Duinfauna:

te grazen genomen of voor de wind?

Stichting Bargerveen / Afdeling Dierecologie

Radboud Universiteit Nijmegen

Opbouw van de presentatie

1. Veranderingen in het kustduinlandschap

2. Problemen voor diergemeenschappen

3. Doel van beheer; welke problemen opheffen?

4. Effecten van begrazing

5. Effecten van verstuiving

6. Maatregelen in perspectief: waar en hoe toepassen?

±1960

2008

Verandering op standplaatsniveau

Denemarken, Hanstholm (foto’s Rienk Slings)

1991

2001

Verandering op landschapsschaal

Probleem analyse

Aantasting

Landschaps condities

(mesoschaal: ~ha

macroschaal: ~km2)

Fragmentatie

Isolatie

Homogenisatie

chronisch

grootschalig

Verzuring

Vermesting

Verdroging

Aantasting

Standplaats

condities

Standplaats

(microschaal ~m2)

Aantasting

landschap

Bottlenecks:

Achteruitgang

fauna diversiteit

- eileg- verpopping

- voedsel

- beschuttingBelang van heterogeniteit en

bereikbaarheid

1965 1998

Achteruitgang Grauwe Klauwier in Nederlandse kustduinen

hymenoptera

odonata

lepidoptera

orthopteradiptera

larvae

coleopteraunknown

other

vertebrata

araneae

Samenstelling dieet Grauwe Klauwier

- Grote ongewervelden en kleine gewervelden- Slechts één prooi per voedering aan jongen

Voedselweb hypothese

time

prey availability

time

prey availability

Species A

Species B

Speciec C

Cumulative

Minimum

stabiel

achteruitgang

vrijwel verdwenen

verdwenen

Hanstolm

Skagen

The Netherlands

Belgium

France

Germany

Denmark

UK

0

20

40

60

80

100

120

0 2 4 6 8 10 12 14

age of nestlings (days)

mean prey weight (m

g DW)

Ameland

'97

'98

Skagen

Sk1

Sk12

Sk16

Gemiddeld prooigewicht

0

25

50

75

0-5 5-10 10-15 15-20 > 20

prey length [classes in mm]

Ameland '97-'98

Ameland '89

Terschelling '94-'95

Skagen '01

Skagen '02

Terschelling

1989Ameland

1997

Denemarken

2002

Grootte van prooien oudervogels

Aandeel in dieet

Prooilengte in milimeter

- Kleine Junikever (Anomala dubia)- Duinhagedis (Lacerta agilis)- Wrattenbijter (Decticus verrucivoris)

Belangrijke prooisoorten Grauwe Klauwier

in kustduinen

Populatieverloop Tapuit in Nederland

Tapuit

1998-2000 2005

Afname van Tapuit in Nederlandse kustduinen

Zelfde patroon als Grauwe Klauwier, maar 2 decennia later...

Vogelduin 1 massa

2%

17%

4%

1%

4%

12%

4%1%

27%

15%

13%

Coleoptera

Anomala dubia

Phylloperta horticola

Sprinkhanen

Overig

Elateridae larvae

Invertebrata

Larvae

Lepidoptera rups

Lepidoptera rups, Noctuidae

Lepidoptera rups Pyralidae, Synaphe punctalis

Vogelduin 2 massa

3%

41%

1%2%3%7%

3%

1%

13%

19%

2%5%

Kevers

Kleine Junikevers

Rozenkevers

Sprinkhanen

Overige

Emelten

Ongewervelden

Larven

Vlinderrupsen

Nachtvlinderrupsen (Uiltjes)

Rupsen Mosmotje

Mieren

Dieet van Tapuit in kustduinen

0

20

40

60

80

100

120

pioneer dune grassland tall grass-

vegetation

abundance

dichtheid

0

5

10

15

20

25

pioneer dune grassland tall grass-

vegetation

number of taxa

aantal

prooisoorten

*

*

*

*

*

*

Voedselaanbod vegetatietypen

Meer voedsel in vergraste vegetaties, waar de

Tapuit niet jaagt !?

Prooien alleen beschikbaar in korte vegetatie !

zand / mos randen hoog grasopen duingrasland

*

**

Tenebrionidae

0

3

6

9

12

15

pioneer dune grassland tall grass-

vegetation

abundance

Caterpillars (Lepidoptera)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

pioneer dune grassland tall grass-

vegetation

abundance

Elateridae

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

pioneer dune grassland tall grass-

vegetation

abundance

**

*

Belang van diversiteit in korte vegetatietypen !

Voedselaanbod vegetatietypen

Zwartlijven Rupsen Kniptorren

Doel van beheer; welke problemen opheffen?

Vegetatie

- Abiotische condities bodem

- Biomassa / lichtconcurrentie

- Mate van overstuiving

Diersoorten

- Vegetatiestructuur

- Microklimaat

- Voedselplanten

- Voedsel

* nutriëntenbalans

* bloemdichtheid

* zaadproductie

- Heterogeniteit

* grootte patches

* afstanden tussen typen

* variatie in structuur

- Totaal oppervlak vegetatietypen

- Dynamiek (bijv. zandplekken)

Doel van beheer; welke problemen opheffen?

Vegetatie

- Abiotische condities bodem

- Biomassa / lichtconcurrentie

- Mate van overstuiving

Diersoorten

- Vegetatiestructuur

- Microklimaat

- Voedselplanten

- Voedsel

* nutriëntenbalans

* bloemdichtheid

* zaadproductie

- Heterogeniteit

* grootte patches

* afstanden tussen typen

* variatie in structuur

- Totaal oppervlak vegetatietypen

- Dynamiek (bijv. zandplekken)

Begrazing

Doel

- Verwijderen en/of herverdelen

van nutriënten

- Terugzetten (herstel) óf

afremmen / bijsturen (beheer) van vegetatiesuccessie

- Herstellen of behouden

… soortenrijke vegetatie

… afwisselende structuur

… open zandige plekken

… soortenrijke diergemeenschappen

meestal impliciet doel !!!

Effecten van begrazing in de praktijk

Begrazing vormt lage, maar dichte grasvegetatie… � Microklimaat

moisture preference

0%

25%

50%

75%

100%

open

open

gra

zed

Am

mop

hila

Am

mop

hila

graz

edCalam

agro

stis

Calam

gros

tisgr

azed

activity

hygrophylous

meso-hygrophylous

mesophylous

meso-xerophylous

xerophylous

Effecten van begrazing in de praktijk

Karakteristieke loopkevers ontbreken in begraasde duingraslanden

Intact

begraasd Helm Duinriet

Habitatbinding

0%

25%

50%

75%

100%

activity eurytopic

non eurytopic

characteristic

specific

Effecten van begrazing in de praktijk

Geitenbegrazing op Terschelling:

Bloemaanbod voorjaar in

begraasde terreinen is nihil

�voedsel voorjaarsbijen weg!

Effecten van begrazing in de praktijk

Effecten van begrazing op de Zandhagedis, Zwarte Vlak (NH)

Foto: René Krekels

Zwarte Vlak onbegraasd

Zwarte Vlak begraasd

Effecten van begrazing in de praktijk

Effecten van begrazing op de Zandhagedis, Zwarte Vlak (NH)

* Geen verschil in dichtheden

* Beide terreinen 100 – 150 ind./ha

* Dit zijn zeer hoge dichtheden!

� Bepaling geschiktheid habitatstructuur voor Zandhagedis

Effecten van begrazing in de praktijk

Effecten van begrazing op de Zandhagedis, Zwarte Veld (NH)

Bepaling geschiktheid habitatstructuur Zandhagedis

� Bedekking in cirkel van 100 m2 met ‘Moving Window’

>15 %5-15 %0-5%Hoog struweel en bomen

>70 %55-70 %35-55 %20-35 %< 20 %Laag struweel

>50 %35-50 %15-35 %0-15 %Hoog gras

>40 %25-40 %5-25 %0-5 %Laag gras en mos

>40 %20-40 %5-20 %1-5 %0Zand

01310Score

Maximum van 15 punten

1986

20031995

VHS / N-depbegrazing

Effecten van begrazing Zwarte Vlak: vegetatie

Class

sand with algae

sand with mosses and grasses

shrub and trees

Hippophae rhamnoides

grass

dense grass

Salix repens

mosses

sand

1986

20031995

Legend

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

Effecten van begrazing Zwarte Vlak: geschikt Zandhagedis ?

Effecten van begrazing in de praktijk

Dynamiek van open zand in Prinsenduin / Helmduinen (NH)

- Nesten tellen in open zand begraasd en onbegraasd terrein

- Kolonisatie na uitrastering

Mierennesten

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

eind juni half juli begin

augustus

eind

augustus

half

september

n nesten per m2

begraasd

begraasd exclosure

onbegraasd

Effecten van begrazing in de praktijk

Dynamiek van open zand in Prinsenduin / Helmduinen (NH)

- Betreding veroorzaakt verstoring nestbouw

Zandloopkevers

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

0,35

0,4

0,45

0,5

eind juni half juli begin

augustus

eind

augustus

half

september

n nesten per m2

begraasd

begraasd exclosure

onbegraasd

Herstellen van verstuiving in droge duinen

Verstuiving

Doel

- Landschapsvormend proces herstellen

- Terugzetten (herstel) óf afremmen/bijsturen (beheer)

vegetatiesuccessie

Herstellen of behouden

… pioniervegetaties

… veranderend duinlandschap

… open zandige plekken

Herstel van dynamiek: ecologische motor…

0

50

100

150

200

250

300

350

Dynamic Less dynamic Stable

Root biomass (gram/m

3)

0

2

4

6

8

10

Dynamic Less

dynamic

Stable# larvae/m

3

Hogere dichtheden en snellere

ontwikkeling bladsprietkevers in

dynamische Helmvegetatie

Voedsel voor predatoren!

Helmwortels (gram/m3)

Keverlarven (aantal/m3)

volgroeid

in ontwikkeling

jan

feb

mar apr

may

jun

jul

aug

septoct

nov

dec

jan

feb

mar apr

may

jun

jul

aug

septoct

nov

dec

Geen larven

2-jarige cyclus

1-jarige cyclus

Herstel van dynamiek: ecologische motor…

Naast meer hoogwaardig voedsel ook gunstiger microklimaat

10

14

18

22

26

12:00

18:00

0:00

6:00

12:00

18:00

0:00

10

14

18

22

26

12:00

18:00

0:00

6:00

12:00

18:00

0:00

Temperatuur C

0 cm - 25 cm -50 cm

Herstel van dynamiek: ecologische motor…

Naast meer hoogwaardig voedsel ook gunstiger microklimaat

Dichte Helmvegetatie Open Helmvegetatie

Herstel en beheer fauna van kustduinen

- Goede beschrijving van problemen en (kwantificeerbare) doelen

- Goede bepaling uitgangssituatie; welke soorten nog in terrein?

- Kleinschalig beheer waar wenselijk, grootschalig waar mogelijk

- Monitoring plannen en opstarten voorafgaand aan de ingreep

- Beheersmaatregelen zodanig uitvoeren dat deze aangepast kunnen

worden indien monitoringsgegevens daar aanleiding toe geven.

Begrazing als maatregel; waar en hoe toepassen?

Fauna soms te grazen genomen,

maar daarnaast veel problemen voor fauna niet opgelost…

Mogelijkheden om te ‘spelen’ met begrazing

- Uitrasteren belangrijke / kwetsbare locaties

maar deze veranderen dan wel…

- Gescheperde kuddes

-Kleinschalige drukbegrazing

- Flexibele rasters (tijdelijke rasters of vaste rasters met poorten)

- Wisselende graasdruk / samenstelling

geen langdurige contracten

Verstuiving herstellen; waar en hoe toepassen?

Door verstuiving gaat het een aantal diersoorten voor de wind

Maar…

- Verstuiving vaak grootschalig

- Verstuiving heeft (daardoor) ongewenste neveneffecten

- Lang niet overal toepasbaar / wenselijk

- Verstuiving kan niet alle ‘bottlenecks’ voor diersoorten oplossen

� kleinschalige ‘patchiness’

� bloemaanbod

Maatwerk door combinaties van maatregelen noodzakelijk !