Post on 10-Jul-2015
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 1/30
Deltaprogramma | Rijnmond-Drechtsteden
Verkenning Deltascenario’s
voor het landelijk gebiedRijnmond-Drechtsteden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 2/30
Coloon
Opdrachgever:
Delaprogramma Rijnmond- Drechseden:
Emmy Meijers, Programmadireceur Delaprogramma
Rijnmond-Drechseden
Annemarie van Hoorn, projecleider Verkenning Delascenario’s landelijk
gebied Rijnmond-Drechseden
Foo voorkan: Theo Bos
Voor meer inormaie mail naar:
Ino-delaprogrammarijnmonddrechseden@rws.nl
Me medewerking van:Deelnemers aan de werkbijeenkoms Delaprogramma Rijnmond-Drechseden‘Blik op de oekoms van landbouw, nauur en recreaiena 2050’ 29 maar 2011
Deelnemers:
Alber Aarsen, Zuid-Hollands Landschap
Jan Bikker, LTO Noord
Ger Jan van den Born, Planbureau voor de Leefomgeving Willem Bruggeman, Delares
Leonie Claessen, LTO Glaskrach
Norber Cremers, Rijkswaersaa
Ed Dammers, Planbureau voor de Leefomgeving
Ko Droogers, ANWB
Emma Forsen, Gemeene Dordrech
Annemarie van Hoorn, Miniserie van Economische Zaken, Landbouw en
Innovaie
Harry van Huu, Miniserie van Infrasrucuur en Milieu
Marc Janssen, Diens Landelijk Gebied
Jos Karssemeijer, Miniserie van Economische Zaken, Landbouw en Innovaie
Gerd-Jan Kore,RECRON
Jos Kuijpers, Rijkswaersaa
Michiel Lips, Hoogheemraadschap Schieland en Krimpenerwaard
Tinco Lycklama, Kenniscenrum Recreaie
Guus Meis, LTO Glaskrach
Nancy Meijers, Miniserie van Economische Zaken, Landbouw en Innovaie
Kees van Oorscho, Gemeene Roterdam
Nico Polman, LEI
Leen van der Sar, Diens Landelijk Gebied
Dick Verheijen, Nauur- en Recreaieschap de Hollandsche Biesbosch
Rober Vos, Rijkswaersaa
FaciliaorenMichelle Hendriks, Miniserie van Infrasrucuur en Milieu
Diederick Janse, Realize
Rosa Lucassen, Burosa
Gason Remmers, Bureau Buienkans
Ruud Sam, Miniserie van Economische Zaken, Landbouw en Innovaie
Delaprogramma | Rijnmond-DrechsedenII
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 3/30
Deltaprogramma | Rijnmond-Drechtsteden
Verkenning Deltascenario’s
voor het landelijk gebiedRijnmond-DrechtstedenMogelijke toekomsten voor landbouw,natuur en recreatie.
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden III
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 4/30
Disclaimer
U heef de hemaische oekomsverkenning voor he landeljik gebied Rijnmond-Drechseden gedown-
load, die is opgeseld in he kader van he Delaprogramma Rijnmond-Drechseden.
Deze rapporage beva een beschrijving van verschillende mogelijke oekomsen voor de exreem lange
ermijn (na 2040) voor he landelijk gebied van Rijnmond-Drechseden.
De rapporage beva uidrukkelijk geen mogelijke inenies o ambiies van overheden in he gebied, he
gaa om een verkenning van mogelijke oekomsen.
De inhoud van de rapporage is o sand gekomen op basis van verkenning van besaande lierauur en
rapporen waarui vrij is gecieerd, inerviews me expers en workshops. He rappor beva een beschrijving
van he resulaa hiervan en zal worden gebruik bij de verdere werkzaamheden .b.v. Delaprogramma
Rijnmond-Drechseden. Deze rapporage heef dan ook geen weenschappelijke oes ondergaan.
Bij he beschrijven van de mogelijke oekomsen zijn de Delascenario’s he uigangspun gewees. De
voorliggende verkenning naar de landbouw, nauur en recreaie in Rijnmond-Drechseden zal worden
gebruik als inpu voor de verdere inegrale, regionale uiwerking van de Delascenario’s. Deze verdere
inegrale regionale uiwerking zal saren rond de zomer van 2011.
Delaprogramma | Rijnmond-DrechsedenIV
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 5/30
Inhoud
Inleiding 1
1. Kensches Delascenario’s 2
2. Karakerisiek huidige siuaie 4
Landbouw 4
Nauur 5
Recreaie 7
3. Effecen klimaaverandering 8
Landbouw 8
Nauur 11
Recreaie 13
4 Effecen socio-economische onwikkelingen 14
Sociaaleconomische krimp 14
Sociaaleconomische groei 15
5 (On)zekerheden 17
7 Relaies me de waeropgave 19
Lierauur 21
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden V
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 6/30
Delaprogramma | Rijnmond-DrechsedenVI
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 7/30
De opgave voor he delaprogramma Rijnmond-
Drechseden is he waarborgen van de waerveilig-
heid en he scheppen van randvoorwaarden voor
een duurzame zoewaervoorziening in synergie
me een viale ruimelijke onwikkeling van he
gebied. Om aan deze opgave uiwerking e geven, is
he nodig om de verwache onwikkelingen op delange ermijn in he ruimelijk domein in beeld e
brengen. Hiervoor worden hemaische oekoms-
verkenningen uigevoerd. Naas deze hemaische
oekomsverkenning over landbouw, nauur en
recreaie worden ook hemaische oekomsverken-
ningen voor he sedelijk gebied en he haven-
indusrieel cluser uigevoerd. De verschillende
hemaische oekomsverkenningen worden in een
volgende ase samengevoegd o inegrale regionale
scenario’s voor Rijnmond-Drechseden. De ambiie
is da deze een basis bieden om:
• de probleemanalyse aan e scherpen door
verwache onwikkelingen in he waersyseem a
e zeten egen de verwache ruimelijke
onwikkelingen;
• kansrijke combinaies van ruimelijke onwikke-
lingen me sraegieën voor de waerveiligheid en
duurzame zoewaervoorziening e idenificeren;
• kansrijke sraegieën e oesen op robuusheid
voor wa beref de verschillende mogelijke
oekomsen.
He doel van de hemaische oekomsverkenning
landbouw, nauur en recreaie is een beer inzich in
de bandbreedes van de onwikkelingen van deze
uncies op de lange ermijn. De zichhorizon is
2050-2100. Daarbij word de scope beperk o de
aan waerveiligheid en zoewaer gerelaeerde
aspecen. He resulaa lever ook de conex op voor de ambiies van Rijk en regio. De ambiies o
2040 zijn vasgelegd in de Gebiedsagenda
Zuidvleugel. Voor de hema’s in deze oekoms-
verkenning zijn de ambiies ‘bevorderen van een
serke (innovaieve) economie’ (o.a. de Greenpors)
en ‘landschap dicher bij huis brengen’ (aanrekke-
lijk en bereikbaar groen) relevan.
De Delascenario’s zijn uigangspun voor de
hemaische oekomsverkenningen. Deze zijn
sapsgewijs regionaal veraald voor landbouw,
nauur en recreaie. Daarui volg wa de zekere
onwikkelingen en de onzekere onwikkelingen
binnen een bepaalde bandbreede zullen zijn. To
slo is aangegeven wa de relaies zijn ussen de
mogelijke oekomsen van landbouw, nauur en
recreaie me de waeropgave.
Inleiding
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 8/30
Ten behoeve van he Delaprogramma zijn
Delascenario’s onwikkeld. In deze landelijkescenario’s word verkend welke klimaologische en
sociaaleconomische onwikkelingen er op de lange
ermijn kunnen opreden. De Delascenario’s
beschrijven mogelijke onwikkelingen die relevan
zijn voor he waerbeheer. Ze geven de exerne
conex weer, waar de overheid geen invloed op kan
hebben. De Delascenario’s zijn dus geen beschrijving van wenselijke onwikkelingen. De klimaologische
en sociaaleconomische veranderingen worden
beschouwd als auonome onwikkelingen. He zijn
de belangrijkse drijvende krachen voor de
onwikkeling van zeer uieenlopende omsandig-
1. KenschetsDeltascenario’s
Sociaal-
economische
krimp
Maige
klimaaverandering
soomvol
warmrus
Sociaal-
economische
groei
Snelle
klimaaverandering
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 9/30
heden voor he waerbeheer in de komende eeuw.
Di leid o vier scenario’s die in he assenkruis van
de figuur op pagina 2 zijn weergegeven.
In deze hemaische verkenning zijn de
Delascenario’s regionaal uigewerk voor de
hema’s landbouw, nauur en recreaie. Hiervoor is
een aanpak via wee sporen gevolgd:
1. verdieping van de effecen van klimaaverande-
ring, voornamelijk via l ierauuronderzoek;
2. verdieping van de effecen van socio-economi-
sche onwikkelingen, waarvoor in een workshopme exerne deelnemers de basis is gelegd.
Klimaatverandering reerenie STOOM WARM RUST VOL
Zichjaar 2000 2050 2100 2050 2100 2050 2100 2050 2100
gem. avoer Rijn in ebruari (m3 /s) 2.900 3.400 4.000 3.400 4.000 3.100 3.200 3.100 3.200
gem. avoer Rijn in sepember (m3 /s) 1.800 1.300 900 1.300 900 2.000 2.100 2.000 2.100
gem. avoerMaas in ebruari (m3 /s) 480 530 590 530 590 500 520 500 520
gem. avoerMaas in sepember (m3 /s) 89 48 30 48 30 92 94 92 94
zeespiegelsijging (cm) - 35 85 35 85 15 35 15 35
exreem hoge avoer Rijn 1/100 jaar (m 3 /s) 12.000 14.000 17.000 14.000 17.000 13.000 14.000 13.000 14.000
exreem hoge avoerM
aas 1/100 jaar (m
3
/s) 2.900 3.200 3.600 3.200 3.600 3.000 3.200 3.000 3.200
exreem lage avoer Rijn 1/10 jaar (m3 /s) 630 520 420 520 420 650 670 650 670
exreem lage avoerMaas 1/10 jaar (m3 /s) 18 10 6 10 6 18 18 18 18
gemiddelde neerslaghoeveelheid winer +14% +28% +14% +28% +4% +7% +4% +7%
gemiddelde neerslaghoeveelheid zomer -19% -38% -19% -38% +3% +6% +3% +6%
Sociaal-economische ontwikkeling reerenie STOOM WARM RUST VOL
Zichjaar 2000 2050 2100 2050 2100 2050 2100 2050 2100
aanal inwoners NL (miljoen) 16 20 24 15 12 15 12 20 24
economische groei (% per jaar) 2,6 2,0 - 2,6 0,7 0 - 0,5 0,7 0 - 0,5 2,6 2,0 - 2,6
versedelijking (% oppervlak) 16 20 25 17 10 17 10 20 25
landbouwareaal (% oppervlak) 67 59 70 62 67 62 67 59 70
nauur (% oppervlak) 17 21 5 21 23 21 23 21 5
veel klimaaverandering (W+)
maige klimaaverandering (G)
hoge ruimedruk (Global Economy, en na 2050 groei van bevolking en economie)
lage ruimedruk (Regional Communiies, en na 2050 krimp van bevolking en economie)
Overzicht kentallen Deltascenario’s
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden 3
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 10/30
Landbouw
In Rijnmond-Drechseden zijn drie landbouw-
regio’s e onderscheiden:
• Groene Har en Midden-Delfland: veengebieden
me vooral melkveehouderij
• Zuid-Hollandse dela: kleigebieden me vooral
akkerbouw
• Greenpors: glasuinbouw in Wes- en Oosland
en boomeel in Boskoop
Groene Har en Midden-DelflandHe weselijk veenweidegebied besaa hoodzake-
lijk ui grasland. De melkveehouderij is dominan.
Door landbouwkundige onwaering draag de
secor aanzienlijk bij aan bodemdaling. De eel van
groenvoedergewassen (snijmaïs) is in de periode
1998-2008 serk oegenomen. Deze snijmaïs word
vooral op melkveebedrijven geeeld doorda he
aandeel snijmaïs in he melkveeransoen is
oegenomen. Me name he Groene Har een groe
Karakteristiek huidige situatie
2.
Agrarische bedrijven
Bron: Landbouwatlas van Nederland, 2009
uinbouw
(glasuinbouw,
vollegrondsuinbouw
en bolleneel)
blijvende eelen
(boom- en ruiteel)
hokdieren
(varkens en pluimvee)
akkerbouw
(incl. akkerbouw-
groenen en
hakvruchen)
graasdieren
(melkveehouderij en
schapen)
combinaies van
bedrijsypen
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden4
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 11/30
concenraie van verbredingsacivieien, zoals zorg,
verkoop, verwerking en recreaie.
Zuid-Hollandse delaIn de Zuid-Hollandse dela is akkerbouw de
belangrijkse vorm van landbouw. Daarnaas kom
ook grasland en opengrondsuinbouw voor. Sinds
de asluiing van de zeearmen door de Delawerken
is he gebied seeds zoeer geworden (zoewaerinla-
en ui de Delawaeren), waardoor andere eelen
mogelijk werden. Zo is op Goeree-Overflakkee de
laase jaren een onwikkeling van bolleneel e
zien, die alleen door de voorzieningen voor
zoewaeraanvoer mogelijk is gemaak. Op
Voorne-Puten worden veel consumpieaardappe-
len, granen en snijmaïs geeeld. Tuinbouw is van
belang op IJsselmonde, waar rondom de veiling van
Barendrech veel glasuinbouw is.
GreenporsDe glasuinbouwgebieden Wesland en Oosland en
he boomeelgebied rond Boskoop zijn de
greenpors in Rijnmond-Drechseden. He zijn
uinbouwclusers besaande ui de eel, produc-
onwikkeling (veredeling, vermeerdering, uin-bouwechniek), handel en logisieke diensverle-
ning, kennis en onderwijs. Glasuinbouw en
boomeel zijn kapiaalinensieve bedrijsakken en
vereisen daarom een onbeperke beschikbaarheid
van giewaer en sellen bovendien hoge eisen aan
de giewaerkwaliei (zougevoelig).
He areaal glasuinbouw (neto eelareaal) in de
greenpor Wesland/Oosland bedroeg in 2007 4.235
ha (is 40,8% van he naionale areaal). Daarvan is
1.786 ha glasgroenen en 2.423 ha snijbloemen, po
en perkplanen. De gemiddelde oppervlake per kas
is 2 ha neto. In de glasuinbouw is er een groe
aankelijkheid van hemelwaer. Aanvullend word
vaak osmosewaer (me diep grondwaer als bron)
gebruik. De lozing van he reserende brijn word
door regelgeving seeds moeilijker. De grondgebon-
den eelen (700 ha in he Wesland) maken vooral
gebruik van oppervlakewaer. Ook subsraateel
maak in droge ijden gebruik van oppervlakewaer.
Een mogelijkheid, die momeneel in Oosland
word oegepas is de ondergrondse opslag van
overollig regenwaer da in de winer val. He
waer word hierbij gefilerd via een zandbedfiler
en vervolgens opgeslagen. Bij een ekor aan
giewaer in de zomer kan de uinder waer ui dezogenoemde zoewaerbel pompen. Zoe oppervlak-
ewaer voor Wesland en Delfland word aange-
voerd via de zoewaerinlaa Bernisse bij he Brielse
Meer.
In he huidige klimaa in een normaal jaar
(reereniejaar 1967) is de glasuinbouw nagenoeg
volledig zelvoorzienend. In exreem droge jaren
zoals in 1976 en 2003 neem de aankelijkheid van
exerne bronnen (osmosewaer o oppervlakewa-
er) echer serk oe. Ui hemelwaer is dan nie
meer dan 65 a 70 % dekking mogelijk, uigaande
van een gemiddelde bassingroote van 2500 m3/ha.
De boomeel is verdeeld in vollegrondseel en
po- en conainereel. De vollegrondseel word
alleen in droge perioden beregend. De gewassen
gebruiken verder voornamelijk grondwaer. Omda
da in verbinding saa me he oppervlakewaer, is
hiervoor de zoewaeraanvoer via he inlaapun
Gouda belangrijk. De po- en conainereel word
vooral ui opgevangen regenwaer beregend.
Nauur
De belangrijkse nauurgebieden in Rijnmond-
Drechseden (behorend o de EHS en Naura 2000)
zijn geconcenreerd in de volgende regio’s:
• Groe waeren en rivieren omzoomd mebuiendijkse nauur (o.a. Oude Maas, Haringvlie)
• Veenweiden in he Groene Har, Midden-Delfland
en Oudeland van Srijen (Hoekse Waard)
• Duinen op de koppen van Goeree, Voorne en
langs de Delflandse kus
Groe waeren en rivieren omzoomd me buiendijkse nauur (Oude Maas,Haringvlie)De buiendijkse gebieden saan alle onder (beperk-
e) invloed van de dynamiek van rivieren en zee. In
he hele gebied is na de asluiing van de zeearmen
(Haringvliedam, Grevelingendam en Volkerakdam)
de geijdeslag serk agenomen, van enkele meers
o decimeers.
De Biesbosch (bijna 10.000 ha groo) is een van de
belangrijkse zoewaergeijdengebieden van
Europa. He landschap van rivieren, kreken,
moerasbossen, grienden, rievelden en graslanden
is vooral oegankelijk vana he waer. Nog seeds
zorgen de zee en de rivieren Maas en Rijn voor een
redelijke dynamiek. De geijdeslag varieer van 70
cm (Sliedrechse Biesbosch) o 30 cm (Brabanse
Biesbosch). De Biesbosch huisves een groe
verscheidenheid aan flora en auna, waaronder blauwbors, ijsvogel en diverse reigers). De
Biesbosch heef een populaie van ongeveer 150
bevers.
He Haringvlie en Hollands Diep zijn agesloen,
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden 5
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 12/30
zoee zeearmen die via een open verbinding deel
uimaken van de dela van Rijn en Maas. He peil
word beïnvloed door de Haringvliesluizen en de
bovensroomse suwen. Via he Spui en de Dordse
Kil dring nog een kleine geijdeslag (ca. 20 – 30 cm)
o in he gebied door. Aan de oevers van he
Haringvlie besaa he landschap ui grasgorzen,
rie- en biezenvelden, begroeide en onbegroeide
zand- en slikplaen grenzend aan he open waer. In
he Haringvlie lig he eiland Tiengemeen, da
sinds 2007 geheel is ingerich als nauurgebied.
Veenweiden in he Groene Har, Midden-
Delfland en Oudeland van SrijenEr zijn wee hoodypen nauur in he weselijk
laagveengebied: moerasnauur en veenweide-
nauur. Moerasnauur is veenvormend, wa o
bodemophoging zou kunnen leiden, erwijl
veenweidenauur word gekenmerk door verlies
van veen, leidend o bodemdaling. Moerasnauur
omva een combinaie van vegeaieypen die
voorkomen in verschillende asen van de verlan-
dingsreeks. He varieer van open waer o
rielanden, wilgensruwelen en broekbossen. Deze
nauur is van groo belang voor moerasvogels zoals
roerdomp en purperreiger. De Zouweboezem op de
grens van de Alblasserwaard en de Vijerenlanden
is een belangrijk moerasnauurgebied in de regio
Rijnmond-Drechseden.
Veenweidenauur is onderdeel van een culuurland-
schap. He gaa om veenbodems die in meer o
mindere mae onwaerd zijn en agrarisch worden
gebruik. Ten dele zijn he boanisch waardevolle
graslanden die als hooiland in gebruik zijn. De
inensievere
graslanden zijn van groo belang voor weidevogels.
Zo broed bijvoorbeeld bijna de helf van de
Nederlandse populaie gruto’s in de laagveengebie-
den van Wes Nederland. De weidevogelsand is deagelopen 50 jaar serk acheruigegaan. Bijna alle
sooren weidevogels saan op de rode lijs.
Veenweidenauur is me name e vinden in de
Krimpenerwaard, maar ook in de Alblasserwaard en
in Midden-Delfland. He Oudeland van Srijen is een
belangrijke pleiserplaas voor overwinerende
ganzen.
Duinen op de koppen van Goeree, Voorne enlangs de Delflandse kus Nederland heef na Denemarken he mees gave en
uigesreke duinlandschap van Noordwes-Europa.
De duinen in de regio Rijnmond-Drechseden
behoren o de jonge duinen. Dankzij de lage
leefijd (Voornes Duin is max. 800 jaar oud) zijn
deze kalkrijk. He duin is één van de mees
dynamische landschapsypen. Ook de variaie is
kenmerkend: bossen, open erreinen, heuvels, valleien en duinmeerjes. Tweederde deel van de
Nederlandse hogere planen (waaronder relaie
veel zeldzame sooren) kom voor in de duinen. De
duinen zijn vooral belangrijk voor de flora van nate
duinvalleien. Ook de vogelrijkdom van de duinen is
hoog: er broeden veel bijzondere sooren in hoge
dichheden; en de belangrijke vogelrekroue van
Noord-Europa naar he zuiden loop verloop langs
de Noordzeekus.
In de laase ien jaar is er in de duinen veel aan
nauuronwikkeling gedaan. Op veel plekken is de
grondwaersand verhoogd, zijn soorenarme, ruige
vegeaies ageplagd en gemaaid, zijn de onnauur-
lijke oevers van duinplassen ecologisch vormgege-
ven en herseld, is dennenbos omgevormd o meer
gevarieerd bos en zijn begrazingsprojecen gesar.
De duinen op de koppen van de Zuid-Hollandse
eilanden zijn breder dan die langs de Delflandse
kus. De Kwade Hoek op Goeree is he enige
duingebied in de regio da onder invloed van
geijden saa. Vooral in de winer sroom de zee via
geulen en kreken ver he gebied in.
De duinen hebben wee verschillende hoodunc-
ies: zeewering en nauur. Daarnaas spelen
drinkwaerwinning (Goeree) en recreaie eenbelangrijke rol.
Ecologische
hoodstructuur
Bron: www.geo.zuid-holland.nl
besaande nauur en
prioriaire nieuwe nauur
overige nieuwe nauur
waernauurgebied
overig waer
Naura 2000 gebied
zoekgebied
groe waeren en Noordzee
ecologische verbinding
blijvend agrarisch gebied binnen Naura 2000
Op land
Op water
Geen EHS
Gebieden Natura 2000
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden6
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 13/30
Recreaie
Naas de groengebieden in de seden vervullen de
landschappen van IJsselmonde, de Rotemeren en
Midden-Delfland/Oude Leede een belangrijke
recreaieve uncie in he sedelijk newerk van de
Zuidvleugel. Deze gebieden worden inensie
bezoch en gebruik en zijn belangrijk voor he
leelimaa. Ook de kus rek veel recreanen.
He grooschalige agrarische landschap in de Dela
is geen rekpleiser. Alleen de waerrecreaie heef
zich hier goed kunnen onwikkelen. He onbreken
van vaardoelen, kleinere havens, aanlegplaasen en
dorpen en seden direc aan he waer maken he
gebied echer minder ineressan voor de waer-
recrean dan bijv. Friesland. Verblijsrecreaie is op
enkele bungalowparken na beperk. Ook he
agro(verblijs)oerisme is nie goed onwikkeld.
He Naionaal Park De Biesbosch is de groose
rekpleiser in de regio. Bepaalde kreken zijn
bevaarbaar en er zijn voorzieningen voor recreanen
aangelegd. Rusige, nauurgeriche vormen van
recreaie krijgen voorrang boven andere recreaie-
vormen. He recreaiegebied de Hollandse
Biesbosch op he eiland van Dordrech rek jaarlijks
ruim 800.000 bezoekers (40.000 op een opdag)
He Kenniscenrum Recreaie heef in 2008 ui een
vergelijking van vraag en aanbod geconcludeerd da
me name he zuidelijk deel van de Randsad kamp
me groe ekoren aan mogelijkheden voor
wandelen en fiesen (zie ondersaande figuren).
Tekort aan mogelijkheden
voor wandelen
Tekort aan mogelijkheden
voor fetsen
geen ekor
klein ekor
maig ekor
groo ekor
Bron:
Kenniscentrum Recreatie, 2008
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden 7
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 14/30
3. Efectenklimaatverandering
Over he ei da he klimaa verander, besaa brede
consensus, evenals over de riching. Op he gebied van klimaaverandering word in Nederland gebruik
gemaak van de scenario’s die door he KNMI
onwikkeld zijn in 2006. De KNMI scenario’s variëren
voor wa beref de gemiddelde emperauursijging
en luchcirculaieparonen. In de Delascenario’s
word de bandbreede van de KNMI-scenario’s benu
(snelle en maige klimaaverandering).
Landbouw
De gevolgen van klimaaverandering zullen op
verschillende manieren merkbaar zijn in de land-
bouw. Ui diverse sudies blijk da de belangrijkse
effecen zijn:
Temperauur en lenge van he groeiseizoenDe gemiddelde emperauur zal in Nederland sijgen.
He groeiseizoen kan daarom eerder saren in alle
vier de klimaascenario’s en gaa (mogelijk) langer
door. Rond 2050 sar he groeiseizoen gemiddeld 6
dagen eerder in he G-scenario o gemiddeld 19
dagen eerder in he W+ scenario (.o.v. de periode
1976-2005). Di kan de inroducie van nieuwe
gewassen mogelijk maken (bijv. zonnebloem,
arisjok, drui ).
Vernating In alle klimaascenario’s neem de gemiddelde
neerslag per winerhalaar oe: 4% in he G-scenario
o 14% in he W+ scenario. Hierdoor sijgen de
grondwaersanden. Op gedraineerde gronden kan
deze bij aanpassing in de drainageasand worden
opgevangen. Door oename van de hoge neerslag-
pieken (in de winer en de zomer) zal er requener
een siuaie onsaan da waer op he land kom esaan en oppervlakkig asroom. Da is buien he
groeiseizoen voor de landbouw nie zo bezwaarlijk.
De kans op piekbelasing en daardoor he aspoelen
van nuriënen en gewasbeschermingsmiddelen op
Vier KNMI scenario’s voor klimaatverandering
Bron: KNMI, 2006.
wereldemperauur in 2050 .o.v. 1990
luchsromingsparonen
o n g e w i j z i g d
g e w i j z i g d
+1 oC
G+
G
+2 oC
W+
W
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden8
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 15/30
Bron: Alterra, 2004
he oppervlakewaer nemen wel oe, vooral bij he
W-scenario. Di leid o producieverlies. De bewerk-
baarheid en berijdbaarheid van he land zal
anemen in nate periodes.
DroogeNederland lig in een gebied waar sommige
klimaamodellen een aname van de zomerneerslag
laen zien, en andere modellen een oename. Bij
landbouw is echer ook de onwikkeling van prijzen
belangrijk: bij drooge neem de producie a en
zullen de prijzen van gewassen omhoog gaan. Di
beeken da de financiële opbrengs ook kan
oenemen als de producie aneem. Daaregenover
saa da he zoewaer duurder kan worden.
Zieken en plagen Voor de landbouw is de oename van zieken en
plagen een belangrijk effec van klimaaverande-
ring. Voorbeelden hiervan zijn een oename van
schimmelzieken door een combinaie van
emperauursijging en meer voch en he (beer)
overwineren van luizen e.a. door een aname van
de vors.
Verziling Verziling is een auonoom proces, he zou is al in
de bodem aanwezig als resan van zeeën ui
vroegere ijden. He syseem is nog nie in even-
wich en blijf naleveren. Behalve door oename van
zoue kwel, neem he zougehale in sloen in
droge zomers oe door zouer inlaawaer en
verdamping van sloowaer. Verziling veroorzaak
producieverlies bij zougevoelige gewassen. Bij
suikerbieen heef verziling een posiie effec op
he suikergehale. Kapiaalkrachige secoren
kunnen door onziling voorzien in de zoe-
waerbehoefe.
Weidebouw en akkerbouw sellen lagere eisen aan
de waerkwaliei in vergelijking o de vollegronds-
uinbouw. De hoogse eisen worden geseld door de
bolleneel, ruiteel en siereel. Verziling lijk
belangrijker voor de kwesbaarheid van gewassen
(uigezonderd gras en snijmaïs) dan waerekoren.
De verziling kan mogelijk worden opgevangen
door minder e draineren, waardoor zoewaerlen-
zen onsaan. Om verziling voor de landbouw
voldoende egen e gaan, moeen sloen e.d.
worden doorgespoeld me zoewaer. De enorme
hoeveelheden zoe waer die di vereis, worden
momeneel nie beprijsd. In de oekoms kan da
veranderen.
Waerkwaliei Er is ook een indirece relaie ussen klimaaveran-
dering en waerkwaliei. In veel provincies speel
een blauwalgenproblemaiek als gevolg van eenoverscho aan nuriënen. Blauwalg is op zichzel
geen probleem voor gewassen (meesal wel oxisch
voor mensen en dieren), maar he mag nie meer
ingelaen worden en is dan dus nie beschikbaar. De
blauwalgenproblemaiek zal naar verwaching
verergeren door klimaaverandering, omda de
waeremperauur sijg. In ondiep waer sijg de
Zoutschadeuncties
100
1000 2000 3000 4000 5000 6000
mg Cl/l
s c
h a d e ( % ) b i j o v e r s c h r i j d i n g g e h e e l g r o e i s e i z o e
n
90
80
70
60
50
40
30
20
10
boomeel
aardappelen
glasuinbouw
maïs
rui
gras
bloembollen
granen
suikerbie
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 16/30
emperauur bovendien sneller dan momeneel he
geval is. Ook is er meer uispoeling van nuriënen
door hevigere neerslag.
Specifieke effecen op landbouw inRijnmond-Drechseden
Groene Har en Midden-Delfland: veengebieden
me vooral melkveehouderij
Op de veengronden worden vernating, zieken en
plagen een groo probleem. Vernating is een
gevolg van weersexremen en oename neerslag in
he voorjaar. Kenmerk van he veen is da he vaak
lang na blijf. De koeien saan daardoor lang op
sal. Wanneer er in he voorjaar eveel waer in de
veenweide saa, is de eerse snede van he gras nie
mogelijk. Er word dus nie geprofieerd van he
vervroegen van he groeiseizoen.
De besaande problemen me bodemdaling en
waerbeheer zullen oenemen (zie klimaaeffecen
op nauur). Waeraanvoer in he veen is erg lasig. In
waergangen zi namelijk veel slib, waar he waer
moeilijk doorheen kan. Daarnaas is er in veen
nauwelijks sprake van horizonaal waerranspor.
Zuid-Hollandse dela: kleigebieden me vooral
akkerbouw
In peilbeheerse kleigebieden me laagsalderende
gewassen (gras, granen) is beregening o onziling
momeneel nie rendabel. De verwaching is da di
zo blijf. He gevolg is da de droogeschade van die
gewassen zal oenemen. De werkelijke producie
kan wellich och op peil blijven door oename van
de waergebruikefficiënie van gewassen als gevolg
van verhoging van he CO2-gehale.
Hoogsalderende gewassen worden nu al beregend.
De waeraanvoerbehoefe voor beregening zal bij
alle klimaascenario’s en vooral bij scenario W+
oenemen. Indien daaraan nie kan worden voldaan
zullen bedrijven hun eigen waervoorziening gaan
regelen via opvang van he winerneerslagover-
scho, o verplaasen naar regio’s me voldoende
zoewaer.
Greenpors: glasuinbouw in Wes- en Oosland
en boomeel in Boskoop
De invloed van de klimaascenario’s op de glasuin-
bouw is veel minder groo dan he verschil ussen
normale en exreem droge weerjaren. Door de
verschillen in (gescha) sralingsniveau is er soms
minder waer vraag (W) soms ies meer (W+), maar
vooral de verschillen in neerslag werken ui in
verschillen in de mae waarin de glasuinbouw qua
giewaer zelvoorzienend is (alleen gebruik
hemelwaer). Bronnen voor aanvullend waer zijn
m.n. omgekeerde osmose o oppervlakewaer. Bij
gebruik van oppervlakewaer is de waerbehoefe
groer, om de ophoping van zouconcenraies door
e kunnen spoelen. In he Wesland is ook een
projec in voorbereiding waarbij avalwaer van debedrijven cenraal word gezuiverd en reour naar de
uinders gaa.
De effecen van he W scenario zijn da de glasuin-
bouw ies minder aankelijk word van aanvullend
waer dan in he huidig klimaa. In he W+ scenario
pak da anders ui. Dan word in een normaal jaar
voor 92-94% door hemelwaer voorzien in de
giewaerbehoefe. In exreem droge jaren neem
he a o < 60 % (.o.v. 65-70% bij he huidige
klimaa). Bij he onderzoek waar deze gegevens over
zelvoorzienendheid he resulaa van zijn, is
Dekkingsgraad hemelwater met aanvullend osmosewater o oppervlaktewater, berekend voor het
Standaard-, W en W+ scenario (gegevens zijn exclusie de grondgebonden groeneneel)
Bron:
Watervraag glastuinbouw
West Nederland en
klimaatverandering, WUR
2011, Wim Voogt,
Barbara Eveleens,
Margreet Bruins
100
d e k k i n
g s p e r c e n t a g e h e m e l w a t e r ( % )
80
60
40
20
0
1967
1976
2003
Osmosewaer
S W W+
Oppervlakewaer
Osmosewaer
Oppervlakewaer
Osmosewaer
Oppervlakewaer
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 17/30
uigegaan van een gemiddeld waerbassin van 2500
m3/ha. Waerbassins zijn al een verpliche voorzie-
ning bij de glasuinbouw bedrijven.
Een deel van de siereel in Boskoop is grondgebon-
den en saa nie onder glas. He voorbesaan van
deze eelen is aankelijk van de beschikbaarheid
van voldoende zoewaer voor doorspoeling van de
sloen.
Nauur
Klimaaverandering heef verschillende effecen op
nauur. De belangrijkse invloeden van he klimaa
op de nauur zijn volgens diverse onderzoeken:
Verandering in geografische verspreiding enpopulaieomvang Geschike klimaazones van sooren kunnen
verschuiven door emperauursijging en verande-
ring van neerslagparonen. Vooral de zachere
winers hebben eroe geleid da he verspreidings-
gebied van sooren zich verplaas naar he noorden
en naar hoger gelegen gebieden. Maar ook langere
periodes van drooge in de zomer zijn nie voor alle
sooren even geschik. Sooren gaan acherui aan
de zuidkan van hun verspreidingsgebied, erwijl
aan de noordkan juis een uibreiding kan
plaasvinden.
Voor 7 % van de huidige sooren is he klimaa in
Nederland nu al minder geschik geworden. Di
aanal neem in 2100 oe o ruim 15 % van de
sooren. Daar saa egenover da nu ruim 15
procen en in 2100 ruim 20 procen van de sooren
profieer van klimaaverandering. Di beeken da
in 2100 bijna 40 procen van de huidige sooren ‘in
beweging’ zal zijn vanwege klimaacondiies en da
een verschuiving in de soorensamenselling van de
nauur is e verwachen. Er zijn wel verschillen
ussen soorgroepen.
Geschikte klimaatzoneaan zuidkant
Verandering van de geschikte klimaatzone voor soorten die voorkomen in Nederland in de periode 1990 - 2009
Geschikte klimaatzone centraal Geschikte klimaatzoneaan noordkant
Bron:
M. Vonk, C.C. Vos, D.C.J.
van der Hoek 2010,
Adaptatiestrategie voor
een klimaatbestendige
natuur, Planbureau voor
de Leefomgeving
Bron:
Van der Veen et al. 2010;
bewerking PBL
geschike
klimaazone
geschike
klimaazone breid
ui
geschike
klimaazone blijf
cenraal
1990 - 2009 2050 2100
geschike
klimaazone krimp
verschuiving door
klimaaverandering
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 18/30
He aanal sooren waarvoor he klimaa in
Nederland in 2100 geschik word, neem volgens de
modellen oe voor amfibieën, dagvlinders en
repielen. Voor hogere planen blijf de verdeling
vrijwel gelijk, erwijl voor vogels de racie waarvoor
he klimaa in Nederland ongeschik word relaie
groo is.
De vraag is o sooren he empo van de verschui-
ving van geschike klimaazones kunnen bijhouden.
Wanneer de verschuiving van verspreidingsgebieden
langzamer verloop dan de verschuiving van he
klimaa, zullen verspreidingsgebieden krimpen; als
de klimaaverandering nie op ijd o silsand
kom, zullen er sooren uiserven. O sooren
werkelijk in saa zijn hun leegebied ui e breiden,
hang ook a van de beschikbaarheid van geschik
leegebied op bereikbare asand.
Over de groote van de effecen door weersexremen
is nog relaie weinig bekend. Door weersexremen
en een grilliger weersparoon gaa de populaie-
omvang meer flucueren, waardoor kleine popula-
ies meer kans lopen ui e serven. Ook duur he
hersel van populaies na een exreme gebeurenis
langer in een versnipperd leegebied.
Gevolgen voor de biodiversiei en he funcioneren van ecosysemen Als klimaaverandering doorze, zullen ecosysemen
de komende eeuw dus e maken krijgen me
coninue veranderingen in soorensamenselling en
sandplaascondiies. Ze zullen worden bloogeseld
aan versoringen die in requenie en inensiei
zullen oenemen. Nie alle sooren reageren
hezelde op klimaaverandering. Hierdoor kunnen
besaande relaies ussen sooren binnen lee-
gemeenschappen gedeelelijk ui elkaar vallen en
zullen er mogelijk ‘gaen’ in he uncioneren van
ecosysemen onsaan. In hoeverre ecosysemen
anders gaan uncioneren als de soorensamensel-
ling verander o de biodiversiei aneem, hang a
van de rol die verdwenen sooren binnen he
ecosyseem vervulden. Als sooren serk srucuur-
bepalend waren o een sleuelrol vervulden in he
syseem, dan zal he verdwijnen ervan een groer
effec hebben. Ook de koms van nieuwe sooren
kan een groe invloed hebben op he uncioneren
van ecosysemen. Klimaaverandering heef dus ook
gevolgen voor de biodiversiei.
Specifieke effecen op nauur inRijnmond-Drechseden
Groe waeren en rivieren omzoomd me
buiendijkse nauur
He belangrijkse gevolg van klimaaverandering voor
de buiendijkse nauur is een hogere waersand. Bij
een sijging van de zeespiegel zal ook he peil in he
Haringvlie omhoog gaan. He gevolg is da nu nog
droogvallende gebieden (he Haringvlie heef enig
geij) permanen onder waer komen e saan. Een
zelde rend is e verwachen in de Oude Maas, he
Hollands Diep en de Biesbosch. In di deel zullen he
permanen droge areaal en he areaal inergeijde-
gebied serk anemen. Di verdrinkingseffec kan
(deels) gecompenseerd worden als deze gebieden
door sedimenaanvoer kunnen meegroeien me de
waersand. Hiervoor zijn open zeearmen nodig.
Veenweiden in he Groene Har, Midden-Delfland
en Oudeland van Srijen
He belangrijkse gevolg van klimaaverandering in
de veenweiden is da de bodem o wel anderhal
keer sneller kan gaan dalen. Vooral warme zorg
voor een versnelde bodemdaling. In veengebiedenzonder kleidek daal de bodem bij ongewijzigd
peilbeheer o he jaar 2100 in he huidige klimaa
gemiddeld 94 cm, bij een gemaigde klimaaveran-
dering (G) 107 cm en bij he mees warme en droge
klimaascenario (W+) 144 cm. De besaande
problemen me bodemdaling en waerbeheer in de
veenweiden zullen dus oenemen. Tegelijkerijd is
de veenbodem medeveranwoordelijk voor de
klimaaverandering, omda bij oxidaie van he veen
broeikasgassen vrijkomen.
De waerkwaliei van sloen en meren zal vermoe-
delijk acheruigaan, doorda in de zomer de
waeremperauur sijg en he risico op droogval,
verziling en de invloed van sulaarijk waer ui de
groe rivieren oeneem. Door hogere waerempe-
rauren zullen probleemverschijnselen als blauw-
algen en boulisme oenemen.
Duinen op de koppen van Goeree, Voorne en
langs de Delflandse kus
Droge duingraslanden die voor hun waervoorzie-
ning geheel van neerslag aankelijk zijn, zullen e
maken krijgen me een groer vochtekor in he
groeiseizoen. Di zal leiden o een opener
vegeaie, meer versuiving en oename van mossenen korsmossen. Veel naaldbomen zullen de groere
drooge nie overleven. De kwel naar lage gebieden
als duinvalleien zal mogelijk oenemen onder he
relaie nate W senario.
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 19/30
Recreaie
Aanrekkelijke vakaniebesemming Voor de recreaiesecor is klimaaverandering
overwegend posiie. Nederlandse zomers zullen
warmer en droger worden en langer duren.
Hierdoor word de aanrekkelijkheid van Nederland
als vakaniebesemming van Nederlandse oerisen
groer en neem de behoefe om naar he buien-
land op vakanie e gaan a. De vraag naar binnen-
lands oerisme in Nederland kan me 5% oenemen
voor iedere graad emperauursijging. Een
kantekening hierbij is da mensen een binnen-
landse vakanie vaak awisselen me meer buien-
landse vakanies in he volgende jaar. De behoefe
aan buienlandse vakanies blijf dus besaan, ook
als he weer in eigen land verbeer.
OpenluchrecreaieNe als bij de vakaniebesemming speel he weer
ook in de keuze voor recreaieacivieien een
belangrijke rol. Wandelen, fiesen en (buien)
zwemmen zijn acivieien die meesal alleen
worden ondernomen bij bepaalde
weersomsandigheden.
Specifieke effecen op recreaie inRijnmond-Drechseden
Kus
Hoewel de capaciei van de kuszone beperk is, zal
de emperauursijging leiden o oenemende
druke aldaar. De bereikbaarheid kan daarbij een
knelpun worden. Omda he zomerseizoen
aangenamer word en langer gaa duren, zal he
aanal dagochjes waarschijnlijk oenemen. De
nabijheid van de kus voor de bewoners en
bezoekers van de Randsad maak he kusgebied
een aanrekkelijke besemming voor dagochjes.
Hoewel veel buienlandse oerisen dus voorname-
lijk naar ons land komen voor de seden zullen zij
bij mooi weer waarschijnlijk sneller kiezen voor een
dagoch naar de kus. He aanal buienlandse
oerisen da voor langere vakanies naar de
Nederlandse kus kom zal in de nabije oekoms
waarschijnlijk maar beperk oenemen.
Sad
Door klimaaverandering zal er in de oekoms
vaker sprake zijn van smog en oververhiting van de
seden. De hitesress word veroorzaak door
warmeabsorpie door zware verharding, daken en
gebouwenmassa, maar ook door de hites van
auo’s, indusrie en airco’s. De behoefe aan
verkoeling neem oe. Di geld ook voor de
behoefe aan buienrecreaie. Groen en waer
kunnen hierin voorzien.
Waerspor
He seizoen voor waersporen zal langer worden.
Langere en drogere zomers zullen de aanrekkelijk-
heid van waerspor vergroen. Bij lange periodes
van warm en droog weer zal he waerpeil op veel
plaasen zakken en kan de bevaarbaarheid minder
worden. De combinaie van warmere luch en waeremperauren zullen leiden o oenemende
populariei van zwemmen en een langer zwemsei-
zoen. Hoewel een oenemende waeremperauur
zwemmen aanrekkelijker maak, neem he gevaar
op anemende waerkwaliei en -kwaniei oe.
Periodes van warm weer gaan vaak gepaard me
drooge en een lagere waersand. He belangrijkse
gevaar is he risico op verminderde waerkwaliei
en ijde van warm weer. Vooral in silsaand waer,
zoals in meren, kan de emperauursijging leiden
o een oename van algen die overlas geven voor
zwemmers. Ook doorda mensen meer geconcen-
reerd van de zwemwaerlocaies gebruik zullen
maken, nemen de risico’s voor de waerkwaliei
oe.
motorboten waterskiën zeilen vissenzwemmen/
zonnen
luchtemperauur (oC) 15 o 35 18 o 35 10 o 35 15 o 35 15 o 30
waeremperauur 2 o 20 10 o 20 10 o 18 < 18 15 o 20
neerslag geen geen geen geen geen
wind (km/h) < 50 < 15 15 o 50 < 15 < 15
Bron: IISD, 1999
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden 3
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 20/30
Op de sociaaleconomische as van de Delascenario’s
saa aan de ene kan ‘krimp’ en aan de andere kan
‘groei’. De effecen van krimp en groei op land-
bouw, nauur en recreaie in Rijnmond-
Drechseden zijn uigewerk aan de hand van de
ruimelijke en culurele aspecen van deze scena-
rio’s. Daarmee is de bandbreede van mogelijke
onwikkelingen in landbouw, nauur en recreaie
voor deze regio in beeld gebrach. De basis voor
deze uiwerking is gelegd in een workshop me
deskundigen van kennis- en onderzoeksinsiuen,
regionale overheden, uivoerende organisaies en
secororganisaies (deelnemerslijs: zie bijlage). In
hoodlijnen is de karakerisiek van he krimp- en
groeiscenario:
Krimp Groei
- Welzijn
- Rus (slow)
- ‘Nederland als ankerpun’
- Reecie op eigenheid van de regio en van Nederland
- Vooral voedsel ui de regio
-Meer ruime voor nauur
- Teruggerokken sad, nauur naas de sad
- Onspanning en recreaie
-Meer mogelijkheden ruimegebruik
- Gebruik maken van besaande kwalieien van he gebied
- Welvaar
- Dynamiek (as)
- ‘Nederland’ besaa nie meer, ‘welkom wereld’
-Mee in de mondiale sroom van onwikkelingen
- Vooral voedsel voor de wereldmark
- Slimmer gebruik van nauur
- Versedelijk landschap, nauur in de sad
- Ambiie en onwikkeling
-Meer noodzaak meervoudig ruimegebruik
- Gemaake / gecreëerde kwalieien
Sociaaleconomische krimp
Algemene kenmerkenIn een krimpscenario reed regionale en sociale
differeniaie op. Nederland als geheel krimp, maar
daarbinnen zijn er pockes die minder krimpen.
Bijvoorbeeld de Randsadregio, waar de meese
acilieien en verdiencapaciei geconcenreerd zijn
en blijven, erwijl in he meer landelijke ooselijke
en noordelijke deel van Nederland de krimp ech
serk voelbaar zal zijn.
Er is in de Randsadregio echer geen drive en
noodzaak om o een geïnegreerd besuur van de
Randsad e komen; er onsaan eerder een soor
sub-provinciale clusers. Kleinere organisaorische
Efectensocio-economische
ontwikkelingen
4
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden4
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 21/30
eenheden lijken waarschijnlijker dan groere. Di is
erug e zien in de wijze waarop mensen zich o
elkaar verhouden. Familieverbanden en idenieis-
geladen regioverbanden zijn belangrijk. Deze
bieden de veiligheid die gezoch word.
Kenniswerkers zijn veelal geëmigreerd, waardoor
hoogopgeleiden een relaie geringer deel van de
bevolking uimaken. Voor deze kenniswerkers blijf
Nederland wel een reereniepun, een soor
‘Heima’, waar ze me enige regelmaig naar
erugkeren. He lijk ook waarschijnlijk da, indien
nodig, de in Nederland acherblijvende amilieleden
financieel onderseund worden door de
Nederlandse kenniswerkers die elders op de wereld
werken, o ze nu van oorsprong van Marokkaanse,
Turkse o Nederlandse aoms zijn. De bevolking
zal waarschijnlijk vergrijsd zijn, waarbij een
dienseneconomie pas. De dynamiek van he leven
is relaie kalm. Er is ijd beschikbaar, deels vanwege
gebrek aan werk.
He lijk erop da zich binnen he krimpscenario
voor wa beref culuur wee mogelijkheden
voordoen. Er is kans op verscherpe egensellingen
en een verharde srijd om he besaan, die o
oprispingen van geweld kan leiden. Er zullenachersandswijken zijn, waarvoor in een krimp-
scenario minder geld beschikbaar is om daar ies
aan e doen. Sociaaleconomische spanningen
zullen de roep om krachdadig opreden verserken.
Een andere mogelijkheid is da de Nederlandse
drang om e zoeken naar harmonie en pragmaische
oplossingen prevaleer. Cenrale noies zouden dan
Slow Economy en buureconomie kunnen zijn. Een
Slow Economy scenario lijk aanrekkelijker, maar
zal nie vanzel onsaan in ijden van crisis.
Kenmerken van landbouw, nauur en recreaie in
krimpscenario
He voorzieningenniveau buien de seden is laag.
De verspreide versedelijking neem a. Er is ruime
voor landbouw, nauur en recreaie. Bedrijven halen
hun inkomsen ui verschillende akken (verbre-
ding). Hierdoor kunnen bedrijven economisch
gezond blijven; bedrijszekerheid onsaa door
inkomsen ui combi’s van landbouw, nauur,
recreaie. Er is weinig geld voor ranspor dus
mensen zijn gedwongen om zich meer op de eigen
regio e richen (me gevolgen voor landbouw,
economie, recreaie). Er is een oenemend belang
van regionale voedselvoorziening. Er is meer ruime voor nauur, maar de vraag is o er geld zal zijn voor
inriching en beheer van nauur. Worden he
‘woese gronden’? Er kom leterlijk meer horizon:
er onsaa meer ruime voor weidse gezichen. Er
kom meer ruime in de sad vrij, die verrommeling
o mooi groen in de sad kan opleveren.
Een volksuinenscenario is voorselbaar: beaalbare
recreaie in de buur. Recreaie speel zich a
dichbij huis (regio) en de specifieke kenmerken van
deze regio als economische ‘asse’ (kus, rivier,
Biesbosch, Oudhollands culuurlandschap en
seden) worden benu voor recreaie en oerisme.
Buienlandse oerisen worden een relaie
belangrijke inkomsenbron. In een wereld waarin
he zwaarepun van poliiek en economie nie in
Nederland maar elders in de wereld lig, zal in die
oekomsige dynamische hospos ook de behoefe
aan rus en onspanning oenemen. Die is in
Nederland relaie meer e vinden dan elders, me
zijn oude seden, en een langzamer empo.
Vanwege klimaaverandering is he klimaa in
Nederland egen 2050 pretiger dan in Spanje o
Frankrijk: de Duch Riviera lonk.
Specifieke regionale implicaies krimpscenario:
• Zone rond de rivier en langs de snelwegen (m.n.
sadsregio Roterdam) blijf serk versedelijk;
bewoners Zuid-Hollandse eilanden verrekken
riching sad. Dus serkere scheiding sad enplateland. Zuidelijk en ooselijk deel krijgen
meer ruime voor landbouw, nauur, recreaie.
• Greenpors glasuinbouw en boomeel blijven in
de regio. Deze produceren deels voor de seden
en deels voor de expor.
• Veenweiden vernaten en worden een plas-dras
nauurgebied, omda bewoners verrekken en
ook he landbouwareaal aneem.
• Door minder waergevoelige gewassen word de
akkerbouw op de klei in de Zuid Holland Dela
nie omgeze in nauur. In vergelijking o de
veenweiden blijven di rendabele gronden.
• Landbouw blijf belangrijk, vooral vanwege
producie voor de seden en regionale gebieds-
voordelen: voordeel van zonne-uren en nabijheid
haven. Hierdoor blijf de landbouw in deze regio
inensiever dan in andere regio’s van Nederland.
Sociaaleconomische groei
Algemene kenmerkenIn he groeiscenario zullen grenzen wegvallen op
diverse erreinen, zoals ussen naionaal/inernaio-naal, publiek/privaa, werk/vrije ijd, ec, maar ook
ussen sad/land. Wonen en werken vind overal
plaas. Creaieve en auonome proessionals werken
in wisselende, inernaionale verbanden, onaan-
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden 5
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 22/30
kelijk van ijd en plaas. Er is veel viruele communi-
caie, minder woon-werk ranspor en meer
goederenranspor.
Er is sprake van meervoudigheid van ideniei,
zichbaar in wisselende organisaorische verbanden
en verwevenheid van uncies me een hoge
maaschappelijke dynamiek en complexiei. De
conacen zijn veelal vluchig in wisselende, losse
verbanden. Tegelijkerijd vormen mensen ook
‘sammen’ (‘ribes’) van gelijkgesemden. De
dynamiek is hoog door de voordurende onwikke-
ling. Een van de weinige vase waarden is ‘groei’.
Eén wereldaal: Engels o Chinees?
De onaankelijkheid van vrouwen (o.a. econo-
misch) en inegraie van eminiene kwalieien in de
inriching van de samenleving gaa verder. Waarden
die daarbij horen zijn relaie georiëneerd,
inclusie-denken, samen, verbindend, lange-er-
mijn. Di saa mogelijk op gespannen voe me de
meer masculiene ocus op hoge economische groei!
De maaschappelijke weedeling ussen dynami-
sche, inernaionaal georiëneerde proessionals en
een groe groep die nie (meer) mee kan komen
leid o groe sociale spanning. Di ui zich onder
andere door getovorming binnen versedelijkeregio’s. Sociale spanning onsaa daar waar mensen
om moeen gaan me collecieve en individuele
waarden en belangen. Er is spanning ussen
flexibele mensen die meegaan me de hoge
dynamiek en mensen die willen besendigen. Er is
veel druk van buiena: snelheid en auonome
onwikkelingen. Regionale sraegische onwikke-
ling word mede beïnvloed door onwikkelingen ver
buien de landgrenzen, globalisering.
Kenmerken van landbouw, nauur en
recreaie in groeiscenarioMeervoudig ruimegebruik en de inensiei van he
ruimegebruik zal oenemen. In de veenweiden
bijvoorbeeld word waerberging, oerisme,
recreaie en wonen gecombineerd. Omda de
ruime schaars is, is he grondgebruik muliuncio-
neel en worden uncies ook vericaal gesapeld. De
landbouw word inensiever. De vollegrondsuin-
bouw is redelijk serk veregenwoordigd. Ook de
glasuinbouw word inensiever en er vind schaal-
vergroing plaas: meerlaagse eelen en qua energie
zelvoorzienend en milieugesloen kringlopen. Zo is
er hoge producie per hecare me een hoge oe-
gevoegde waarde door luxe producen. De producie van biobrandsoffen vind plaas in andere regio’s.
Nauur is ondergeschik aan he economisch
belang, waardoor he areaal versedelijking en
rendabele landbouw groei en kose van nauur.
Er is vooral gebruiksnauur. Nauur is er om in e
recreëren, aangenaam in e wonen o e werken. In
de sad worden drijvende zwembaden onwikkeld
zoda je nie seeds naar he ver agelegen srand
hoef. Nauur word meer ‘baen-gesuurd’. Er
onsaa een versedelijk landschap.
Specifieke regionale implicaies groeiscenario:
• Duinen en buiendijkse nauur blijven. De
ruimedruk zal mn. binnendijks zijn, waardoor de
buiendijkse gebieden (incl groe waeren)
gespaard blijven. Bij de insandhouding van de
duinen is de drinkwaervoorziening en de
veiligheid een belangrijk pun.
• Voor de kus zullen mogelijk eilanden worden
aangelegd me uncies voor nauur, recreaie en
landbouw.
• De Hoekse Waard zal versedelijken, e beginnen
bij de vervoersassen. Mogelijk zal he Oude land
van Srijen nauur blijven.
• De haven blijf qua omvang inac ondanks
verdwijnen van energie-bulkranspor en krijg
meer uncies voor voedselexpor. De Greenpors
(Wesland-Oosland en Boskoop) blijven
belangrijk. De complex-voordelen van deGreenpors en de nabijheid van de haven zorgen
da de secor in deze regio blijf ondanks de
ruimedruk. Glasuinbouw is ver dooronwikkeld.
Na 2050 is er hoog echnische uinbouw onder
glas.
• De akkerbouw is verrokken naar andere regio’s in
Nederland. In de Zuid-Hollandse Dela onwikkel
zich meer uinbouw. Er is hier ook ruime voor
verspreide versedelijking.
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden6
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 23/30
5 (On)zekerheden
De mae waarin he klimaa zal veranderen is
onzeker. Daarmee is ook onzeker in welke mae de
effecen van klimaaverandering op landbouw,
nauur en recreaie zich zullen voordoen. Er is
echer nauwelijks verschil ussen de klimaascena-
rio’s in he soor effec da deze hebben op land-
bouw, nauur en recreaie: de rend is zeker; he is
onzeker o he deze eeuw ook merkbaar is.
De socio-economische scenario’s hebben zowel
overeenkomsen als verschillen in effec op land-
bouw, nauur en recreaie. De overeenkomsen zijn
de zekere onwikkelingen.
Zekerheden die ui klimaaveranderingen volgen zijn:• Producieverlies in de landbouw door
oename van
› Verziling
› Nate periodes
› Droge periodes
› Zieken en plagen
• Verlenging van he groeiseizoen van
landbouwgewassen
• Noordwaarse verschuiving verspreidingsgebied
sooren• Krimpende verspreidingsgebieden en uiserven
sooren als
› Tempo van verschuiving klimaazones e hoog is
› Er geen geschik leegebied is op beschikbare
asand
› Kleine populaies e gevoelig zijn voor
weersexremen en grilliger weerparoon
• Toename bodemdaling in veenweiden
• Acheruigang waerkwaliei in sloen en meren
• Aname areaal inergeijdegebieden en perma-
nen droge gebieden
• Opener duinvegeaie en meer versuiving door
groere drooge in hoge delen
• Aanrekkelijker klimaa voor recreaie (m.n.
waerspor) en oerisme (m.n. aan de kus)
Onzekerheden die ui de klimaaveranderin-gen volgen zijn:• De mae waarin de geconsaeerde rends zich
zullen voordoen en dus ook merkbaar zijn.
Zekerheden die ui de socio-economischeonwikkelingen volgen zijn:• Sociale spanningen als gevolg van weedelingen
in de samenleving
In krimp: druk van binnen
In groei: druk van buien, exerne oriënaie
• Groe rol kenniswerkers
In krimp: kennis is he kapiaal, om binnen debeperkingen overeind e blijven. Scherp kiezen
waar kennis waarde kan oevoegen: echno,
media, creaive class, recreaie.
In groei: kennis is kapiaal en breng versnelling
7Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 24/30
in economische onwikkelingen en expansie
• Funciecombinaies - op verschillende schaal-
groote
In krimp: verbrede bedrijven om een gezonde
bedrijseconomische basis e hebben.
In groei: muliuncioneel ruimegebruik is overal
de norm, specialisisch en excellen, sapeling
van uncies. Als in een ropisch regenwoud.
• Greenpors blijven in de Randsad, zowel in
krimp als groei, vanwege de voordelen van he
besaande greenporcomplex, de nabijheid van
de haven en specifieke groeiomsandigheden
(lich). De glasuinbouw word seeds meer
zelvoorzienend in giewaerbehoefe.
• Veenweiden vernaten
in krimp: verlaen gebieden waar rendabele
landbouw nie meer mogelijk is. De nauurwaar-
de neem oe
in groei: combinaie van waerberging me
wonen, recreaie en nauur
• Aandach voor nauur vanui verschillende
moieven en me verschillend resulaa:
in krimp: nauur gaa z’n gang, ruime voor vrije,
nauurlijke processen, meer ysieke ruime voor
nauur in groei: nauur me nu, inpasbaar me andere
uncies, minder ysieke ruime voor nauur.
• Recreaie dichbij huis
In krimp: beaalbare recreaie in de buur
(volksuinenscenario)
In groei: wonen in een aanrekkelijke omgeving
me veel voorzieningen.
• Waerrecreaie neem oe
In krimp: in de buur als bijzondere asse,
regionaal waarde creëren.
In groei: waer blijf als een van de weinige
gebieden vrij van andere onwikkelingen
Onzekerheden die ui de socio-econcomi-sche onwikkelingen volgen zijn:• Zuidhollandse Dela
In krimp: de bewoners van de Zuidhollandse
eilanden verrekken riching sad. Er blijf
akkerbouw op de klei in de Zuid Holland Dela.
In groei: er is meer uinbouw en ruime voor
verspreide versedelijking. De Hoekse Waard
versedelijk als eerse langs de vervoersassen.
• Oriënaie voedselproducie
In krimp: oenemend belang van regionale
voedselvoorzieningIn groei: producie voor de wereldmark me
hoge produciviei en oegevoegde waarde
• Verhouding sad-land
In krimp: serkere scheiding ussen sad-land
In groei: versedelijk landschap
• Economisch belang van oerisme
In krimp: relaie belangrijke inkomsenbron
In groei: ondergeschik belang
• Kwaliei nauur
In krimp: meer ruime voor nauur en recreaie,
maar weinig geld om er ies moois van e maken.
Krijgen we onoegankelijke ‘woese gronden’?
Word de ruime die binnen de sad onsaa
verrommeld, o aanrekkelijk groen ingerich?
In groei: nauur me hoge gebruikswaarde, maar
lage ecologische kwaliei
Oversijgende noiesEen aanal hema’s is nog onvoldoende uigewerk
in de scenario’s, maar zal wel groe invloed hebben
op de mogelijke oekomsen. He zijn hema’s die
de regio Rijnmond-Drechseden oversijgen:
• Energie
De onwikkelingen op energiegebied zijn een
belangrijke acor me veel impac op landbouw,
recreaie, versedelijking, ec. De beschikbaarheid
van energie zal na 2050 bepalend voor de
onwikkelingen zijn. Wereldwijd oerisme bijv. zal
alleen mogelijk zijn als nieuwe duurzame engoedkope energiebronnen beschikbaar komen.
• Voedsel
Wa een we aan he eind van deze eeuw? Een we
vlees o kweekvlees o zijn we overgeschakeld op
andere eiwibronnen? Hoe bepalend zal da zijn
voor de ruimelijke inriching?
• Overheidsingrijpen
• De mae en he ype van overheidsingrijpen is
bepalend voor hoe bepaalde onwikkelingen
doorwerken. Bijvoorbeeld: Krimpscenario bied
kansen voor ruimelijke kwaliei en nauur, maar
da kan alleen ech o sand komen als daar ook
beleid op geze word. Is er een overheid die
priorieien sel? Beeken weinig geld (krimps-
cenario) ook da er minder is voor he waer-
beheer, o word er och geïnveseerd om de
economische uncies e beschermen?
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden8
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 25/30
Er zijn verschillende relaies e leggen ussen de
conclusies ui deze hemaische verkenning en de
waeropgave van he Delaprogramma Rijnmond-
Drechseden. Deze zijn hieronder uigesplis naar
de hema’s waerveiligheid en
zoewaervoorziening.
Waerveiligheid Waerveiligheid blijf belangrijk voor deze regio en
daarmee voor heel Nederland. Di geld nie alleen
voor he groeiscenario, maar ook voor he krimp-
scenario vanwege de relaie hoge bevolkingsdich-
heid en he economisch belang van de regio. Wel
lig in he krimpscenario een differeniaie van he
veiligheidsniveau voor de hand. Er is immers een
serkere scheiding ussen sad en land: lege en volle
gebieden.
Kansen:
• In de gebieden me een bewus lager veiligheids-
niveau egen oversromingen kan de dynamiek
van he waer, inclusie oversromingen,
oerisisch en recreaie ineressan zijn.
• Er zijn combinaiekansen voor nauur en recreaie
me nauurlijkere inrichingsmaaregelen voor de
waeropgaven. Zowel lage als hoge ruimedruk bieden hiervoor kansen: in he krimpscenario is
de ysieke ruime aanwezig, in he groeiscenario
word vanwege schaarse ruime gezoch naar
oplossingen die meer dan één doel dienen. Als er
voorgebouwd word op de krach van he
waersyseem als drager van de kwalieien van de
regio, dan onwikkel zich een ineressan gebied
me onderscheidende waarden.
• De insandhouding van de buiendijkse nauur is
aankelijk van de mogelijkheid o meegroeien
me de sijgende waersanden (opslibbing).
Inroducie van meer geij en zouinvloeden zal
de nauurwaarden serk vergroen. O di
mogelijk word, is aankelijk van de maarege-
len die voor waerveiligheid genomen gaan
worden.
Zoewaervoorziening De beschikbaarheid van voldoende zoewaer is
cruciaal voor onwikkelingen in de landbouw. De
glasuinbouw word qua giewaerbehoefe seeds
meer zelvoorzienend. In de Greenpor Boskoop
blijf een deel van de eel grondgebonden (en nie
onder glas). Hier zal een blijvende zoewaervraag
zijn, ook voor doorspoeling van de polders. In de
Greenpors blijf ook in een krimpscenario de
zoewaervraag onverminderd hoog.
Ook de insandhouding van de veenweidenauur is
aankelijk van de beschikbaarheid van zoewaer.In een krimpscenario zullen uncies zich meer
aanpassen aan he nauurlijke syseem. Op plekken
zal verziling oegesaan worden, als aweging
kosen en baen van maaregelen. Ten opziche van
Relaties met dewateropgave
7
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 26/30
de huidige landbouw is he landbouwgebruik
exensiever (maar inensiever dan in de res van
Nederland). Di geef een lagere zoewaervraag.
Kenmerk van he waerbeheer in he groeiscenario
is de maakbaarheid: volgend op en gesuurd door
economische onwikkelingen. Daarbij kom da
‘waer’ dan is geprivaiseerd: degene die he meese
beaal, heef de meese ‘rechen’. Muliuncioneel
en inensie ruimegebruik geef een groe druk op
he waerbeheer, omda elke uncie andere eisen
sel. Zoewaer word slimmer gebruik, waarbij
meer echnologie word ingeze. De hoge inensi-
ei van de landbouw in he groeiscenario zorg voor
een hogere zoewaervraag.
Kansen:
• Waer bied kansen voor een aanrekkelijk
woonmilieu me recreaiemogelijkheden dich
bij huis (Veneië-achig wonen?).
• Een hoog serviceniveau van zoewaervoor-
ziening, zoals in de huidige siuaie, beeken da
de landbouw kan kiezen voor de mees rende-
rende gewassen.
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 27/30
In deze noiie is gebruik gemaak van en gecieerd ui de volgende bronnen:
Alerra, DHV, VU, KNMI (2008), K limaaeffecschesboek Zuid-Holland, in opdrach van provincie Zuid-Holland
P.W. Blokland, J. Jager, M. van Leeuwen, A. Schouen en G. Venema, De grondgebonden landbouw in Zuid-Holland;
Srucuur en onwikkeling, LEI, Rappor 2010-007
G. Blom, M. den Braber (2009), Klimaaeffecalas 1.0 Landbouw, waer en exremen Alerra,
PlanResearchInernaional, DHV, KNMI in opdrach van IPO
L. Bos, H. de Ruier, R. Hoeksra (2003), Verkenning pilo waervraag in boomeel en glasuinbouw, CLM
W. Bruggeman, M. Haasnoo, S. Hommes, A. e Linde, R. van der Brugge, B. Rijken, E. Dammers, GJ. van den
Born (2010), Delascenario’s, Delares
L. Eshuis, A. Krek (2010), Waergerelaeerde ruimelijke onwikkelingen in de regio Rijnmond-Drechseden, Arcadis in
opdrach van Delares en Delaprogramma Rijnmond-Drechseden
Inerdeparemenaal beleidsonderzoek 2008-2009 nr2 (2010), Eindrapporage van de werkgroep IBO Nauur
A. Jeuken, N. Sloojes, N. van Oosrom (2010), Klimaabesendigheid en opies voor adapaie in de regio Rijnmond-
Drechseden, Delares
C. de Jonge (2008), De gevolgen van klimaaverandering voor recreaie en oerisme, Siching Recreaie i.s.m. Alerra
Kenniscenrum Recreaie (2008), Recreaiecijfers bij de hand
F. Klijn, J. Kwadijk, K. de Bruijn, J. Hunink (2010), Oversromingsrisico’s en droogerisico’s in een veranderend klimaa ,
Delares
A. van Kreveld, A. van Winden, A. e Linde, G. Zwolsman, P. Jacobs, P. Souwerbren, A. Gilber (2009), He
benedenrivierengebied in ijden van klimaaverandering, Klimaa voor Ruime, rappornummer KvR 014/2009
M.A.J. Kuijpers-Linde, K.T. Geurs, J.M. Knoop, R. Kuiper, P Lagas, W. Lighvoe, R. de Nie, R. van
Oosenbrugge, H.J. Weshoek, 2007, Nederland Laer , Milieu- en Nauurplanbureau
R. Lucassen (2011), Verslag werkbijeenkoms Delaprogramma Rijnmond-Drechseden 29 maar 2011 “ Blik op de oekoms
van landbouw, nauur en recreaie”, Burosa
Provincie Zuid-Holland/Xplorelab (2011), Van Mainpor-Greenpor naar Growpor
B.P. van de Rie en J.T.A. Verhoeven (2006), Brochure nauur in he veenweidegebied, Landschapsecologie,
Insiue o Environmenal Biology, Universiei Urech
ROM3D (2009), Landbouwalas van Nederland
A. Verhagen, M. Blom-Zandsra, P.J. Kuikman, E. den Belder, W.A. Brandenbrug, J. Elderson, C.M.L.
Hermans, B.F. Schaap, J.J.H. van den Akker, T.V. Vellinga, C. Waalwijk (2009), Naar een klimaabesendiger
landbouw in Nederland, PlanResearchInernaional
Literatuur
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 28/30
S. Visser, J. Balissen, J. Heymans (2011), Lange ermijn probleemanalyse zoewaervoorziening Zuidweselijke Dela &
Rijnmond-Drechseden concep 1april, VISSER waerbeheer en DHV in opdrach van de suurgroep Zuidweselijke
Dela en de suurgroep Rijnmond-Drechseden
M. Vonk, C.C. Vos, D.C.J. van der Hoek (2010), Adapaiesraegie voor een klimaabesendige nauur , Planbureau
voor de Leeomgeving
W. Voog, B. Eveleens, M. Bruins (2011)WUR, Waervraag glasuinbouw Wes Nederland en klimaaverandering, WUR
M. Woesenburg, Waarheen me he veen, 2009
www.duinbehoud.nl
www.kusgids.nl
www.geo.zuid-holland.nl
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 29/30
Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden 3
5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 30/30
Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden
He Delaprogramma is een naionaal programma.
Rijksoverheid, provincies, gemeenen en waerschappen
werken hierin samen me inbreng van de maaschappelijke
organisaies. He doel is om Nederland ook voor de
volgende generaies e beschermen egen hoogwaer
en e zorgen voor voldoende zoewaer.
He Delaprogramma ken negen deelprogramma’s:
• Veiligheid
• Zoewaer
• Nieuwbouw en hersrucurering
• Rijnmond-Drechseden
• Zuidweselijke Dela
• IJsselmeergebied
• Rivieren
• Kus
• Waddengebied
He Delaprogramma saa onder regie van
de delacommissaris, regeringscommissaris voor
he Delaprogramma.
www.rijksoverheid.nl/delaprogramma
Di is een uigave van:
Delaprogramma Rijnmond-Drechseden
Sepember 2011
Door:
Annemarie van Hoorn