Presentatie verdiepingsconferentie MP-ERWD

voor PO/SBO/SO

10-12-2014

Fase oranje –

cognitief gedragstherapeutische begeleidingsaspecten

Elle Ankone (e.ankone@engh.nl)

& Jojanneke van der Beek (j.p.j.vanderbeek@uu.nl)

Inhoud

1. ERWD fase oranje

2. Het Reken-ABC

• Rekenen = gedrag

• De cognitieve gedragstherapie

3. Verslaglegging

4. Stappen van Het Reken-ABC

• Ontwerpen

• Rekenhulp bieden

• Evaluatie

5. Vragen

1. ERWD fase oranje

Hulp binnen fase oranje

• Lesgeven op spoor 3: werken met specifieke individuele accenten binnen subgroepjes

• Er wordt een individueel handelingsplan opgesteld o.b.v. intern of extern diagnostisch onderzoek

o Doelen op lange en korte termijn

o Inhoud drieslagmodel en handelingsmodel

o Werkwijze

o Uitvoering (planning en organisatie)

o Evaluatie

• Samenwerking met alle betrokkenen

• Actieve betrokkenheid van de leerling

• Aandacht voor de basisbehoeften

Continueren van de zorg of doorverwijzen?

Aanwijzingen voor verwijzing naar de zorg

• Het leerproces van de leerling loopt vast of stagneert en dat is opvallend gezien de algemene ontwikkeling

• De problemen doen zich voor over de hele rekenlinie

• De intensieve en structurele rekenhulp op school leidt tot aantoonbaar onvoldoende vooruitgang

• Wegens comorbide ontwikkelingsproblematiek zijn de specifieke onderwijsbehoeften van het kind niet duidelijk

• Autisme, ADHD, DCD, syndromen en handicaps

• Er zijn forse emotionele problemen te zien bij het rekenen en gerelateerde vaardigheden

• Faalangst, vermijding, blokkades, lichamelijke klachten

Wanneer heb je voldoende aanwijzingen?

• Er wordt voldaan aan de criteria voor ‘ontvankelijkheid’ van dyscalculie-onderzoek o.b.v. Protocol DDG:

• 3 opeenvolgende E/V-scores op Cito Rekenen-

Wiskunde

• Een ernstige achterstand t.o.v. leeftijdsgenoten

• Structurele en gespecialiseerde RT: minimaal 6

maanden 2x30 minuten per week

• De school kan niet meer voorzien in de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling

• De cognitieve en/of emotionele ontwikkeling van de leerling wordt bedreigd

• De ontwikkelingsperspectieven van de leerling zijn onduidelijk

2. Het Reken-ABC

Rekenen = gedrag!

Oefening: wat zie je allemaal aan rekengedrag?

als ik alles goed heb, krijg ik weer een mooie krul!

Wat is wenselijk rekengedrag?

• De aandacht richten op de rekentaak

• En dit voor langere tijd vol kunnen houden

• De som juist over kunnen nemen in het schrift

• De juiste stappen nemen in de probleemoplossing

• Deze stappen kunnen opschrijven of schematiseren

• De tussenuitkomsten adequaat kunnen berekenen

• Controleren of de strategie en uitkomst kloppen

• De juiste hulpmiddelen kunnen inzetten indien nodig

• Adequaat om hulp kunnen vragen als dat nodig is

• Een positieve attitude ten aanzien van rekenen

• Een zekere mate van vertrouwen in eigen kunnen

• Enzovoort!

Cognitieve gedragstherapie (CGT) is een belangrijke

stroming binnen verschillende soorten therapieën die

concrete handvatten biedt voor het aanleren en afleren

van gedrag.

De belangrijkste principes van CGT met betrekking tot

leren in het algemeen:

• Klassieke conditionering

• Operante conditionering

Klassieke conditionering

Operante conditionering

Naast technieken om gedrag te versterken en te

verzwakken, kunnen we uit de CGT een aantal

belangrijke technieken halen om nieuw gedrag aan

te leren:

• Shaping

• Prompting

• Modeling

o Verbale zelfinstructie

Shaping: elke tussenstap van het doelgedrag wordt

consequent beloond totdat het doelgedrag wordt vertoond

Prompting: het uitlokken van gewenst gedrag door

middel van hints (prompt)

Modeling: voordoen, samen doen, nadoen van het

gewenste gedrag

Het Reken-

A C B

Wat gaat

vooraf aan het Wat volgt op het

rekengedrag rekengedrag

het rekengedrag van het kind

gedrag

gedachten gevoelens

3. Verslaglegging

Waarom belangrijk?

Onderdelen

• LOVS

• Geboden hulp binnen fase groen en geel inclusief doelen, beginmeting en effectmeting

• Geboden hulp binnen fase oranje

o Beginmeting (!)

o Doelen

o Inhoud

o Werkwijze

o Organisatie

o Effectmeting (!)

4. Stappen van Het Reken-ABC

Het Reken-ABC kan ingezet worden binnen fase

oranje. Het bestaat uit drie stappen:

Stap 1 Ontwerpen

Stap 2 Rekenhulp bieden

Stap 3 Evalueren

De stappen worden toegelicht aan de hand van casus

‘Rutger’.

Casus Rutger (introductie)

Rutger is 9 jaar en zit in groep 6. Hij presteert

gemiddeld bij alle vakken, met uitzondering van

rekenen.

Cito Rekenen-Wiskunde

dl toets niveau

5 M3 C / III

10 E3 C / IV

15 M4 D / IV

20 E4 E / V

25 M5 E / V

30 E5 E / V

Casus Rutger (vervolg introductie)

Ontvangen hulp

- Groep 4, 5 en 6: dagelijks verlengde instructie aan groepstafel

- Groep 5 (vanaf januari) en groep 6 (tot heden): Rekensprint (in groepje van 4 kinderen, 32 weken,

3x15 minuten per week)

Aanpassingen

- Groep 5 en 6: minimumprogramma

Effect

- Er zijn geen begin- en eindmetingen beschikbaar. De begeleider zegt dat het memoriseren van plus- en minsommen tot 10 en de telvaardigheden tot 100 verbeterd lijken.

Casus Rutger (vervolg introductie)

Zorgen

- Leerkracht geeft aan dat Rutger in de klas niet meer mee kan komen met de lesstof van groep 6.

- Zeer zwakke scores op methodegeboden toetsen.

- De score op Cito Rekenen-Wiskunde was eind groep 5 weer zeer zwak en de leerkracht verwacht midden groep 6 weer een zeer zwakke score.

Fase oranje

- School besluit om Het Reken-ABC in te zetten. Er is geld vrijgemaakt om Rutger vanaf januari 2015 2x30 minuten per week individuele RT te bieden. Als er aan het einde van het schooljaar onvoldoende vooruitgang zichtbaar is, wordt hij doorverwezen naar de zorg.

Stappen van Het Reken-ABC

Het Reken-ABC kan ingezet worden binnen fase

oranje. Het bestaat uit drie stappen:

Stap 1 Ontwerpen

Stap 2 Rekenhulp bieden

Stap 3 Evalueren

Ontwerpen

Bij het ontwerpen van een plan voor de rekenhulp

zijn de volgende stappen van belang:

Startmetingen en sterkte-zwakte overzicht

Individuele doelen en interventietechnieken

Concreet: Wat zegt of doet het kind / de RT’er?

Aanvullende onderwijsbehoeften* en bijpassende interventietechnieken

Organisatie van de rekenhulp

*) indien van toepassing

Startmetingen

1. Wat is het niveau van basale rekenvaardigheden?

1. kwantitatief onderzoek: TTA

2. kwalitatief onderzoek naar: benoemen en noteren van getallen,

telvaardigheden, splitsingen, eenvoudige sommen, getalbegrip

en -positie

2. Wat is het rekenniveau op de rekendomeinen? kwantitatief (adaptief toetsen Cito Rekenen-Wiskunde) en

kwalitatief onderzoek bij:

1. Getallen en getalbewerkingen (hoofd- en schriftelijke

rekenvaardigheden bij kale sommen; toegepast rekenen bij

verhaaltjessommen)

2. Meten en meetkunde (o.a. geld, tijd, maten)

3. Breuken, procenten en verhoudingen

Casus Rutger (resultaten startmetingen)

Opdracht

Lees het verslag van de startmetingen van de casus

van Rutger (pag. 3 en 4).

Welke tekorten binnen de rekenontwikkeling toont

Rutger met betrekking tot:

- de basale rekenvaardigheden

- de rekendomeinen

Noteer uw antwoord in enkele steekwoorden.

Casus Rutger (sterkte-zwakte overzicht)

basale rekenvaardigheden

sterk - noteren en benoemen van getallen tot 100 - tellen tot 100 - splitsingen tot 10 - plus- en min tot 10 en type 25+3/25-2 - keertafels van 1, 2, 5 en 10

zwak - noteren en benoemen > 100 - telvaardigheden > 100 - plus en min tot 20 over tiental - keertafels van 3, 4, 6, 7, 8, en 9 - deeltafels

Casus Rutger (vervolg sterkte-zwakte overzicht)

rekendomeinen

sterk toegepast rekenen - voldoende score Cito M4 - voldoende begrip verhaaltjessommen tot en met tenminste Cito E4

zwak

hoofdrekenen - plus en min tot 100 type 32+20/47-30 - plus en min tot 100 type 38+4/38+24 of 52-5/52-35 (met tientaloverschrijding) schriftelijk rekenen - alle bewerkingen

toegepast rekenen - stappen van probleemoplossen

Individuele doelen en interventietechnieken

Een sterkte-zwakte overzicht geeft globaal aan

wat het instapniveau op de verschillende leerlijnen

is.

Formuleer de somtypen die aandacht behoeven.

Kies per somtype een geschikte aanpak en

concretiseer het concrete doel, het rekengedrag,

aan de hand van taakanalyses.

Noteer per concreet doel: aanbod (inclusief hulp-

middelen), opbouw, instructie, feedback, afbouw.

Casus Rutger (somtypen en concreet rekengedrag)

Opdracht

Lees het sterkte-zwakte overzicht van Rutger (pag. 5).

Welke somtypen selecteert u voor de RT?

Kunt u per somtype opschrijven wat het concrete

rekengedrag is dat Rutger krijgt aangeleerd?

Casus Rutger (somtypen)

onderdeel somtypen

hoofdrekenen plus/min tot 100 (rijgen) keertafels tot 10 (direct weten, in stappen)

schriftelijke rekenen

plus/min tot 20 (lege getallenlijn) plus/min tot 1000 (kolomsgewijs) keer type 3x24 (kolomsgewijs)

toegepast rekenen

verhaaltjessommen plus/min/keer/deel (startniveau: E4) (stappen van probleemoplossen, som noteren, rekenmachine)

Casus Rutger (voorbeeld concreet doel en interventietechnieken)

• Concreet doel (hoofdrekenen): Rutger rekent sommen van het type 8+5/28+5 en 15-9/35-9 uit via rijgen, conform instructie

• Interventietechnieken:

• Aanbod: eerst plus en min op aparte blaadjes, enkele sommen op

één blaadje; later plus en min door elkaar

• Instructie: modeling, stappen begeleiden met vaste zinnetjes*,

zinnetjes op stappenkaart

• Feedback: uitsluitend positief, frequent

• Afbouw: hints reduceren, positieve feedback reduceren,

stappenkaart weglaten, hardop-fluisteren-interne spraak

*) vb Eerst .. erbij/eraf. Dat is … En dan nog … erbij/eraf. En dat is …

Casus Rutger (voorbeeld concreet doel en interventietechnieken)

• Concreet doel (schriftelijk rekenen): Rutger rekent plus- en minsommen tot de 1000 uit via kolomsgewijs rekenen, conform instructie

• Interventietechnieken:

• Aanbod: ruitjespapier 1x1 cm, enkele sommen op één blaadje,

eerst plus- en minsommen gescheiden (later door elkaar), eerst

sommen onder elkaar aanbieden(later als gewone som)

• Instructie: modeling, stappen begeleiden met vaste zinnetjes*,

stappen op stappenkaart met voorbeeld

• Feedback: uitsluitend positief, frequent

• Afbouw: hints reduceren, positieve feedback reduceren,

stappenkaart weglaten, hardop-fluisteren-interne spraak

*) vb Ik begin links.. … erbij/eraf … is … etc.

Aanvullende onderwijsbehoeften en bijpassende interventietechnieken

Kinderen met rekenproblemen hebben behoefte aan extra

en specifieke instructie, oefening en feedback.

Sommige kinderen hebben nog aanvullende onderwijs-

behoeften, zoals: - behoefte aan extra oriëntering en stimulering van de aandacht

- behoefte aan angstreductie

- behoefte aan bevordering van competentiegevoelens en -gedachten

- behoefte aan versterking van de taakbereidheid

Binnen Het Reken-ABC wordt hier in de ontwerpfase

expliciet rekening mee gehouden.

Casus Rutger (organisatie van de rekenhulp)

Rutger ontvangt 2x30 min. individuele RT pw in de periode

januari t/m juni 2015. Binnen de RT ligt de nadruk op

instructie/begeleide oefening. Hij volgt een eigen leerlijn.

- Fase 1: eerste 6 weken tot aan de voorjaarsvakantie

- maandag en donderdag

- 30 min RT

- 15 min zelfstandig werken (werkbladen)

- dinsdag, woensdag, vrijdag

- 30 min zelfstandig werken (werkbladen)

- 15 min oefenen op computer (bv www.wrts.nl)

De eerste twee weken wordt uitsluitend gewerkt aan een selectie

van de doelen (bv 1, 3 en 6; zie: uitgebreide casus). Daarna

worden de andere doelen toegevoegd.

Casus Rutger (vervolg organisatie van de rekenhulp)

- Fase 2: periode maart en april

- maandag en donderdag

- 30 min RT

- 15 min zelfstandig werken (werkbladen)

- 15 min zelfstandig werken (selectie rekenboeken gr 4 en 5)

- dinsdag, woensdag, vrijdag

- 15 min zelfstandig werken (werkbladen)

- 15 min zelfstandig werken (selectie rekenboeken gr 4 en 5)

- 15 min oefenen op computer (bv www.wrts.nl)

Het accent ligt in deze periode op het (met hulpmiddelen) kunnen

kunnen uitvoeren van de denkstappen bij de verschillende

somtypen. Indien mogelijk kunnen extra concrete doelen

toegevoegd worden (bv deeltafels).

Casus Rutger (vervolg organisatie van de rekenhulp)

- Fase 3: periode mei – juni

- maandag en donderdag

- 30 min RT

- 15 min zelfstandig werken (werkbladen)

- 15 min zelfstandig werken (selectie rekenboeken gr 4 en 5)

- dinsdag, woensdag, vrijdag

- 15 min zelfstandig werken (werkbladen)

- 15 min zelfstandig werken (selectie rekenboeken gr 4 en 5)

- 15 min oefenen op computer (bv www.wrts.nl)

Het accent ligt in deze periode op het zelfstandig, vlot en accuraat

uitvoeren van de denkstappen bij de verschillende somtypen (ook:

toegepast rekenen). Het is van belang om het concrete

rekengedrag van alle doelen te blijven oefenen.

Casus Rutger (vervolg organisatie van de rekenhulp)

- Fase 4: juli

- Uitvoeren van effectmetingen

- Herhaling startmetingen

- Cito Rekenen-Wiskunde E4 (indien een C of hoger: verder

toetsen)

- Evalueren van RT via Het Reken-ABC

- Indien voldoende effectief: onderzoeken welk rekenaanbod

Rutger in groep 7 gaat volgen (bv groep 6), op welke wijze

begeleiding gerealiseerd kan worden (bv RT in subgroep,

externe RT), welke hulpmiddelen ingezet moeten worden (bv

rekenmachine, tafelkaart, stappenkaarten, ruitjespapier 1x1

cm) (terug naar fase geel of continuering fase oranje)

- Indien onvoldoende effectief: doorverwijzen naar de zorg

Kern van de boodschap

Het Reken-

A C B

Vragen?

Meer informatie?

Protocollen

• Van Luit, J.E.H., Bloemert, J., Ganzinga, E.G., & Mönch, M.E. (2012). Protocol Dyscalculie: Diagnostiek voor Gedragsdeskundigen (protocol

DDG). Doetinchem: Graviant Educatieve Uitgaven

• Van Groenestijn, M., Borghouts, C., & Janssen, C. (2011). Protocol Ernstige RekenWiskunde-problemen en Dyscalculie. Assen: Koninklijke

Van Gorkum BV

Websites

• www.engh.nl

• www.ambulatorium.nu

• www.rekenstoornis.nl

• www.kwaliteitsinstituutdyscalculie.nl

Video’s

• Zie het dossier Dyscalculie op www.leraar24.nl voor diverse filmpjes, bijvoorbeeld ‘Omgaan met dyscalculie’

• Labyrint over ‘Haat en liefde voor getallen’ op www.wetenschap24.nl

• ‘Het D&D-team’ over dyslexie en dyscalculie op www.balansdigitaal.nl

• Het Klokhuis over dyscalculie op www.hetklokhuis.nl