Post on 02-Aug-2020
1
Biodynamische kwaliteit
Demeter Monitor 2016/2017Monitor voor trends en ontwikkelingen in de biodynamische landbouw en handel en de onderwijs- en kennisnetwerken die de biodynamische voedselketen ondersteunen
INHOUD
1
3
VOORWOORD
FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw 3
in Nederland en Vlaanderen
R EPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie
SOCIALE VERRIJKING 7
2 Demeter handel en verwerking 8
in Nederland en Vlaanderen
REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie
DE WINKEL VOOR EN DOOR KLANTEN 10
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 123 Demeter bouwt aan de
LandbouwCultuur van de Toekomst 12
REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie
ONTWIKKELEN AAN COLLEGA’S 15
KRACHTIGE KRUIDEN 18
4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers 19
De mensen in de organisaties 24
Demeter
Demeter is sinds 1928 het internatio nale
keurmerk voor producten uit de bio
dynamische (BD) landbouw. Een holis
tische benadering van de landbouw
staat centraal. Biodyna mische landbouw
gaat verder dan ‘gewoon biologisch’:
de Demeter normen en richt lijnen
vormen een aanvulling op de Europese
wetgeving voor biologische landbouw.
Stichting Demeter
Stichting Demeter verzorgt de certificatie en promotie van het
Demeter keurmerk. Vanuit normen en richtlijnen die door Demeter
Internationaal worden bepaald, stelt ze voor Nederland en Vlaanderen
interpretaties vast en laat de Demeter bedrijven hierop controleren.
Zij bewaakt de kwaliteit van het keurmerk.
BDVereniging
De Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding
brengt boeren en burgers samen die enthousiast zijn voor BD-land-
bouw. Zij wisselen kennis, ervaring en ideeën uit via bijeenkomsten,
studie- en intervisiegroepen (voor boeren en winkeliers), excursies
en het ledenblad Dynamisch Perspectief.
Stichting Grondbeheer biologischdynamische landbouw
Biodynamische landbouwgrond in goede handen over de generaties
heen. Dat is waar Stichting Grondbeheer voor staat. Met geld uit
schenkingen en obligaties verwerft deze stichting landbouwgrond
en verpacht die aan biodynamische boeren en tuinders.
Warmonderhof
Warmonderhof, onderdeel van Aeres, biedt mbo-onderwijs
in de richtingen BD-landbouw en landbouw & zorg. De drie-eenheid
wonen-werken-leren staat centraal. Daarom is aan de school een
praktijkbedrijf (Warmonderhofstede) en studentenhuisvesting
verbonden.
Kraaybeekerhof
Kraaybeekerhof Academie is een opleiding- en cursuscentrum
dat zich richt op bewustzijn over aarde, voeding en gezondheid
en gevestigd is op Landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen. Hier
bevinden zich ook een restaurant, een biodynamische groenten-
en kruidentuin en een bijentuin.
De peildatum van de cijfers in deze monitor
is 31 december 2016. De monitor kan niet eerder
dan september verschijnen, omdat de cijfers van
veel boeren en tuinders pas in mei beschikbaar zijn.
In deze monitor zijn actualiteiten meegenomen uit
het tweede halfjaar van 2016 tot 1 juli van 2017.
1
Trots is een woord dat tegenwoordig veelvuldig wordt gebruikt. En iets te vaak
om je te verheffen boven een ander. Toch zou ik in de context van biodynamische
landbouw het woord trots willen gebruiken. Of het in onze reportages nu gaat
om Kees van Gaalen van Noorderlicht met de beste boerenkaas van Nederland;
Merle Koomans van Odin die het aandurft hun bedrijf tot een echte coöperatie om
te vormen; Tineke van den Berg van de Stadsboerderij die alles uit de kast trekt om
de sociale cohesie te versterken door jeugd en immigranten te betrekken op haar
boerderij; of de Collegiale Toetsing waar Petra Derkzen over spreekt en waarbij
Demeter boeren samenkomen om in openheid te praten over hun dilemma’s
en mogelijkheden tot kwaliteitsverbetering. En afgelopen jaar werd Demeter door
Milieu Centraal uitgeroepen tot een van de elf topkeurmerken van Nederland.
Vaak hebben (‘grote’) merken met weinig of zelfs ongezonde inhoud de grootste
marketingbudgetten. Bij ons is het omgekeerd. Enorm veel innovatiekracht,
inhoud en kwaliteit, maar zeer beperkte middelen om dit aan de man te brengen.
Trots is aanwezig, maar veelal ook bescheidenheid – mensen die zonder opsmuk
koersvast werken aan een landbouw die primair vanuit waarden werkt om met
respect voor de natuur te bouwen aan een ‘landbouw van de toekomst’, zoals
onze nieuwe missie verwoordt.
Toch hebben we een heel relevant verhaal te vertellen. Ons microbioom (alle
micro-organismen die in of op ons lichaam wonen) is onlosmakelijk verbonden
met alle micro-leven in de bodems waarin onze gewassen groeien. ‘Leven verwekt
leven’, zoals groenten- en zaadteler René Groenen het mooi verwoordde in het
boek Barstenvol leven van Petra Essink en Paul Doesburg. Chemie en kunstmest
doden het bodemleven. Dat vormt geen basis voor een gezonde landbouw.
Ons verhaal gaat over het doorgeven van vitaliteit vanuit de bodem en via onze
gewassen naar onze eigen gezondheid. Dit verhaal vraagt erom te worden gedeeld.
Want het intuïtieve inzicht dat er een verbinding is tussen de gezondheid van de
aarde en onze humane gezondheid dreigt verloren te gaan.
Iedereen die onze producten verbouwt, verhandelt of verkoopt, is een potentiele
Demeter ambassadeur. Ook dit jaar is er sprake van een toename in aantal boeren
en areaal. Maar niet spectaculair. Het is een uitdaging aan ons allen om de
inspirerende boeren en tuinders de ruimte te bieden die ze verdienen, op het land
en in de schappen. Met gepaste trots.
Bert van Ruitenbeek
Directeur Stichting Demeter
Topkeurmerk met een missie
VOORWOORD
1
2
3
4
5
8
9
113
11
16
1967
1213
1415
1718
2324
5253
3637
20
21
26
27
28 2930
31 32
3334
38
3942
43
50
51
54 55
56 5760
61
62
63
6465
66
6768
69
70
71
75116
76
81
82 83
84
85
8689
90
91
9293
96
101
102
107
108
109110
111
112
114
115
118
120
121
122
123
124125
126
127128
7794
100
78
72
58
44
45
35
2225
4041
4647
7374
7980
95
104105
979899
4849
130
131
132
133
117
119
87 88
129
136
134
135
137
103106
59
10
Gecertificeerd Demeter
In omschakeling naar Demeter
Biodynamische land- en tuinbouwbedrijven in Nederland en Vlaanderen
Peildatum is 31 december 2016.
1 De Stadshoeve, Amsterdam | 2 V.O.F. Ridammerhoeve, Amstelveen | 3 Land en Boschzigt, ‘s-Graveland | 4 De Stadsboerderij, Almere | 5 Hartstocht, Abcoude | 6 Biologisch Fruitbedrijf Konijn,
Z.O. Beemster | 7 Sonnevanck, Beemster | 8 Firma- Zijp-Melse, De Rijp | 9 JW Rutte, Zaandam | 10 Tuinderij Moervliet | 11 Boerderij Veelust, Hensbroek | 12 De Lepelaar, St. Maarten | 13 Buitenplaats,
Eenigenburg | 14 Stichting Sint Donatus, Den Burg | 15 Novalishoeve, Den Hoorn | 16 Natuurlijk Genoegen vof, Driehuizen | 17 De Noorderhoeve, Schoorl | 18 Raphaelstichting Scorlewald, Schoorl |
19 De Rodenburghoeve, Uitgeest | 20 Wkg. De Klompenhoeve, Egmond a/d Hoef | 21 C.T.M. van Swieten, Stompwijk | 22 Druivenkwekerij Nieuw Tuinzight, Den Hoorn | 23 Van Paassen - van Balkom vof,
Oude Leede | 24 Hoeve Biesland, Delfgauw | 25 Be-Leaf, ’s-Gravenzande | 26 Weleda Nederland N.V., Zoetermeer | 27 Vogeltuin, Rotterdam | 28 A. de Winter, Oostvoorne | 29 Tuinbouwbedrijf FJJ de Koning
BV, Tinte | 30 A. Poldervaart, Vierpolders | 31 PC v/d Erve Biologische Akkerbouw, Goudswaard | 32 Mts. Nieuw Bonaventura, ’s-Gravendeel | 33 Het Derde Erf, Soest | 34 Schoonderbeek, De Glind |
35 De Heerlijkheid Groot Weede, Hoogland | 36 De Korenbloem, Zeewolde | 37 De Zonnehoeve, Zeewolde | 38 Ruimzicht, Scherpenzeel | 39 A8, Doorn | 40 Landgoed Kraaybeekerhof, Driebergen |
41 Boerderij De Hondspol BV, Driebergen | 42 Tuinderij Amelis’hof, Bunnik | 43 Groentekwekerij SchalkwijkBV | 44 Thedinghsweert Zorg in Bedrijf B.V., Tiel | 45 Fruitweelde, Ingen | 46 Deeli, Ophemert |
47 Fruitbedrijf Ruissen, Varik | 48 Hoeve Catherine Elisabeth, Noordeloos | 49 Kaasboerderij “Noorderlicht”, Noordeloos | 50 Groenland Biologische Groentekwekerij Andel BV, Andel | 51 De Muyehof,
Nieuwerkerk | 52 C.V. Ter Linde, Oostkapelle | 53 Boomgaard Ter Linde, Oostkapelle | 54 Eindelienge, Ritthem | 55 Meulwaeter, Kruiningen | 56 V.O.F. Fruitteelt bedrijf De Ring, Oud Sabbinge | 57 De Kromme
Lepel, Bergen op Zoom | 58 Loverendale-Wilhelminahoeve CV, Anna Jacobapolder | 59 Maatschap Niesten- De Poshoof | 60 De Groenen Hof, Hilvarenbeek | 61 De Kraanvogel, Esbeek | 62 De Sterregaard,
Hedel | 63 De Boomgaard, Zeeland | 64 J.A. Eijkelenburg, Gemert | 65 L.A.C.M van Kessel, Sint Oedenrode | 66 Saanenhof vof, Heeze | 67 De Watertuin, Groeningen | 68 Zorgboerderij de Lindelaar,
De Seizoenen Bronlaak, Oploo | 69 Mts. Slingenbergh - Houtepen, Siebengewald | 70 De Hooge Weyer, Baexem | 71 Doornik Natuurakkers, Bemmel | 72 Veld en Beek, Doorwerth | 73 De Grote Kamp, Drempt |
74 De Pasop, Hummelo | 75 Boerderij Ruimzicht, Halle | 76 De Dennenkamp, Rekken | 77 De Vijfsprong, Vorden | 78 De Hooge Kamp, Beemte Broekland | 79 De Oosterwaarde, Diepenveen | 80 Keizersrande,
Diepenveen | 81 Het Groene Spoor, Rossum | 82 De Zonnehorst, Punthorst | 83 Het Willink, Ane | 84 ‘t Leeuweriksveld, Emmen | 85 Mts G.H. & J. Katerberg-van der Veen, Klijndijk | 86 Naoberhoeve, Echten |
87 Belle Marie, Ruinerwold | 88 Het Blauwe Huis B.V., Ruinerwold | 89 Mts. Santing Meyling, Ruinervold | 90 De Arnica Kwekerij, Dwingeloo | 91 Overesch Ecologische Landbouw, Raalte | 92 Overkempe,
De Seizoenen, Olst | 93 De Bolster biologische zaden, Epe | 94 BioNico B.V. | 95 BD-tuinderij De Stek, Lelystad | 96 De Zonneboog, Lelystad | 97 Mts. Warmonderhof - Waleson, Dronten | 98 V.O.F. Warmonder-
hofstedebedrijf, Dronten | 99 Mts Twisk, Dronten | 100 Het Groene Weten | 101 Gaos, Swifterbant | 102 H.J. Westers, Biddinghuizen | 103 Melkvee bedrijf Keurentjes-Pietersma | 104 VOF Keij en van den
Dries, Ens | 105 Zonnegoed, Ens | 106 Buitenbant, Bant | 107 VOF Vermuë, Marknesse | 108 Maatschap Vos, Kraggenburg | 109 De Vrolijke Noot, Wapserveen | 110 Villa Sterrebos, Frederiksoord | 111 Mts
Lindediek, Boijl | 112 Burdineplaats, Nes gem. Boarnsterhim | 113 Dijkgatshoeve | 114 Mts Deinum S. Ensing J.M. Gerritsma A.S. Smink T.J, Elahuizen | 115 Brandsma’s Pleats, Bolsward | 116 Ekoboerderij
Arink | 117 De Verte V.O.F., Sexbierum | 118 Gerbranda State vof, Pietersbierum | 119 Harmannahoeve, Harlingen |120 Obio, Drachten | 121 De Kompenije, Drachtstercompagnie | 122 Hansketien, Mantinge |
123 Pluimveebedrijf Boerveenshof, Gasselternijveen | 124 Flobus, Kiel Windeweer | 125 B. Steenbergen, Onnen | 126 van Zanten Biologisch Graanbedrijf/Het Geweide Hof, Garmerwolde | 127 Nieuw Bromo,
Hornhuizen | 128 De Eemstuin, Uithuizermeeden | 129 Aeres Biologisch Bedrijf B.V. | 130 Widar Fonds VZW, Merksplas | 131 Samenland, Haren | 132 De Wassende Maan C.V., Deinze | 133 De Blauwe Spie,
Noordschote | 134 H.G.P. van Beek en A.M.L. van Beek-Besselink, Flevoland | 135 J.A.M. Rombouts |136 Mts van Nieuwenhyzen | 137 Maatschap A.J.G. en S.W. Westra
3
41,7
43,745,3
48,0
49,4
20162015201420132012
18,4%
Stijging van
2012-2016
FEITEN EN CIJFERS
1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen
Bij Stichting Demeter zijn zowel bedrijven
in Nederland als in Vlaanderen aangesloten.
Informatie over de Nederlandse bedrijven
staat beschreven in 1.1 en 1.2. De Vlaamse
bedrijven komen aan bod in 1.3.
1.1 Aantal en areaal in Nederland
Het aantal Demeter bedrijven en het areaal
blijft gestaag doorgroeien in 2016, waarbij
het oppervlak relatief sneller groeit dan het
aantal bedrijven. Het totale oppervlak van
de Nederlandse land- en tuinbouwbedrijven
die bij Stichting Demeter zijn aangesloten
(zowel gecertificeerde bedrijven als bedrijven
in omschakeling) is met 30,3% gestegen in
de afgelopen 5 jaar (zie figuur 1.1). De 133
aangesloten boeren en tuinders bewerkten
samen 6466 hectare; dat is 177 hectare
meer dan in 2015.
Sinds 2012 is de grootte van Demeter bedrijven
toegenomen van gemiddeld 41,7 naar 49,4
hectare, een stijging van 18,4% (zie figuur 1.2).
Dit gemiddelde omvat zowel grote akker- en
melkveebedrijven als kleine tuinbouwbedrijven.
Stichting Demeter maakt een onderscheid
tussen de bedrijven die in omschakeling zijn
naar Demeter en de gecertificeerde bedrijven.
De omschakelaars – deze bedrijven zijn altijd
al biologisch gecertificeerd – hebben meestal
een periode van ongeveer een jaar nodig om
hun boerderij of tuinderij aan alle Demeter
voorwaarden aan te passen. Zodra ze daaraan
voldoen, krijgen ze hun certificering en mogen
ze dus het Demeter keurmerk gebruiken.
20162015201420132012
4.962 5.3335.845
6.289
6.466
Figuur 1.1 Ontwikkeling van het areaal (ha) van Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland
De jaartallen in alle figuren geven de cijfers
weer aan het eind van het jaar. Dus 2016 staat
voor 31 december 2016.
Figuur 1.2 Ontwikkeling van het gemiddeld areaal (ha) per Demeter bedrijf inclusief omschakelaars
in Nederland
30,3%
Stijging van
2012-2016
4
FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen
Het aantal agrarische bedrijven dat bij Stichting
Demeter is aangesloten is in 2016 gestegen
van 132 naar 133 (zie figuur 1.3). Er waren
7 nieuwkomers en 6 opzeggers. Sinds 2012
is het aantal boerenbedrijven met 11,8%
gegroeid, terwijl het biodynamische areaal
in dezelfde periode met 30,3% toenam, zoals
figuur 1.1 laat zien. Dit hangt samen met het
feit dat de bedrijven gemiddeld steeds groter
worden (figuur 1.2).
In figuur 1.4 is duidelijk zichtbaar, dat het groot-
ste deel van de biodynamische landbouwgrond
te vinden is in Flevoland: hier ligt 27,7% van
het totale areaal. Daarna volgen Gelderland,
Zuid-Holland, Noord-Holland en Friesland.
In Flevoland zijn de bedrijven het grootst:
er zijn 21 bedrijven van gemiddeld 86 hectare.
In Drenthe zijn ze het kleinst, met 11 bedrijven
van gemiddeld 15 hectare. Kijken we naar de
gehele biologische landbouw (naast Demeter
bedrijven ook de andere biologische bedrijven)
dan is Flevoland de meest ‘biologische
provincie’. Op de jonge zeeklei wordt 10,9%
biologisch bewerkt, terwijl landelijk gezien
3,4% van het landbouwareaal biologisch is.
Van het totale biologische areaal in Nederland
werd in 2016 10,5% bewerkt door Demeter
bedrijven (zie figuur 1.5), een minimale daling
ten opzichte van de 10,6% van 2015. Dit aandeel
ligt iets lager als je naar het aantal bedrijven
kijkt: 7,3% van de biologische bedrijven heeft
een Demeter licentie. De reden van dit verschil
is dat Demeter bedrijven gemiddeld groter zijn
dan biologische, namelijk 49,4 tegenover
33,7 hectare. Opvallend is dat afgelopen jaar
dit gemiddelde areaal bij Demeter bedrijven is
toegenomen (van 48,0 naar 49,4 ha), terwijl
biologische bedrijven juist gemiddeld kleiner zijn
geworden (van 36,4 naar 33,7). Ter vergelijking:
volgens het CBS was in 2016 het gemiddeld
areaal van alle landbouwbedrijven in Nederland
32,3 hectare. Demeter veebedrijven zijn groter,
omdat hogere eisen worden gesteld wat betreft
grondgebondenheid (het percentage veevoer
dat op het eigen bedrijf moet zijn geteeld).
Het aantal biologische boerderijen steeg in 2016
van 1625 naar 1831, een forse stijging van 12,7%.
Bron biologische cijfers: Skal
1.2 Uitsplitsing naar sectoren
Het ideale biodynamische bedrijf is een
gemengde boerderij, waar de dierlijke en
plantaardige productie elkaar aanvullen
en een kringloop vormen. Bedrijfseigen voer
en bedrijfseigen mest dragen bij aan het
eigen karakter van de boerderij, Biologisch
Demeter
20162015 20162015 20162015
6.46610,5%
1337,3%
48,0 49,4
33,71.831
1328,1%
1.625
61.765
6.29010,6%
59.120
Totaal areaal (ha) Aantal land- en tuinbouwbedrijven Gemiddeld areaal (ha)
36,4
Figuur 1.5 Aandeel van Demeter binnen de totale biologische land- en tuinbouw in Nederland
Figuur 1.4 Areaal van Demeter bedrijven (ha) inclusief omschakelaars per provincie eind 2016
72
166
1.811
534
850
257
279
351
129
401
844
771
Areaal (ha)
Flevoland (1.811)27,7%
Gelderland (850) 13,0%
Zuid-Holland (844)12,9%
Noord-Holland (771)11,8%
Friesland (534)8,2%
Zeeland (401)6,1%
Overijssel (351)5,4%
Noord-Brabant (279)4,3%
Groningen (257)3,9%
Drenthe (166)2,5%
Utrecht (129)2,0%
Limburg (72)1,1%
20162015201420132012
133
119 122129 132
Aantal gecertificeerde Demeter bedrijvenAantal bedrijven in omschakeling naar Demeter
128
5
1127
1166
121
8
125
7
11,8%
Stijging van
het totale
aantal van
2012-2016
Figuur 1.3 Ontwikkeling van het aantal bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter in Nederland
FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen
5
de bedrijfsindividualiteit. Liefst zijn er meerdere
soorten dieren aanwezig en zijn de gewassen
divers. In de praktijk is een veelzijdig, gemengd
bedrijf niet altijd haalbaar en veel bio-
dynamische boeren en tuinders specialiseren
zich in een bepaalde bedrijfstak. Daarbij gaan
akker- en veebedrijven vaak een samen-
werkings verband aan om elkaar voer en mest
te leveren. Zo kan de kringloop toch rond
worden gemaakt, zij het op enige afstand.
DierenDe melkveehouderij komt als veetak het meest
voor: 42 van de 133 Demeter boerderijen
hebben melkvee (zie figuur 1.6), evenveel als
in 2015. Niet alleen voor de melk, maar ook
voor de mest zijn koeien waardevol. Vaste mest
met stro is van groot belang voor de
bodemvruchtbaarheid.
Dat Demeter bedrijven divers zijn, blijkt
bijvoorbeeld uit het overzicht van het aantal
dieren per bedrijf. Zo zijn er naast de 35 grotere
melkveehouderijen ook 7 bedrijven die minder
dan 35 koeien melken. En 4 van de 8 geiten-
houderijen hebben minder dan 100 melkgeiten.
Naast de 5 legkippen bedrijven met meer dan
4000 kippen, zijn er 17 bedrijven met kleinere
koppels, vaak bedoeld voor de verkoop van
eieren aan huis. Voor deze bedrijven vormen
melkkoeien, melkgeiten of legkippen niet de
hoofdtak, maar ze staan in dienst van de rest
van het bedrijf: voor de mestvoor ziening,
de zorg en/of de kaasmakerij.
De Demeter vleessector is klein met 654 vlees-
runderen, 65 vleesvarkens, 680 vleesschapen
en 210 stuks vleespluimvee. Er zijn nog weinig
afzetkanalen voor Demeter vlees. Dit wordt
voornamelijk verkocht via boerderijwinkels
en boerderij-bezorgdiensten. De dieren worden
dan onder verantwoordelijkheid van de boer bij
een lokale slachterij geslacht. Vanuit Demeter zijn
er geen specifieke extra regels voor de slacht.
GewassenVan het biodynamische areaal bestaat verreweg
het grootste deel uit weiland en voeder-
gewassen, namelijk 45,2% (zie figuur 1.7).
Rundveebedrijven moeten minimaal 80% van
hun voedergewassen zelf verbouwen. De vee-
houders gebruiken dus veel voer van eigen
bodem en er wordt weinig voer geïmporteerd
uit het buitenland. Bijna een kwart van het
Demeter areaal bestaat uit ‘land onder natuur-
beheer’. Dit zijn voornamelijk (graan)akkers of
weides die zijn gepacht van natuurorganisaties,
zoals Staatsbosbeheer of Natuur monumenten.
Natuurorganisaties die pachters zoeken, werken
graag samen met biodynamische boeren,
omdat hun werkwijze goed aansluit
bij natuurbeheer.
ZorgboerderijenDe zorglandbouw is ontwikkeld vanuit de
biodynamische landbouw en de heilpedagogie
(antroposofische gehandicaptenzorg).
Aantal dieren Aantal bedrijven Gemiddeld per bedrijf
Melkvee 2.507 42 60
Vleesrundvee 654 31 21
Vleesvarkens 65 11 6
Melkgeiten 1.737 8 217
Vleesschapen 680 20 34
Paarden 40 15 3
Leghennen 48.442 22 2.202
Vleespluimvee 210 2 105
a waarvan 35 bedrijven met meer dan 35 melkkoeienb waarvan 6 bedrijven met meer dan 35 vleesrunderenc waarvan 4 bedrijven met meer dan 100 melkgeitend waarvan 7 bedrijven met meer dan 35 vleesschapene waarvan 5 bedrijven met meer dan 4.000 leghennen
Figuur 1.6 Aantal landbouwdieren op Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland eind 2016
Overig (erf, water, bos)
Bedekte teelt (kas en platglas)
Fruitteelt (hard en zacht fruit)
Fijne groenteteelt
Overige grove groenteteelt
Industriegroenten
Akkerbouw (graan, aardappel, ui, biet)
Land onder natuurbeheer
Voedergewassen en weiland 2.924 45,2%
1.479 22,9%
980 15,2%
432 6,7%
264 4,1%
107 1,7%
111 1,7%
24 0,4%
144 2,2%
Figuur 1.7 Demeter areaal (ha) per gewasgroep inclusief omschakelaars in Nederland eind 2016
102 76,7%
31 23,3%
36Aantal bedrijven zonder zorg
Aantal bedrijven met zorg4
5
15
12
Psychiatrische zorg
Gehandicaptenzorg
Re-integratietraject
Jeugdzorg
Figuur 1.8 Het aandeel zorgboerderijen van alle biodynamische bedrijven en het soort zorg
in Nederland eind 2016
Het aantal zorgfuncties (36) is groter dan het aantal zorgboerderijen (31), omdat sommige boerderijen
meerdere soorten zorg aanbieden
6
FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen
5 4 43 4
20162015201420132012
Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter
31
72.58872.58872.588
Nog steeds houdt een hoog percentage (23,3%)
van de Demeter bedrijven zich bezig met één
of meerdere vormen van zorg, namelijk 31 van
de 133 boerderijen (zie figuur 1.8). Er worden
verschillende soorten zorg aangeboden:
gehandicaptenzorg (op 12 boerderijen),
re-integratie op de arbeidsmarkt (15 keer),
jeugdzorg (5 keer) en psychiatrische zorg
(4 keer). Opgeteld zijn dit 36 zorgfuncties op
31 zorgboerderijen. Sommige bedrijven bieden
dus meerdere soorten zorg aan.
De visie achter de heilpedagogie is dat zorg-
vragers écht werk doen en ervaren dat hun
werk deel is van een zinvol geheel. Het is voor
hen helend om het hele proces – van het
dekken van de koe tot de yoghurt in de
boerderij winkel – in zich op te nemen
en daar een bijdrage aan te leveren.
1.3 Demeter land- en tuinbouw in Vlaanderen
Het aantal Vlaamse bedrijven dat is aangesloten
bij Stichting Demeter (zie figuur 1.9) en hun
areaal zijn in 2016 gelijk gebleven. De vier
bedrijven bewerken samen een oppervlak van
70 hectare, waarvan 29 hectare in de categorie
‘land onder natuurbeheer’ valt. De Vlaamse
biodynamische sector heeft een ander karakter
dan de Nederlandse: er zijn geen grote
polder akkerbouwbedrijven en geen grote
melkveehouderijen. Gemiddeld zijn ze kleiner:
17,5 hectare in vergelijking met de 49 hectare
in Nederland.
Wie figuur 1.9 bekijkt zou vermoeden dat er
in Vlaanderen weinig verandert, maar er vinden
dynamische ontwikkelingen plaats. In 2005
ontdekte een student van Landwijzer,
de Vlaamse deeltijdopleiding voor biologische
en BD-landbouw, de Community Supported
Agriculture (CSA) beweging. Hij pikte het idee
op bij biodynamische boerderij Oosterwaarde
bij Deventer en startte een CSA bij Leuven.
De aanpak, waarbij klanten deelnemen in
de boerderij, sloeg aan en ieder jaar komen
er CSA’s bij. Het zijn er nu al meer dan 40.
Onderling is er veel uitwisseling en samen-
werking, want veel boeren en tuinders kennen
elkaar via Landwijzer, die in 2017 20 jaar bestaat.
De opleiding geeft de cursisten een bio-
dynamische visie mee en heeft werken aan
gemeenschapsvorming en samenwerking
expliciet in het leertraject opgenomen. Deze
aanpak werkt door in de Vlaamse biologische
gemeenschap.
Hoewel biodynamisch voor diverse
CSA-bedrijven een inspiratiebron is, hebben
zij geen Demeter licentie. Vanwege de directe
verbinding met hun klanten, zien ze het
keurmerk niet als een noodzakelijke aanvulling.
Wel bezoekt een deel van hen de winter-
conferenties van de BD-Vereniging en/of doet
mee aan BD-beroepsontwikkeling of Collegiale
Toetsing. Collegiale Toetsing (zie paragraaf 3.2)
is ontwikkeld als instrument voor Demeter
certificering, maar in Vlaanderen doen ook niet-
Demeter bedrijven eraan mee. Naar verwachting
zullen enkele bedrijven de komende jaren
wel de stap zetten om zich aan te sluiten bij
Stichting Demeter.
1.4 Demeter Internationaal
Wereldwijd waren er in bij de peiling van juni
2017 5280 biodynamische bedrijven in 54
landen. Het totale areaal was 180.706 hectare
(zie figuur 1.10), een groei van 10% in vergelij-
king met 2015. Verreweg het grootste deel
van het internationale Demeter areaal ligt in
Duitsland, namelijk 43%. Nederland staat
Figuur 1.9 Ontwikkeling van het aantal Demeter bedrijven in Vlaanderen
10 Zwitserland
9 India
8 Hongarije
7 Oosterijk
6 Nederland
5 Spanje
4 Verenigde Staten
3 Italië
2 Frankrijk
1 Duitsland77.663 43,0%
72.588 44,2%
12.190 6,7%
9. 873 6,0%
9.640 5,3%
11.524 7,0%
9.001 5,0%
4.195 2,6%
8.326 4,6%
4.465 2,7%
6.233 3,4%
6.059 3,7%
5.628 3,1%
5.657 3,4%
5.605 3,1%
5.723 3,5%
5.143 2,8%
4.958 3,0%
4.794 2,7%
4.196 2,6%
Figuur 1.10 De Top 10 van landen met Demeter landbouw (areaal in ha) in 2015 en 2017
In deze tabel zijn de bedrijven die in omschakeling zijn naar Demeter niet meegenomen. Daarom wijken
de Nederlandse cijfers af van eerder genoemde cijfers (Bron: Demeter Internationaal)
met 6233 hectare (3,4%) op de zesde plaats.
Dit areaal is lager dan elders in dit hoofdstuk,
omdat in deze gegevens van Demeter
Internationaal de bedrijven in omschakeling
niet zijn meegenomen. Opvallend is de
toename in de Verenigde Staten van 4195
hectare in 2015 naar 9001 in 2017. Demeter-
producten worden daar als geloofwaardiger
ervaren dan biologische. In veel landen is
de biodynamische sector nog relatief klein.
Er zijn 9 landen met minder dan 100 hectare.
Deze cijfers zijn afkomstig van Demeter
Internationaal, een vereniging van nationale
Demeter organisaties wereldwijd. Er zijn
18 landen aangesloten die volledig lid zijn – ze
hebben een eigen Demeter-organisatie – en
4 ‘gastlanden’ die door Demeter Internationaal
worden begeleid. Andere landen (zoals België)
worden door buurlanden gecertificeerd.
Totaal areaal
wereldwijd (ha)
164.323 180.706
2015
2017
7 7
Sociale verrijkingDe Stadsboerderij in Almere is 22 jaar geleden opgezet door Tineke van den Berg en haar man Tom Saat. Akkerbouw en vleesvee op 200 hectare is hun basis. Daarnaast heeft een biodynamisch bedrijf de opdracht om te integreren met de samenleving, aldus Tineke. Zij richten zich op sociale integratie met stadsbewoners, waaronder schoolkinderen en vluchtelingen.
“Ken je de film Antonia?”, vraagt Tineke. “Daar word ik
gelukkig van. Dat verhaal speelt zich af op een Limburgse
boerderij met een lange tafel op het erf waar het hele
dorp, van de dominee tot de fietsenmaker, aanschuift om
liefdes te verklaren en ruzies uit te vechten. Vroeger had
een boerderij die sociale functie. Door de specialisatie in
de landbouw, zorgsector en het onderwijs is de samen-
leving versnipperd en vereenzaamd. De sociale cohesie,
die in de loop der jaren is afgegooid, kan door bio-
dynamische bedrijven weer worden opgeraapt. Althans,
ik zie dat wij in onze omgeving een wezenlijke bijdrage
leveren aan het weer gezond maken en verrijken van
de menselijke verhoudingen.”
KinderkookcaféJaarlijks ontvangt Tineke circa honderdvijftig schoolklassen
die op de boerderij les krijgen over koeien en gewassen.
Gaandeweg ontdekte zij, dat mensen geen idee hebben
wat de oorsprong van hun voedsel is. ‘Appels in de boom
kun je niet eten’, hoorde zij moeders tegen hun kinderen
zeggen. Zo ontstond het idee voor een kinderkookcafé.
“We hebben een grote keuken gebouwd, waar een
schoolklas kan koken en eten. De kinderen verzamelen
zelf de ingrediënten op de boerderij. Ik laat ze ‘dankjewel’
zeggen tegen de hazelaar voor de hazelnoten en tegen
de kippen voor de eieren. In de keuken kraken ze de noten
en bakken ze koekjes die ze warm uit de oven opeten.
Wat ze die dag leren, beklijft veel beter omdat het door
hun hele lijf is gegaan.”
Samen eten en proevenOmdat alle akkers en weilanden in en rond de stad liggen,
onderhouden Tom en Tineke de groene ruimte van
Almere. “Dat is een dienst die wij aan de stad bewijzen,”
aldus Tineke. “Anderzijds wijst de stad ons ook de toekomst.
Recent zijn er tweeduizend Syrische vluchtelingen in
Almere neergestreken. Deze mensen mogen niet werken,
terwijl er bij ons zoveel wiedwerk en oogstwerk te doen is,
waarvoor wij arbeiders uit Polen inhuren. Ik moest een jaar
met de gemeente onderhandelen, maar nu hebben we
het voor elkaar dat vluchtelingen met een bonus op hun
uitkering bij ons seizoenswerk kunnen gaan doen.
Ook nodigen we vluchtelingen uit op onze oogstfeesten.
Iedereen kookt dan zijn eigen recepten. Het samen eten
en proeven werkt heel verbindend. Op zulke momenten
ben ik extra blij dat ik boerin ben. Het boerenbedrijf biedt
mij een platform om bij te dragen aan de ontwikkeling
van de samenleving.”
Tineke van den Berg: ‘Ik laat kinderen ‘dankjewel’ zeggen tegen de kippen voor de eieren’
Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie REPORTAGES
8
FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen
2.1 Aantal licentie houders
Stichting Demeter certificeert bedrijven
in Nederland en Vlaanderen die Demeter
producten verwerken of verhandelen. Ook
boerderijen met een verwerkingstak, zoals
een bakkerij, een kaasmakerij of jambereiding,
moeten naast hun landbouwlicentie een
bereidingslicentie aanvragen. Een bewerkt
Demeter product moet voornamelijk (90%)
Demeter ingrediënten bevatten. Normen zijn
erop gericht de producten zo puur mogelijk
te houden (zie kader). Zo heeft Demeter
melk een roomlaagje, omdat zij niet wordt
gehomogeniseerd. Demeter vruchtenyoghurt
bevat uitsluitend zuivere aroma-extracten,
dus een door een gist geproduceerde
bessensmaak is niet toegestaan.
In 2016 steeg het aantal handelaren en
verwerkers dat bij Stichting Demeter is
aangesloten van 64 naar 65 (zie figuur 2.1).
Daarvan zijn er 61 in Nederland en 4 in
Vlaanderen gevestigd. Er kwamen 7 bedrijven
bij en er vielen er 6 af. Het aantal boerderij-
verwerkers daalde van 31 naar 30, met
1 nieuw bedrijf en 2 afvallers. Van deze
boerderijen ligt er 1 in Vlaanderen. Het aantal
handelaren en verwerkers vertoont sinds
2012 een gestaag stijgende lijn (van 54 naar
65), terwijl het aantal boerderijverwerkers
min of meer gelijk blijft. Een overzicht van
alle licentiehouders staat op pag 11.
Internationaal neemt de belangstelling
voor Demeter vanuit supermarkten toe en
in Nederland zijn Spaanse Demeter wijnen
te vinden in supermarkten. Hiervoor is in
2015 een licentie verleend aan Superunie,
een inkooporganisatie die 13 winkelformules
belevert. Deze ontwikkelingen in de meer
anonieme handelsketen roepen de vraag op,
hoe de sociaaleconomische waarden die de
Demeter beweging nastreeft (zie de missie
op pag 12) geborgd kunnen worden. Bij een
workshop tijdens het Demeter herfstcongres
in 2016 bleek dat er interesse is om normen
op dit vlak te ontwikkelen, al lopen de
meningen nog sterk uiteen. Om het bewust-
zijn van het belang van eerlijke handel in
de handelsketen te vergroten en vernieuwing
op dit vlak te stimuleren, kan een structuur
ontstaan met gesprekken tussen handels-
en verwerkingsbedrijven, vergelijkbaar met
de Collegiale Toetsing bij boeren. Ook bij
de Members Assembly van Demeter
2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen
84 85 90 95
30
20162015201420132012
54
27
58
31
59
31
64
95
30
65
Aantal boerderijverwerkers Aantal handelaren en verwerkers
Figuur 2.1 Aantal licentiehouders in Nederland en Vlaanderen
13,1%
Stijging van
het totale
aantal van
2012-2016
Demeter-normen voor verwerking
Om het Demeter keurmerk te mogen voeren, moeten verwerkers voldoen aan eisen
die verder gaan dan de eisen van het biologische keurmerk. Een greep uit de normen
op diverse gebieden:
Ingrediënten
• 90% is van Demeter-kwaliteit
Verpakking
• Verpakkingsmateriaal van PVC is verboden en aluminium dient te worden vermeden
• Verpakkingen worden beoordeeld op milieu- en kwaliteitsaspecten
Geur- en Smaakstoffen
• Alleen kruiden, specerijen en pure extracten zijn toegestaan
Conservering
• Conservering op basis van nitriet, citroenzuur en ascorbinezuur (vitamine C)
is niet toegestaan
Bewerking
• Melk mag niet worden gehomogeniseerd
• Het gebruik van een magnetron is niet toegestaan
• Beperkingen in het gebruik van proceshulpstoffen, zoals antischuimmiddelen
• Beperkingen in toegestane zoetstoffen
Opslag
• Gebruik van ethyleengas in opslagruimten voor het rijpen van groenten is niet toegestaan
Een volledig overzicht staat in het Handboek Demeter Voorwaarden, zie stichtingdemeter.nl
Internationaal in juni 2017 was veel aandacht
voor het zoeken naar nieuwe vormen van
associatieve ketensamenwerking, gebaseerd
op gesprekken tussen ketenpartners die
elkaar ondersteunen. Er werd een motie
aangenomen, waarin is bepaald dat
de Demeter-organisaties in alle landen gaan
werken aan sociale criteria gekoppeld aan
een nieuwe marktstrategie. Duitsland en
Frankrijk willen met verschillende
bio dynamische keurmerken gaan werken:
voor supermarkten een basismerk dat de
garantie biedt dat producten biodynamisch
zijn geproduceerd, en een nieuw Demeter-
merk als ‘vlag’ van een beweging waar
sociaal economische waarden
vanzelfsprekend zijn.
FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen
9
van free publicity. Demeter werd mooi in het
zonnetje gezet als ‘topkeurmerk’ door Milieu
Centraal in haar onderzoek naar betrouwbare
keurmerken (zie pag 17). Ook bij de fipronil-
affaire kwam Demeter positief in het nieuws:
20162015201420132012
2,78
10,38
13,16
3,04
12,15
15,19
3,32
12,58
15,90
3,00
16,03
13,03
3,14
16,36
13,22
Figuur 2.3 Omzet van Demeter handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers in Nederland
en Vlaanderen (in miljoen euro)
24,3%Stijging van
totale omzet
2012-2016
Alle Demeter licentiehouders hebben
ook een licentie bij Skal voor het verwerken
of verhandelen van biologische producten.
In 2016 waren er bij Skal 2480 biologische
handelaren en verwerkers (inclusief
boerderij verwerkers) gecertificeerd
(zie figuur 2.2). Van deze bedrijven heeft
3,6% ook een Demeter licentie.
Bron biologische cijfers: Skal
2.2 Demeter omzet van de licentiehouders
De omzet van biologische producten in
Nederland in de supermarkt, de speciaalzaak
en de horeca zal binnenkort de grens van
1,5 miljard euro passeren. Van het biologische
areaal wordt 10% op biodynamische wijze
bewerkt, dus volgens een ruwe schatting
liggen de consumentenbestedingen aan
Demeterproducten rond de 150 miljoen euro.
Deze raming kan echter niet worden gestaafd
met harde cijfers, omdat in de statistieken van
biologische omzetcijfers geen onderscheid
wordt gemaakt tussen biologische en Demeter
producten. Ook komen veel biodynamische
producten zonder Demeter keurmerk in winkels
terecht (zie kader ‘Uitleg bij de cijfers’).
Wel heeft Stichting Demeter betrouwbare cijfers
die een indicatie geven van de ontwikkeling
van de Demeter omzet van de licentiehouders
door de jaren heen. De aangesloten bedrijven
geven namelijk jaarlijks aan Stichting Demeter
door welke omzet zij realiseren uit de verkoop
van Demeter producten die ze verwerken
of (opnieuw) verpakken.
Uit deze gegevens blijkt dat de totale omzet
van handelaren, verwerkers en boerderij-
verwerkers in 2016 2,1% is gestegen,
van 16,03 naar 16,36 miljoen euro (zie figuur
2.3, grijze lijn). Sinds 2012 is de omzetgroei
24,3%. De omzet van boerderijverwerkers
steeg 4,7%, van 3,0 naar 3,14 miljoen
(zie groene lijn), en van handelaren
en verwerkers 1,7%, van 13,03 naar
13,22 miljoen euro (zie oranje lijn).
Demeter producten zijn in Nederland voor
het overgrote deel te koop via de ruim 300
biologische speciaalzaken (natuurvoedings-
winkels). Daarnaast zijn veel Demeter
boerderijen gericht op rechtstreeks contact
met de consument via boerderijwinkels,
groenteabonnementen, boerenmarkten,
webwinkels en bezorgdiensten.
Om de bekendheid van het Demeter keurmerk
te vergroten richt Stichting Demeter zich dus
vooral op deze kanalen, maar omdat het
budget daarvoor minimaal is, moeten bio-
dynamische producten het vooral hebben
Uitleg bij de cijfers
Waarom is er zo’n groot verschil tussen de grove schatting aan consumentenbestedingen
aan biodynamische producten (10% van biologisch is ca. 150 miljoen euro) en de omzet-
cijfers in deze grafieken (ruim 16 miljoen euro)? Het antwoord is: die cijfers zijn om vijf
redenen onvergelijkbaar:
1. De marge van de winkelier is wel meegeteld bij de biologische consumenten-
bestedingen en niet bij de omzetcijfers van de Demeterlicentiehouders.
2. Handelaren en verwerkers geven alleen de omzet door van producten die zij met het
Demeter keurmerk op de markt brengen. Omdat er nog onvoldoende vraag naar is,
komen niet alle producten van Demeter landbouwbedrijven met dit keurmerk op de
markt. Een deel gaat mee in de stroom van ‘gewoon biologisch’. Een voorbeeld: als
Demeter aardappels worden verpakt in een zak zonder Demeter keurmerk – maar
alleen met het Europees biologisch keurmerk – dan worden ze niet in deze omzet-
cijfers meegenomen.
3. Alle onverpakte aardappelen, groente en fruit komen niet voor in deze omzetcijfers.
4. Geïmporteerde producten worden in het land van herkomst gecertificeerd. Het deel
van de import dat niet in Nederland wordt verwerkt of herverpakt, verschijnt dus niet
in deze omzetcijfers.
5. Export van Demeter producten gerealiseerd door de licentiehouders zit wel in deze
omzetcijfers, maar de export van onbewerkte versproducten niet.
De omzetcijfers in deze grafiek laten wel zien hoe de Demeter omzet zich bij de licentie-
houders ontwikkelt door de jaren heen. Een gestaag stijgende trend is zichtbaar. Dit geeft
een indicatie, maar dus geen compleet beeld.
903,6%
2.480
903,8%
2.352 Biologisch
Demeter
20162015
Figuur 2.2 Het aandeel Demeter van het totale aantal biologische handelaren en verwerkers
(inclusief boerderijverwerkers) in Nederland
alle Demeter-eieren waren vrij van dit
luizenbestrijdingsmiddel. Demeter was het
enige keurmerk dat al haar eieren schoon
kon verklaren.
Totaal van handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers
Handelaren en verwerkers
Boerderijverwerkers
10
FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen
Begin dit jaar is Merle Koomans van den Dries toegetreden tot het directieteam van bio-logische groothandel Odin. Als commercieel directeur is ze verantwoordelijk voor de 20 winkels, die recent van ‘Estafette’ zijn omgedoopt in ‘Odin Coöperatieve Super-markt’. Deze nieuwe naam staat voor de nieuwe economische koers: klanten zijn mede-eigenaar van Odin.
10
REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie
Merle Koomans van den Dries: ‘Wij vinden het belangrijk dat er over 30 jaar nog steeds
vrije zaden zijn’
De nieuwe koers is vier jaar geleden ingezet. “Toen hebben
we in kaart gebracht hoe wij de toekomst zien”, vertelt Merle.
“Odin heeft duidelijke idealen en een stellige mening over
handel. Met de oprichting van een coöperatie wilden we
dat gedachtegoed krachtiger positioneren. Klanten kunnen
lid worden van Odin. Daarmee zijn ze mede-eigenaar en
hebben inspraak via een ledenraad. Maar het allerbelang-
rijkste vind ik de interactie met de leden via onder meer
enquêtes, lokale ledenactiviteiten en gesprekken op de
winkelvloer. Met deze community building staan we echter
nog aan het begin. Het gemeenschappelijke verantwoor-
delijkheidsgevoel moet nog groeien, zich ontwikkelen.”
Koopgeld, schenkgeld en leengeldDe geldstromen binnen de coöperatie zijn ingericht volgens
de antroposofische visie op een sociale en duurzame
economie. “Wij onderscheiden drie soorten geld”, aldus
Merle. “Met koopgeld ruilen we waarden uit: een boer teelt
gewassen, verkoopt die via de groothandel aan de winkel
waar klanten het kopen om op te eten. Als er in alle schakels
van de keten eerlijke prijzen worden betaald, kan deze
cirkel zich telkens herhalen met welbevinden van bodem,
planten, dieren en mensen. Daarnaast kunnen leden hun
boodschappen vooruit betalen in een maandelijkse bijdrage.
Hiermee betalen wij de vaste lasten van de winkel en de
klant krijgt 20% ledenkorting. De winst die wij maken, blijft
in de keten. Zo heeft de coöperatie sinds kort een nieuw
bedrijf erbij: een biodynamisch zaad- en groenteteeltbedrijf.
We vinden het namelijk belangrijk dat er over dertig jaar
nog steeds vrije zaden zijn. Voor dit project houden we
acties in de winkels. Dat is schenkgeld waar klanten niet
direct iets voor terugkrijgen, behalve de wetenschap dat er
divers, vitaal en gentechvrij zaadgoed mee ontwikkeld wordt.”
Het grote geheelLeengeld is de geldsoort voor investeringen in de onder-
neming. Merle: “Leden van de coöperatie kunnen geld aan
ons uitlenen. Via dit leensysteem hebben circa 140 klanten
gezamenlijk zeven ton ingelegd. Hoewel wij meer rente
betalen dan de bank, vind ik het toch bijzonder dat onze
klanten hun spaargeld aan ons toevertrouwen. Op dit
moment hebben we ook nog leningen bij de bank lopen
maar ons doel is dat we al het investeringsgeld via de
coöperatie ophalen.” Het feit dat Odin niet het eigendom
is van aandeelhouders of privépersonen vindt Merle inno-
vatief. Het maakt van haar een dienstbare ondernemer die
zich inzet voor het grote geheel: “Het is niet altijd makkelijk
dat er vijfduizend leden meekijken, maar het is wel super
stoer dat we dit gewoon doen.”
De winkel voor en door klanten
FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen
11
Bedrijf Plaats
Aaldering Bio ui Biddinghuizen
Aeres Biologisch Bedrijf BV* Nagele
Agrico (afd Bioselect) Emmeloord
Agrifirm Plant BV (biologische afdeling) Apeldoorn
AgroFair Barendrecht
B.V. Handelsonderneming E. Zann Bergschenhoek
Bakkerij Verbeek Brummen
BD Graan BV Middenmeer
BD-Totaal Houten
Bio Kaas BV Molenschot
BioRey BV Lelystad
BioRomeo BV Ens
BioWorld BV* Poeldijk
Carel Bouma Biddinghuizen
CIV Superunie Beesd
Coenecoop Wine Traders BV Waddinxveen
CZ. Rouveen u.a. Rouveen
De Grote Kamp BV Uden
De Halm BV Heeswijk-Dinther
De Nieuwe Band Marum
De Traay BV Lelystad
De Zaai-ster VOF* Leek
Deli Harmony BV Hedel
Deli XL Ede
Do-it BV Barneveld
El Sauco Wageningen
Eleonas Sprl Brussels
Eosta BV Waddinxveen
Estafette Odin BV Geldermalsen
Ets. Mandy-Mapol Brussel
Flevolof BV Nieuwe Niedorp
Frenchtop Natural Care Products BV* Hoogwoud
Fritz Vanlerberghe Passendale
Fruitraco BV Venlo
Gebr. Rademaker BV* De Hoef
Green Organics BV Dronten
Hermus Made BV Made
Het Blauwe Huis Ruinerwold
Het Zonnelied BV Zeewolde
Hortica B.V. Andijk
J.M. Levarht & Zonen BV* De Kwakel
Joannusmolen BV Cuijk
Kaasmakerij Henri Willig BV Heerenveen
Kroon Biologisch BV Amsterdam
Laarakker Bio BV Well
Maasoever Cold Store BV Waspik
Machandel BV Organic Foods Haulerwijk
Marc't Marknesse
Natudis Nederland BV Harderwijk
Nautilus Organic Emmeloord
ODI De Dageraad BV (Aurora) Ven-Zelderheide
Oerlemans Foods Nederland BV Venlo
Licentiehouders in handel en verwerking, aangesloten bij Stichting Demeter in 2016
Bedrijf Plaats
Boomgaard Ter Linde Oostkapelle
Buitenplaats Eenigenburg
De Bolster biologische zaden Epe
De Dennenkamp Rekken
De Hondspol VOF Driebergen
De Kompenije Drachtstercompagnie
De Muyehof Nieuwerkerk
De Noorderhoeve Schoorl
De Verte VOF Sexbierum
De Vijfsprong Vorden
Ekoboerderij Arink Lievelde
Fruitbedrijf Ruissen* Varik
Fruitteeltbedrijf De Ring VOF Oud Sabbinge
Hansketien Mantinge
Het Willink Ane
Kaasboerderij Noorderlicht Noordeloos
Maatschap Vos Kraggenburg
Maatschap Twisk Dronten
Maatschap Nieuw Bonaventura 's Gravendeel
Naoberhoeve Echten
Nieuw Bromo Hornhuizen
Novalishoeve Den Hoorn
Raphaelstichting, Dijkgatshoeve Wieringerwerf
Ridammerhoeve VOF Amstelveen
Saanenhof VOF Heeze
Seaking Rotterdam BV (Deeli Fruits and Honey) Ophemert
Ter Linde CV Oostkapelle
Widar Fonds VZW Merksplas
Wkg. De Klompenhoeve Egmond a/d Hoef
Zorgboerderij de Lindelaar, De Seizoenen Bronlaak Oploo
Boerderijverwerkers
Bedrijf Plaats
Organic Flavour Company BV Veenendaal
Organic Trade Company Holland BV Amsterdam
Respect4food BV* Made
Reudink BV Lochem
Sligro Food Group Nederland BV Veghel
Solid Organic Link B.V. Cothen
Stoker Holland Biddinghuizen
Thylbert BVBA Oedelem
Tradin Organic Agriculture BV Amsterdam
Twisk Organic Trade BV Dronten
Udea Veghel
Weerribben Zuivel BV Nederland
Zonnemaire Biologische bakkerij Ad van der Westen BV Waspik
* betekent: nieuw in 2016
Handelaren en verwerkers
12
3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN
3.1 Nieuwe missie Stichting Demeter
Dit is de nieuwe missie van Stichting Demeter. Het werken aan een
levende landbouwcultuur die continu in ontwikkeling is, staat hierin
voorop. Nederland sluit hiermee aan bij de missie van Demeter
Internationaal die in juni 2016 haar visie, missie, principes en waarden
heeft geactualiseerd, met als motto: Agri-Culture for the Future.
Dit hele document Vision, Mission, Principles and Values is te lezen
via demeter.net.
De vraag hoe de missie in de praktijk verder vorm kan krijgen, stond
eind 2016 centraal bij een bijeenkomst op biodynamische boerderij
Veld en Beek met bestuurders, commissieleden en bureaumedewerkers
van Stichting Demeter. Voedingskundige Petra Essink, auteur van het
boek Barstensvol Leven, was hierbij aanwezig om meer invulling
te geven aan het begrip ‘vitale producten’. Een krachtig beeld geeft
‘de komkommerproef’: een gangbare en biodynamische komkommer
zijn in plakken gesneden en met folie in hun oorspronkelijke vorm
bewaard. Na 16 dagen bleek dat de biodynamische komkommer
weer aan elkaar was gegroeid, terwijl de gangbare rot was (zie foto’s).
De proef levert geen wetenschappelijk bewijs, maar illustreert goed
hoe je op een meer procesmatige manier naar voeding kunt kijken.
Petra Essink pleit ervoor om het ‘stofjesdenken’ niet langer centraal
te zetten, en ons in plaats daarvan te bekwamen in het procesdenken.
Levensprocessen in voeding houden direct verband met levensprocessen
in de bodem. Om deze aspecten van kwaliteit en smaak voor
consumenten beleefbaar te maken, vormen korte ketens en directe
verbinding de sleutel. Als ketenpartners uit handel, verwerking en winkels
ook gaan deelnemen aan Collegiale Toetsing (zie 3.2), ontstaat een
nieuwe bron om op dit vlak creatieve ideeën in de praktijk te realiseren.
Het verzorgen van levensprocessen in hun samenhang staat centraal
in het werk van biodynamische boeren en verwerkers. Stichting
Demeter kiest er daarom voor om ‘Barstensvol leven’ als slogan
voor Demeter producten te gaan gebruiken.
Een in plakken gesneden biodynamische komkommer was na 16 dagen weer aan
elkaar gegroeid; de gangbare komkommer was rot
Landbouwcultuur van de toekomst
Stichting Demeter ziet het bouwen aan een ‘levende landbouw
cultuur’ als een essentiële basis voor zowel persoonlijke als maat
schappelijke ontwikkeling.
Dit zal aan belang toenemen, omdat het oplossingen biedt voor de
brandende kwesties van deze tijd, wat betreft sociaaleconomische
gelijkwaardigheid en ontwikkeling, culturele vrijheid en de ecologische
houdbaarheid van onze voedselvoorziening
We treden aarde, plant en dier tegemoet vol respect en met open
bewustzijn. We werken aan een biodynamische landbouwcultuur die
zorg draagt voor een toekomstzekere wereld en een levende aarde.
Vitale producten voortbrengend, die lichaam en geest voeden van
ons en toekomstige generaties.
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst
13
3.2 Demeter kernwaarden
Normen en richtlijnenVanuit de visie én vanuit ervaring in de praktijk zijn normen en richtlijnen
ontwikkeld. Bedrijven die het Demeter keurmerk willen voeren, moeten
daaraan voldoen. De belangrijkste criteria voor de landbouw staan
op een rij in het kader ‘Demeter kernwaarden’. Criteria voor handel
en verwerking staan in paragraaf 2.1. Deze voorwaarden zijn gericht op
optimale verzorging en ontwikkeling van de levenskracht van bodem,
plant en dier. Ook bij de verwerking staat een optimaal behoud van
de vitaliteit van de grondstoffen centraal.
Het continu werken aan ontwikkeling, dat aan de basis staat van de
biodynamische beweging, is niet geheel in te passen in vastliggende
normen. Daarom zijn er ook richtlijnen opgesteld, waar boeren voort-
durend aan werken. Voorbeelden zijn: het ontwikkelen van een gemengd
en divers bedrijf, het verzorgen van natuur en landschap, het realiseren
van bedrijfseigen zaadteelt of fokkerij en het werken aan sociale
en economische vernieuwing.
Collegiale ToetsingOm vanuit deze richtlijnen aan de ontwikkeling van het bedrijf
te werken, doen in Nederland alle Demeter boerderijen mee aan
Collegiale Toetsing. Onder begeleiding van een coach van de
BD-Vereniging brengen groepen van 4 à 5 boeren van verschillende
sectoren een bezoek aan elkaar. Alle biodynamische aspecten worden
bekeken en besproken met daarvoor ontwikkelde hulpmiddelen, zoals
zelf-evaluatie, gespreks- en intervisietechnieken. Daarna formuleert
de ontvangende boer welke aspecten hij verder wil ontwikkelen. In de
nieuwe ronde, twee jaar later, kijkt de boer met de groep terug op hoe
het sindsdien gegaan is. Op deze manier draagt Collegiale Toetsing
bij aan de ontwikkeling van Demeter kwaliteit en is het een volwaardig
instrument naast inspectie en certificering. Naast Nederland werkt ook
Duitsland met een vorm van Collegiale Toetsing, elke deelstaat op zijn
eigen manier. Internationaal is er veel belangstelling en in meerdere
landen worden pilots opgestart met Farm Talks.
De Collegiale Toetsing van Stichting Demeter werkt nauw samen met
de BD-beroepsontwikkeling van de BD-Vereniging. Dit coachings-
en intervisieprogramma is in 1996 opgezet om boeren en tuinders
te begeleiden in hun persoonlijke ontwikkeling bij de opbouw van
hun biodynamische bedrijf (zie ook 4.2).
3.3 Normen in ontwikkeling
Kalveren bij de koeIn 2016 heeft Margret Wenker als onderzoeksopdracht vanuit haar
studie dierkunde aan de Wageningen Universiteit onderzocht hoe de
Demeter melkveehouders omgaan met het scheiden van koe en kalf.
Bij de presentatie van de resultaten op Zonnehoeve juni 2016, gaven
de boeren aan dat ze wilden kijken bij bedrijven die kalveren langer bij
de koe houden. Stichting Demeter en de BD-Vereniging hebben in het
winterseizoen drie excursies georganiseerd: naar de melkveebedrijven
van Durk Oosterhof, Armando Kok en Gerjo Koskamp. Op de Biobeurs
(januari 2017) heeft Margret Wenker haar onderzoek nogmaals voor
een uitpuilende zaal gepresenteerd en heeft Durk Oosterhof over de
praktijk verteld. Op basis van deze uitgebreide uitwisseling onder
melkveehouders onderzoekt de Demeter Voorwaarden Commissie
(DVC, zie 4.1) of een nieuwe norm ontwikkeld kan worden.
BijenhoudenIn 2015 zijn normen voor biologische honing vastgesteld (die waren
er nog niet in Nederland) en dus is het nu mogelijk om voorwaarden
te ontwikkelen voor Demeter honing. Op 6 oktober 2016 vond een
bijeenkomst plaats met betrokkenen, onder andere afgevaardigden van
Demeter kernwaarden
De kernwaarden van Demeter komen tot uiting in onder andere
de volgende normen:
Levende bodem
• Bemesting gericht op evenwicht (max. 112 kg N/ha)
• Verbod op stomen van de grond
• Geen gangbare drijfmest
• Ruime vruchtwisseling en toepassing van groenbemesting
Integriteit van dieren
• Verbod op onthoornen en knippen van snavels en staarten
• 2 hanen per 100 hennen
• Verbod op extreme vleesrassen
• Verbod op reproductie via embryotransplantatie
Dierenwelzijn
• Verplichte weidegang
• Max. 5 leghennen per m2 leefoppervlakte
• Strooien van hele granen voor kippen
Levenskracht
• Toepassing van preparaten
• Minimaal 10% biodiversiteit
• 100% biologisch voer en gebruik van biologisch stro
• Bedrijfseigen voer en melk
• Bedrijfseigen mest of door samenwerking met partnerbedrijf
• GGO-vrij (ook vrij van protoplastfusie, een GGO-verwante
veredelingstechniek die binnen de biologische normen wel
is toegestaan)
Een volledig overzicht van normen en richtlijnen staat in het Handboek
Demeter Voorwaarden, dat te downloaden is van de website van
Stichting Demeter.
Bij Collegiale Toetsing denken collega’s met elkaar mee
14
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst
de BD-imker-werkgroep die al 40 jaar actief is. Hier is besproken of een
vertaling van de Demeter International Bee-keeping standard passend
was voor Nederland of dat er eigen normen geformuleerd moesten
worden. De aanwezigen waren het erover eens, dat het winnen van
honing niet primair het doel moet zijn van de bijenhouderij-normen.
De certificering zou meer gericht moeten zijn op stimuleren van
biodynamisch imkeren op elk landbouwbedrijf. Bijen dragen bij aan
de vitaliteit en samenhang van een boerderij.
BemestingOmdat er binnen de biologische veehouderij minder mest wordt
geproduceerd dan er in de biologische akker- en tuinbouw nodig is,
is een beperkt gebruik van gangbare mest onder voorwaarden
toegestaan op biologische bedrijven. Voor biodynamische bedrijven
geldt dat gangbare mest alleen is toegestaan in de vorm van vaste
mest. Maar het aantal biologische bedrijven groeit en dus komt er meer
biologische mest beschikbaar. Vanaf 1 januari 2018 is het gebruik van
gangbare vaste mest op Demeter bedrijven verboden.
KopergebruikIn augustus 2016 kwam landelijk in het nieuws, dat een aantal biologische
akkerbouwers koper had gespoten om phytophthora in de aardappels te
bestrijden. De ziektedruk was vanwege het vochtige weer hoog. Gebruik
van koperoxichloride als bestrijdingsmiddel is verboden in Nederland,
maar is wel als bladbemester toegestaan in biologische teelt.
Voor Demeter boeren was koper als bladbemester al verboden,
behalve bij veevoedergewassen en in de fruitteelt. In maart 2017 heeft
de DVC besloten om voortaan ook koper op voedergewassen geheel
te verbieden. Dit was bedoeld om eventuele kopertekorten bij het vee
aan te vullen, maar in de praktijk worden indien nodig mineralen door
het voer gemengd.
Alleen in de teelt van appels en peren is beperkt gebruik van koper nog
toegestaan, omdat dit nodig is om aantasting door schurft te beperken.
In januari 2017 is een bijeenkomst geweest met alle Demeter hardfruit-
telers om samen te kijken wat mogelijk is. Op fruitteeltbedrijven
De Muyenhof en Ter Linde in de provincie Zeeland wordt volop onder-
zoek gedaan met onder andere bladvertering om de schurftdruk te
verlagen. De fruittelers willen zich maximaal inzetten om in de toekomst
geen koper meer te gebruiken, maar vinden beperkte toepassing nu
nog noodzakelijk. Wel willen ze residu op fruit voorkomen door de
uiterste spuitdatum vast te leggen; voor appels uiterlijk 15 juni en voor
peren uiterlijk 15 juli. De DVC heeft de voorstellen van de fruittelers
overgenomen. De uitdaging die de fruittelers zichzelf stellen door deze
beperking is groot en hiermee onderscheiden de Nederlandse Demeter
fruittelers zich ten opzichte van Demeter collega’s in het buitenland.
VerwerkingIn januari 2017 heeft de DVC besloten om gebruik van gangbare gist
in brood- en bakproducten niet meer toe te staan. Er is biologisch gist
beschikbaar en vanaf 1 januari 2018 moet dat in alle producten worden
gebruikt.
Tijdens de internationale jaarvergadering van alle Demeter-organisaties
in juni 2016 in Finland is besloten de regels voor verwerking van
Demeter producten op enkele punten te wijzigen. Zo is voortaan
wijnsteenzuur als bakpoeder toegestaan en mag magnesiumcarbonaat
worden gebruikt als antiklontermiddel. Ook zijn er nieuwe voorwaarden
voor het maken van tofu en zijn hamermolens nu toegestaan bij het
malen van meel.
Coöperatie Odin heeft een imker in dienst, Jos Willemse, die bijen plaatst
en verzorgt op biodynamische boerderijen
Kippen houden van beschutting. Als er onvoldoende beplanting is, durven ze niet
de hele uitloop te gebruiken.
Beplanting kippenuitloopDe Demeter pluimveehouders hebben een normvoorstel gedaan voor
verbetering van de kwaliteit van de uitloop. Als er niet genoeg beplanting
is, durven de kippen niet de hele uitloop te gebruiken. Besloten is om
de huidige norm – waarin staat dat de uitloop ‘passend’ moet zijn –
uit te breiden tot: minimaal 40% van de uitloop moet evenredig
verdeeld beplant zijn met permanente beplanting. Omdat het even
duurt voordat boomkronen volgroeid zijn, moeten tot die tijd tijdelijke
gewassen die minimaal 1 meter hoog worden (zoals mais) de permanente
beplanting aanvullen.
15
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst
Ontwikkelen aan collega’sBiodynamische boeren en tuinders moeten zich houden aan strenge regels. Hoewel dit praktische handvatten zijn, vertegen-woordigt het Demeter-keurmerk bovenal een ideaal: de samenhang tussen plant, dier, mens en aarde versterken. Maar hoe toets je een gedachtegoed waar ieder zijn persoonlijke invulling aan geeft? Niet door een inspecteur maar met collega’s onder elkaar. Namens Stichting Demeter coördi-neert Petra Derkzen deze ‘Collegiale Toetsing’.
Gedreven door haar eigen missie – bijdragen en zorgdragen
voor de aarde – kwam Petra Derkzen vier jaar geleden
bij Stichting Demeter terecht als coördinator certificering.
Vanuit die functie organiseerde ze de Collegiale Toetsing
op alle biodynamische bedrijven in Nederland en
Vlaanderen. Deze taak doet ze nog steeds, inmiddels als
zzp’er vanuit haar eigen onderneming. Petra: “Ik stel de
groepjes samen, plan de bijeenkomsten en zorg dat er
begeleiders bij zijn.” Petra is zelf een van de begeleiders.
Een dankbare taak, want boeren en tuinders waarderen
de Collegiale Toetsing enorm. Hoe gaat het in zijn werk?
Petra: “De boer om wie het gaat, geeft eerst een rondleiding
over zijn bedrijf. De bezoekende collega’s laten de indrukken
op zich inwerken en stellen vragen. Vervolgens geeft
iedereen daar een beeld bij. Ik was een keer op een zorg-
boerderij waar de boer graag inspeelde op ad hoc vragen
van de groothandel, maar tegelijkertijd zijn cliënten niet
onder druk wilde zetten. Het beeld dat deze boer van
zijn collega’s terugkreeg, was een octopus die met al zijn
armen verschillende dingen tegelijkertijd regelt. In de
essentie van dit beeld herkende de boer zich. Het raakte
hem dat hij gezien werd.”
BedrijfsidentiteitDe boer in het voorbeeld heeft zich toegelegd op zorg.
Andere biodynamische bedrijven onderscheiden zich weer
in natuurontwikkeling, dierenwelzijn of preparaten. “In het
waarnemen en waarderen van elkaars kwaliteiten vindt
de toetsing plaats”, aldus Petra. “Het doel daarvan is: kijken
waar de bedrijfsontwikkeling ligt. In de biodynamische
landbouw zien we het bedrijf als een levend wezen, en de
bedrijfsidentiteit is de spiegel van de boer. Dus als de boer
zich als mens ontwikkelt, groeit het bedrijfswezen daarin
mee. Hoe bewuster de boer zich is van zijn eigen potentieel,
hoe beter hij de verantwoordelijkheid kan dragen voor
het grote geheel. Of in andere woorden: hoe verder hij bij
zichzelf naar binnen kan kijken, hoe verder hij naar buiten
kan reiken en van betekenis kan zijn voor de ontwikkeling
van de aarde.” De Collegiale Toetsing biedt ook steun
in slechte tijden, voegt Petra toe: “Een fruitteler, die al zijn
kersen verliest aan de Suzuki-vlieg, kan door zijn collega’s
gemotiveerd worden om rechtop te blijven staan.
Het waarnemen van collega’s en het delen van knelpunten
blijkt een effectieve manier om het gezamenlijke ideaal
steeds beter in praktijk te brengen.”
Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie REPORTAGES
15
Petra Derkzen: ‘Als de boer zich als mens ontwikkelt, groeit het bedrijfswezen daarin mee’
16
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst
3.4 Inspiratiebron voor innovatie
De kracht van ontwikkelingDemeter bedrijven staan vaak in de spotlights vanwege hun innovatieve
aanpak. Daarmee vormen ze een inspiratiebron voor anderen (zie ook
de interviews in deze monitor). Zo oogstte de Wilde Weidekaas van
Boerderij Noorderlicht uit Noordeloos in maart 2017 het predicaat
beste belegen kaas in Nederland (zie pag 18). Op 22 maart stonden
twee Demeter boeren op het podium van een bomvolle Rode Hoed
bij een avond ‘leren van de natuur’ in de serie ‘It’s the food my friend’;
Louis Dolmans van Doornik Natuurakkers en melkveehouder Welmoed
Deinum uit het Friese Sondel. Ze reageerden op de Amerikaanse boer
Mark Shepard die een veel grotere rol van meerjarige gewassen bepleit
en het boek Herstellende landbouw heeft geschreven.
Melkveehouder Welmoed Deinum staat in de spotlights in De Rode Hoed,
waar ze vertelt over de diversiteit aan grassen en kruiden in hun weilanden
Ondernemers die zichzelf en hun bedrijf verder willen ontwikkelen,
voelen zich aangetrokken door dit vernieuwende karakter van bio-
dynamische landbouw. Fruitteler Rein Mantel uit Biddinghuizen stond
in de Top 10 van de verkiezing voor Agrarisch Ondernemer 2017 en
heeft ditzelfde jaar een aspirant-licentie bij Stichting Demeter gekregen.
Voor hem is het doorschakelen naar dynamisch een nieuwe uitdaging,
vertelt hij in een interview op agrarischondernemer.nl: “Het is voor mij
weer een nieuwe zoektocht, leuk om mee bezig te zijn.” In Biojournaal
(23 mei 2017) vertelt akkerbouwer Sijbrand Westra uit Dronten waarom
hij biodynamisch gaat telen: “We waren toe aan vernieuwing. De tijd
was rijp voor een volgende stap. ”Sijbrand vond al enkele jaren inspiratie
op het Demeterplein op de BioBeurs (zie pag 19), volgde een workshop
‘Doorschakelen’ en vervolgens een verdiepingscursus die hem echt
enthousiast maakte: “Wat me echt aanspreekt in Demeter is dat er naar
het geheel gekeken wordt. Het gaat niet alleen om het eindproduct,
maar om het proces. Het gaat ook over personeel, rooi- en maai-
gewassen, de relatie met de bodem. Ook mooi is dat we in contact
komen met veel nieuwe mensen. Bij de cursus natuurlijk, maar ook
door de uitwisseling met collega-Demetertelers. Je wordt, nog meer
dan bij bio, uitgedaagd om goed te kijken naar wat je doet en waarom.
Er wordt echt een diepere laag aangeboord.” De afzetverwachting is
ook goed. Sijbrand: “We bieden toch een plusje met onze Demeter-
certificering. Mooi, want het is ook belangrijk dat het commercieel
interessant is, maar voor ons is toch vooral de nieuwe uitdaging en
de vernieuwende manier van werken van belang.”
Bodemvruchtbaarheid als sociale uitdagingRuim 750 mensen uit ca 30 landen kwamen februari 2017 af op
het thema Bodemvruchtbaarheid bij de internationale biodynamische
landbouwconferentie in het Goetheanum in Dornach (Zwitserland).
Dit is het ontmoetingscentrum voor antroposofie dat op initiatief van
Rudolf Steiner is gebouwd. De Landbouwsectie van de internationale
antroposofische vereniging organiseert ieder jaar – en dat gebeurt
al sinds 1925 – een meerdaagse studiebijeenkomst om ideeën en
ervaringen uit te wisselen. Het thema Bodemvruchtbaarheid trok
opvallend veel jongeren. Natuurlijk was er aandacht voor de kunst van
het creëren van een goede balans van alles wat in de bodem leeft, maar
zeer nadrukkelijk kwam ook een andere dimensie in beeld: bodem-
vruchtbaarheid creëren is een sociale uitdaging. Luc Ambagts zegt
hierover in Dynamisch Perspectief 2017-2: “Wie de sfeer heeft geproefd
tijdens deze conferentie, weet dat de mensen die er waren alles zullen
doen om deze uitdagingen aan te gaan. Als het bodemleven van
de biodynamische beweging zelf.”
Tuinder Teun Luijten (27) getuigt daarvan in Dynamisch Perspectief
2017-3: “De energie en warmte die ik tijdens die week in Dornach heb
mogen ervaren, betekende voor mij een enorme stimulans om door
te gaan met datgene waar ik mee bezig was om zo mijn uiteindelijke
droom te kunnen realiseren: ‘een stukje bijdragen aan een betere en
gezondere aarde voor ons allemaal.’ (…) We hebben tot nu toe erg veel
gevraagd van onze bodem en hebben er zoveel uitgehaald, maar zo
weinig teruggegeven. (…) De aarde voedt ons, maar wij moeten haar
ook voeden. Daarom denk ik dat we meer in harmonie met elkaar
zouden moeten leven, en meer vanuit onze warmte zouden moeten
handelen om nog vele jaren op dit prachtige organisme te mogen
– en kunnen – blijven leven.”
Mensen uit 30 landen ontmoeten elkaar in het Goetheanum in Dornach
en discussiëren over bodemvruchtbaarheid
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst
17
Demeter is een topkeurmerk!
Het oerwoud van duurzaamheidskeurmerken en -logo’s blijkt een overzichtelijk bosje te zijn als alle merken van mindere kwaliteit worden weggekapt.
Milieu Centraal hield maar liefst 90 keurmerken en labels tegen
het licht en presenteerde oktober 2016 een selectie van
11 ‘Topkeurmerken’ die aan strenge eisen voor duurzaamheid,
transparantie en betrouwbare controle voldoen. De biologische
keurmerken zijn toppers: Demeter, EKO en het Europees keurmerk
voor biologische voeding.
Op verzoek van het Ministerie van Economische Zaken en
de Alliantie Verduurzaming Voedsel heeft Milieu Centraal een
systematiek ontwikkeld om de keurmerken en logo’s te beoordelen.
Betrokken maatschappelijke en brancheorganisaties, zoals het
Voedingscentrum en de Consumentenbond, hebben hierbij advies
gegeven.
Iedere twee jaar gaat Milieu Centraal de Keurmerkenwijzer bijwerken.
De organisatie verwacht dat keurmerken daardoor worden
gestimuleerd zichzelf voortdurend verder te ontwikkelen
en de lat steeds iets hoger te leggen.
De toppers
Dit zijn de toppers onder de duurzame keurmerken op voeding
(in alfabetische volgorde):
1. ASC
2. Beter Leven keurmerk (2 en 3 sterren)
3. Demeter
4. EKO
5. Europees keurmerk voor biologische landbouw
6. Fairtrade
7. Milieukeur
8. MSC
9. Rainforest Alliance
10. RSPO Certified Sustainable Palm Oil
11. UTZ
Daarnaast behalen ook een Duits keurmerk (Naturland biologische
vis) en een Zweeds keurmerk (KRAV), die je ook in Nederlandse
winkels kunt aantreffen, de hoogste score.
Grond in eigendom van communityStichting Grondbeheer (zie 4.3) introduceerde in 2016 een vernieuwende
manier om biodynamische landbouwgrond te financieren: eeuwig-
durende obligaties aan toonder. Burgers, bedrijven en organisaties
brengen met de aankoop van dit financiële product geld in kas, zodat
Grondbeheer nieuwe grond kan aankopen om die zonder winst-
oogmerk te verpachten aan een nieuwe generatie boeren en tuinders.
Op korte termijn gaan er tientallen biodynamische boeren en tuinders
met pensioen die geen bedrijfsopvolger binnen de familie hebben.
Op de wachtlijst van Stichting Grondbeheer staan circa 20 boeren
en tuinders die hun levenswerk willen veiligstellen voor de toekomst.
De obligaties heten ‘eeuwigdurend’, omdat ze niet worden afgelost.
Zonder aflossingsverplichting daalt de financiële druk voor de boer
enorm. De obligatiehouder kan zijn waardepapier doorverkopen en
het is een veilige belegging: de waarde wordt gedekt door de waarde
van de grond en de rente wordt betaald uit de pacht. Naast de markt-
conforme – dus bescheiden – rente is het maatschappelijke rendement
groot. Als spin-off van de biodynamische bedrijfsvoering neemt de
bodemvruchtbaarheid, biodiversiteit en kwaliteit van de leefomgeving
toe. Stichting Grondbeheer hoopt dat de uitgifte van haar obligaties
een discussie op gang brengt over rendement. Geld is namelijk alleen
wat waard als er ook voedsel, drinkwater en schone lucht beschikbaar
is. De toekomst van ons ons geld hangt dus nauw samen met
de toekomst van onze landbouwgrond.
Tuinder Gaveshi Reus pacht zijn land van Grondbeheer. Deze stichting creëert
nieuwe financieringsvormen om landbouwgrond ‘eeuwig’ biodynamisch te houden
18
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers
Krachtige kruidenTijdens de landelijke boerenkaasverkiezing in maart 2017 heeft de belegen Wilde Weide kaas van boerderij Noorderlicht in Noordeloos met vlag en wimpel de eerste prijs gewonnen. De vakjury gaf 97 van de 100 punten. Zo’n hoge score komt niet vaak voor. Kees van Gaalen en zijn vrouw Maria – en hun 70 melkkoeien – zijn de makers van deze kaas. Hun geheim? Rust, reinheid en kruidenrijke graslanden.
Kees van Gaalen is boerenzoon. Het melkveebedrijf,
dat hij samen met zijn vrouw Maria Inckmann runt, heeft hij
destijds van zijn ouders overgenomen. Maria maakt de kaas
en Kees is er voor de koeien. Kees is naar eigen zeggen een
intuïtieve boer. Hij heeft nooit meegedaan met de groot-
schalige landbouw maar geniet in het voorjaar van de
terugkerende weidevogels en zwaluwen. Door gewoon
zijn boerenhart te volgen, is hij ruim twintig jaar geleden
overgestapt naar de biologische landbouw. Omdat hij en
Maria ‘levensmiddelen’ willen produceren – voeding waar
het leven nog inzit – zijn ze vier jaar geleden doorgeschakeld
naar biodynamisch. Kees: “Door de melk zo min mogelijk te
bewerken, blijven het karakter en de kwaliteit optimaal.” Dat
is echter niet de enige verklaring voor de ‘smaakexplosie’
waarmee hun belegen kaas in de prijzen is gevallen. “Een
goede kaas heeft rust nodig in het gehele productieproces”,
aldus Kees. “Ik zorg ervoor dat de koeien tijdens het melken
REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie
18
geen stress ervaren. En bij het kaasmaken neemt Maria alle
tijd om goed naar de melk te kijken, zodat ze op het juiste
moment start met snijden en stopt met roeren.”
Ook hygiënisch werken is cruciaal, dat weet elke kaasmaker,
dus dat doen Kees en Maria ook. Dat hun kaas een
‘complexe smaak’ heeft, ligt volgens Kees vooral aan wat
hun koeien eten: “Naast grassen ook diverse kruiden,
zoals paardenbloem, boterbloem, pinksterbloem, madelief,
hondsdraf en witte klaver.”
BiodiversiteitHet effect van kruiden. Kees is erdoor gefascineerd:
“Hoogzwangere koeien die niet gemolken worden, eten
andere kruiden dan koeien in productie. Blijkbaar weten
de koeien zelf wat ze nodig hebben. Inmiddels laten wij
ons ook begeleiden door een kruidendeskundige. Zij komt
drie keer per jaar langs en neemt de koeien uiterlijk en
gevoelsmatig waar. Op basis daarvan bepaalt ze wat
de koeien aan ondersteunende kruiden nodig hebben.
In combinatie met de kruiden in het land – die met 50%
zijn toegenomen sinds wij biodynamisch werken –
hebben we super gezonde koeien en is ons synthetische
medicijngebruik nagenoeg nul. De biodiversiteit in
het weiland heeft overigens nog een voordeel. Hoewel we
als biodynamische bedrijf minder mest gebruiken, is in een
warm jaar – als het bodemleven maximaal actief is – onze
grasopbrengst even groot als voorheen. Een gangbare boer
zal dat niet geloven maar de praktijk is wel zo.”
Kees van Galen: ‘De koeien weten zelf wat ze nodig hebben’
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers
19
4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers
Vijf organisaties werken nauw samen aan
de ontwikkeling van de biodynamische land-
bouw, ieder op haar eigen terrein: Stichting
Demeter, Vereniging voor Biologisch
Dynamische Landbouw en Voeding, Stichting
Grondbeheer biologisch-dynamische land-
bouw, Warmonderhof en Kraaybeekerhof.
Dit hoofdstuk gaat over hun activiteiten
in de tweede helft van 2016 en de eerste
helft van 2017.
4.1 Stichting Demeter
Stichting Demeter verzorgt de certificering en
promotie van het Demeter keurmerk. Demeter
Internationaal, een vereniging van nationale
Demeter organisaties wereldwijd, stelt de
normen en richtlijnen op hoofdlijnen vast en
vervolgens bepaalt Stichting Demeter hoe
die regels in Nederland en Vlaanderen worden
geïnterpreteerd (zie ook hoofdstuk 3).
De Demeter Voorwaarden Commissie (DVC)
stelt de interpretaties vast van internationale
normen ten behoeve van de Nederlandse
situatie of stelt voorwaarden op voor kwesties
waar internationaal nog geen standaard voor
bestaat. De Demeter Licentie Commissie
(DLC) beoordeelt nieuwe licentieaanvragen
en beslist of bedrijven wel of geen certificaat
krijgen aan de hand van de rapportages van
de inspecteurs (voor de samenstelling van deze
commissies, zie pag 24). De DLC geeft conform
de richtlijnen en voorwaarden ook ontheffingen
af en sancties, waaronder boetes. Bij ernstige
en aanhoudende over tredingen raakt het
bedrijf zijn keurmerk kwijt.
Tot nu toe worden de inspecties in opdracht
van Stichting Demeter uitgevoerd, als aan-
vulling op de biologische eisen, door dezelfde
organisaties die de biologische controles
uitvoeren: Skal en Control Union in Nederland
en TUV Nord Integra in Vlaanderen. Eén
controleur op het erf is efficiënt, maar Skal
heeft aangegeven, dat de gecombineerde
controles vanaf 2019 niet meer mogelijk zijn.
Een werkgroep van Stichting Demeter
onderzoekt nu hoe een nieuwe, efficiënte
systematiek gerealiseerd kan worden.
Demeter Internationaal heeft juni 2017
een motie aangenomen, waarin Nederland
de ruimte krijgt om een aantal boeren uit
de reguliere jaarlijkse inspectieronde te halen
en elementen uit de inspectie via verdere
ontwikkeling van Collegiale Toetsing een plek
te geven.
Hoe Stichting Demeter in 2016 en 2017 heeft
gewerkt aan ontwikkeling van de kwaliteit van
het keurmerk, staat beschreven in hoofdstuk 3.
Stichting Demeter in cijfers in 2016Cijfers over aantallen boeren, handelaren
en verwerkers komen in hoofdstuk 1 en 2
uitgebreid aan de orde. In de jaarcijfers van
2016 is weer een positief resultaat geboekt
van 14.000 euro, na het negatieve resultaat
van 26.000 euro in 2015. De totale inkomsten
liepen licht op van 289.000 naar 311.000 euro
vanwege de groei van het aantal licentie-
houders, en daarmee het aantal hectares
en de omzet van verwerkers. De bijdrage van
de boeren en tuinders wordt vastgesteld op
basis van areaal, bedrijfstype en aantal dieren.
De afdracht van de verwerkers is gebaseerd
op hun omzetgegevens. Stichting Demeter
werkt onafhankelijk en ontvangt geen subsidies.
In 2016 is vooral verder geïnvesteerd in
verbetering van onze certificeringssystematiek
en datasystemen. Om onze tariefstructuur
een keer kritisch onder de loep te nemen is
er een tariefcommissie samengekomen die
een advies heeft opgesteld aan het bestuur.
Op basis daarvan wordt bekeken of er voor
de komende jaren aanpassingen moeten
komen. Leidraad is hierbij om degenen die
de meeste meerwaarde kunnen creëren
in de markt meer te belasten en de boeren
hierbij te ontzien.
Bert van Ruitenbeek, Petra Derkzen en Susan van ‘t Riet waren in juni 2017 in Italië voor de jaarlijkse
Members Assembly van Demeter International
Bouwen aan de toekomst van de zaadveredeling, een workshop met Edith Lammerts van Bueren
20
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers
Demeter-plein Barstensvol leven
Het Demeter-plein op de Bio-beurs, de jaarlijkse vakbeurs van
de biologische branche, had in januari 2017 het thema ‘Barstensvol
Leven’, naar het boek van Petra Essink en Paul Doesburg. De auteurs,
natuurvoedingskundigen en bezoekers gingen met elkaar in
gesprek over voedselkwaliteit, smaak en vitaliteit aan de hand van
proeverijen van melk en appelsap (Demeter naast andere kwaliteiten).
Vitale voeding is de spiegel van het werk dat de boeren doen in
samenwerking met de natuur. Daarnaast werd een meerjarig project
van het Louis Bolk Instituut naar de invloed van (her)introductie
van bijen op biodynamische boerderijen gepresenteerd.
Ieder jaar presenteren de biodynamische organisaties zich samen
op het Demeter-plein rond een wisselend thema en dat levert
waardevolle ontmoeting en uitwisseling op.
Demeter Congres ‘Boeren zijn cultuurdragers’ Met de focus puur op techniek gaat het mis in de landbouw. De uitdaging is om de mens centraal te zetten. Dat werd duidelijk tijdens het Demeter congres over de ‘levende land-bouwCULTUUR’ op 5 oktober 2016.
Het herfstcongres van Stichting Demeter, BD-Vereniging
en de landbouwsectie van de Antroposofische vereniging trok
140 bezoekers. Schrijver Frank Westerman schetste het leven
van Sicco Mansholt, die na WOII de drijvende kracht was achter
de modernisering van de landbouw met de uitstoting van kleine
boeren als gevolg. Lang had hij het idee dat boeren een soort
arbeiders – met goede arbeidsvoorwaarden – moesten zijn in
dienst van maximale productie. Aan het eind van zijn leven besefte
hij, dat boeren ook een belangrijke taak hebben als cultuurdragers
en beheerders van natuur en landschap. Maar het was te laat,
de landbouw was blijvend veranderd.
Piet van IJzendoorn van boerderij Zonnehoeve en Jan Dirk van
de Voort van de Remeker kaasboerderij vertelden hoe het verhaal
van Mansholt op hun eigen bedrijf vorm kreeg. Na jaren intensief
spuiten van bestrijdingsmiddelen, besloot Piet om mens en ecologie
weer centraal te zetten: “Een landbouwbedrijf is drager van het
leven. Als mensen zich kunnen verbinden met de natuur, geeft dat
zoveel levenswaarde. Zoals de Nederlandse landbouw nu meestal
werkt, alleen voor geld en export, doet de landbouw zichzelf
ontzettend te kort.”
Jan Dirk van de Voort zette als jonge boer in op grootschaligheid
op het ouderlijk bedrijf. Hij verbouwde veel maïs, onthoornde
de koeien, alles voor maximale productie. Met als resultaat … al
het geld ging naar de bank en de bodem verslechterde ernstig met
een daling van de organische stof van 6 naar 4%. Hij stopte met
anti biotica, maïs, onthoornen en bouwde een potstal. De productie
zakte 25%, maar de koeien lieten in alle talen zien dat ze zich goed
voelden en de bodem kwam weer op adem. Contact met koeien
en bodemleven is essentieel, geeft Jan Dirk aan: “Ik kruip in de huid
van de koe en zelfs in de huid van de worm en ontdek dan wat
ze nodig hebben.” Nieuwe meettechnieken toonden aan dat het
smaakspectrum van zijn kaas enorm veel breder is dan dat van
de kaas van Wageningse proefkoeien. “Daar stond de WUR van op
de kop”, zegt Jan Dirk. Zijn bedrijf is niet Demeter-gecertificeerd.
De Remeker kaas gaat naar de smaakmarkt, goede restaurants en
kaasspeciaalzaken. “Daar heeft Demeter nog geen meerwaarde.”
Sprekers Frank Westerman en Jan Dirk van de Voort
Demeter Magazine
In 2016 verscheen voor het eerst een 32-pagina’s tellend Demeter
Magazine met de titel Vitale voeding uit een levende landbouw-
cultuur als bijlage bij de Krant van de Aarde in een oplage van
25.000. Hij is verspreid onder klanten van biologische speciaalzaken,
bij boeren en op de BioBeurs. Verhalen over boeren, verwerkers,
winkeliers, zaadvaste rassen, bodemvruchtbaarheid, kalfjes bij de
koe, natuurkunst. Achtergronden over visie, cijfers, inspiratiebronnen.
Kortom: levendige voorlichting over biodynamische landbouw en
voeding. Het is de bedoeling om jaarlijks zo’n uitgave te maken.
Bij het proeven van melk ontstaan gesprekken over voedingskwaliteit
op het Demeter-plein
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers
21
Figuur 4.1 Aantal leden van de BD-Vereniging in 2015 en 2016
Soort lidmaatschap Aantal 31/12/15 Aantal 31/12/16
Algemene leden 1.426 1.428
Leden in Europa 41 46
Leden buiten Europa 4 4
Leden jeugd/studententarief 22 25
Beroepsleden 314 351
Totaal 1.807 1.854
4.2 BD-Vereniging
De Vereniging voor Biologisch-Dynamische
Landbouw en Voeding brengt boeren en burgers
samen die enthousiast zijn voor BD-landbouw.
In 2016 hebben begeleiders van BD-beroeps-
ontwikkeling extra aandacht besteed aan het
thema Levenskrachten. In (intervisie)gesprekken
met boeren is hier verder aan gewerkt. Vanuit
de inzichten die dit opleverde is een Thema-
nummer van Dynamisch Perspectief gemaakt,
dat januari 2017 verscheen, en dat weer de
opmaat vormde voor twee winterconferenties
met verschillende programma’s over levens-
krachten. Voor beide conferenties, in Dronten
en op Widar (Vlaanderen), was de belangstelling
groot. Andere activiteiten waren onder andere
excursies bedrijfsindividualiteit, preparaten-
cursussen en het beschikbaar maken van vijf
digitale herdrukken van niet meer verkrijgbare
BD-klassiekers. Nieuw was de BD-Zomerschool:
een twintigtal jongeren verdiepte zich in de ver-
halen, theorie en praktijk van de biodynamische
landbouw, tijdens een weekend in september
2016 op De Kollebloem in Vlaanderen.
De BD-Vereniging zoekt waar mogelijk
contact en samenwerking met anderen, zoals
Toekomstboeren, Louis Bolk Instituut,
Milieudefensie, Platform ABC, Ministerie EZ en
Wageningen UR. Voorzitter Piet van IJzendoorn
heeft zich met kracht ingezet voor de lobby
voor een uitzonderingspositie van biologische
melkveehouders voor de bijzonder onrecht-
vaardige fosfaatregels en werkte daarbij nauw
samen met andere belanghebbenden. Piet
vertegenwoordigt de BD-Vereniging in vele
platforms en brengt daarbij de biodynamische
visie naar voren.
BD-Vereniging in cijfers in 2016De BD-Vereniging had eind 2016 1854 leden
(zie figuur 4.1). Zij ontvangen het ledenblad
Dynamisch Perspectief en worden uitgenodigd
voor bijeenkomsten en excursies. Van deze
leden zijn er 351 beroepslid. Zij zijn werkzaam
in de biodynamische branche, bijvoorbeeld als
boer, winkelier, onderzoeker of natuur-
voedingskundige. Ze betalen een hogere
contributie en kunnen gratis deelnemen aan
de BD-beroepsontwikkeling (intervisiegroepen
en coaching) en aan de winterconferenties.
In 2016 kwamen er 37 beroepsleden bij en 10
andere leden. Ook de BD-beroepsontwikkeling
groeit: in 2016 deden er 100 mensen aan mee,
20 meer dan in 2015. Er zijn 7 nieuwe begeleiders
opgeleid; er zijn 31 coaches beschikbaar voor
de begeleiding van de 11 groepen en voor
individuele coaching. Daarnaast begeleiden ze
de groepen boeren in het kader van Collegiale
Toetsing (zie 3.2) en bezoeken ze alle 133
Demeter bedrijven elke twee jaar. In 2017
zijn ook speciale groepen van start gegaan met
imkers, jongeren en burgers&permacultuurders.
De belangrijkste inkomsten van de
BD-Vereniging in 2016 waren de contributies
Tijdens de BD-Zomerschool verdiept een twintigtal jongeren zich in de kwaliteit van sla
(€ 94.000) en giften (€ 12.000). Dit jaar kwamen
geen legaten binnen, wat leidde tot een negatief
resultaat van €84.000. De BD-Vereniging werkt
aan een ombuiging die in 2019 voltooid zal zijn,
waarbij grote giften niet meer in lopende
begroting terecht komen, maar voor nieuwe
projecten worden bestemd. Voorlopig verschijnt
Dynamisch Perspectief geen 6, maar 4 keer
en komt er meer digitale communicatie.
Het jaarverslag met de cijfers is te downloaden
via www.bdvereniging.nl/dp.
4.3 Stichting Grondbeheer
De missie van Stichting Grondbeheer:
Biodynamische landbouwgrond in goede
handen over de generaties heen. Dat is
waar Stichting Grondbeheer voor staat.
Met schenkgelden en obligaties maakt zij
landbouwgrond vrij en verpacht die aan
biodynamische boeren en tuinders.
Grondbeheer biedt zo een eigentijdse
oplossing voor duurzaam landbeheer
en voedselproductie omdat:
• biodynamische landbouw de kortste weg
is naar een schone, diervriendelijke en
levendige aarde;
• vandaag en in de toekomst is er vruchtbare
landbouwgrond nodig voor de productie
van gezonde en vitale voeding;
• vruchtbare landbouwgrond is het levens-
werk van boeren en wordt op deze manier
doorgegeven aan de volgende generatie.
In 2016 heeft Stichting Grondbeheer
de 30 hectare grond onder zorgboerderij
de Hondspol in Driebergen aangekocht met
een lening. Met de campagne ‘Hondspol500’
wil Grondbeheer 500 mensen uit het netwerk
en de klantenkring van deze boerderij actief
betrekken om de lening af te lossen. Inmiddels
hebben meer dan 60 mensen ruim 33%
van die grond aflossingsvrij gemaakt via
schenkingen en obligaties (een toelichting
op de obligaties staat in paragraaf 3.4). Zo
dalen de lasten voor de Hondspol. Doordat
Grondbeheer de lening voor De Hondspol
bij de bank kan aflossen, ontstaat nieuwe
22
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers
Figuur 4.3 Aantal cursisten op Warmonderhof in 2015 en 2016
Opleiding Aantal 31/12/15 Aantal 31/12/16
Voltijd studenten 112 115
Deeltijd keuze BD verdieping/ ondernemen 140 94
Deeltijd keuze stadslandbouw 25 60
Deeltijd keuze zorglandbouw 10 17
Deeltijd Landbouw & Zorg 12 nvt
Totaal 299 286
financiële ruimte voor de volgende grondaan-
koop. De Naoberhoeve in Echten en uitbreiding
van de Zonnehorst in Punthorst zijn de eerst-
volgende, in de loop van 2017. Door het
samengaan van De Nieuwe Rentmeester
en Grondbeheer in 2016, is ook De Watertuin
onder het beheer van Grondbeheer gekomen.
Stichting Grondbeheer in cijfers in 2016Afgelopen jaar stelde Stichting Grondbeheer
223,5 hectare grond beschikbaar verdeeld over
15 biodynamische bedrijven (zie figuur 4.2).
Van dit areaal heeft Grondbeheer 101 hectare
in erfpacht en de rest in eigendom. De erfpacht
betreft twee percelen van ieder 50 hectare in
Zeewolde. Deze zijn, net als veel andere land-
bouwgronden in de Flevopolder, eigendom
van het Rijksvastgoedbedrijf. Inclusief legaten
brachten de ruim 500 donateurs van Stichting
Grondbeheer € 115.927 bijeen. Daarnaast is
Grondbeheer in juni 2016 gestart met de
uitgifte van eeuwigdurende obligaties aan
toonder à € 500 per stuk (zie 3.4). Hiermee
richt Grondbeheer zich naast schenkers nu
ook op investeerders die hun spaargeld aan
het werk willen zetten voor een duurzame
wereld. Na de lancering is er via de website
een gestage maar continue verkoop op gang
gekomen van gemiddeld 27 obligaties per week
en totaal 1400 in tot juni 2017. Wat opvalt is
dat het aantal per koper enorm uiteenloopt,
van 1 tot 200 obligaties. Dat laat zien dat
Stichting Grondbeheer met dit product zowel
kleine als grote investeerders aanspreekt.
Behalve particulieren hebben ook organisaties
en bedrijven interesse. Zo heeft bijvoorbeeld
een fonds op naam via de Triodos Foundation
20 obligaties aangekocht. Daarnaast constateert
Grondbeheer dat de lancering van de obligaties
ook een impuls heeft gegeven aan de inbreng
van schenkgeld.
4.4 Warmonderhof
Warmonderhof is de overkoepelende naam
voor een mbo voor biologisch-dynamische
landbouw. De school verzorgt het leren
en is onderdeel van Aeres, voluit Aeres MBO
Dronten / Warmonderhof. Daarmee is het
een rijkserkende opleiding en biedt het een
diploma dat ook in het buitenland geldig is.
De school werkt samen met Stichting
Warmonderhof die het werken en wonen
verzorgt. De opleiding heeft een voltijdvariant
van 4 jaar, waarop vooral jongeren van
16 tot 27 jaar zitten, en een deeltijdvariant van
2 jaar, waaraan volwassenen vanaf 20 jaar
deelnemen. Warmonderhof biedt de keuze-
delen BD-landbouw, Ondernemend gedrag,
BD-Zorglandbouw en BD-Stadslandbouw
en Bedrijfsindividualiteit aan.
Figuur 4.2 De pachters van Stichting Grondbeheer in 2016
Bedrijfsnaam Jaar van grondaankoop Areaal gepacht van Grondbeheer t.o.v. areaal totale bedrijf (ha)
Zonnehoeve (Zeewolde) 1982 50,3 / 190,0
De Hooge Kamp (Beemte Broekland) 1984, 1990 9,4 / 9,4
De Grote Kamp (Drempt) 1984 4,0 / 19,0
De Korenbloem (Zeewolde) 1990 51,8 / 250,0
Eindelienge (Ritthem) 1991 4,3 / 12
De Vijfsprong (Vorden) 1992 3,1 / 100
Thedinghsweert (Tiel) 1995 27,8 / 27,8
De Vrolijke Noot (Wapserveen) 1997 4,2 / 4,2
De Noorderhoeve (Schoorl) 1999 4,0 / 50,0
De Zonnehorst (Punthorst) 2003, 2010, 2013 5,2 / 5,2
Landgoed Kraaybeekerhof (Driebergen) 2011 5,8 / 5,8
De Kromme Lepel (Bergen op Zoom) 2011 10,7 / 10,7
De Groenen Hof (Esbeek) 2011 8,3 / 8,3
De Hondspol (Driebergen) 2016 30 / 60
De Watertuin (Groeningen) 2016 4,6 / 18,6
Totaal verpacht door Grondbeheer 223,5 hectare
Rondleiding over De Hondspol tijdens de Jaardag van Grondbeheer en BD-Vereniging
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers
23
De voltijdstudenten van Warmonderhof
leren, werken én wonen op het terrein
rondom de school. Om de groei van
het aantal voltijders op te kunnen vangen,
is in januari 2017 nieuwe huisvesting voor
49 studenten in gebruik genomen zodat nu
130 studenten op het terrein kunnen wonen.
Warmonderhof bestaat in 2017 70 jaar.
Warmonderhof in cijfers in 2016Het aantal voltijdsstudenten neemt al jaren
toe toe, van 88 eind 2012 tot 115 eind 2016.
In 2017 gaan 50 eerstejaars van start.
De deeltijdopleiding groeide de laatste jaren
onstuimig. Door de recessie gingen mensen
hun blik op hun toekomst verleggen. Nu
de economie weer aantrekt, is het aantal
aanmeldingen weer iets afgenomen. In 2017
gaan ongeveer 90 deeltijders van start. Het
streven is 150 voltijd- en 150 deeltijdstudenten,
op het moment is de voltijd wat kleiner
en de deeltijd wat groter.
Warmonderhof zorgt met haar onderwijs
voor een groeiende groep (jonge) boeren die
over de basiskennis beschikt om in de praktijk
van de biologisch-dynamische landbouw,
zorglandbouw en stadslandbouw aan het
werk te gaan.
4.5 Kraaybeekerhof
Kraaybeekerhof Academie is een breed
opleiding- en cursuscentrum dat zich richt
op bewustzijn over aarde, voeding en
gezondheid. De academie is gevestigd op
Landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen.
Er is een restaurant dat 100% biologische
kookt, deels met de biodynamische groenten
en kruiden die op eigen landgoed worden
verbouwd, te midden van bos, waterpartijen,
weiden en bijentuin.
In 2016 was het 40 jaar geleden dat
Michiel Rietveld en zijn vrouw startten met
‘het studie centrum’, zoals het toen heette, om
informatie te verstrekken aan biodynamische
boeren en tuinders. Na vier decennia nam
Michiel afscheid van Kraaybeekerhof en dat
werd 28 en 29 april 2016 – de dag ervoor
werd hij 70 – groots gevierd. BD-Vereniging
voorzitter Piet van IJzendoorn verraste
Michiel door hem in de grote feesttent het
erelidmaatschap aan te bieden.
Kraaybeekerhof heeft een nieuwe impuls
gekregen als stadslandbouwbedrijf. Er werken
meer mensen mee in de tuinen en de komst
van kippen en schapen wordt voorbereid.
Met een groot opgezet Food Festival kon
Kraaybeekerhof laten zien waar zij goed in is:
met natuurvoeding op hoog niveau koken.
Dit festival ‘Smaken van de Heuvelrug’ trok in
juni 2016 2500 bezoekers naar Driebergen.
Figuur 4.4 Aantal leerlingen op Kraaybeekerhof in 2015 en 2016
Opleiding Aantal 31/12/15 Aantal 31/12/16
Deeltijdopleidingen 100 101
Cursussen 200 96
Studiedagen 57 76
Totaal 357 273
Kraaybeekerhof op locatie, het initiatief waarbij
de cursussen op biodynamische bedrijven
worden aangeboden, werd dit jaar voortgezet
met de bijen als thema. Jos Willemse
verzorgde deze BD-imkercursussen voor
beginners. De jaarlijkse kerstmarkt vormde
een mooie afsluiting van 2016: het was de
drukste ooit. Na een succesvolle presentatie
op de Biobeurs zijn begin 2017 de opleidingen
‘Barstensvol Leven!’ en ‘Natuur in begeleiding’
gestart met een nieuwe groep enthousiaste
studenten.
Kraaybeekerhof Academie in cijfers in 2016De vier deeltijdopleidingen Barstensvol
Leven!, Natuurvoedingskundige, Natuur in
Leiderschap en praktijkjaar Kruiden trokken
in 2016 101 studenten aan. Na het vertrek van
Michiel Rietveld zijn er in 2016 geen nieuwe
cursussen BD-landbouw en voeding gegeven,
waardoor het aantal cursisten op de korte
cursussen halveerde. In 2016 zijn twee koks
van het Kraaybeekerhof-restaurant
afgestudeerd bij de eigen opleiding tot
Natuurvoedingskundige.
De behoefte aan verdieping groeit. Er was
toenemende belangstelling voor oriënterende
BD-imkercursussen, kruidenworkshops,
kruiden weekend en de studiedagen gericht
op voeding, zoals zuurdesembrood bakken.
Compost-les is onderdeel van de biodynamische moestuincursus op Kraaybeekerhof
24
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers
DE MENSEN IN DE ORGANISATIES
Peildatum is 1 juli 2017. Naast genoemde
mensen zijn in al deze organisaties vele
vrijwilligers actief die ondersteunende
diensten verlenen.
Stichting Demeter
BESTUUR Jozien Vos (voorzitter)
Biodynamisch akkerbouwer, Rudi Gerding
(penningmeester) Natuurvoedingswinkelier,
Jan Schrijver Biodynamisch tuinder, Edwin
Crombags Commercieel Manager Weerribben
Zuivel, Ronald van Marlen Directeur Stichting
EKO-keurmerk, Elze Lia Visser Biodynamisch
fruitteler, Daniel Povel Directeur zakelijke
relaties Triodos Bank
BUREAU Bert van Ruitenbeek (directeur en
promotiezaken), René Heusschen (coördinator
en certificering handel en verwerking),
Susan van ’t Riet (certificering landbouw),
Joke Doorschodt (financiën/office manager),
Petra Derkzen (Collegiale Toetsing,
ontwikkelingsvraagstukken)
DVC – DEMETER VOORWAARDEN COMMISSIE René Dijkstra (voorzitter)
Adviseur bedrijfsprocessen, Huib Bor
Biodynamisch melkveehouder, Rina van
der Stok Franchiseondernemer Ekoplaza’s
in Rotterdam en Dordrecht, Martijn Schieman
Biodynamisch akkerbouwer, Marion
Schoenmakers Ketendeskundige en coach,
Jan Weijsenfeld Biodynamisch tuinder, Jan de
Wit Senioronderzoeker duurzame veehouderij
en markt & economie Louis Bolk Instituut
DLC – DEMETER LICENTIE COMMISSIE Peter Jacobs (voorzitter)
Eigenaar nur pur GmbH en directeur TerraSana
BV, Yuri Blanken Manager biologische
verswaren Kroon/Wessanen, Digni van den
Dries Biodynamisch akkerbouwer, Annette
Harberink Biodynamisch melk veehouder,
Hilly Speelman Biodynamisch Pluimveehouder,
Jaap de Vries Hoofd P&O Estafette Odin
BD-Vereniging
BESTUURPiet van IJzendoorn (voorzitter)
Biodynamisch boer, Maria van Boxtel
(penningmeester) Projectbureau Land &Co,
Derk Klein Bramel (secretaris) Coach, docent
en adviseur, Karin Stolk (BD-Jong) studente
diergeneeskunde, Maria Inckmann
bio dynamisch boerin, Marteniek Bierman
bio dynamisch wijnboer en ICT projectmanager
BUREAULuc Ambagts (organisatie en projecten),
Bram Gordijn (secretariaat en boekhouding)
DYNAMISCH PERSPECTIEF REDACTIE Luc Ambagts (interim-hoofd-
redacteur), Wim Goris Consument, Andries
Palmboom Estafette Odin, Petra Derkzen
Ontwikkelingsprojecten Stichting Demeter
VASTE MEDEWERKERS Gerda Peters
(vormgeving), Peter Sjoerdsma (advertenties),
Karin Stolk (BD-jong), Ilse Beurskens,
Kalle Heesen, Conny Ruigrok.
BD-BEROEPSONTWIKKELING Joke Bloksma (projectleiding), Jaap Vermuë
(inhoudelijke begeleiding), Petra Derkzen
(communicatie)
HAND- EN SPANDIENSTENWilma Bondzio-Hupkens, Willem Bonger,
Loes van Loenen, Mafasha Verhees,
Suzanne van Wezel.
Stichting Grondbeheer
BESTUURKees van Biert (voorzitter), Severijn Velmans
(penningmeester), Manfred van Doorn
ONDERSTEUNING Annelijn Steenbruggen (freelancer
communicatie en fondsenwerving)
RAAD VAN TOEZICHT Max Rutgers van Rozenburg (voorzitter),
Ronald van der Giessen, Willem Meijers,
Christina van Tellingen
Warmonderhof
SCHOOLTEAMHarry Boerkamp (ICT), Joke Bloksma
(fruitteelt, werken met aandacht, bedrijfs-
inrichting), Petra van den Bos (kunst), Rianne
van Boxtel (economie, coördinatie deeltijd),
Meindert Bruinsma (planning, economie,
bodem), Anne Dijk (locatiedirecteur),
Mariken Heitman (landschap, bodem, teelt),
Ruud Hendriks (teamleider, bodemvrucht-
baarheid), Arjen Huese (BD, fenomenologie,
plantkunde, praktijkonderwijs), Diana Laan
Gradenwitz (antroposofie), Willeke de Lange
(studentenadministratie), Lidwien van
Lieshout (talen), Marieke Otter (financiële
administratie), Kitty Peetoom (PR), Frens
Schuring (veehouderij), Theo Smeeman
(techniek, praktijkleren), Jan van Vliet
(veehouderij, praktijkleren), Bart Willems
((glas)tuinbouw), Hans van der Zwaag,
(conciërge)
STICHTINGSTEAM
Nelleke Gordijn en Maarten Roelofs
(catering), Leon Veltman en Tjalling Sijperda
(stichtingsdirectie), Do Veltman (studenten-
huisvesting en winkel), Johan Verheye
(gemengd bedrijf), Reggy & Dianne Waleson
(tuinbouw)
Demeter keurmerk
De Demeter Monitor 20162017 is een uitgave
van Stichting Demeter, BDVereniging, Stichting
Grondbeheer biologischdynamische landbouw,
Warmonderhof en Kraaybeekerhof.
September 2017
Redactie
Bert van Ruitenbeek, Ellen Winkel, Loes van Loenen
(projectleiding)
Tekst
Ellen Winkel, Annelijn Steenbruggen (pag 10, 12, 15, 18),
Bert van Ruitenbeek (pag 1)
Research data
Eric Brendel (IBISsoft)
Fotografie
Kraaybeekerhof (pag 23), Gerard Kruijsen (pag 12 (o)),
Odin (pag 14 (b)), Ruben Segers (21), Annelijn Steenbruggen
(cover, pag 1, 3, 7, 10, 12 (b), 15, 17, 18), Michiel Wijnbergh
(pag 16 (l), 19 (o), 20 (l), 24), Ellen Winkel (pag 13, 14 (o), 22)
Vormgeving
Ontwerpwerk, Den Haag
Druk
BuroLaga
Copyrights
Bij overname van gegevens uit deze uitgave graag de bron
vermelden: Demeter Monitor 2016-2017.
Bronnen en disclaimer
De cijfers in hoofdstuk 1 en 2 van deze Demeter Monitor
zijn met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samen-
gesteld uit de database van Stichting Demeter, waarin
de gegevens van de licentiehouders van de afgelopen
jaren zijn opgeslagen, en de database van Demeter
Internationaal. Overige bronnen: BD-Vereniging, CBS,
Dynamisch Perspectief, Grondbeheer biologisch-
dynamische landbouw, Kraaybeekerhof, Landwijzer,
Skal, Warmonderhof. Aan de cijfers in deze Demeter
Monitor kunnen geen rechten worden ontleend.
Europees logo voor
biologische producten
Nederlands biologisch
keurmerk
De Demeter Monitor 2016-2017 is mede mogelijk
gemaakt door Triodos Bank
Kraaybeekerhof
DOCENTENAnnette Beerens (tuin therapeutische
methoden), Peter van Berckel (productkunde,
koken) Ilse Beurskens (menskunde),
Joke Bloksma (bedrijfsorganisme), Derk Klein
Bramel (BD landbouw), Jan Graafland
(fenomenologie), Annemieke Grimbergen
(voedingsleer), Maartje Gruter (kruidenleer),
Gabrielle Habets (verslavingszorg),
Ruud Hendriks (bodemkunde), Loes van den
Heuvel (geneeskunde), Yvonne Kruseman
(jaarcyclus), Henny de Lint (diëtetiek),
Wilfred Minne (psychiatrie), Aart van der Stel
(medische basiskennis), Wieger Veerman
(euritmie), Rosalind Veltman (communicatie),
Yoke de Wilde (natuurcoaching), Jos Willemse
(BD imkeren), diverse gastdocenten.
OVERIGE MEDEWERKERSPetra Essink (studieleider Barstensvol Leven!),
Ellen Folkersma (leiding academie),
Maartje Gruter (studieleider Kunst en kruiden),
Carmen ten Have (studieleider Natuurvoedings-
kundige), Leonie JoostingBunk (studieleider
Natuur in Begeleiding), Denise Veldhuis
en Ronnie Horstman (stichtings directie),
Cathy Verschoor (studiecoördinator)
4
Stichting Demeter
Diederichslaan 25d
3971 PA Driebergen
0343 52 23 55
info@stichtingdemeter.nl
www.stichtingdemeter.nl
BD-Vereniging
Wisentweg 12
8251 PC Dronten
0321 31 59 37
info@bdvereniging.nl
www.bdvereniging.nl
Stichting Grondbeheer
biologisch-dynamische landbouw
p/a Diederichslaan 25
3971 PA Driebergen
06 17 838 789 (Severijn Velmans)
info@bdgrondbeheer.nl
www.bdgrondbeheer.nl
Warmonderhof
Wisentweg 10
8251 PC Dronten
088 020 51 30
warmonderhof@groenhorstcollege.nl
www.warmonderhof.nl
Kraaybeekerhof
Diederichslaan 25
3971 PA Driebergen
0343 51 29 25
info@kraaybeekerhof.nl
www.kraaybeekerhof.nl
De missie van Stichting Demeter:
Landbouwcultuur van de toekomst
Stichting Demeter ziet het bouwen aan een ‘levende landbouwcul tuur’ als een essentiële basis voor zowel persoonlijke als maatschappelijke ontwikkeling.
Dit zal aan belang toenemen, omdat het oplossingen biedt voor de brandende kwesties van deze tijd, wat betreft sociaaleconomische gelijkwaardigheid en ontwikkeling, culturele vrijheid en de ecologi sche houdbaarheid van onze voedselvoorziening
We treden aarde, plant en dier tegemoet vol respect en met open bewustzijn. We werken aan een biodynamische landbouwcultuur die zorg draagt voor een toekomstzekere wereld en een levende aarde. Vitale producten voortbrengend, die lichaam en geest voeden van ons en toekomstige generaties.