LICHAAMLICHAAM en en GEESTGEEST::

Het Het STRESS-SYSTEEMSTRESS-SYSTEEM als ‘DRAAISCHIJF’als ‘DRAAISCHIJF’

B. Van HoudenhoveB. Van HoudenhoveK.U.LeuvenK.U.Leuven

InleidingInleiding

Vroeger stond de Vroeger stond de psychischepsychische geneeskunde geneeskunde (de psychiatrie) (de psychiatrie) tegenovertegenover de de somatischesomatische geneeskunde geneeskunde

Modern Modern neurowetenschappelijkneurowetenschappelijk onderzoek onderzoek toont aan dat beide aspecten van de toont aan dat beide aspecten van de geneeskunde veel geneeskunde veel dichter bij elkaar staandichter bij elkaar staan dan vroeger werd gedacht dan vroeger werd gedacht

Het Het stress-systeemstress-systeem vormt vormt een verbinding tussen een verbinding tussen psychiatriepsychiatrie en en somatische somatische geneeskundegeneeskunde

OUTLINEOUTLINE

1.1. Stress: een neurobiologisch ‘tweesnijdend Stress: een neurobiologisch ‘tweesnijdend zwaard’zwaard’

2.2. De ontwikkeling van het stress-systeem: De ontwikkeling van het stress-systeem: risico’s en kansenrisico’s en kansen

3.3. Stress, depressie, en lichamelijke ziekten: Stress, depressie, en lichamelijke ziekten: een vicieus samenspeleen vicieus samenspel

4.4. Wat kunnen we zelf bijdragen tot een Wat kunnen we zelf bijdragen tot een gezonde ‘oude dag’? gezonde ‘oude dag’?

1.1.

Stress: Stress: een neurobiologisch een neurobiologisch

‘tweesnijdend zwaard’‘tweesnijdend zwaard’

1.1.

Stress: Stress: een neurobiologisch een neurobiologisch

‘tweesnijdend zwaard’‘tweesnijdend zwaard’

Wat is stress ???Wat is stress ???

stress verwijst naar reële, stress verwijst naar reële, of gepercipieerde of gepercipieerde bedreigingbedreiging van ons fysiek van ons fysiek /psychisch /psychisch evenwicht evenwicht

We hebben eenWe hebben een neurobiologisch neurobiologisch stress-stress-systeemsysteem dat ons helpt…dat ons helpt…

...om in ...om in evenwichtevenwicht te blijven te blijven ondanks steeds ondanks steeds wisselende wisselende fysieke en psychische fysieke en psychische omstandigheden omstandigheden

‘‘allostasis’allostasis’ (B.S. McEwen)(B.S. McEwen)

AllostasisAllostasis

‘‘GelijkblijvenGelijkblijven doorheen doorheen voortdurende voortdurende veranderingverandering’’

‘‘Dynamische Dynamische aanpassingaanpassing aan aan steeds wisselende fysische en steeds wisselende fysische en psychische omstandigheden’psychische omstandigheden’

Ons brein Ons brein bestuurt bestuurt ons stress-systeem… ons stress-systeem…

… …via een onderlinge interactie van via een onderlinge interactie van stresshormonen, neurotransmitters, stresshormonen, neurotransmitters,

neuropeptiden, immuuncellen, neuropeptiden, immuuncellen, cytokines…cytokines…

Belangrijke hersenstructuren Belangrijke hersenstructuren van het stress-systeemvan het stress-systeem

De De amygdalaamygdala brengt de stress-respons brengt de stress-respons op gang (alarmbel) op gang (alarmbel)

De De hippocampushippocampus zorgt vooral voor zorgt vooral voor

– het afsluiten van de stressresponshet afsluiten van de stressrespons

– het stress-geheugenhet stress-geheugen

De De prefrontale cortexprefrontale cortex houdt de stressrepons houdt de stressrepons in toom (hogere mentale functies) in toom (hogere mentale functies)

Sleutelhormonen van Sleutelhormonen van het stress-systeem het stress-systeem

Sympathisch (LC-NA) systeem produceert Sympathisch (LC-NA) systeem produceert adrenaline / noradrenalineadrenaline / noradrenaline,, diedie zorgen voor zorgen voor de onmiddelijke de onmiddelijke reactie op bedreiging reactie op bedreiging (vecht/vlucht respons)(vecht/vlucht respons)

HPA-asHPA-as produceert produceert cortisolcortisol,, die zorgt die zorgt voor volhouden van de stress- voor volhouden van de stress-respons respons (coping)(coping)

De stress-respons De stress-respons verloopt in verloopt in drie drie fasen…fasen…

(1) ‘(1) ‘alarm’ fase :alarm’ fase :

amygdalaamygdala / / hippocampus hippocampus locus coeruleuslocus coeruleus

sympathisch zenuwstelselsympathisch zenuwstelsel

adrenaline / noradrenalineadrenaline / noradrenaline::

bereiden lichaam bereiden lichaam

voor op ‘vechten voor op ‘vechten of vluchten’of vluchten’

(2) ‘coping’ fase(2) ‘coping’ fase

amygdalaamygdala / / hippocampushippocampus

hypothalamus-hypothalamus-hypofyse-hypofyse-bijnierschors bijnierschors (HPA-as)(HPA-as)

cortisolcortisol: : houdt ‘brandstof’op peil houdt ‘brandstof’op peil om vol te houdenom vol te houden

(3) herstel fase(3) herstel fase

amygdalaamygdala / / hippocampushippocampus

HPA-as HPA-as feedbackfeedback (stopmechanisme)(stopmechanisme)

cortisol cortisol

Het stress-systeem beschermt, Het stress-systeem beschermt, maar kan ook beschadigenmaar kan ook beschadigen…… Bij fysieke of mentale druk of belastingBij fysieke of mentale druk of belasting… … helpthelpt

het stress-systeemhet stress-systeem ons evenwicht te ons evenwicht te vrijwarenvrijwaren, maar…, maar…

datzelfde systeem datzelfde systeem kkanan zich zich in bepaalde omstandigheden in bepaalde omstandigheden tegen ons kerentegen ons keren … …..en ons en ons ziekziek maken maken

Allostasis kan omslaan Allostasis kan omslaan naar naar ‘allostatische ‘allostatische belasting’…belasting’…

WaaromWaarom kan stress ons ziek kan stress ons ziek maken ?maken ?

‘‘hoewel we al eeuwenlang hoewel we al eeuwenlang cultuurwezens zijn…cultuurwezens zijn…

reageert ons stressfysiologisch systeem nog reageert ons stressfysiologisch systeem nog steeds steeds alsof we in het oerwoud leven…’alsof we in het oerwoud leven…’

‘‘als je elke dag ervaart als als je elke dag ervaart als een spoedgevaleen spoedgeval, , zal je vroeg of laat de prijs betalen...’zal je vroeg of laat de prijs betalen...’

Robert SapolskyRobert Sapolsky

ons stress-systeem heeft nog steeds een ons stress-systeem heeft nog steeds een

- evolutionair gezien - - evolutionair gezien - primitief primitief karakterkarakter

ons stress-systeem heeft een ons stress-systeem heeft een dwingend dwingend karakter karakter (wordt geactiveerd ook al is er geen (wordt geactiveerd ook al is er geen levensbedreiging)levensbedreiging)

bottom-upbottom-up circuits (limbisch systeem circuits (limbisch systeem hersenschors) hersenschors)

zijn sterker ‘bedraad’ dan zijn sterker ‘bedraad’ dan top-downtop-down circuits circuits (hersenschors (hersenschors limbisch systeem) limbisch systeem)

ons stresssysteem is vooral voorzien op ons stresssysteem is vooral voorzien op acuteacute (niet op chronische) bedreigingen (niet op chronische) bedreigingen

Hoe Hoe kan het stress-systeem kan het stress-systeem ons ziek maken ? ons ziek maken ?

Stress kan pathogene effecten Stress kan pathogene effecten uitoefenen via:uitoefenen via:

– psychofysiologische mechanismenpsychofysiologische mechanismen (spierhypertonie, sympathische arousal, (spierhypertonie, sympathische arousal, hyperventilatie, slaapstoornissen…)hyperventilatie, slaapstoornissen…)

– verstoring van verstoring van hormonalehormonale,, immunitaireimmunitaire, en pijncontrole , en pijncontrole systemensystemen

Voorbeeld van hormonale stress-respons Voorbeeld van hormonale stress-respons waarbij waarbij ‘bescherming’‘bescherming’ door door cortisolcortisol omslaat naar omslaat naar ‘beschadiging’‘beschadiging’::

de de zalmenzalmen story story

Een belangrijk mechanisme van Een belangrijk mechanisme van ‘allostatische belasting’‘allostatische belasting’……

is een te langdurig / te hoogis een te langdurig / te hoog

cortisol cortisol niveau niveau

Volumeverandering van de hippocampus van chronisch gestresste apen, onder invloed van hoge cortisolniveau‘s

pre post

Kortere en minder vertakte dentrieten

Ook bij de mens Ook bij de mens beschadigt beschadigt teveel of te langdurig teveel of te langdurig cortisolcortisol de de hippocampus, hippocampus, met als gevolgmet als gevolg

» Minder goed afsluiten van de stressrespons, met meer kans op Minder goed afsluiten van de stressrespons, met meer kans op angst, angst, depressiedepressie

» GeheugenproblemenGeheugenproblemen

» Lichamelijke nadelige gevolgen Lichamelijke nadelige gevolgen van langdurig hoge van langdurig hoge cortisolniveau’s:cortisolniveau’s:

verhoogde vatbaarheid voor infectiesverhoogde vatbaarheid voor infecties meer abdominaal vetmeer abdominaal vet hartinfarct, diabetes…hartinfarct, diabetes…

In welke In welke omstandighedenomstandigheden is is stress het meest ziek-makendstress het meest ziek-makend ? ?

wanneerwanneer chronisch, chronisch, of of te intens te intens

hulpeloosheid / hopeloosheid hulpeloosheid / hopeloosheid (geen controlegevoel, geen uitzicht (geen controlegevoel, geen uitzicht op beterschap)op beterschap)

gebrek aan familiale/sociale steun gebrek aan familiale/sociale steun ((inclusief inclusief ‘slechte start in het leven’)‘slechte start in het leven’)

gepaard metgepaard met negatieve levensstijlfactoren negatieve levensstijlfactoren

workaholismeworkaholisme

Weinig slapenWeinig slapen

Stress

snoepen snoepen

Vicieuze cirkel tussen stress en Vicieuze cirkel tussen stress en negatieve levensstijlnegatieve levensstijl

weinig bewegenweinig bewegenroken roken

alcoholalcohol

vijandig-vijandig-heidheid

Stress ongezonde leefgewoontesStress ongezonde leefgewoontes, , bijvoorbeeld: bijvoorbeeld:

– Snoepen als men zich gefrustreerd voeltSnoepen als men zich gefrustreerd voelt

– Roken om spanning kwijt te rakenRoken om spanning kwijt te raken

– Alcohol om depressieve gevoelens weg te spoelenAlcohol om depressieve gevoelens weg te spoelen

– Te weinig slapen door te blijven piekerenTe weinig slapen door te blijven piekeren

– Passief liggen zappen om problemen te vergetenPassief liggen zappen om problemen te vergeten

– Werken om te verwerken… Werken om te verwerken…

……..maar ook maar ook omgekeerdomgekeerd : :

– onevenwichtig etenonevenwichtig eten– rokenroken– teveel alcoholteveel alcohol– te weinig slaapte weinig slaap– te weinig bewegingte weinig beweging– vijandige attitude vijandige attitude – roofbouw plegen op het lichaam …roofbouw plegen op het lichaam …

nefaste invloed nefaste invloed op het stress-systeem op het stress-systeem

Dit alles kan leiden tot…Dit alles kan leiden tot…

““ Stress- en Stress- en levensstijlgebonden levensstijlgebonden ziekten “ziekten “

22..

De ontwikkeling van De ontwikkeling van het stress-systeem:het stress-systeem:

risico’s en kansenrisico’s en kansen

22..

De ontwikkeling van De ontwikkeling van het stress-systeem:het stress-systeem:

risico’s en kansenrisico’s en kansen

De De kwaliteitkwaliteit van het van het ouderlijk gezinsmilieuouderlijk gezinsmilieu

bepaalt (‘programmeert’) – in samenspel met bepaalt (‘programmeert’) – in samenspel met genetische factoren – genetische factoren –

de veerkracht en prikkelbaarheid (‘setpoint’) de veerkracht en prikkelbaarheid (‘setpoint’) van het zich ontwikkelende van het zich ontwikkelende

stress-systeemstress-systeem van het kind van het kind

DieronderzoekDieronderzoek……

Ratjes die Ratjes die veel geliktveel gelikt werden… werden… ...waren later ...waren later ‘moediger’‘moediger’ (probeerden langer op (probeerden langer op

een drijvend plankje te kruipen)een drijvend plankje te kruipen)

… …en en ‘slimmer’‘slimmer’ (vonden beter hun weg (vonden beter hun weg in een doolhof) in een doolhof)

… …en gingen en gingen minder vroeg doodminder vroeg dood

… …dan hun ‘ongelikte’ soortgenootjesdan hun ‘ongelikte’ soortgenootjes

De mate van gelikt worden …De mate van gelikt worden …

… …beïnvloedt de beïnvloedt de genetische expressiegenetische expressie van de van de cortisol-receptorencortisol-receptoren opop hippocampus hippocampus die instaan voor die instaan voor afsluitingafsluiting van stress- van stress-responsrespons

Meaney MJ, Szyf M. Meaney MJ, Szyf M. Environmental programming of stress responses through DNA Environmental programming of stress responses through DNA

methylation: life at the interface between a dynamic environment and a fixed genome.methylation: life at the interface between a dynamic environment and a fixed genome.

Dialogues Clin Neurosci.Dialogues Clin Neurosci. 2005;7:103-23. 2005;7:103-23.

Onderzoek bij de mensOnderzoek bij de mens……

Fysieke/emotionele verwaarlozing of geweld en/of seksueel Fysieke/emotionele verwaarlozing of geweld en/of seksueel misbruikmisbruik leidt tot een hoger risico op leidt tot een hoger risico op

– angsttoornissenangsttoornissen, (waaronder posttraumatische stress-stoornis) , (waaronder posttraumatische stress-stoornis)

– depressiedepressie

– cognitieve stoornissencognitieve stoornissen, te wijten aan atrofie van de , te wijten aan atrofie van de hippocampus hippocampus

–Stress-gerelateerde somatische ziekten ?Stress-gerelateerde somatische ziekten ?

Niet alleen Niet alleen postnatale, postnatale, maar ookmaar ook prenatale problemen prenatale problemen (stress/angst/depressie) bij de (stress/angst/depressie) bij de moeder moeder

… …kunnen kunnen blijvende sporen blijvende sporen kan nalaten kan nalaten in het zich ontwikkelende in het zich ontwikkelende stress-systeem stress-systeem van het kind van het kind

Maternal and fetal cortisol Maternal and fetal cortisol (Gitau et al., 1997)(Gitau et al., 1997)

0 250 500 750 1000 1250 15000

100

200

.

Maternal cortisol (nmol/l)

Fet

al c

ort

iso

l (n

mo

l/l)

r = 0.58, p<0.01, n=51

“ “ Een Een slechte startslechte start in het leven… in het leven… is misschien wel de voornaamste is misschien wel de voornaamste

oorzaakoorzaak van een van een voortijdige doodvoortijdige dood””

Felitti et al. Relationship of childhood abuse and household dysfunction to Felitti et al. Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults. The Adverse Childhood many of the leading causes of death in adults. The Adverse Childhood Experiences (ACE) Study. Experiences (ACE) Study. Am J Prev Med 1998Am J Prev Med 1998; 14: 245-258.; 14: 245-258.

33.. StressStress, depressie en , depressie en lichamelijke ziektenlichamelijke ziekten

…een vicieus …een vicieus samenspel samenspel

33.. StressStress, depressie en , depressie en lichamelijke ziektenlichamelijke ziekten

…een vicieus …een vicieus samenspel samenspel

Depressie is pathofysiologisch gebaseerd op Depressie is pathofysiologisch gebaseerd op ‘‘op hol slaan’op hol slaan’ van stresshormonen van stresshormonen (vooral (vooral cortisolcortisol))

Hierdoor raken de Hierdoor raken de stemmingsregulatiemechanismen stemmingsregulatiemechanismen in het limbisch systeem,in het limbisch systeem, (met neurostransmitters zoals (met neurostransmitters zoals serotonine, noradrenaline en dopamine)serotonine, noradrenaline en dopamine)

uit balansuit balans

Ook genetische gevoeligheid Ook genetische gevoeligheid speelt mee… speelt mee…

Recent werd een polymorfisme in het Recent werd een polymorfisme in het serotoninetransporter-genserotoninetransporter-gen ontdekt ontdekt

dat de kwetsbaarheid voor het depressogene effect van dat de kwetsbaarheid voor het depressogene effect van negatieve life events negatieve life events

bepaaltbepaalt

twee lange varianten: twee lange varianten: weinigweinig kwetsbaar kwetsbaar twee korte varianten: twee korte varianten: zeerzeer kwetsbaar kwetsbaar lange en korte variant: lange en korte variant: matigmatig kwetsbaar kwetsbaar

Caspi A. et al., Caspi A. et al., ScienceScience, 2004 , 2004

Glucocorticoid cascade Glucocorticoid cascade hypothese hypothese ((Sapolsky & McEwenSapolsky & McEwen))

beschadigingbeschadiging hippocampushippocampus / /prefrontale cortexprefrontale cortex

CRH CRH

HPA-asHPA-as tekortschietende tekortschietende

negatieve feedbacknegatieve feedback

chronisch verhoogdchronisch verhoogdcortisol cortisol

via hoge cortisolspiegels via hoge cortisolspiegels leidt onbehandelde depressie tot leidt onbehandelde depressie tot nadeligenadelige effecten effecten

opop::

– hersenfunctie hersenfunctie (atrofie van hippocampus (atrofie van hippocampus en prefrontale cortexen prefrontale cortex)) – immuunsysteemimmuunsysteem (infecties, kanker (infecties, kanker??))

– metabolismemetabolisme (buikvet, (buikvet, type 2 type 2 diabetes, osteoporose)diabetes, osteoporose)

– cardiovasculair systeemcardiovasculair systeem (hypertensie, atherosclerose, hartinfarct, CVA) (hypertensie, atherosclerose, hartinfarct, CVA)

‘ ‘Depression is a disease of the mind, the brain, and the Depression is a disease of the mind, the brain, and the body’body’ (P. Gold & D. Charney)(P. Gold & D. Charney)

Er ontstaan vaak vicieuze cirkels tussen chronische, Er ontstaan vaak vicieuze cirkels tussen chronische, onbehandelde onbehandelde depressiedepressie en diverse en diverse lichamelijke aandoeningenlichamelijke aandoeningen

– ObesitasObesitas– HartinfarctHartinfarct– Type 2 diabetesType 2 diabetes– InfectiesInfecties– CVS/fibromyalgieCVS/fibromyalgie– Cognitieve achteruitgang…Cognitieve achteruitgang…

metabole metabole aandoeningenaandoeningen

cardiovasculairecardiovasculaireaandoeningenaandoeningen

Stress / depressie

cerebrale cerebrale dysfunctiedysfunctie

immuun-immuun- gerelateerdegerelateerde aandoeningenaandoeningen

Acute hartziekteAcute hartziekte

psychosociale stresspsychosociale stress, depressie, depressie– gebrekkig controlegevoelgebrekkig controlegevoel– vijandigvijandigheid, negatieve affectiviteit, introversie, type A…heid, negatieve affectiviteit, introversie, type A…

inadequate inadequate stress-stress-copingcoping (roken, teveel alcohol, onevenwichtige (roken, teveel alcohol, onevenwichtige voeding, slaaptekort…) voeding, slaaptekort…)

inactiviteit inactiviteit adrenalineadrenaline / /cortisolcortisol

obesitas obesitas ((vooral intra-abdominaal vetvooral intra-abdominaal vet)) hypertensiehypertensie, stijging van , stijging van fibrinogeen,fibrinogeen, atherosclerose... atherosclerose...

genetischegenetische factorenfactoren ((ddepressie, depressie, diabetesiabetes))

hartziektehartziekte

ObesitasObesitas

Hoge Hoge cortisol cortisol niveau’s niveau’s dragen bij tot opstapeling van dragen bij tot opstapeling van abdominaal vetabdominaal vet

en versterkenen versterken de effecten de effecten van van onevenwichtige onevenwichtige of vetrijke voedingof vetrijke voeding

Ernst van het probleem wordt weerspiegeld Ernst van het probleem wordt weerspiegeld in nieuwe termen:in nieuwe termen:

“ “Globesitas”Globesitas”

“ “Diabesitas”Diabesitas”

44..

Wat kunnen we zelf Wat kunnen we zelf bijdragen tot een bijdragen tot een gezonde ‘oude dag’ ? gezonde ‘oude dag’ ?

44..

Wat kunnen we zelf Wat kunnen we zelf bijdragen tot een bijdragen tot een gezonde ‘oude dag’ ? gezonde ‘oude dag’ ?

Hoe ons stress-systeem Hoe ons stress-systeem ‘in goede doen’ houden ? ‘in goede doen’ houden ?

Onze Onze genetische basisgenetische basis kunnen we niet kunnen we niet wijzigen…wijzigen…

Desalniettemin kunnen weDesalniettemin kunnen we allostatische allostatische belastingbelasting

in grote mate in grote mate vermijdenvermijden, en zo , en zo voorkomen dat we reeds op voorkomen dat we reeds op relatief jonge leeftijdrelatief jonge leeftijd

geïnvalideerd woden door geïnvalideerd woden door stress- en stress- en levensstijl gerelateerdelevensstijl gerelateerde

psychische of lichamelijke ziektenpsychische of lichamelijke ziekten

Indicatoren van ‘allostatische Indicatoren van ‘allostatische belasting’belasting’

Te hoge Te hoge bloeddrukbloeddruk Lendenomtrek (Lendenomtrek (buikvetbuikvet)) HDL/LDL HDL/LDL cholesterolcholesterol ratio >5 ratio >5 Te hoog Te hoog glycosyleerd hemoglobineglycosyleerd hemoglobine Te hoog Te hoog cortisolcortisol in urine in urine Te hoog Te hoog adrenalineadrenaline in urine in urine

Allostatische belastingAllostatische belasting kan worden kan worden voorkomen of verminderd doorvoorkomen of verminderd door

(1) Gezonde levensstijl nastreven(1) Gezonde levensstijl nastreven

(2) Familiaal/sociaal leven verzorgen (2) Familiaal/sociaal leven verzorgen

(3) Stressniveau laag houden, (3) Stressniveau laag houden, controlegevoel hoog houden controlegevoel hoog houden

““The finding that The finding that obesity obesity and and type 2 diabetestype 2 diabetes are are associated with associated with cognitive declinecognitive decline and and mood mood disturbancesdisturbances is not widely acknowleged by the general is not widely acknowleged by the general public. Nor is there a great public awareness that public. Nor is there a great public awareness that significant significant lifestyle changeslifestyle changes can modify the risk of can modify the risk of dementiadementia and and depressiondepression in later life…” in later life…”

Hendrickx, McEwen & van der Ouderaa. Metabolism, mood and cognition in aging: Hendrickx, McEwen & van der Ouderaa. Metabolism, mood and cognition in aging: the importance of lifestyle and dietary intervention. the importance of lifestyle and dietary intervention. Neurobiol AgingNeurobiol Aging 2005, 26S, S1- 2005, 26S, S1-S5S5

a) Beweeg !a) Beweeg !

Van Van homo sapiens…homo sapiens… naarnaar homo “zappiens”…homo “zappiens”…

Ratten Ratten onder stressonder stress die verplicht werden te die verplicht werden te bewegenbewegen, , vertoonden vertoonden positieve effectenpositieve effecten op op

– de de hersenontwikkeling hersenontwikkeling » produceerden meer neurotrofines (BDNF en NGF) in de produceerden meer neurotrofines (BDNF en NGF) in de

hippocampus met gunstig effect op neurogenesehippocampus met gunstig effect op neurogenese

– het het immuunsysteemimmuunsysteem..

» betere activiteit van lymfocyten en betere activiteit van lymfocyten en macrofagenmacrofagen

Larson EB et al. Exercise is associated with reduced risk Larson EB et al. Exercise is associated with reduced risk for incident dementia among persons 65 years of age and for incident dementia among persons 65 years of age and older. older. Ann Intern MedAnn Intern Med 2006; 144: 73-81. 2006; 144: 73-81.

CONCLUSION: These results suggest that CONCLUSION: These results suggest that regular exerciseregular exercise is associated with a delay is associated with a delay in onset of in onset of dementia and Alzheimer diseasedementia and Alzheimer disease, , further supporting its value for elderly persons. further supporting its value for elderly persons.

“ “ Toen mijn oma 60 werdToen mijn oma 60 werdbesloot ze elke dag 5 km te gaan wandelenbesloot ze elke dag 5 km te gaan wandelenze is nu 75 enze is nu 75 enwe weten bij God niet waar ze zit ”we weten bij God niet waar ze zit ”

Affiche in het bejaardentehuis van Affiche in het bejaardentehuis van mijn schoonmoeder zaliger mijn schoonmoeder zaliger

““No sports, just whisky No sports, just whisky and cigars”and cigars”

(Winston Churchill)(Winston Churchill)

……maar hij betaalde maar hij betaalde een levenslange zware prijs een levenslange zware prijs onder de vorm onder de vorm van zware depressies van zware depressies

b) Eet gezond !b) Eet gezond !

Uit proeven met ratten bleek dat Uit proeven met ratten bleek dat combinatie van combinatie van stressstress en en vetrijk dieetvetrijk dieet……

– cortisolcortisol spiegels sterker verhoogde spiegels sterker verhoogde

– herstel herstel van de van de HPA-asHPA-as na stress verstoorde na stress verstoorde

– leidde tot verstoorde leidde tot verstoorde glucose tolerantieglucose tolerantie

Vermijd Vermijd overgewichtovergewicht

Eet Eet gevarieerdgevarieerd, vermijd , vermijd verzadigd vetverzadigd vet

Wees Wees kritischkritisch tegenover ‘voedingshypes’, tegenover ‘voedingshypes’, vitaminesupplementen, kruidenmengsels, ontgiftingskuren… vitaminesupplementen, kruidenmengsels, ontgiftingskuren…

Zwarte theeZwarte thee zou beschermen tegen hartaandoeningen zou beschermen tegen hartaandoeningen (minder inflammatie en plaatjesactivatie) ??? (minder inflammatie en plaatjesactivatie) ???

((Steptoe A et al. Steptoe A et al. ArtheroslerosisArtheroslerosis, 2006; , 2006; PsychopharmacologyPsychopharmacology, 2006), 2006) KoffieKoffie zou beschermen tegen type 2 diabetes ??? zou beschermen tegen type 2 diabetes ??? (Smith B et (Smith B et

al. al. Diabetes CareDiabetes Care 2006) 2006)

c) Rook niet c) Rook niet en wees matig en wees matig

met alcoholmet alcohol ! !

Afgezien van de gekende risico’s voor Afgezien van de gekende risico’s voor longkanker …longkanker …

… …drijft drijft nicotine nicotine het het sympathisch systeemsympathisch systeem en en HPA-asHPA-as op op

...en versterkt op lange termijn ...en versterkt op lange termijn

de de risico’s voor hart- en vaatziekten, risico’s voor hart- en vaatziekten, en diverse andere kankers en diverse andere kankers

MatigMatig alcoholgebruik alcoholgebruik beschermt beschermt tegen hartziektetegen hartziekte, en mogelijk ook , en mogelijk ook tegen Alzheimer…tegen Alzheimer…

AlcoholverslavingAlcoholverslaving gaat echter gepaard met gaat echter gepaard met duidelijk gestoord functioneren van duidelijk gestoord functioneren van HPA-asHPA-as (eerst (eerst overover-activiteit, later -activiteit, later onderonder-activiteit)-activiteit)

d) Slaap d) Slaap voldoende !voldoende !

Een vEen verstoord slaappatroon is erstoord slaappatroon is een belangrijke een belangrijke ‘stressor’‘stressor’ die leidt tot die leidt tot

– verhoogde verhoogde sympathische sympathische (en verlaagde (en verlaagde parasympathische) tonusparasympathische) tonus

– verhoogd verhoogd cortisol cortisol s’avondss’avonds

– verminderde verminderde immuunfunctieimmuunfunctie

– verstoord verstoord mentaal herstelmentaal herstel (REM slaap) (REM slaap) en en fysiek herstelfysiek herstel (non-REM slaap) (non-REM slaap)

Uit dieronderzoek blijkt dat Uit dieronderzoek blijkt dat slaapdeprivatieslaapdeprivatie leidt tot leidt tot verhoging van corticosterone verhoging van corticosterone

wat wat remmendremmend werkt op werkt op neurogeneseneurogenese ter hoogte van ter hoogte van de hippocampusde hippocampus

E. Gould et al. E. Gould et al. Proceedings of the National Academy of SciencesProceedings of the National Academy of Sciences, , 2007.2007.

et al. et al.

e) Verzorg uw e) Verzorg uw relatie- relatie- en en

gezinsleven !gezinsleven !

Familiale en sociale Familiale en sociale steun steun is een belangrijke ‘talisman ’ is een belangrijke ‘talisman ’ tegen risico’s op tegen risico’s op depressie…depressie…

… …maar ook tegen stressgerelateerde maar ook tegen stressgerelateerde cardiovasculaire, metabole cardiovasculaire, metabole en en immuun-aandoeningenimmuun-aandoeningen

(B.S. McEwen)(B.S. McEwen)

Dieronderzoek:Dieronderzoek: – Jonge apen met veel Jonge apen met veel ‘speelkameraden’ ‘speelkameraden’ hadden hadden lagerelagere cortisolcortisolniveaus niveaus

Humaan onderzoek:Humaan onderzoek:

– Bij publieksoptreden...Bij publieksoptreden... hadden sprekers een minder sterke cardiovasculaire hadden sprekers een minder sterke cardiovasculaire respons wanneer een respons wanneer een steunende figuursteunende figuur in publiek aanwezig wasin publiek aanwezig was

– Epidemiologische studies toonden aan:Epidemiologische studies toonden aan:

» koppelskoppels leven langer dan singles leven langer dan singles

» getrouwde mannengetrouwde mannen (in mindere mate ook getrouwde vrouwen) leven langer dan (in mindere mate ook getrouwde vrouwen) leven langer dan ongetrouwde…ongetrouwde…

WondgenezingWondgenezing verliep de helft verliep de helft trager trager bij koppels die op bij koppels die op vijandigevijandige manier manier met conflicten omgingen… met conflicten omgingen…

Kiecolt-Glaser JK et al. Kiecolt-Glaser JK et al. Hostile marital interactions, Hostile marital interactions, proinflammatory cytokine production, and wound healing.proinflammatory cytokine production, and wound healing.Arch Gen PsychiatryArch Gen Psychiatry. 2005;62:1377-84. . 2005;62:1377-84.

Recent onderzoek wijst eropRecent onderzoek wijst eropdat dat eenzaamheid eenzaamheid een factor is een factor is die het risico die het risico op de op de ziekte van alzheimerziekte van alzheimer doet toenemendoet toenemen

Wilson RS et al. Loneliness and risk of Alzheimer disease. Wilson RS et al. Loneliness and risk of Alzheimer disease. Archives of General PsychiatryArchives of General Psychiatry, 2007; 64: 234-240, 2007; 64: 234-240

f) Sf) Stressniveau tressniveau laag, laag,

controlegevoel controlegevoel hoog !hoog !

Er worden steeds duidelijker verbanden gevonden tussen hoge Er worden steeds duidelijker verbanden gevonden tussen hoge mate van mate van

– neuroticismeneuroticisme– negatieve affectiviteitnegatieve affectiviteit– introversieintroversie

en diverse vormen van en diverse vormen van somatische morbiditeitsomatische morbiditeit (cardiovasculaire, vroegtijdige hersenveroudering…) (cardiovasculaire, vroegtijdige hersenveroudering…)

en hogere en hogere mortaliteitmortaliteit

Denollet J et al. Denollet J et al. Am J CardiolAm J Cardiol 2006 2006Wilson RS et al. Wilson RS et al. NeurologyNeurology, 2003 , 2003

Optimisme en Optimisme en gezond oud worden…gezond oud worden…

Nun studyNun study

– Bij intrede in klooster maakten nonnen Bij intrede in klooster maakten nonnen ‘levensscript’‘levensscript’

– Decennia later Decennia later bleek er een correlatie tussen bleek er een correlatie tussen levensduurlevensduur en en

aantal aantal ‘optimistische’‘optimistische’ woorden woorden

Zutphen studyZutphen study

– Bij 1000-tal bejaarden werd correlatie gevonden tussen Bij 1000-tal bejaarden werd correlatie gevonden tussen dispositioneel optimismedispositioneel optimisme

… …en en depressiedepressie, en , en mortalititeit mortalititeit (speciaal cardiovasculaire mortaliteit)(speciaal cardiovasculaire mortaliteit)

Danner DD et al. Danner DD et al. J Pers Soc PsycholJ Pers Soc Psychol 2001; Gilthay EJ et al, 2001; Gilthay EJ et al, Arch InternArch Intern Med Med

2006; Steptoe A et al. 2006; Steptoe A et al. Br J Health PsycholBr J Health Psychol, 2006, 2006

‘‘Vuistregels’…Vuistregels’…

Stel realistische doelenStel realistische doelen Streeft basale tevredenheid naStreeft basale tevredenheid na RelativeerRelativeer Wees optimistischWees optimistisch Bekijk veranderingen als uitdagingenBekijk veranderingen als uitdagingen Wees vriendelijk, eerlijk en open Wees vriendelijk, eerlijk en open Wees geëngageerdWees geëngageerd Werk hard maar hou controleWerk hard maar hou controle Let op de signalen van uw lichaam…Let op de signalen van uw lichaam…

gg) Zoek tijdig ) Zoek tijdig professionele professionele

hulp !hulp !

Chronische Chronische stressstress Onbehandelde Onbehandelde depressiedepressie……

leiden niet alleen tot veel leiden niet alleen tot veel emotionele ellendeemotionele ellende…… maar tot maar tot reële gezondheidsrisico’sreële gezondheidsrisico’s, , via hoge (of te lage) via hoge (of te lage) cortisolcortisolniveau’sniveau’s......

...die kunnen vermeden worden ...die kunnen vermeden worden met met adequate adequate therapeutische aanpaktherapeutische aanpak

Hulp bij stress-en levensstijl gerelateerde Hulp bij stress-en levensstijl gerelateerde aandoeningen aandoeningen

Palliatief /ondersteunend :Palliatief /ondersteunend :– Relaxatie / ademhalingstherapieRelaxatie / ademhalingstherapie– Mindfulness meditatieMindfulness meditatie– Beweging, fitness, sport…Beweging, fitness, sport…– Anxiolytische /antidepressieve medicatie Anxiolytische /antidepressieve medicatie

benzodiazepines / benzodiazepines / SSRIs /SNRIs…SSRIs /SNRIs…

Probleemgericht:Probleemgericht:– Psycho-educatiePsycho-educatie– Psychotherapie, b.v. cognitieve Psychotherapie, b.v. cognitieve

gedragstherapie (CGT), activiteiten management, gedragstherapie (CGT), activiteiten management, counseling, relatietherapie…counseling, relatietherapie…

‘‘Take-home messages’Take-home messages’

StressStress is inherent verbonden is inherent verbonden met leven en overlevenmet leven en overleven

Het stress-concept maakt Het stress-concept maakt een scherpe scheiding tussen een scherpe scheiding tussen lichaam en geest overbodiglichaam en geest overbodig

Ons stress-systeem helpt ons psychisch én Ons stress-systeem helpt ons psychisch én lichamelijk in evenwicht te blijven, lichamelijk in evenwicht te blijven, ondanks continu veranderende omstandighedenondanks continu veranderende omstandigheden

Het stress-systeem kan zich ook Het stress-systeem kan zich ook

tegen ons keren tegen ons keren en onze gezondheid ondermijnen en onze gezondheid ondermijnen

Chronische stress en een ongezonde levensstijl Chronische stress en een ongezonde levensstijl vormen vaak een vicieuze cirkelvormen vaak een vicieuze cirkel

De ontwikkeling van ons stress-systeem wordt De ontwikkeling van ons stress-systeem wordt – al van in de moederschoot – gestuurd – al van in de moederschoot – gestuurd door een samenspel van genen door een samenspel van genen en ervaringen en ervaringen

Depressie begint vermoedelijk met een Depressie begint vermoedelijk met een overbelasting van het stress systeem (in overbelasting van het stress systeem (in combinatie met genetische kwetsbaarheid)combinatie met genetische kwetsbaarheid)

En dit mondt uit in een kettingreactie van En dit mondt uit in een kettingreactie van neurobiologische verstoringen met psychische neurobiologische verstoringen met psychische en lichamelijke weerslagen lichamelijke weerslag

Door de toenemende vergrijzing Door de toenemende vergrijzing zullen stress- en levensstijlgebonden ziekten zullen stress- en levensstijlgebonden ziekten in de toekomst in de toekomst een steeds groter probleem vormen een steeds groter probleem vormen

We kunnen zelf bijdragen (en ons zonodig We kunnen zelf bijdragen (en ons zonodig laten helpen) tot het optimaal functioneren laten helpen) tot het optimaal functioneren van ons stress-systeem, van ons stress-systeem,

… … en zo onze kansen vergroten en zo onze kansen vergroten op een gezonde oude dag op een gezonde oude dag