Brochure wederopbouw

COLOFON

Deze tentoonstelling is een realisatie van het Centrum Vlaamse Architectuurarchieven

en het Stadsarchief Ieper

Samenstelling en coördinatie tentoonstelling:

Ellen Van Impe

Annelies Nevejans

Katrien Goudeseune

Jochen Vermote

Bruikleengevers:

In Flanders Fields Museum Ieper

Jean Coomans

Bibliotheek Ieper

Ellen van Impe

Stedelijke Musea Ieper

Grafi sche vormgeving:

Stad Ieper - Frederik Pattyn

Locatie:

De Neerstad, Zaal Alfa & Omega

Weverijstraat 7-9, 8900 Ieper

Met medewerking van:

Technische dienst stad Ieper

Het debat rond de ‘authenticiteit’ van de wederopbouwarchitectuur werd al uitgebreid gevoerd. Ten tijde van de wederopbouw na 1918

kantten bepaalde personen en instanties zich tegen een reconstructie ‘à l’identique’. Veel bewoners en een deel van de architecten

zagen daarentegen het liefst hun dorp of stad herrijzen zoals ze zich die herinnerden van voor de oorlog.

Toenmalig stadsarchitect Jules Coomans, die de Ieperse monumenten al vóór 1914 uitgebreid bestudeerde en restaureerde, pleitte

voor reconstructie, liefst zo getrouw mogelijk. De kennis was alvast voorhanden: zowel lokale als nationale historici verdiepten zich

in de architectuurgeschiedenis van de stad Ieper. Ze beschreven en verbeeldden haar monumenten met veel detail. Het Ieperse

stadsbestuur zou de voorstellen van Coomans in grote lijnen volgen. Hiervan zien we vandaag het soms bekritiseerde maar hoe dan

ook indrukwekkende resultaat.

Ook nu nog zorgt de wederopbouwarchitectuur voor controverse en verdeelde meningen. Niettemin is intussen duidelijk dat het

wederopbouwerfgoed de Westhoek een eigen cachet bezorgt. Met zijn vrij grote coherentie is het als geheel uniek in het Vlaamse

architectuurlandschap. Ontdek hoe dit erfgoed in Ieper tot stand kwam, aan de hand van archiefdocumenten en bouwtekeningen uit

het Ieperse Stadsarchief.

DOOR DE OORLOG GETEKENDDe wederopbouw van Ieper na WOI in bouwtekeningen

1

Het debat rond de ‘authenticiteit’ van de wederopbouwarchitectuur werd al uitgebreid gevoerd. Ten tijde van de wederopbouw na 1918

De wederopbouw van Ieper na WOI in bouwtekeningen

De Westhoek behoorde tot de zwaarst

getroff en gebieden van de Eerste

Wereldoorlog. De beelden van het

verwoeste Ieper en de zo goed als

verdwenen Lakenhalle waren bekend.

Ze groeiden uit tot iconen van het

vernietigende oorlogsgeweld. Nationaal en

internationaal werd het verlies van deze

stad met een rijk historisch en cultureel

verleden betreurd.

Dat verleden was al uitgebreid bezongen

in de loop van de 19de eeuw. Antoine

Schayes, auteur van de eerste volledige

Belgische architectuurgeschiedenis,

bewonderde vooral de Sint-Maartenskerk.

Hij karakteriseerde ze in 1850 als

“la construction religieuse la plus

monumentale et la plus grandiose de style

romano-ogivale qui existe aujourd’hui dans

toute la Belgique”.

Ook de Lakenhalle was een topwerk,

aldus Schayes. Hij vergeleek het gebouw

zelfs met Italiaanse palazzi in Firenze

en Sienna: “[p]ar ses dimensions, sa

situation sur une vaste place et la beauté de

ses proportions, ce magnifi que monument,

construit en briques, produit le coup-d’oeil

le plus imposant; il retrace en quelque sorte,

mais sur une échelle plus grande, l’image de

ces magnifi ques palais toscans du moyen âge

que l’on admire à Florence, à Sienne et dans

d’autres villes de la Toscane.”

IEPER VOOR EN TIJDENS DE OORLOG 22

De wederopbouw van de Westhoek werd een zaak van nationaal

belang. Om de wederopbouw gestructureerd te laten verlopen, werd

onder andere de wet op de aanneming van gemeenten uitgevaardigd

(8 april 1919). Gemeenten konden zich laten ‘aannemen’ of ‘adopteren’

door de staat. In ruil voor coördinatie en fi nanciering van over-

heidswege, stonden ze een deel van hun bevoegdheden tijdelijk af.

De aangenomen gemeenten van West-Vlaanderen waren gegroepeerd

in drie gewesten: de Kuststreek, de Noorderstreek en de Zuiderstreek,

die elk een Hoog Koninklijk Commissaris aan het hoofd hadden.

Deze commissarissen verdeelden de budgetten en keurden de

inrichtings- en rooilijnplannen goed, die gemeenten verplicht moesten

opstellen volgens de wet van 8 april 1919.

Hoog Koninklijk Commissaris voor de Zuiderstreek was Hendrik De

Schoonen. Hij werd in Ieper bijgestaan door de Toegevoegde Hoog

Koninklijke Commissarissen Biebuyck (sector Ieper-Kortrijk) en

Charles Moreau (sector Ieper).

De nationale dienst waar deze commissarissen van afhingen, was de

Dienst der Verwoeste Gewesten, opgericht op 9 april 1919. Deze dienst

en de regionale Hoog Koninklijke Commissariaten brachten onder

andere typeplannen in omloop, om de wederopbouw snel en effi ciënt

te laten verlopen.

GEADOPTEERDE GEMEENTEN EN DE DIENST DER VERWOESTE GEWESTEN

3

JULES COOMANS 4

Jules Coomans (1871-1937) werkte vanaf 1895 als stadsarchitect in Ieper.

Al voor de oorlog had hij de Ieperse historische gebouwen bestudeerd en

opgemeten en had hij restauratiewerken laten uitvoeren. Zijn vooroorlogse

bouwtekeningen zouden hem helpen bij de wederopbouw van het historische

stadscentrum.

Coomans’ plannen voor Ieper waren omstreden. In het nationale en

internationale debat over de wederopbouw van de symboolstad Ieper waren

er ook felle tegenstanders van een te behoudende reconstructie. Ieper moest,

volgens sommigen, een ‘lieux de mémoire’ worden, of een ‘zone de silence’,

met de ruïnes als permanente getuige van het onzinnige oorlogsgeweld.

Al tijdens de oorlog was Coomans in confl ict gekomen met een van zijn latere

tegenstanders in het wederopbouwdebat: Eugène Dhuicque (1877-1955). Beide

architecten hadden van verschillende instanties de opdracht gekregen om het

Ieperse erfgoed veilig te stellen en op te tekenen, waardoor ze onvermijdelijk

in elkaars vaarwater kwamen.

Coomans ontwierp niet enkel individuele gebouwen, maar ook het algemeen

plan van aanleg voor Ieper. Hiermee werd hij vanaf 1915 belast door het

Ieperse stadsbestuur. Zijn wederopbouwproject werd al in 1916 tentoongesteld

op de Exposition de la Cité Reconstituée in Parijs. In een brochure uit 1917

verwijst hij expliciet naar zijn eigen tekeningen voor de restauraties van 1914

als bruikbare bron voor een archeologische reconstructie van de belangrijkste

monumenten.

HET ARCHIEF VAN JULES COOMANS

Het archief van Jules Coomans raakte

in de loop der jaren verspreid onder zijn

nazaten. Een gedeelte kwam terecht

in de Provinciale Bibliotheek Tolhuis

in Brugge, een andere gedeelte in

het Ieperse Stadsarchief en nog twee

delen bij kleinzonen Jean Bulcke en

Jean Coomans. In 2010 verwierf het

Stadsarchief Ieper deze twee laatste

archiefbestanden. Leven en werk van

deze beroemde Ieperse architect kunnen

nu beter bestudeerd worden.

WEDEROPBOUWARCHITECTEN 5

Architecten uit heel België kwamen naar de Westhoek voor de wederopbouw.

Volgens het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten waren minstens 330

architecten op een of andere manier betrokken bij de wederopbouw. Het grootste

percentage daarvan was afkomstig uit de provincie West-Vlaanderen, maar ook uit

Brussel zakten meer dan 100 architecten af naar het rampgebied.

Sommige architecten voerden er korte opdrachten uit of werkten als expert om

schadepercentages te bepalen. Anderen werden door gemeenten of door de

Dienst der Verwoeste Gewesten aangesteld voor de wederopbouw van bepaalde

gemeenten of regio’s. Het wederopbouwwerk nam de architecten soms zodanig in

beslag dat ze zich voor langere tijd in de Westhoek vestigden. Pas na enkele jaren

keerden ze terug naar hun streek van herkomst.

SPEYBROUCK, DEBONDT EN SELLY 6

Bij Raphaël Speybrouck, Jan-Albert Debondt en Maurice Selly zien

we hoe een West-Vlaamse, een Oost-Vlaamse en een Brusselse

architect elk een stuk van de Grote Markt van Ieper heropbouwden.

De stukken van Speybrouck komen uit diens privéarchief, sinds

1997 bewaard in het Stadsarchief.

De stukken van de andere architecten maken deel uit van een

bestand met tekeningen die architecten en opdrachtgevers bij het

stadsbestuur indienden om een bouwvergunning te krijgen.

AANNEMERS, AMBACHTSLUI, MATERIAALLEVERANCIERS

Naast architecten waren er vooral veel handen

nodig om de wederopbouw daadwerkelijk

te realiseren. Een heel leger aan (vaak

anonieme) ambachtslieden en aannemers, met

uiteenlopende achtergronden en specialisaties,

stond in voor de herstel- en bouwwerken.

Aangezien het beroep en diploma van architect

pas beschermd werden vanaf 1939 kon zowat

iedereen zich in de jaren 1920 architect of

bouwmeester noemen en gebouwen ontwerpen

en uitvoeren.

Namen van aannemers en vaklui kunnen

afgeleid worden uit affi ches van jaarbeurzen, uit

publiciteit in lokale kranten of uit briefwisseling

van architecten met de aannemers en

ambachtslieden met wie ze werkten.

De kranten uit die periode kunnen sinds

kort online doorzocht worden op www.

historischekranten.be. Met zoektermen als

‘aannemer’, ‘entrepreneur’, ‘baksteen’, ‘hout’

enzovoort zijn korte reclameberichten of

aankondigingen op te sporen in de Ieperse

kranten uit de wederopbouwperiode.

7

AMBTENAREN EN VRIJWILLIGERS

Van de Hoog Koninklijk

Commissarissen en hun

Toegevoegden voor de regio

Ieper kon het archief tot hiertoe

niet opgespoord worden. Het

Stadsarchief Ieper bewaart wel het

archief van een andere functionaris:

Julien Antony. Julien Antony was

bibliothecaris in Ieper en werd

tijdens de wederopbouw aangesteld

als staatscommissaris bij de

Rechtbanken voor Oorlogsschade.

In deze functie volgde hij de

dossiers op van particulieren

die schade hadden geleden

tijdens de oorlog en hiervoor

schadevergoeding aanvroegen bij

de staat. Staatscommissarissen

beoordeelden de aanvragen tot

schadevergoeding en streefden

zoveel mogelijk naar minnelijke

schikkingen met de geteisterden,

zodat de zaak eenvoudigweg door

de rechtbank kon bekrachtigd

worden.

Sommige mensen namen

vrijwillig een taak op binnen de

wederopbouw. Een voorbeeld

hiervan is de priester Jules Vanneste

(1884-1979). Vanneste werd in 1919

onderpastoor van Boezinge. Daar

bekommerde hij zich in eerste

instantie om de wederopbouw

van de parochiekerk. Gaandeweg

begon hij ook andere inwoners

te helpen bij het aanvragen van

hun oorlogsschadevergoeding.

Omwille van zijn grondige

dossierkennis vroegen ook priesters

uit de omgeving zijn assistentie

bij het afhandelen van hun

schadedossiers. Het archiefbestand

Vanneste in het Stadsarchief

Ieper betreft vooral Vannestes

correspondentie met kerkfabrieken

die schadevergoedingen hadden

aangevraagd.

8

zodat de zaak eenvoudigweg door

PUBLICATIES

Het Gekwetste Gewest

Deze tentoonstelling is een uitloper van

het project Het Gekwetste Gewest.

Dit project werd fi nancieel ondersteund

door de Vlaamse Gemeenschap en

de Provincie West-Vlaanderen en

leverde onder meer een website en een

archievengids op.

De website www.wederopbouw.be

richt zich vooral tot archivarissen

en kan doorzocht worden aan de

hand van typische stukken die in een

gemeentelijk wederopbouwarchief

voorkomen, de betrokken actoren en de

relevante wetgeving. Een archiefschema

moet archivarissen helpen het

wederopbouwarchief in hun gemeente te

ordenen.

De archievengids brengt voor het eerst

de referenties naar de archieven over de

wederopbouw samen, geïllustreerd met

uniek historisch beeldmateriaal. Het boek

vertelt het verhaal van de wederopbouw

vanuit het oogpunt van architecten,

aannemers, bouwheren en lokale,

provinciale en nationale overheden.

Bouwen aan Wederopbouw

In samenwerking met de Erfgoedcel

CO7 kwam het rijk geïllustreerde boek

‘Bouwen aan wederopbouw. 1914-

2050, Architectuur in de Westhoek’,

tot stand. Historische essays worden

erin afgewisseld met voorbeelden

van hedendaagse omgang met

wederopbouwarchitectuur.

Ruimer project

Wederopbouwarchitectuur heeft een

belangrijke erfgoedwaarde, die evenwel

onder druk komt te staan door de nood

aan hedendaagse aanpassingen.

De studiecel Labo S (UGent) werkte

een waarde-afwegingskader uit, met

de gemeenten Ieper en Heuvelland als

casestudie.

Het Vlaams Architectuurinstituut werkte

aan een sensibiliseringsprogramma, dat

bestond uit:

- een workshop voor ‘ambassadeurs’

of gidsen die rondleidingen rond

wederopbouwerfgoed willen geven

- een workshop voor architecten,

met concrete voorbeelden van

wederopbouwarchitectuur die een

duurzame transformatie nodig had

- het openstellen van goede voorbeelden

van hedendaagse aanpassingen in

wederopbouwarchitectuur op de dag van

de architectuur (11 oktober 2009)

dag van

9

Brochure wederopbouw

Documents

Transcript of Brochure wederopbouw