Post on 06-Apr-2016
description
DOOR DE OORLOG GETEKENDDe wederopbouw van Ieper na WOI in bouwtekeningen
25 april tot 22 mei 2010
Meer info: Stadsarchief Ieper | Weverijstraat 7 | 8900 Ieper | tel. 057 239 440 | modern.archief@ieper.beCentrum Vlaamse Architectuurarchieven | Jan Van Rijswijcklaan 155 | 2018 Antwerpen | tel. 03 242 89 70 | cvaa@vai.be
COLOFON
Deze tentoonstelling is een realisatie van het Centrum Vlaamse Architectuurarchieven
en het Stadsarchief Ieper
Samenstelling en coördinatie tentoonstelling:
Ellen Van Impe
Annelies Nevejans
Katrien Goudeseune
Jochen Vermote
Bruikleengevers:
In Flanders Fields Museum Ieper
Jean Coomans
Bibliotheek Ieper
Ellen van Impe
Stedelijke Musea Ieper
Grafi sche vormgeving:
Stad Ieper - Frederik Pattyn
Locatie:
De Neerstad, Zaal Alfa & Omega
Weverijstraat 7-9, 8900 Ieper
Met medewerking van:
Technische dienst stad Ieper
Het debat rond de ‘authenticiteit’ van de wederopbouwarchitectuur werd al uitgebreid gevoerd. Ten tijde van de wederopbouw na 1918
kantten bepaalde personen en instanties zich tegen een reconstructie ‘à l’identique’. Veel bewoners en een deel van de architecten
zagen daarentegen het liefst hun dorp of stad herrijzen zoals ze zich die herinnerden van voor de oorlog.
Toenmalig stadsarchitect Jules Coomans, die de Ieperse monumenten al vóór 1914 uitgebreid bestudeerde en restaureerde, pleitte
voor reconstructie, liefst zo getrouw mogelijk. De kennis was alvast voorhanden: zowel lokale als nationale historici verdiepten zich
in de architectuurgeschiedenis van de stad Ieper. Ze beschreven en verbeeldden haar monumenten met veel detail. Het Ieperse
stadsbestuur zou de voorstellen van Coomans in grote lijnen volgen. Hiervan zien we vandaag het soms bekritiseerde maar hoe dan
ook indrukwekkende resultaat.
Ook nu nog zorgt de wederopbouwarchitectuur voor controverse en verdeelde meningen. Niettemin is intussen duidelijk dat het
wederopbouwerfgoed de Westhoek een eigen cachet bezorgt. Met zijn vrij grote coherentie is het als geheel uniek in het Vlaamse
architectuurlandschap. Ontdek hoe dit erfgoed in Ieper tot stand kwam, aan de hand van archiefdocumenten en bouwtekeningen uit
het Ieperse Stadsarchief.
DOOR DE OORLOG GETEKENDDe wederopbouw van Ieper na WOI in bouwtekeningen
1
Het debat rond de ‘authenticiteit’ van de wederopbouwarchitectuur werd al uitgebreid gevoerd. Ten tijde van de wederopbouw na 1918
De wederopbouw van Ieper na WOI in bouwtekeningen
De Westhoek behoorde tot de zwaarst
getroff en gebieden van de Eerste
Wereldoorlog. De beelden van het
verwoeste Ieper en de zo goed als
verdwenen Lakenhalle waren bekend.
Ze groeiden uit tot iconen van het
vernietigende oorlogsgeweld. Nationaal en
internationaal werd het verlies van deze
stad met een rijk historisch en cultureel
verleden betreurd.
Dat verleden was al uitgebreid bezongen
in de loop van de 19de eeuw. Antoine
Schayes, auteur van de eerste volledige
Belgische architectuurgeschiedenis,
bewonderde vooral de Sint-Maartenskerk.
Hij karakteriseerde ze in 1850 als
“la construction religieuse la plus
monumentale et la plus grandiose de style
romano-ogivale qui existe aujourd’hui dans
toute la Belgique”.
Ook de Lakenhalle was een topwerk,
aldus Schayes. Hij vergeleek het gebouw
zelfs met Italiaanse palazzi in Firenze
en Sienna: “[p]ar ses dimensions, sa
situation sur une vaste place et la beauté de
ses proportions, ce magnifi que monument,
construit en briques, produit le coup-d’oeil
le plus imposant; il retrace en quelque sorte,
mais sur une échelle plus grande, l’image de
ces magnifi ques palais toscans du moyen âge
que l’on admire à Florence, à Sienne et dans
d’autres villes de la Toscane.”
IEPER VOOR EN TIJDENS DE OORLOG 22
De wederopbouw van de Westhoek werd een zaak van nationaal
belang. Om de wederopbouw gestructureerd te laten verlopen, werd
onder andere de wet op de aanneming van gemeenten uitgevaardigd
(8 april 1919). Gemeenten konden zich laten ‘aannemen’ of ‘adopteren’
door de staat. In ruil voor coördinatie en fi nanciering van over-
heidswege, stonden ze een deel van hun bevoegdheden tijdelijk af.
De aangenomen gemeenten van West-Vlaanderen waren gegroepeerd
in drie gewesten: de Kuststreek, de Noorderstreek en de Zuiderstreek,
die elk een Hoog Koninklijk Commissaris aan het hoofd hadden.
Deze commissarissen verdeelden de budgetten en keurden de
inrichtings- en rooilijnplannen goed, die gemeenten verplicht moesten
opstellen volgens de wet van 8 april 1919.
Hoog Koninklijk Commissaris voor de Zuiderstreek was Hendrik De
Schoonen. Hij werd in Ieper bijgestaan door de Toegevoegde Hoog
Koninklijke Commissarissen Biebuyck (sector Ieper-Kortrijk) en
Charles Moreau (sector Ieper).
De nationale dienst waar deze commissarissen van afhingen, was de
Dienst der Verwoeste Gewesten, opgericht op 9 april 1919. Deze dienst
en de regionale Hoog Koninklijke Commissariaten brachten onder
andere typeplannen in omloop, om de wederopbouw snel en effi ciënt
te laten verlopen.
GEADOPTEERDE GEMEENTEN EN DE DIENST DER VERWOESTE GEWESTEN
3
JULES COOMANS 4
Jules Coomans (1871-1937) werkte vanaf 1895 als stadsarchitect in Ieper.
Al voor de oorlog had hij de Ieperse historische gebouwen bestudeerd en
opgemeten en had hij restauratiewerken laten uitvoeren. Zijn vooroorlogse
bouwtekeningen zouden hem helpen bij de wederopbouw van het historische
stadscentrum.
Coomans’ plannen voor Ieper waren omstreden. In het nationale en
internationale debat over de wederopbouw van de symboolstad Ieper waren
er ook felle tegenstanders van een te behoudende reconstructie. Ieper moest,
volgens sommigen, een ‘lieux de mémoire’ worden, of een ‘zone de silence’,
met de ruïnes als permanente getuige van het onzinnige oorlogsgeweld.
Al tijdens de oorlog was Coomans in confl ict gekomen met een van zijn latere
tegenstanders in het wederopbouwdebat: Eugène Dhuicque (1877-1955). Beide
architecten hadden van verschillende instanties de opdracht gekregen om het
Ieperse erfgoed veilig te stellen en op te tekenen, waardoor ze onvermijdelijk
in elkaars vaarwater kwamen.
Coomans ontwierp niet enkel individuele gebouwen, maar ook het algemeen
plan van aanleg voor Ieper. Hiermee werd hij vanaf 1915 belast door het
Ieperse stadsbestuur. Zijn wederopbouwproject werd al in 1916 tentoongesteld
op de Exposition de la Cité Reconstituée in Parijs. In een brochure uit 1917
verwijst hij expliciet naar zijn eigen tekeningen voor de restauraties van 1914
als bruikbare bron voor een archeologische reconstructie van de belangrijkste
monumenten.
HET ARCHIEF VAN JULES COOMANS
Het archief van Jules Coomans raakte
in de loop der jaren verspreid onder zijn
nazaten. Een gedeelte kwam terecht
in de Provinciale Bibliotheek Tolhuis
in Brugge, een andere gedeelte in
het Ieperse Stadsarchief en nog twee
delen bij kleinzonen Jean Bulcke en
Jean Coomans. In 2010 verwierf het
Stadsarchief Ieper deze twee laatste
archiefbestanden. Leven en werk van
deze beroemde Ieperse architect kunnen
nu beter bestudeerd worden.
WEDEROPBOUWARCHITECTEN 5
Architecten uit heel België kwamen naar de Westhoek voor de wederopbouw.
Volgens het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten waren minstens 330
architecten op een of andere manier betrokken bij de wederopbouw. Het grootste
percentage daarvan was afkomstig uit de provincie West-Vlaanderen, maar ook uit
Brussel zakten meer dan 100 architecten af naar het rampgebied.
Sommige architecten voerden er korte opdrachten uit of werkten als expert om
schadepercentages te bepalen. Anderen werden door gemeenten of door de
Dienst der Verwoeste Gewesten aangesteld voor de wederopbouw van bepaalde
gemeenten of regio’s. Het wederopbouwwerk nam de architecten soms zodanig in
beslag dat ze zich voor langere tijd in de Westhoek vestigden. Pas na enkele jaren
keerden ze terug naar hun streek van herkomst.
SPEYBROUCK, DEBONDT EN SELLY 6
Bij Raphaël Speybrouck, Jan-Albert Debondt en Maurice Selly zien
we hoe een West-Vlaamse, een Oost-Vlaamse en een Brusselse
architect elk een stuk van de Grote Markt van Ieper heropbouwden.
De stukken van Speybrouck komen uit diens privéarchief, sinds
1997 bewaard in het Stadsarchief.
De stukken van de andere architecten maken deel uit van een
bestand met tekeningen die architecten en opdrachtgevers bij het
stadsbestuur indienden om een bouwvergunning te krijgen.
AANNEMERS, AMBACHTSLUI, MATERIAALLEVERANCIERS
Naast architecten waren er vooral veel handen
nodig om de wederopbouw daadwerkelijk
te realiseren. Een heel leger aan (vaak
anonieme) ambachtslieden en aannemers, met
uiteenlopende achtergronden en specialisaties,
stond in voor de herstel- en bouwwerken.
Aangezien het beroep en diploma van architect
pas beschermd werden vanaf 1939 kon zowat
iedereen zich in de jaren 1920 architect of
bouwmeester noemen en gebouwen ontwerpen
en uitvoeren.
Namen van aannemers en vaklui kunnen
afgeleid worden uit affi ches van jaarbeurzen, uit
publiciteit in lokale kranten of uit briefwisseling
van architecten met de aannemers en
ambachtslieden met wie ze werkten.
De kranten uit die periode kunnen sinds
kort online doorzocht worden op www.
historischekranten.be. Met zoektermen als
‘aannemer’, ‘entrepreneur’, ‘baksteen’, ‘hout’
enzovoort zijn korte reclameberichten of
aankondigingen op te sporen in de Ieperse
kranten uit de wederopbouwperiode.
7
AMBTENAREN EN VRIJWILLIGERS
Van de Hoog Koninklijk
Commissarissen en hun
Toegevoegden voor de regio
Ieper kon het archief tot hiertoe
niet opgespoord worden. Het
Stadsarchief Ieper bewaart wel het
archief van een andere functionaris:
Julien Antony. Julien Antony was
bibliothecaris in Ieper en werd
tijdens de wederopbouw aangesteld
als staatscommissaris bij de
Rechtbanken voor Oorlogsschade.
In deze functie volgde hij de
dossiers op van particulieren
die schade hadden geleden
tijdens de oorlog en hiervoor
schadevergoeding aanvroegen bij
de staat. Staatscommissarissen
beoordeelden de aanvragen tot
schadevergoeding en streefden
zoveel mogelijk naar minnelijke
schikkingen met de geteisterden,
zodat de zaak eenvoudigweg door
de rechtbank kon bekrachtigd
worden.
Sommige mensen namen
vrijwillig een taak op binnen de
wederopbouw. Een voorbeeld
hiervan is de priester Jules Vanneste
(1884-1979). Vanneste werd in 1919
onderpastoor van Boezinge. Daar
bekommerde hij zich in eerste
instantie om de wederopbouw
van de parochiekerk. Gaandeweg
begon hij ook andere inwoners
te helpen bij het aanvragen van
hun oorlogsschadevergoeding.
Omwille van zijn grondige
dossierkennis vroegen ook priesters
uit de omgeving zijn assistentie
bij het afhandelen van hun
schadedossiers. Het archiefbestand
Vanneste in het Stadsarchief
Ieper betreft vooral Vannestes
correspondentie met kerkfabrieken
die schadevergoedingen hadden
aangevraagd.
8
zodat de zaak eenvoudigweg door
PUBLICATIES
Het Gekwetste Gewest
Deze tentoonstelling is een uitloper van
het project Het Gekwetste Gewest.
Dit project werd fi nancieel ondersteund
door de Vlaamse Gemeenschap en
de Provincie West-Vlaanderen en
leverde onder meer een website en een
archievengids op.
De website www.wederopbouw.be
richt zich vooral tot archivarissen
en kan doorzocht worden aan de
hand van typische stukken die in een
gemeentelijk wederopbouwarchief
voorkomen, de betrokken actoren en de
relevante wetgeving. Een archiefschema
moet archivarissen helpen het
wederopbouwarchief in hun gemeente te
ordenen.
De archievengids brengt voor het eerst
de referenties naar de archieven over de
wederopbouw samen, geïllustreerd met
uniek historisch beeldmateriaal. Het boek
vertelt het verhaal van de wederopbouw
vanuit het oogpunt van architecten,
aannemers, bouwheren en lokale,
provinciale en nationale overheden.
Bouwen aan Wederopbouw
In samenwerking met de Erfgoedcel
CO7 kwam het rijk geïllustreerde boek
‘Bouwen aan wederopbouw. 1914-
2050, Architectuur in de Westhoek’,
tot stand. Historische essays worden
erin afgewisseld met voorbeelden
van hedendaagse omgang met
wederopbouwarchitectuur.
Ruimer project
Wederopbouwarchitectuur heeft een
belangrijke erfgoedwaarde, die evenwel
onder druk komt te staan door de nood
aan hedendaagse aanpassingen.
De studiecel Labo S (UGent) werkte
een waarde-afwegingskader uit, met
de gemeenten Ieper en Heuvelland als
casestudie.
Het Vlaams Architectuurinstituut werkte
aan een sensibiliseringsprogramma, dat
bestond uit:
- een workshop voor ‘ambassadeurs’
of gidsen die rondleidingen rond
wederopbouwerfgoed willen geven
- een workshop voor architecten,
met concrete voorbeelden van
wederopbouwarchitectuur die een
duurzame transformatie nodig had
- het openstellen van goede voorbeelden
van hedendaagse aanpassingen in
wederopbouwarchitectuur op de dag van
de architectuur (11 oktober 2009)
dag van
9