De aanleiding voor deze avond?

Lucas De Man

Lucas De Man

De Man Door Europa

Samenwerking met De Correspondent

Tegenlicht over De Man Door Europa

Hij doet veel meer!! … Kunstuur

Regisseur

Macbeth

Wij, varkenland

Stichting Nieuwe Helden

Stadskunstenaar (2013-2016)

OOG

WOLK

Amber, mijn concrete vraagKun of mag je al ongeveer aangeven wat Wolk in gaat houden. Een project à la het oog van vorig jaar? Of wordt het een concrete voorstelling die her en der (maar vooral eerst in Den Bosch) zal worden opgevoerd?

Ha Hans,De bezoeker van WOLK zal een reis maken geïnspireerd op de reis in ‘De Toverberg’, na een tocht door smalle gangen omhoog waarin de bezoeker wordt bevraagd volgens de socratische methode en van alles meemaakt, eindigt de tocht op het dak in een wolk, een moment waarop tijd en ruimte even wegvallen en er zo plek is voor nieuwe inzichten.In een subsidie aanvraag is het als volgt omschreven:

Vervolg antwoord Amber (1)'De makers werden voor WOLK geïnspireerd door De Toverberg van Thomas Mann.

De Toverberg is een hoogtepunt in de moderne literatuur, waarin de strijd tussen humanisme en nihilisme tot een climax komt in de existentiële zoektocht van hoofdpersonage Hans Castorp. Die tweestrijd tussen het vrijblijvende, maar onthechtende nihilisme en het, op individuele verantwoordelijkheid gefundeerde, humanisme kenmerkt onze huidige tijdsgeest en verlamt de mens.

Vervolg antwoord Amber (2)Enerzijds weten we dat moraal en waarheid subjectief zijn, een God niet bestaat, de mens dus alleen staat, en geschiedenis geen doel heeft. Tegelijkertijd geloven we ook in het vermogen van de mens om zelf zijn leven zin te geven, gebaseerd op gedeelde westerse universele waarden zoals rede, ethiek, rechtvaardigheid, vrijheid, tolerantie en verantwoordelijkheid.

Vervolg antwoord Amber (3)Mann plaatst zijn Bildungsroman in een lange literaire traditie van queesten. Hans Castorp wordt op zijn tocht met verschillende stemmen van zijn tijd en met onvermoede lagen van het menselijke bestaan geconfronteerd. De ideeën worden belichaamd door de verschillende personages die hij tegenkomt.

Vervolg antwoord Amber (4)Gedurende het boek verplaatst Castorp zich in een klimmende beweging van een stedelijke omgeving, naar een sanatorium in de bergen en verdwaalt op de top in een sneeuwstorm.

Net zoals Mann’s personage leken ontelbare andere literaire helden en heldinnen in hun tochten gedoemd tot falen, wanneer zij verdwaalden in sneeuw- of zandstormen, mist of wolken.

Steevast komen zij uit deze waanzinnige, fysieke ervaring met nieuwe inzichten in zichzelf en het leven. Het tijdelijk opheffen van tijd en ruimte ontdoet hen van de heersende perspectieven, waarna opnieuw alles mogelijk is.'

Lezers van Stavast

Leesavontuur

Martien Schreurs

Reactie Martien SchreursHartelijk dank voor uw sympathieke en informatieve email/brief.

Ik wil graag een verhaal houden over Der Zauberberg. Ik snap waarom u dit boek van belang vindt voor een analyse van de huidige tijdgeest.

Nu maar hopen dat de analogie niet opgaat, want Thomas Mann is een pessimist.

Toch kunnen de huidige gevaren van populisme en nationalisme net zo min onderschat worden als in de tijd waarin Thomas Mann zijn meesterwerk schreef.

Europa dreigt uit elkaar te vallen en als dat gebeurt, dan moeten we ons op het ergste voorbereiden.

Vervolg reactie Martien SchreursNu hoop ik dat er voldoende historisch besef en humanistisch elan is om ons te herpakken. Wellicht zijn deze crises nodig om ons van de urgentie van het Europese ideaal te overtuigen. Maar wat kan Thomas Mann schitterend schrijven!

Ik heb vorig jaar een leesgroep gestart rondom de Toverberg op de Universiteit voor Humanistiek, maar zij vonden het boek te traag. Ik hoop dat u het wel lukt om de mensen aan het lezen te krijgen.

Laten we over de lezing nog contact houden. Ik voel mij zeer vereerd om over Thomas Mann en de Toverberg een lezing te geven.

WOLK

Filmpje: Stadsproject Wolkhttps://vimeo.com/167113630

Reactie Martien Schreurs op Lucas De ManIk wil je toch even berichten dat ik gisteren heb genoten van de voorstelling van Lucas de Man. Dit is een kunstenaar die de grote thema’s van deze tijd adresseert en die ook een hoopgevend perspectief probeert te bieden. Dat doet hij tastenderwijs en zijn onzekerheid, zelfspot en strijdlust zijn charmant. Hier zag ik een kunstenaar die vertelt over deze tijd van onbehagen, maar die niet in dat onbehagen blijft hangen. Het was een wervelende afwisseling van beelden die gemonteerd werden, populaire muziek, college, preek, grappen en dan uiteindelijk het slotverhaal dat weer in totaal andere vorm gegoten werd. Er gingen nog meer studenten mee en zij vonden het ook inspirerend.

Vervolg reactie Martien over LucasDit was echt leerrijk, visionair en onderhoudend. Er kwamen geen vergezichten.

et ging er volgens de Man om dat wij van opnieuw moeten beginnen en niet in dezelfde trant verder moeten gaan. Want als we meegaan met het tempo van vorige generaties, dan struikelen we de afgrond in.

Dat was misschien nog wel een uitspraak die mij het meest bijblijft: de mens is het enig levende dier dat struikelen kan. Er was nog zo veel meer, maar ik ben bang dat ik dat weer op de duur vergeet.

Maar het was echt een onvergetelijke avond.

Jeb Bush was in Nederland

Rob Riemen

Genoeg gepraat

We gaan naar Davos, de bergen in

Met onze gids: Martien Schreurs

De Toverberg van Thomas Mann

Door Martien Schreurs

Wat gaan we doen? Bespreking van de roman De Toverberg van Thomas Mann. Wat valt er allemaal over deze roman te zeggen? Van de schrijver naar de roman. Er zijn tal van verschillende betekenislagen in deze roman. In deze roman speelt de tijd een hoofdrol, daarom richt ik mij op (1) de tijdsdiagnose, (2) de beleving van tijd (3) en de visie van de verteller op de tijd die nog moet komen.

Thomas Mann (1875-1955)

Thomas MannNa zijn grote doorbraak met de Buddenbrooks in 1901 ging Thomas verder met het verleggen van grenzen. De roman De Buddenbrooks was eerder naturalistisch dan symbolisch en De Toverberg (1924) was vooral een symbolische ideeënroman waarin de politieke crisis van Europa geadresseerd wordt. Deze roman is een afrekening met zijn omvangrijke essay “Betachtungen eines unpolitischen”.

1) Het tijdsbeeld in deze romanDe roman “De Toverberg” speelt aan de vooravond van de Eerste Wereld-Oorlog: “het speelt, of om ieder gebruik van de tegenwoordige tijd bewust te vermijden, het speelde en heeft gespeeld eertijds, voorheen, in de dagen van weleer, in de wereld voor de grote oorlog, met het begin waarvan zo veel begon dat waarschijnlijk nog maar net begonnen is.”

De oorlog als breuk in de geschiedenisVolgens Mann loopt de 19e eeuw pas echt ten einde bij het uitbreken van de eerste wereldoorlog. De grote Europese machten als het Duitse keizerrijk, de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie, Het Russische tsaristische regime en het Ottomaanse rijk storten na de eerste Wereldoorlog ineen. Er ontstaat een nieuwe situatie in Europa. Nu is de 20e eeuw pas echt begonnen.

MentaliteitsgeschiedenisIn navolging van Lucas de Man, Thomas Mann en Tzvetan Todorov spreek ik over een mentaliteitsgeschiedenis: de 19e eeuw duurt tot 1914, de twintigste eeuw duurt tot 1989 en de 21e eeuw begint in het jaar 1989 (einde van de Koude Oorlog en de Rushdie-affaire). De oorlog of de dreiging van oorlog is een constante in de twintigste eeuw. Dit is het achtergronddecor van “De Toverberg”.

Tijdsdiagnose in De ToverbergThomas Mann ziet de onderliggende culturele crisis als oorzaak van de politieke crisis die uitmondt in de eerste Wereldoorlog. Symptomatisch voor de crisis is de enorme verwarring die losbarst als de ideologen in deze roman met elkaar gaan redetwisten. Naphta en Settembrini zijn representanten van ideeënwerelden. De liberale Verlichting versus religieus communitarisme.

VerdichtingDe grote diversiteit van de bewoners van het internationale sanatorium Berghof in Davos staat symbool voor de enorme diversiteit van ideeënstromingen in de Europese cultuurgeschiedenis. Telkens verdichten die krachtenvelden zich in scenes. Iedere scene bevat een enorme diversiteit van verschillende betekenislagen. Verschijnselen worden telkens opnieuw gewaardeerd.

De finale van de romanIn de beroemde paragraaf Sneeuw komen alle betekenissen bij elkaar. Wat is de relatie tussen ziekte en liefde? Dood en liefde, mystieke gemeenschap en winderig individualisme? Hans Castorp slaagt erin om de tegenstellingen te verzoenen, maar dat gebeurt in een droom: “De mens mag omwille van goedheid en liefde de dood geen heerschappij toestaan over zijn gedachten.”

Na de finale • Zie hoe de schrijver na de finale in de sneeuw verder gaat

versnellen. Wanneer we hoofdstuk 4 gelezen hebben, zijn slechts de eerste drie weken voorbijgegaan. Hoofdstuk 5 gaat over de volgende 7 maanden. Het laatste 7e hoofdstuk gaat over de laatste 4,5 jaar.

• Waarom kiest de verteller voor deze versnelling van de verteltijd?

2) De rol van tijd in de romanDe aankomst van Hans Castorp is intens, dit duurt voor ons gevoel extreem lang en daarom kiest de verteller ervoor om hierover lang uit te weiden (Dehnung). De verhouding tussen de verteltijd en de vertelde tijd is bepalend voor de compositie van deze roman. Omdat de ontwikkeling van Castorp stagneert, gaat de verteller versnellen (Raffung).

De beleving van tijd Niet alleen de verteller, maar ook Hans Castorp is geobsedeerd door het verloop van de tijd. Hoeveel tijd is er verstreken sinds de aankomst van onze held Castorp? Wat zegt de kloktijd precies? Dit is de chronologische tijd, die is belangrijk voor de organisatie van activiteiten, maar verder betekenisloos. De tijd krijgt pas betekenis wanneer we kijken naar de beleving van tijd.

Ervaringen van tijdloosheidTijd krijgt pas betekenis wanneer die gevuld wordt met gebeurtenissen die verschillen qua intensiteit. In het sanatorium wordt iedere dag op dezelfde tijdstippen gegeten, gekuurd en geslapen. Hier vloeien de dagen ineen. Het chronologische keurslijf is nihiliserend. De chronologische tijd mondt uit in een onverschillige eeuwigheid.

Ervaringen van gelijktijdigheidErvaringen van symbolische gelijktijdigheid treden op wanneer er opeens verbanden ontstaan tussen ervaringen en gebeurtenissen die ver van elkaar verwijderd zijn, zoals het potlood van Pribislav Hippe en het potlood van mevrouw Chauchat. Zie in dit verband de carnavalsviering waarin alles door elkaar loopt. Die heftige gevoelens laten sporen na in het lichaam van onze held.

Zingeving als ervaring van gelijktijdigheid

Ervaringen van zin zijn ervaringen van gelijktijdigheid: opeens lichten samenhangen en verbanden op die in het gewone dagelijkse, praktische leven onzichtbaar blijven. Toch blijken die samenhangen impliciet ‘te sluimeren’. Die ervaring van zin spelen tegen de ervaringen van zinloosheid die synoniem zijn met ervaringen van tijdloosheid of eeuwigheid.

3) Het verhaal van de vertellerDe verteller vertelt over de Bildung van Hans Castorp, maar deze vertelling ontpopt zich als een parodie op de Bildungsroman. Het mislukken van de Bildung van Castorp moet begrepen worden in het licht van de verwarrende tijd. Toch heeft Castorp wel degelijk gefaald: hij verliest zijn grip op de tijd, hij valt ten prooi aan het nihilisme. Castorp wordt niet wijs, maar wereldvreemd.

De verteller houdt ons bij de lesTerwijl Castorp ontaardt en zijn gevoel voor verantwoordelijkheid kwijtraakt, houdt de verteller ons letterlijk bij de les door letterlijk in de meervoudvorm ‘wij’ te spreken. De verteller blikt terug, blikt vooruit en vat samen en spreekt zijn zorgen en zijn hoop uit. Terwijl het sanatorium zich afsluit voor de wereld, zorgt de verteller ervoor dat actuele signalen tot de lezer(es) doordringen.

De verteller houdt de hoop op een betere wereld in leven

De Toverberg schetst de tijd van onbehagen aan de vooravond van de eerste wereldoorlog. Deze roman is extreem pessimistisch. Maar de verteller zorgt ervoor dat de ervaringen van zin of gelijktijdigheid blijven resoneren: “Zal ook uit dit wereldfeest des doods, ook uit deze vreselijke koortsgloed, waarin overal in het rond de regenachtige avondhemel is ontstoken, eens de liefde zich verheffen?”

Wat kunnen wij vandaag van De Toverberg leren?

De verdeeldheid in het Europa van vandaag lijkt op de verdeeldheid van Europa vlak voor het uitbreken van de eerste Wereldoorlog. Wel komt de verdeeldheid op een andere manier tot uiting. Wij denken niet meer in conflicterende waarden, maar in conflicterende belangen. Nu heerst het primaat van de markt-economie die wantrouwen en verdeeldheid zaait.

Wat kunnen wij leren van De Toverberg?

Als we de achterliggende waarden van het beleid expliciteren, dan zijn we er nog niet. Zie in dit verband de enorme ideologische verwarring in De Toverberg. Belangrijker dan ideologieën en waarden is de boodschap van de liefde waarmee De Toverberg besluit. Uiteindelijk draait de samenwerking tussen landen en culturen toch om vertrouwen. Hoe kan dit gevoel leven worden ingeblazen?