lOMoAR cPSD

Economische Geschiedenis na 1945 Samenvatting Hannah Ameye

DEEL I: ALGEMEEN OVERZICHT

HOOFDSTUK 1: HET ECONOMISCHE HERSTEL

1. De oorlogsverliezen

Menselijke Verlizen:

o Exodus van Polen en Duitsers naar Westen- “displaced persons”

o Tschechoslovakeische Duitsers verdreven door tijdens oorlogse collaboratie met Nazi’s

o Duitse colonies dalen/verminderen- 12 miljoen vluchtelingen terug naar Duitsland

Materiele Verliezen: o Oorspronkelijk sterk overdreven- droom grotere

herstelbetalingen, wraak op duitsland, om bevolking te mobiliseren

o Grootste schade BBP voor Polen, Europees Rusland, Hongarije, en Duitsland zelf (40% woningen verwoest, systematisch gebombardeerd, hongersnood- landbouw verwoest)

o West Europa- sectorale schade - Belgie/Nederland: transport sector, havens verwoest- aanvoer

grondstoffen vermoeilijkt - Steenkool productie ontvricht- energie nodig dus groot probleem - Industriele uitrusting minder schade - Kapitaalstock sterk verouderd- tijdens oorlog niet geinvesteerd,

oorlog na grote depressie dus ~ 15jaar geen industriele investeringen - Duitse industrie nog redelijk intact

2. De “pluspunten”

- Sovjet Unie – Russen innovatief tijdens invasie (industrialisatie

Oekraine en Sovjet Asie) - Rusland plunderd bezettings gebieden – Duitsland verhuist

roergebied industrie naar Oost-Duitsland, modern uitgeruste industrie, Hongarije rijk aan levensmiddelen, Roemenie rijk aan olie

- Verenigde Staten – materieel gestuurd naar VK met “Cash and Carry” programma (contante betaling), Britten economisch uitgeput, “Lend and Lease” programma (op krediet), VS in oorlog betrokken- massa materiaal (Pearl Harbour 1941) :

o 1ste fase – isolationistisch ingesteld

o 2de fase – leider positie “Pax Americana”

lOMoAR cPSD

- Derde Wereld – (nog geen bestaand concept, eerder kolonies) ruilvoetverbetering gerealiseerd- export producten stijgt (landbouw/grondstoffen)

Conclusie: Postan en Liebermann (economisten)

- 1945 wereld economie beter dan in 1939 - focus op wereldkapitaal voorraad - groter en gericht op moderne sectoren (metaal, inferro) - sprong in technologie tijdens WO2 – Peniciline (voorgaande antibiotica)

- Vliegtuig bouw – spillover van bombardement vliegtuigen naar burger vervoer

- Kunstoffen sector boost - Veel getrainde technici – civiele industrie

- Eind 1960 – conclusie schandaal veroorzaakt, tijd Vietnam oorlog (men dacht economisten oorlog probeerde goed te praten/veroorloven)

- Vervolg onderzoek – analyze/conclusie grootendeels bevestigd

3. De strijd tegen de naoorlogse inflatie

3.1. Verenigde Staten

- Binnenlandse vraag ontwikkelt gunstig - gezinnen, ondernemingen veel geld verdiend tijdens WO II, rantsoeneringen, grote inhaalvraag na de oorlog, consumptie en investeringen.

- Buitenlandse vraag groeit sterk - grote exportmogelijkheden naar West-Europa (wederopbouw)

Druk vanuit zowel de binnenlandse als buitenlandse vraag leidt tot inflatoire spanningen wordt nog aangezwengeld door gestegen biljettenomloop tijdens WO II, want Amerikaanse overheid voorschotten opgenomen bij Federal Reserve

- inflatie bedreigt reële lonen – hard voor arbeiders, stakingen - Reactie van de overheid: TAFT-HARTLEY ACT (1947):

vakbondsmacht beknot - Hoge bedrijfswinsten gebruikt voor uitbreidingsinvesteringen - werkgelegenheid

3.2. West-Europa

- Belgie model rol – “Gutt operatie” (oktober 1944)

o Reductie geldmassa 2/3 o Bestaande biljetten verlies wettelijk betalingsmiddel o Max. 2000 Fr contant geld per persoon (nieuw geld) o Overige biljetten op geblokkeerde rekening (alleen

eigendoms titel) – ½ geleidelijk vrijgeven naar stijging econ. productie, ½ omgezet op langlopende staatslening tegen lage rentevoet (tot 1971)

o Na conversie – geconfronteerd met hoge oorlogsuitgave, voorschotten National Bank (meer drukken)- prijsstijging op zwarte markt want producten markt gerantioneerd

lOMoAR cPSD

o Matig succes na Duitse kapitulatie geen nieuwe inflatie nieuw vertrouwen papiergeld econ. snel herstel verouderde industrie maar niet verwoest en juiste product

mix – staal, cement, glas – enorme vraag West-Europe rantsoenering vlug afgebouwd 1947

- Nederland kopieert “Gutt operatie” o Fiscale kant – door monetaire aangifte, fiscus inzicht op

populatie’s vermogens, ook waardepapier aangeven, beurs en wisselmarkten gesloten dus weinig mogelijkheid papier verkopen, als terug open alleen aangegeven papier verhandelbaar

o Gutt doel oorlogs collaborateurs pakken o Rijkdom niet verklaarbaar geconfisceert o Oorlogsprofiteurs bvb. Zwarte markt – aanslagsvoet 70% of

meer

o Vermogensbelasting op alles 5% - Frankrijk – Belgie niet volgen

o Speciale belasting heffen tegen overtollig geld o Geen discipline – extra geld binnen direct uitgegeven o Geld drukken om overheids bestedingen te financieren o Te ambiteuse/vlugge wederopbouw – tegelijk met programma

grootschalige nationalisering o Koloniale oorlogen – Vietnam o Inflatie maar lonen volgen niet – grootschalige stakingen o Forse devaluatie van munt o => Marshall Plan

- England/VK – niks o Zetten oorlogspolitiek verder – rantsoenering, max. prijzen (tot

1954) o Zware oorlogsbelastingen o 2006 laatste terugbetaling “lend lease” programma

o slaagt inflatie te verlagen maar lagere levensstandaard

4. Het dollartekort

4.1. Oorzaken

- Europa grote invoerbehoeften (wederopbouw) - nieuwe machines,

steenkool, levensmiddelen

- Europa weinig exporteren naar VS - het oude continent verwerft nauwelijks dollars

- Europese landen leningen aangegaan VS in dollars worden terugbetaald

- Europese kapitaalvlucht - geen vertrouwen in de eigen munten

lOMoAR cPSD

- 1947 – Dollartekort in acute vorm - slechte weersomstandigheden vrees oogst in West-Europa zal mislukken - ook voedsel uit VS moeten geïmporteerd worden

- Invoer van machines wordt fors teruggeschroefd om dollars uit te sparen - wederopbouw dreigt stil te vallen – sociale onrust

- Ondertussen is de Koude Oorlog uitgebroken: Amerikanen vrezen dat de Sovjet-Unie snel aan invloed wint in West-Europa.

Reactie: het Marshallplan

- Amerikanen stellen op uitgebreide schaal goederen ter beschikking, voornamelijk via giften, tegen bepaalde voorwaarden

o Europa zelf herstelprogramma uitwerken gebaseerd op onderlinge samenwerking - OEES (Organisatie voor Europese Economische Samenwerking, 1948) opgericht om gemeenschappelijke wederopbouwprogramma gestalte te geven en verdeling hulp te organiseren. OEES wordt in 1961 omgevormd tot OESO.

- Resultaten

o Marshallplan geeft West-Europese wederopbouw een nieuwe impuls

o Eerste stap naar herintegratie van (West-)Duitsland in (West- )Europese economie

o OEES toont de weg naar (West-) Europese economische samenwerking (<-> interbellum)

o Schaduwzijde: Marshallplan draagt bij tot splitsing van Europa in twee blokken, cf. Koude Oorlog - Marshallhulp aangeboden aan Sovjetunie, vindt aanbod vernederend en weigert. Sovjetunie verbiedt satellietstaten hulp te aanvaarden

4.2. Visies op effecten van het Marshallplan

- Traditionele (1950) o Koude oorlog, Amerikanen ophemelen (geschreven door

Americaanse/Marshall economisten) - Revisionistische visie (1980)

o Objectief beoordelen- veel minder belangrijk dan gedacht o Aanleiding Marshall plan oogst daling 1947dus daling dollars

door import o Echte Marshallhulp pas 1948, misoogst niet heel slecht o Hulp amper 2,5% BBP van ontvangende landen o Veel geld naar militaire voor Koreaanse oorlog

- Visie 1990 tot nu (val van de muur/Oost-Europa) o Barry Eichengreen – niet financieel maar institutioneel

element

o Instrumenteel in overgang naar markteconomie WE

lOMoAR cPSD

o 1947 staatsdirigisme – rantsoenering, max. prijzen, overheid bepaling goederen productie en internationale handel

overheden bang van inflatie, geen vertrouwen te lage officiele prijzen dus indicatie daling productie-

geen incentieven – risico hamsteren o Marshall plan voorwaarden – communisme weg en

geliberaliseerde markt/prijzen Buffer dollars dus meer vertrouwen Gevolg – handelsliberalisering intra-europa,

wederopbouw goedkoper, begrotingen in evenwicht, minder inflatie vrees en schaarste verdwijnt

5. Japan

- Moeizaam herstel - 1957 reële BBP/capita opnieuw vooroorlogse

niveau - Oorzaken

o Japan zwaar verwoest door WO II o Afbraak koloniaal imperium – Taiwan, Korea, veroveringen in

China – bemoeilijkt grondstoffenbevoorrading o Japan niet omringd door snel groeiende afzetmarkten (<->

West-Duitsland) o China burgeroorlog tot 1949, nadien autarkisch communistisch

regime o Amerikaanse bezetter schudt interne politieke en economische

structuur van Japan grondig door elkaar grootgrondbezit wordt afgeschaft ZAIBATSU = grootschalige samenwerkingsverbanden

tussen zware industrie en de banken ontbonden leger ontbonden, alleen nog een politiemacht bestaan

op KT zware slag voor Japanse economie: wapenindustrie ontmanteld.

op LT positief er worden geen financiële middelen in militaire goederen gestoken.

- Herstel komt pas begin jaren 1950 op gang:

o Koude Oorlog: Amerikanen versoepelen geleidelijk hun beleid hulpprogramma’s Zaibatsu kunnen zich min of meer herstellen Keiretsu

(bv. Mitsubishi) o Uitbreken van Koreaanse oorlog (1950-1953): VS bouwen

Japan uit tot logistiek centrum

6. Een nieuwe economische ideologie: de gemengde economie

De erfenis van de jaren 1930

- Daling geloof in vrijemarkt – geloof overheidsingrepen enige redding

o Theoretische fundering via John M. Keynes (1936):

lOMoAR cPSD

vrije markteconomie niet automatisch herstel van volledige werkgelegenheid- overheid aggregatieve vraag ondersteunen

op micro-economisch- concurrentieel marktmechanisme.

o Lord Beveridge (1944):

uitbouw stelsel sociale zekerheid: pensioenen, werkloosheid, ziekte- en invaliditeit,…

Gemengde economie na WO II

- Keynesiaans economisch beleid - Uitbouw sociale zekerheid: vangnet, inkomensherverdeling

- Geïnstitutionaliseerd sociaal overleg tussen werkgevers, werknemers en overheid

- Economische democratie: arbeiders nemen op een of andere manier deel aan beleid van bedrijf. In België bv. via ondernemingsraden

- Grootscheepse nationaliseringen in landen zoals Frankrijk, Italië en VK.

Verschuivingen van economische prioriteiten doorheen de tijd

- Onmiddellijk na Bevrijding: vorming van regeringen van nationale

eenheid, waaraan ook communisten deelnemen o eisen ook na de oorlog het behoud van de bestaande

overheidscontrole op productie, prijzen en distributie van basisproducten = dirigisme van de oorlogseconomie

o nationalisering van de sleutelsectoren om greep van overheid op de economie te vergroten gebeurt ook in verscheidene West-Europese landen (zie later).

- Vanaf 1947 wordt dirigistische karakter van gemengde economie teruggeschroefd: communisten verdwijnen uit West-Europese regeringen, cf. Koude Oorlog, Marshallplan

- Belangrijkste doelstelling van gemengde economie wordt de intensiteit van conjunctuurschommelingen te beperken

- In loop van jaren 1950 verschuift klemtoon naar stimuleren van economische groei op lange termijn

- Vanaf late jaren 1960 staat het rechtvaardiger verdelen van de vruchten van de economische groei centraal: meer collectieve voorzieningen, zoals gezondheidszorg (kinderkribben, bejaardenzorg), onderwijs, sociaal-culturele diensten,…

Gemengde economie op doelstellingen pragmatisch aangepast aan de heersende omstandigheden, niet specifieke ideologie

Magische vijfhoek:

- volledige werkgelegenheid; - voldoende economische groei, zodat volledige benutting van de

productiecapaciteit;

lOMoAR cPSD

- verhoging van de koopkracht, mits een stijging van de arbeidsproductiviteit;

- prijsstabiliteit; - evenwicht op de betalingsbalans

Varianten van de gemengde economie

- De neo-collectivistische (of neo-dirigistische) variant – Frankrijk, Italië,

VK o Nadruk op nationalisering sleutelsectoren - steenkool,

elektriciteit, centrale bank, luchtvaart ‘zachte’ nationaliseringen: ondernemingen blijven

autonoom, niet geïntegreerd in staatsbureaucratie en management blijft op post.

o Frankrijk aangevuld met indicatieve planning: bedrijven die zich inschakelen kunnen rekenen op subsidies, fiscale stimuli

o VK - geen planning, zelfs niet bij genationaliseerde bedrijven

overheid stop-go politiek - stimulering en afremming van de economie volgen elkaar zeer snel op, mede omwille van betalingsbalansproblematiek - verwarring bij ondernemers, remt economische groei

VK ‘zieke man’ van West-Europa. - De neoliberale variant – VS, West-Duitsland

o VS - New Deal 1930 brengt land in contact met gemengde economie. Na WO II fors teruggeschroefd, behalve landbouw

Opnieuw geloof in vrijemarkteconomie. Overheid alleen kader scheppen om de werking van de vrije markt te waarborgen.

Concreet: hard optreden tegen monopolies

Sherman Anti-Trust Act opnieuw in voege en streng toegepast: macht van ondernemingen inperken

Taft-Hartley Act: macht van vakbonden beperken

1960 gemengde economie opnieuw binnen: deficit spending (Kennedy) en sociale politiek (Johnson): zekere convergentie naar het West-Europese model.

o West-Duitsland

Na WO II- reactie tegen dirigisme Nazi’s. -opheffen van kartels; -opsplitsen van grote ondernemingen (IG Farben); -denationalisatie (Volkswagen); -nadruk op medezeggenschap van arbeiders in ondernemingen

(Mitbestimmung)

Toch ook sterke invloed van de gemengde economie: -Uitbouw van uitgebreid stelsel van sociale zekerheid; -Het Wirtschaftswunder van de jaren 1950 en begin jaren 1960

leidt tot een heropstanding van de grote ondernemingen; -Overheid 1965 actiever met de economie bemoeien via deficit

spending, benadrukken van het sociale overleg tussen werkgevers, werknemers en de overheid.

lOMoAR cPSD

Vaststelling: convergentie naar meer overheidsinterventie. - Model van het centraal overleg – Zweden, kleine Europese landen

o Nadruk op samenwerking werkgevers- en werknemersorganisaties, via talrijke, vaak geïnstitutionaliseerde advies- en overlegorganen: bespreken van loonvorming, arbeidsomstandigheden, verdere uitbouw sociale zekerheid, enz. Proces wordt actief ondersteund door de overheid

o In Zweden - expliciet gekoppeld aan een concurrentiebeleid: elimineren van zwakke ondernemingen (creative destruction, Joseph Schumpeter)

o herscholingsprogramma’s.

HOOFDSTUK 2: DE “SILVER FIFTIES” EN DE “GOLDEN SIXTIES” 1. Empirie

2. Verklaringen voor de snelle groei

Inhaalbeweging

- Europa 1920 tech. en organisatorische achterstand tov VS- massaproductie en –distributie van consumptiegoederen (loonstijging mede door afsluiting immigratie)

o Technologisch Tijdens interbellum lopende band uitzondering- hoge

opstartkosten, geen hoog productievolume. VS grote eengemaakte markt tov protectionistische Europese markt- diseconomies of scale- weerstand arbeiders en duurzame consumptiegoederen duur in Europa.

Achterstand vergroot WO II: VS tech. innovaties tijdens grote depressie- optimalisatie oorlogsproductie. Europa: weinig investeringen. 1950 VS arb.prod. dubbel WE

o Organisatorisch

Amerikaanse ond. oprichting personeelsdiensten- systematische evaluaties, gestroomlijnde aanwervings- en promotieprocedures- industrie, transport, groothandel- substantiële arbeidsproductiviteitswinsten.

o Catch-up (Abramowitz)

WE 1950 inhaalpotentieel- scholingsniveau van ondernemers en arbeidskrachten in VS en Europa gelijkaardig

Transfer van Amerikaanse technologie en organisatiemethoden na WOII gebeurt via- Marshallplan, Directe Amerikaanse Investeringen vanaf 1955

- Probleem verbrokkelde Europese markt opgelost door geleidelijke handelsliberalisering en integratie- creatie van wederzijdse uitvoermogelijkheden ,vaste wisselkoersen

o export maakt schaaleffecten mogelijk: Amerikaanse methoden van massaproductie en –distributie op rendabele manier in WE

lOMoAR cPSD

o openheidsgraad WE stijgt- internationale concurrentiedruk, stimuleert procesinnovaties

o leidt tot forse arbeidsproductiviteitswinsten Empirisch: West-Europese landen die het meest participeren aan internationale handel, groeien het snelst.

Overname van het Amerikaanse welvaartsmodel

- Vanaf 1950 WE moderne Amerikaanse productiemethoden over o hoge groei arbeidsproductiviteit- reële lonen stijgen zonder

inflatiedruk - massale introductie van duurzame consumptiegoederen: koelkasten, wasmachines, stereo- installaties, TV-toestellen, auto’s

o snelle expansie van dienstensector: transport, groot- en kleinhandel (doorbraak zelfbediening), financiële dienstverlening, toerisme,….

Flexibel arbeidsaanbod

- De jaren 1950

o Landbouw = belangrijke sector in 1950: > 1/4 beroepsbevolking veel verborgen werkloosheid, marginaal product van

arbeid = 0 definitieve doorbraak van landbouwmachines weinig groeiperspectieven omwille van lage

inkomenselasticiteit van de vraag o Ambachtelijke sectoren – klompenmakers, mandenvlechters,

bezembinders, schoenmakers, kleermakers… – verborgen werkloosheid, krimpende vraag, groeiende concurrentie van gemechaniseerde industrie

o Arbeid naar de moderne industrie en de dienstensector- gemakkelijk: moderne industrie (lopende band) en dienstensector laaggeschoolden nodig, substantieel hogere lonen

- Macro-economisch: er wordt arbeid overgeheveld van sectoren met een lage arbeidsproductiviteit naar sectoren met een hoge arbeidsproductiviteit: ondersteunt economische groei.

- 1955 arbeidsreservoir uitgeput - De jaren 1960

o Babyboomers op arbeidsleeftijd, maar onvoldoende aan hoge vraag naar arbeid te voldoen. Bovendien weigeren autochtone West-Europeanen hoe langer hoe meer zwaar en/of vuil werk.

o Oplossing: aantrekken van ‘gastarbeiders’- eind 1950: Zuid- Europa, begin jaren 1960: Noord-Afrika, Turkije

o Late jaren 1960 stijgt participatiegraad vrouwen: beter opgeleid + mentaliteitsverandering + uitbreiding dienstensector.

Innovatie

lOMoAR cPSD

- Uitbouw onderwijs- breedte: gelijke kansen geven, bv. door geleidelijke afschaffing schoolgeld, diepte: betere kwaliteit

- 20ste eeuw verliest individuele uitvinder belang ten voordele van industriële labo’s = opvallende schaalvergroting en professionalisering.

- Overheid stimuleert industrieel onderzoek via subsidies, fiscale gunstmaatregelen

- Geleidelijk betere samenwerking tussen universiteiten en bedrijfsleven - Effecten

o tijdsinterval tussen inventie (=iets dat technologisch mogelijk wordt) en innovatie (=commercialisering daarvan) wordt kleiner

o sectoren die het meest aan R&D uitgeven, kennen vaak ook de grootste stijging van de productiviteit van arbeid en kapitaal. -interbellum: petrochemie; -jaren 1960: luchtvaart, elektronica (transistor) en

farmaceutische sector o groot effect op exportperformantie, cf. concurrentievoordeel.

Relatief harmonieuze sociale verhoudingen

- Relatief weinig stakingen

- Ondernemers willen snelle arbeidsprod. stijging- loonstijgingen en harmonie

o Ondernemers vertrouwen in toekomst dus blijven investeren – hoge investeringsquote (aandeel bedrijfsinvest. in BBP) – nieuwe technologie in kapitaal voorraad

o “Eichengreen” inzichten: Kapitaal controles – op kapitaal rekening op bank Lonen “restrainen” en investeren – financiële middelen ter

beschikking, stijging output equilibrium

Als meer winst, ondernemingen dividenden uitgeven

Nodig: geloofwaardig engagement want “time inconsistancy” een probleem – arbeiders overtuigen an loon matiging doen, ondernemers geen dividenden uitkeren maar investeren

Binnenlandse instituties – transparante info. (Belgische ‘Ondernemingen Raad’), overheid druk uitoefenen door extra winst wegbelasten en credibele dreiging, loon matiging centraliseren anders via mobiliteit matiging eroderen

Kritiek: over rationalisering want causaliteit deels omgekeerd

(zie tekst Eichengreen)

Goedkope grondstoffen en energiedragers

- Amerikaans productie proces

- Europa weinig olie/koper wat vereist dus massaal grondstof aankopen van 3de wereld

lOMoAR cPSD

o Conclusies voor lokalisatie industrie aan havens

3. Verklaringen voor de relatief stabiele economische groei

Real BBP Per capita

-ve groei tijd

recessie

- 1950- 1973 geen negatieve groei in West-Europa

Rol van de overheid

- Uitbouw sociaal zekerheid systeem - Uitbouw progressief belastingstelsel

o Lagere marginale belastingschrijf – verlies minder van loon maar ook lager loon

- Automatische stabilatoren op conjunctuur o Begrotingsbeleid (econ. slecht – regeling) stijging

overheidsuitgaven en daling belastingen o Europa onmiddellijk besparen als slecht – procyclisch

begrotingsbeleid (conjunctuur stimulerend), experimentatie stabilisatiebeleid

1. reëel beschikbaar inkomen minder volatiel

- investering/particuliere consumptie constanter – gezinsinkomen beter op peil

- ondernemingen niet direct stoppen met investeren “Self-fulfilling prophecy”

2. overheidsbeslag neemt voortdurend toe 1938: 13% BBP 1955: 25% BBP 1970: 36% BBP

- investeringen die groei ondersteunen – bvb. Infrastructuur, onderwijs, technologie

Desynchronisatie van de internationale conjunctuurbewegingen

- bevorderd stabiliteit

Europa

Amerika

lOMoAR cPSD

- elk land apart bezig met politiek van volledige werkgelegenheid: desynchroniserend

- openheidsgraad Westerse economie stijgt: synchroniserend

o verschil mogelijkheden – import/export - 1950s vaste wisselkoersen

o schokken makkelijk door gegeven internationaal - BBP= C + I + G + (X-M) C+I+G binnenlandse vraag - Stel recessie Amerika 1960-1961 – boom periode EU

o Europa: C+I+G positief en (X-M) negatief - Afzondering Korea boom

o Grondstoffen invoer, consumenten hamsteren (stijgende vraag impuls, stijging inflatie)

o Enorme voorraden opmaken dus daling vraag (1952)

4. De ontluikende industriële revolutie in de Derde Wereld

- 1950-1960 Sovjet Unie (niet 3de wereld), Brazilie, Mexico, De 4 Tijgers

(Hong Kong, Taiwan, Singapore, Zuid-Korea) - Specialisatie in consumptiegoederen – kleren, eten, lichte industrie

o Veel arbeiders en niet kapitaal intensief o Importsubstitutie

- Infant industry – zwakke beschermen, selectief protectionistisch (verschil met Argentinië, volledig protectionistisch, ten onder)

- Eind 1960 – kapitaal dus zwaardere industrie- auto (ijzer/staal) en basischemie

- Wereldomvattende verschuiving – Indonesië (zwakkere 3de wereld landen) pakken textiel en lichtere industrie over

Verschillen met industriële revolutie in WE:

- investeringsquote in BBP < 10% EU vs. >25% Derde Wereld en >30% 4 tijgers

- sneller dan EU

- rol overheid veel belangrijker tov. 19de eeuw Europa “laissez-faire”

o hoger aandeel overheidsbestedingen in BBP stijging investering in verkeersinfrastructuur, onderwijs

tov. EU privésector hiervoor zorgen bewuste onderwaardering van munt met doel export

stimuleren tov. EU Bretton-Woods goudenstandaard subsidies kapitaalcontroles banken publiek/overheid samen met ondernemingen tov.

EU privé - EU interactie landbouw, industrie groot maar 3de wereld minder interactie

– duale economie o Moderne industrie – landbouw opgeofferd- voedsel prijzen

bewust laag, stijging concurrentie kracht

Alexander Gerschenkron (econ. denker over IR 20ste eeuw)

lOMoAR cPSD

- hoe groter kloof met pioniers, hoe ongunstiger maatschappelijke context, hoe later een regio industrialiseert

o 1ste fase – Engeland pioniers- privé financiering o 2de fase – Duitsland- universele banken financieren

o 3de fase/Eind 19de eeuw – Oost-Europa- staat financiering - hoe meer naar Oost-Europa, hoe meer restanten van feodaliteit plus hoe

minder financiële middelen beschikbaar machines duur, productieproces kapitaal intensiever. Mobiliserende kracht moet staat zijn

Theorie uitgebouwt uit IR Europa 19de eeuw en nu verder getrokken tot Chinese IR

HOOFDSTUK 3: DE ‘GREAT INFLATION’ VAN DE JAREN 1970, BEGIN JAREN 1980

1. Van onevenwichtige groei naar stagflatie

Aanloop en ontwikkeling

Vanaf einde jaren 1960 draait de economie in zowat alle Westerse landen op volle toeren. algemene schaarste aan arbeidskrachten.

loonkosten stijgen sneller dan de arbeidsproductiviteit, zodat de loonkosten per producteenheid fors oplopen. zwengelt inflatie aan.

Toch blijven de overheden begin jaren 1970 doorgaans een expansief monetair beleid voeren. Redenen: - vrees dat de ineenstorting van Bretton Woods (augustus 1971) een

wereldrecessie zal uitlokken, zoals na september 1931; - instabiel sociaal-politiek klimaat, cf. naweeën van mei 1968.

Inflatie loopt verder op, zodat de overheid in 1973 gedwongen wordt om toch restrictieve maatregelen te nemen.

Einde 1973 komt daar de eerste olieschok bovenop: olieprijzen x 4, kwantitatieve schaarste omwille van Arabische olieboycot tegen sommige Westerse landen, cf. Arabisch-Israëlische Jom Kippoer-oorlog.

- “great inflation” (13% in België in 1974 en in 1975); - ernstige recessie: vertrouwenscrisis, verarming van olie-importerende

landen. stagflatie

werkloosheid gaat fors omhoog. Westerse regeringen weten niet goed hoe ze stagflatie moeten te lijf gaan: - inflatiebestrijding vereist een restrictief beleid, wat dan weer de werkloosheid

verder omhoog jaagt; - bestrijden van de werkloosheid veronderstelt een expansief beleid, wat de

inflatie aanwakkert.

lOMoAR cPSD

resulteert in een halfslachtig beleid. Bovendien wordt in een aantal West-Europese landen de collectieve verarming als gevolg van de eerste olieschok afgewenteld op overheid en ondernemingen: - leidt tot fors oplopende begrotingstekorten, bv. in België; - loon-prijsspiraal komt op gang.

ondernemers reageren op forse stijging van loonkosten door een geforceerde substitutie van arbeid door kapitaal. werkloosheidsprobleem verergert en krijgt geleidelijk structurele

kenmerken. Onvolledig herstel wordt in 1979 brutaal afgebroken door de tweede olieschok als gevolg van Iraanse revolutie – Ayatollah Khomeini verjaagt sjah van Iran – en in 1980 breekt Iraans-Iraakse oorlog uit.

Nieuwe opstoot van inflatie: Keynesianisme raakt in diskrediet.

CRISIS EN HERSTEL IN DE JAREN 1980 De Verenigde Staten

Amerika in de ban van het monetarisme

Paul Volcker, een overtuigde monetarist, wordt einde 1979 voorzitter van het Federal Reserve System: wil kost wat kost inflatie breken. rechtstreekse beheersing van de geldgroei: kwantitatieve

geldgroeidoelstellingen, openmarktoperaties. Amerikaanse kortetermijnrentevoet stijgt tot 20%.

Volcker haalt zijn slag thuis: inflatie zakt pijlsnel, maar ernstige neveneffecten:

- begin jaren 1980: relatief lange periode van economische malaise; Amerikaanse werkloosheidsgraad stijgt tot hoogste niveau sinds de

grote depressie. - hoge rentetarieven, fors stijgende koers van de USD en dalende

grondstoffenprijzen brengen de ontwikkelingslanden in zware financiële moeilijkheden. schuldencrisis van de Derde Wereld: heel wat ontwikkelingslanden

kondigen in 1982 een moratorium af op de afbetaling van hun buitenlandse schuld. brengt het Amerikaanse banksysteem in de problemen.

Gevolg: Fed wordt minder dogmatisch en versoepelt monetaire beleid, ook

omdat Amerikaanse inflatie ondertussen fors is verminderd. Reaganomics

President Reagan (1981-1988) wordt geïnspireerd door ideeën van Laffer: - scherpe verlaging van de inkomstenbelasting, vooral voor hoogste inkomens;

lOMoAR cPSD

- forse stijging van de defensie-uitgaven, cf. Sovjetinvasie in Afghanistan (1979).

Verwachte terugverdieneffect van de belastingverminderingen blijft uit. hoge overheidstekorten.

komt ongewild neer op een klassiek expansief begrotingsbeleid. Leidt in combinatie met een wat soepeler monetair beleid tot een krachtig economisch herstel vanaf einde 1983. stevige economische groei in VS plus dure USD creëert heel wat

exportmogelijkheden voor bv. West-Europa: VS is locomotief voor de wereldeconomie.

Nadeel: VS groot tekort op lopende rekening (twin deficits). hoge USD-koers wordt geleidelijk onhoudbaar.

midden jaren 1980 stevige neerwaartse correctie van USD-koers naar meer ‘normale’ niveaus (Plaza-akkoord, 1985).

Lange expansiefase leidt einde jaren 1980 tot asset inflation

(vastgoedzeepbel). Van Eurosclerose naar Euroforie

Eerste helft van de jaren 1980: West-Europa zit in zak en as: - tweede olieschok komt hard aan, ook door forse klim van USD ten

opzichte van Europese munten; - inflatiebestrijding wordt prioritair, dus hoge rentetarieven; - stringente loonkostenmatiging; - pijnlijke sanering van de overheidsfinanciën; - zware afslanking van een aantal industriële sectoren, zoals textiel, staal,

scheepsbouw,…; - werkloosheid neemt opnieuw fors toe.

Midden jaren 1980: herstel komt geleidelijk op gang: - Omgekeerde olieschok van 1986, nog versterkt door forse daling van USD

tegenover West-Europese munten: koopkrachtinjectie; inflatie verdwijnt gedurende enkele jaren, zodat rentevoeten naar

beneden kunnen. - Europese Commissie lanceert Europa 1992-project = eenheidsmarkt

afwerken door resterende interne handelsbelemmeringen af te breken. opent nieuwe markten; intensivering concurrentiedruk.

Ondernemingen in West-Europa reageren dynamisch op die uitdagingen. bedrijfsinvesteringen nemen fors toe: rendabiliteit van ondernemingen

ondertussen hersteld door loonmatiging. nieuwe werkgelegenheid.

nieuwe inkomens, consumptie, enz. (virtuous circle).

lOMoAR cPSD

Einde jaren 1980: hoogconjunctuur (Euroforie). Schaduwzijde: werkloosheid blijft relatief hoog arbeidsmarkt functioneert niet behoorlijk.

- gekoppeld aan olieschokken maar alleen verergerd, al voor olie probleem

inflatie - inflatie nog nooit zo hoog

Structurele Verklaringsfactoren:

- tijdperk goedkopere energiedragers voorbij o grondstoffen duurder, econ. aanpassen aan grote verandering

relatieve factorprijzen - “catch-up”

o bijkomen VS tot einde aan het komen o organisatorische factoren al overgenomen o niet meer kopiëren/imiteren – zelf tech. frontier opschuiven,

groei daalt want veel inspanning o investering in foute sector o minder ruimte reële loonstijging o 1975 onlogisch – fricties

- sociale consensus brokkelt af midden 1960

o generatie collectief geheugen werkloosheid verdwijnt o generatie alleen krachten arbeidsmarkt kent – blijven hoge

lonen eisen o heropvlakking klasse strijd

- olieschokken 1973-1974 o inflatie, indexering systeem loon – loon prijsspiraal dat

loonquote explodeert (aandeel loonmassa in BBP)

daling bedrijfswinsten

op moment meer geld nodig voor econ. herstructurering en tech, frontier op te schuiven

- handelsliberalisering o oliebevoorrading – nationale reflexen stijgen, slecht voor

handelsliberalisering o schaarste olie, werkloosheid – integratie bewegingen vallen stil

– desintegratie zelf- niet tarifaire belemmeringen (quota’s, douanerechten, kwaliteitseisen) stijgen (isolationisme)

o empirie – nu Amerika en Europa op synchrone conjunctuur dus als laag dan voor allebei

olieschokken exogeen die hele wereld affecteren

als schokken uitgefilterd - nog steeds synchroon conjunctuur – 1970 Bretton Woods uiteengevallen – vlottende/zwevende wisselkoersen

o Zwevende WK – devalueren mogelijk om conjunctuur eigen economie te stabiliseren – schokken minder groot maar niet gewerkt omdat effect internationale handel te groot.

lOMoAR cPSD

2. Een ontoereikend economisch beleid

Op- en ondergang van de Phillipscurve

inflatie verschuiving stagflatie

werkloosheid graad

- hydraulisch keynesiaanisme – effectief om vast punt te kiezen en laten

bewegen met beleid - Als stijging inflatie – dachten proces omkeren

Een defensief werkgelegenheidsbeleid

- Stijging werkloosheid tot paniek beleidsmakers - Maatregelen:

o massale subsidies aan sectoren in moeilijkheden – steenkool, staal, textiel (conc. industrie landen) en scheepsbouw (‘80s)

o ontslag in privé sector bemoeilijken – grootgrondig motiveren – rigiditeit arbeidsmarkt stijgt

o ’75 geloof in herverdeling arbeid – arbeid duur verkorting met loonbehoud ( minder uur werken 40u-38/36u met zelfde loon)

o overuren moeilijker maken, job afpakken – gereguleerd o verplicht aanwerven van stagiaires – de werkzoekende,

schoolverlaters zonder job o stijging werkgelegenheid in publieke sector o opsmukken werkloosheidscijfers met ‘definitie’ veranderen – begint

met brugpensioenen – moedigt verroest arbeidsmarkt verlaten - gevolgen

o groot deficit overheidsrekeningen door subsidies, extra lonen, brugpensioenen en werkloosheidsuitkering

o werkloosheid niet onder controle omdat kern probleem niet aangepakt – lonen stijgen fors, loonkosten te hoog

o 40% overheidsbeslag (1970), 62% overheidsbeslag (1983) – stijging begrotingstekorten fiscale druk voortdurend stijgend op arbeidsinkomen

o werkloosheidsval – kloof tussen laagste inkomens en werkloosheidsuitkering te klein – niet willen werken

o begrotingstekorten blijven – schuld sneeuwbal en crowding out – G stijgt dan algemene opwaartse druk op rente stijgt – reëel LT rente stijgt dus investeringen en woningbouw daalt

lOMoAR cPSD

De lokroep van het monetarisme

- Paul Volcker voorzitter FED - inflatie bestrijding – vaste groei van geld hoeveelheid - geld groei doelstelling vastgelegd - geld hoeveelheid (M3 chartaal, giraal, spaarrek. + termijndeposito’s <1

jaar) o open markt operaties – liquiditeit uit markt halen door op secundaire

markt staats obligaties te verkopen o kasreserve coëfficiënt van banken stijgen – meer in banken

houden/minder uitlenen o schaarste aan liquiditeiten – KT rente explodeert

- Europa

o keynesiaans naar inflatie bestreidingsbeleid o 1990 overheidsdeficit naar beneden krijgen

’80 besparingen programma – belastingen stijgen en snijden in sociale zekerheid, overheid uitgaven daalt

België in openbare werken (verkeer infrastructuur), pensioenen

loon quote corrigeren – stringente loon daalt in voeren – daling koopkracht – rendement ondernemingen herstellen

subsidies afbouwen – gepaard met daling industrie staal, scheepsbouw enzo.

conclusie – stijging werkloosheid (’80) en koopkracht daalt eurosclerose

3. De ineenstorting van de Sovjet-Unie

De socialistische planeconomie: van snelle groei naar crisis

Oktober 1917: communistische revolutie brengt Lenin aan de macht lokt een bloedige burgeroorlog uit die nog tot 1921 zal aanslepen.

1928: Stalin lanceert het eerste vijfjarenplan.

- Gedwongen collectivisering van de landbouw: onteigening van boeren en exploitaties worden samengevoegd tot kolchozen. verzet van de boeren wordt met staatsterreur gebroken.

chaos op het platteland: scherpe daling van de landbouwproductie grootschalige hongersnoden begin jaren 1930,

vooral in de Oekraïne.

- Geforceerde industrialisering: alle aandacht gaat naar de zware nijverheid en machinebouw;

gefinancierd via o.a. gedwongen leningen en overheveling van middelen uit de landbouw naar de industrie.

lOMoAR cPSD

Gevolg: industrie groeit krachtig tijdens de jaren 1930, contrasteert sterk met grote depressie in het Westen vijfjarenplannen trekken de aandacht van nogal wat Westerse intellectuelen.

WO II en wederopbouw:

- Enorme vernielingen in Europees deel van Sovjet-Unie tijdens WO II; - Vijfjarenplannen genereren een spectaculaire wederopbouw van de

industrie, gedeeltelijk ook dankzij plundering van Oost-Duitsland, Hongarije en Roemenië.

Leidt tot overmoed midden jaren 1950:

- Door jarenlange verwaarlozing blijft de landbouwproductie achter. Oplossing van Chroesjtsjov: gigantische ontginningsbeweging in Noord- Kazachstan en Zuidwest-Siberië (35 miljoen ha).

- Chroesjtsjov beweert dat de Sovjet-Unie de VS tegen 1970 economisch zullen voorbijsteken, cf. technologische successen, zoals Spoetnik in 1957, Joeri Gagarin in 1961.

Begin jaren 1960:

- Landbouwontginningen lopen uit op een volledige mislukking maakt grootschalige graaninvoer vanuit het Westen noodzakelijk

Chroesjtsjov wordt door een staatsgreep ten val gebracht.

- Ondertussen begint systeem van centrale planning ook in de industrie steeds meer te haperen:

-prijzen geven geen indicatie van de gemaakte kosten, bv. kapitaalgoederen worden bijna kosteloos ter beschikking gesteld: leidt tot verspilling van productiefactoren;

-nadruk ligt op kwantitatieve doelstellingen: zoveel mogelijk eenheden produceren van een bepaald product.

-weinig aandacht voor wensen van de gebruiker, voor kwaliteit; -efficiëntie? Geen exit-mechanisme voor verlieslatende

ondernemingen; -moeilijke integratie van innovaties.

- Door economische groei wordt structuur van Sovjeteconomie steeds complexer leidt tot enorme bureaucratisering van de centrale planning.

Vanaf late jaren 1950 worden verschillende hervormingspogingen opgestart om het systeem te decentraliseren en ondernemers meer verantwoordelijkheid te geven. Mede door het verzet van de nomenclatura leveren ze weinig resultaat op.

- Sovjet-Unie blijkt niet in staat een moderne, gediversifieerde consumptiegoederensector uit te bouwen is juist groeimotor bij uitstek van het Westen in die periode;

- Idem met diensten.

economische groei van Sovjetunie vertraagt sterk vanaf de jaren 1960.

lOMoAR cPSD

Wil om te hervormen deemstert geleidelijk weg (gerontocratie), zodat Sovjet- Unie in de loop van de jaren 1970 in een structurele crisis terechtkomt. Komt o.a. tot uiting in chronisch gebrek aan consumptiegoederen: lege winkelrekken, opbloeiende zwarte markt en corruptie.

De satellietstaten

Oost-Europese landen worden na WO II gedwongen het Sovjetmodel te kopiëren. Sovjet-Unie wijst Marshallplan af en eist van satellietstaten hetzelfde.

Tegenzet = oprichting van COMECON (Council of Mutual Economic Assistance, 1949). Benadrukt in theorie de economische soevereiniteit van de deelnemende landen: Stalin wil een autarkisch ontwikkelingsmodel. Onderlinge handel tussen COMECON-staten blijft onbeduidend

<-> OEES, gericht op economische integratie. Na Stalins dood (1953) komt daarin geleidelijk verandering, maar: - handel met COMECON-partners blijft ondergeschikt aan de vereisten van de

nationale plansystemen; - internationale handel blijft een staatsmonopolie en dus erg bureaucratisch; - betalingsverkeer blijft in essentie bilateraal: een land met een

handelsoverschot kan de verworven transferabele roebels niet gebruiken voor aankopen in een derde COMECON-land.

De handel met het Westen

Weerspiegelt grotendeels de periodes van verkilling en dooi in de diplomatieke betrekkingen tussen oost en west, cf. Koude Oorlog.

Kenmerken: -uitvoerverbod van strategische goederen;

-blijft bilateraal. In loop van jaren 1970 komt er meer vaart in handelsrelaties, bv. ook coproductie en joint ventures. Oostblok geïnteresseerd in Westerse technologie en consumptiegoederen. Probleem: Oostblok heeft weinig te bieden dat in het Westen afnemers kan vinden.

handelstekort wordt gefinancierd met Westerse leningen

sommige Oostbloklanden komen einde jaren 1970 in een buitenlandse schuldsneeuwbal terecht.

wanneer Sovjet-Unie einde 1979 Afghanistan binnenvalt, worden die handels- en kredietstromen fors teruggeschroefd.

bv. Polen komt in een zware economische crisis terecht. Solidarnosc.

lOMoAR cPSD

Toenemende structurele problemen in de jaren 1970

- vergelijk met 1930 goeie prestatie vergeleken met grote depressie - Sovjet econ. model extensieve groei volgt – groei van inzet meer productie

factoren- ontwikkeling (arbeid prod. enzo.) verwaarloosd - 1970 verandering

o arbeid – traditionele arbeid reservoir uitgeput (van landbouw naar industrie)

o bevolkingsgroei op arbeidsleeftijd valt stil o geforceerde urbanisatie politiek – daling bevolkingsgroei o Stalin – vrouwen belangrijk in economie gemaakt, op arbeidsmarkt

geforceerd, daling kinderen o grondstoffen – Siberië voor nieuwe resources, stijging kostprijs maar

marktprijs niet verrekend – populatie verspilling op grote schaal omdat goedkoop

- Sovjet probeert Westen te kopieren – aandacht voor productiviteitswinsten maar nooit antwoord hoe? o geprobeerd met loonstijgingen gekoppeld aan fysische

arbeidsproductiviteit maar geen controle kwaliteit dus alleen kwantiteit centraal

economische groei blijft traag

kan niet mee met moderne consumptiemaatschappij – schaarste, geen transformatie naar consumptiemaatschappij

- 1980 nieuwe tegenslagen

o informatica belangrijker – Sovjet niet meer mee zoals in West Europa o VS president Ragen – politiek van herbewapening (Sovjet volgen, Koude

Oorlog) en expliciete bedoeling Sovjet uit te hongeren o probleem:

Sovjet half zo groot als BBP VS

Sovjet al veel BBP uitgaven aan defensie (15%) – moeilijk nog verder op te drijven

ondanks beperkingen – toch me met Ragen

gedwongen inputs andere sectoren naar militaire industrie

o Sovjet zwaar op reageren o consumptie goederen sector 1980 helemaal

naar beneden o Sovjet burgers - import consumptiegoederen

– door olie en grondstoffen factuur betalen Sovjet economie eenzijdiger – wapen en energie productie,

kenmerken ontwikkelingsland De mislukking van Michael Gorbatsjov

- 1985 omgekeerde olieschok – daling olie en grondstof prijzen - olie/grondstof export brengt minder op – import niet meer blijven

voortzetten – import consumptie goederen daalt

o stijgende ontevredenheid burgers o onvoldoende geld machines invoeren

o stijging economische crisis

lOMoAR cPSD

- Partij bonzen – nieuw beleid invoeren Glasnost Perestroika

o Fase 1: planeconomie behouden en groei ombuigen

bedrijfsleiders meer autonomie geven

kwantitatieve doelstellingen dalen in belang

gerealiseerde netto winst centraal

goeie bedrijfsresultaten – stijging lonen binnen bedrijf zelf

ondernemingen moeten failliet kunnen gaan maar geen wet voor

‘GOSBANK’ – een collosale bank in Sovjet Unie – krediet, investeringen, spaar, landbouw... – bureaucratie

Gorbatsjov centrale bank en gespecialiseerde banken opgericht – meer flexibiliteit in krediet verleningen

o Bedreiging door vervorming Gorbatsjov – Nomenklatoera (oude politieke partij/hoogste klasse) niet parallel met Deng Xiaoping in China

o Gorbatsjov pech – idee in Sovjet top dat omgekeerde olieschokken tijdelijk dus lage olieprijzen blijven – deviezen blijven schaars

correcties nooit gekomen

Gorbatsjov geen geld voor ideeën – probleem met Sovjet top

o Sovjet in neerwaarste spiraal in 1989 begon schaarste arbeid – lonen stijgen dus stijging in

productiekost maar prijzen verbruikers onveranderd – bedrijven boeken verlies

overheid past verliezen bij – geen geld dus tekort monetaire financiering voorschotten centrale bank, inflatie maar prijzen geblokkeerd – zwarte markt bloeit – corruptie

afwezigheden van werk stijgt – naar zwarte markt gaan dus stijging in schaarste arbeid

o Fase 2: Eind 1980/1990 – Gorbatsjov ‘lost’ Europa, kost te veel om economieën overeind te houden

o laat centrale planeconomie vallen – naar markt socialisme

particuliere eigendom in landbouw, diensten en ambachtelijke sectoren

joint ventures met Westen aangemoedigd en vergemakkelijkt

o Toch chaos 1990 – nooit juridisch kader voor markt economie zodat nooit markten konden ontstaan. Grote stukken wachten op bevelen maar niet van centrale

levensstandaard daalt

stakingsgolf – Gorbatsjov koopt stakingen af, hogere lonen gegeven – inflatie en deficit

problemen nog veel erger

o 1991 – verschillende republieken los van Sovjet Unie, 25 dec 1991 – Sovjet Unie officieel ontbonden en Gorbatsjov ontslaan

o GOS – gemene onafhankelijke staten schijn

lOMoAR cPSD

HOOFDSTUK 4: VAN ‘GREAT MODERATION’ NAAR ‘GREAT RECESSION’ 1. De val van de Berlijnse muur

De Duitse hereniging

November 1989: de Berlijnse muur valt. = symbool ineenstorting van communistische regimes in Oost-Europa. nog geen jaar later volgt de Duitse hereniging.

Midden 1990 wordt in Oost-Duitsland de (West-)Duitse mark ingevoerd tegen een erg gunstige omzettingskoers (ca. 1,8 ODEM voor 1 DEM). Heeft verregaande gevolgen:

- In DDR-tijdperk lagen de Oost-Duitse lonen relatief hoog, maar er was weinig te krijgen in de winkels.

= gedwongen sparen loopt op tot hoge bedragen (= monetaire overhang).

- Wanneer DEM wordt ingevoerd, worden die grote spaarreserves plotseling besteedbaar. worden massaal uitgegeven aan moderne Westerse

consumptiegoederen. = enorme positieve vraagschok voor West-Duitse economie.

Effecten:

- West-Duitse economie raakt oververhit spanningen op de arbeidsmarkt;

- Oost-Duitsland: loonexplosie, want zij willen snelle inhaalbeweging naar het West-Duitse loonniveau.

MAAR: Oost-Duitse arbeidsproductiviteit veel lager dan West-Duitse. Oost-Duitse loonkosten per producteenheid exploderen,

zodat ze hun traditionele Oost-Europese afzetmarkten verliezen.

bovendien willen Oost-Duitsers hun eigen producten niet meer (Trabant).

leidt tot een totale ineenstorting van Oost-Duitse industriële productie.

- Veroorzaakt een enorme transferstroom van W naar O: - werkloosheidsuitgaven; - subsidies aan Oost-Duitse ondernemingen; - vernieuwing totaal verouderde Oost-Duitse infrastructuur.

Duits begrotingstekort loopt uit de hand.

- Duitse lopende rekening zinkt eveneens diep in het rood, omwille van grote invoer uit buurlanden, cf. Oost-Duitse consumptieboom.

Bundesbank wordt erg nerveus door dat drievoudige probleem: - Inflatiegevaar, cf. loonkosten; - begrotingstekorten; - lopende-rekeningtekort. trekt de kortetermijnrente fors op.

lOMoAR cPSD

Op weg naar de economische en monetaire unie

Rentestijging door Bundesbank was in se gericht op intern Duits probleem.

MAAR: in kader van het Europees Monetair Systeem (EMS, zie later) deelt ook rest van West-Europa in de klappen: alle EMS-landen worden begin jaren 1990 meegezogen in de Duitse rentehausse. = bijzonder vervelend, want erg restrictief rentebeleid is niet aangepast aan

macro-economische omstandigheden in de rest van het EMS, zeker wanneer blijkt dat de Oost-Duitse consumptieboom van relatief korte duur is.

verklaart mee diepte van de recessie in 1993. Recessie doet inflatiegevaar wijken, zodat Bundesbank haar beleid kan versoepelen.

Economisch herstel komt midden jaren 1990 echter maar traag op gang. Oorzaak: toetredingsvoorwaarden economische en monetaire unie (EMU) in Verdrag van Maastricht (1992): - maximaal begrotingstekort van 3% van het BBP.

meeste EU-landen voeren tegelijk begrotingsanering door; - monetaire stabiliteit: geen wisselkoersaanpassingen in EMS.

meeste EU-landen laten KT-rente maar langzaam zakken. 1 januari 1999: EMU van start, invoering van euro. Element van onzekerheid verdwijnt en beleid kan teugels vieren.

hoogconjunctuur in 1999-2000 aangevuurd door ICT-boom. 2. Verklaring van ‘Great Moderation’

- Eind 1970-80 chaotische periode – stagnatie - 1985-2000 – relatief stevige groei en relatief lage inflatie - Oorzaak

o omgekeerde olieschok (1985) energiedragers dalen –goedkope grondstoffen, olie voor producenten

o derde industriële revolutie - 1ste: stoommachine/kracht - 2de : elektriciteit, chemie en verbrandingsmotoren

- 3de : ICT – General purpose technologies (GPTs) – nieuwe technologie doorbraak waardoor totaal nieuw productie processen enz. ontstaan. Stijging technologie

o product innovaties – gsm’s, pc’s, tablets, gadgets (conform 1920 elektrische apparaten: stofzuigers, radio) - robotisering van de industrie - verhandelbare dienst ( bank en financiën sector veel technologische doorbraak) en groot distributie

o productiewinsten niet direct zichtbaar (Solow) “comp. everywhere except in prod. statistics” – omdat vaak oude tech. naast nieuwe gebruikt om vermijden fout/mishap grote ramp

lOMoAR cPSD

o 1990 zichtbare productiewinsten o Neo-protectionisme brokkelt af (bloeide in 1975-80)

'GATT’, niet tarifaire beperkingen (bvb. standaardisatie) bij moeilijkheden economie Europa

o tweede globale economie (eerste 1850-1900 liberalisering)

ideeen belangrijk, terugtreden overheid en meer marktwerking (Margaret Thatcher, Ragin)

handelsliberalisering

ondergang oost-blok

succes China jaren 1990 – doorbraak op wereld markten

proces institutionaliseren – van ‘GATT’ naar ‘WTO’ 1995

Washington consensus – pakket maatregelen die IMF oplegt aan landen in economische moeilijkheden

o daling overheidsuitgaven (privatisering) – terugtreden overheid en WK marktconform, marktliberalisering, economie openstellen naar buitenland, afschaffen kapitaal controles (vaste WK weg dus minder nodig – vlottende WK) dan hulp van IMF

Effect Westen:

door algemene liberalisering wereldhandel – massale invoer goedkope industrie producten (Japan) – inflatie

permanente concurrentie dreiging uit ind. landen – effect op loonvorming (lonen stijgen in dalende maten), inflatie onder controle

overheidsbeleid blijft gericht op inflatie bestrijding – onafhankelijke centrale banken als opdracht inflatie onder controle te houden, concurrentie beleid

overmoed – zelf regulerend karakter van markten zwaar overschat, conjunctuurcyclus dood eind 1990 “NEW ECONOMIE”

o Oppassen – parallel 1920 ‘iternal prosperity’ dacht eeuwig durende welvaart maar toch niet (ook ’60 gedacht)

3. West Europa sleutelt aan de gemengde economie

- Eurosclerose – niet weten hoe te groeien, MANCUR OLSON “the rise and decline of nations”

- Europa slachtoffer van infiltratie belangen groepen in gemengde economie

o Belangen groepen: Public Choice School streven specifieke voordelen na

selectief belast, subsidies van overheid, toegang sectors bemoeilijken via regulering

concurrentie belemmerende maatregelen

lOMoAR cPSD

o proliferatie probleem (op voordelen van belangen groepen) – verlammend op economische groei

o kost gedragen door gehele economie maar baten alleen naar specifieken

o parlementaire democraten (coalitie verbanden – verdelen) veel gevoeliger/kwetsbaar dan presidentiele democraten

o politici reageren:

defensief werkgelegenheidsbeleid ’70 weg

WE econ. flexibeler worden – Europa zelf voor eigen innovaties zorgen en sectoren op gang brengen

operatie op technologische frontier bvb. eind 70 videorecorders - Phillips vs. Sony technologie in standaarden ‘oorlog’ - Cassettes niet omwisselbaar - Sony (Japan) gehaald maar Phillips eigenlijk beter

- Margaret Thatcher (1979-1990)

o Flexibiliteit VK en voorbeeld geven o nooit grote maatsch. consensus voor instrumenten o in continentaal alleen als crisis deze ideeen opgepikt o geen continu proces o Thatcher:

1. deregulering financiele markten - afbouw regelgeving bank en fin. wezen (weer ingevoerd

jaren ’30) - Belgie- gekozen voor een gesegmenteerd financieel

systeem als erfenis ’30 : drie instellingen - Deposito banken – middelen via zichtdeposito’s,

beleggen op KT leningen – fin. systeem liquide houden

- Spaarkassen – middelen van spaardeposito’s, beleggen in hypotheken (LT) en staatsobligaties

- Holdings (NMKN) LT financiering van bedrijven, middelen op kap. markt onder staatswaarborg (lagere intrestvoet en vertrouwbaar) – nationale maatschappelijk krediet aan nijverheid, Fortis begin ‘90

alle 3 afgeleide, verschillende taken - 1960 – branchevervaging – limieten overschrijden

Belgie/WE: overheid moedigt dit aan ’70 omdat: - meer concurrentie wil hebben - bewuste politiek van schaalvergroting – financieel

systeem weerbaarder tegen failissementen - VS: segmentatie – Glass-Steagal Act –

investeringsbanken, retail banking – ook verwatering

2. Arbeids markt - gemakkelijker mensen ontslaan, minimum lonen, flexibele

werktijden, makkelijker interim arbeid - stijgende concurrentie, creatie werkgelegenheid - lagere marginale aanslagvoeten op arbeidsinkomen

lOMoAR cPSD

- verschil netto loon en werkloosheidsuitkering te verruimen/vergroten – besparing in overheid sector, indirecte belastingen stijgen

3. Privatisering overheidsbedrijven

- stijging in concurrentie, stijgende efficiëntie, daling prijzen en betere dienstverlening

4. Ombuigen industrieel beleid

- subsidies aan sectoren in moeilijkheden weg - Flankerend beleid – subsidies naar R & D en spin-offs van

universiteiten accepteren - Actief mededingingsbeleid gestimuleerd ’80 – stijging

concurrentie – optreding tegen monopolies, fusies bekijken, liberalisering product markten (reguleringen versoepelen)

resultaten: - deregulering arbeid markt:

- VK economische groei > EU gemiddelde - Meer ongelijkheid (inkomens) – daling sociale dimensie - Duitsland met vertraging overgenomen – “Hartz” Akkoorden

2003/04 – naarvoor geschoven theorie waarom Duitse economie nu goed doet – geslaagd export herpositioneren, daling bevolking

- deregulering financiele sector: - gunstig begonnen maar te ver doorgeschoten - schaalvergroting “too big to save” bvb. Fortis in Belgie - België oligopolie vorming – enkele grote banken – slecht

concurrentieel 4. Het nieuwe Rusland

Rampzalige transformatie jaren - dec. 1991 ondergang Sovjet Unie, Gorbatsjov weg - Boris Jeltzin – ‘big bang’ oplossing

Jan. 1992 - snelle liberalisering prijzen, internationale handel en betalingen - vergeten – monopolies af te schaffen (monopolies P steeg), inflatie

opstoot, probleem monetaire overhang arbeiders in Sovjet periode verdiende behoorlijk maar geen goederen te kopen sparen tot ineens massaal consumeren hyperinflatie

Aug. 1992 - privatiseringsprogramma - fout – asymmetrische informatie door Sovjet burger onwetendheid

over welke bedrijven waarde en welke niet - oligarchen – vroegere hoge klasse kunnen goedkoop bedrijven

kopen - vergeten – juridische structuur voor markt economie

- geen wetgeving op bvb. NV’s – oprichting/faillissementen?

lOMoAR cPSD

- marktwerking moeilijk op gang – profiteren maffia en oligarchen – vacuüm opvullen met informele economie

- mis – snijden op defensie uitgaven – omdat een van de grootste sectoren dus moest langzaam afgebouwd worden

- handel tussen verschillende Sovjet Republieken fors gedaald Jeltzin dieptepunt - Russische crisis 1998, moratorium afgekondigd op staatsschuld,

roebel (munt) daalt in waarde dus daling financieel systeem Besluit - 1990 ramp scenario - vraag hoe diep? chaos – registratie slecht en geconfronteerd met

veel ruilhandel (door hyperinflatie) en maffia 1. levensverwachting daalde 2. enorme sociale ongelijkheid 3. ontvolking van belangrijke delen van Siberië door stop van

subsidies Het Poëtin-tijdperk - “Law and Order” harde aanpak - ergste corruptie aanpakken - eindelijk gezorgd voor institutionele hervorming voor markt economie en

wettelijk kader - geen onafhankelijke rechterlijke macht – verschil afhankelijk van regime - lucratieve gas en olie nijverheid onder staatscontrole (gas pro) - staatsmacht vergroten - succesvol in opdrijven olie uitvoer en grootste gas exporteur ter wereld - Russische economie drijft olieprijzen omhoog – stijging geld

positieve effecten - geld binnenstroom vanaf 2000 - fiscale ontvangsten stijgen – structurele stabilisering overheid

financiering - einde aan tekort LR – surplus - munt stabiliseren

goeie klimaat voor buitenlandse investeringen aan te trekken conclusie - ondanks inspanningen – eenzijdige economie gas/olie drijven

olieprijs op maar Poetin doet grote inspanningen om Hi-tech te installeren

- aarzelt niet om olie en gas als dwangmiddel te gebruiken

5. The Great Contraction De Verenigde Staten en het einde van de Koude Oorlog

Golfoorlog (Koeweit, 1990-1991) leidt tot kortstondige opstoot van olieprijzen. vertrouwenscrisis recessie in VS.

vastgoedzeepbel spat uiteen. Amerikaanse spaarbanken in zware moeilijkheden.

Nadien kent de Amerikaanse economie een lange bloeiperiode.

lOMoAR cPSD

President Clinton (1993-2000) slaagt erin begrotingsprobleem op te lossen. Hoe? - einde van Koude Oorlog door implosie van Sovjet-Unie in 1991: besparen

op defensie (vredesdividend); - langdurige economische expansiefase, mede dankzij definitieve doorbraak

ICT en de daaraan verbonden nieuwe producten (consumentenelektronica, zoals GSM) en nieuwe productieprocessen (internettoepassingen, robotisering en de daaraan verbonden arbeidsproductiviteitswinsten).

belastbare basis neemt fors toe: fiscale ontvangsten gaan stevig omhoog, zelfs bij relatief geringe toename van aanslagvoeten.

Einde jaren 1990 ontaardt de hoogconjunctuur opnieuw in asset inflation.

wilde speculatiekoorts, vooral op NASDAQ: ICT en andere nieuwe technologieën creëren zwaar overtrokken winstverwachtingen.

In de loop van 2000 barst de dot.com zeepbel en er ontstaat een sluipende aandelenkrach die tot begin 2003 aanhoudt. Vertrouwen raakt verder aangetast door grootschalige terroristische aanslagen (11 september 2001) en invasie in Irak (begin 2003). recessie.

President Bush jr. (2001-2008) reageert op recessie met een uitgesproken Keynesiaans begrotingsbeleid:

- scherpe verlaging van de inkomstenbelasting, vooral voor hoogste inkomens;

- forse klim van de defensie-uitgaven, cf. war on terror. begrotingsoverschotten van Clinton maken plaats voor grote deficits.

Fed verlaagt agressief kortetermijnrente tot 1%, een naoorlogs laagterecord.

Vanaf 2003 krachtig, maar onevenwichtig herstel (twin deficits). tekorten op Amerikaanse lopende rekening bereiken ongekende omvang

(6% van BBP in 2006). spiegelbeeld vormen de immense overschotten van een aantal Zuid-

Oost Aziatische landen (bv. China) en de OPEC. worden massaal belegd in Amerikaanse staatsobligaties.

oefent neerwaartse druk uit op LT-rente. Fed houdt Amerikaanse KT-rente té lang veel te laag.

Beide elementen samen leiden tot relatieve overvloed aan liquide middelen en aan een te lage prijszetting van risico’s.

nieuwe asset inflation: speculatie op vastgoedmarkt. stimuleert op een kunstmatige manier particuliere consumptie. massale verspreiding van rommelhypotheken: de terugbetaal-

mogelijkheden van de kredietnemer staan niet langer centraal bij toekenning van leningen, maar de verwachte waardestijging van het vastgoed.

lOMoAR cPSD

rommelhypotheken worden op grote schaal herverpakt samen met andere vorderingen (op kredietkaarten, autoleningen, enz.) en verspreid in het financieel systeem.

speculatieve hausse deint uit naar aandelenmarkten en energie- en grondstoffenmarkten.

In 2007 barst de Amerikaanse vastgoedzeepbel. waarde van rommelhypotheken stort in elkaar en daarmee ook de waarde

van de herverpakte financiële producten. eerste banken komen in moeilijkheden.

groeiende wantrouwen tussen financiële instellingen leidt tot opdrogen van interbancaire geldmarkt. centrale banken komen tussenbeide door massaal

liquiditeiten ter beschikking te stellen. In 2008 begint ook aandelenmarkt te zakken onder meer omdat heel wat marktpartijen activa moeten verkopen om hun liquiditeitspositie aan te zuiveren. September 2008: faillissement van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers. lokt paniek uit: welke banken zullen gered worden en welke niet?

-aandelencrash; -ineenstorting van energie- en grondstoffenprijzen; -run op sommige banken.

Overheden in het Westen moeten op ongeziene schaal tussenbeide komen om financieel systeem te redden via:

-overnemen van illiquide activa; -kapitaalinjecties bij de banken; -nationaliseringen, enz.

Credit crunch + algemene vertrouwenscrisis lokken einde 2008-begin 2009 zwaarste recessie uit sinds WO II (“great recession”).

- Opnieuw reageert de Amerikaanse overheid met een uitgesproken

Keynesiaans begrotingsbeleid: overheidstekort bereikt ongeziene hoogten (12% BBP in 2009);

- Fed verlaagt agressief kortetermijnrente tot net geen 0%, weer een naoorlogs laagterecord (Ben Bernanke);

- Fed gebruikt onorthodoxe stimuleringsmaatregelen (quantitative easing). Nieuwe grote depressie wordt vermeden, ook door betere internationale samenwerking. Zo blijft het protectionisme vooralsnog onder controle. Verder wordt de regulering van de financiële sector aangescherpt om nieuwe uitwassen te voorkomen.

Grote macro-economische onevenwichten in de wereldeconomie blijven echter.

lOMoAR cPSD

DEEL II: CAPITA SELECTA HOOFDSTUK 1: DEMOGRAFISCHE ONTWIKKELINGEN

1. De Derde Wereld: een intense demografische transitie

W-Europa: 1750 1930 Derde Wereld: 1945

Fase 1 (Pre-industrieel): - West-Europa eigenlijk ‘outlyer’ volgens geboorte coëfficiënten

- Huwelijkspatroon – huwt veel later (25/26) en derde wereld 15/16 – vruchtbare periode meer benut

- Later gehuwd omdat pas als economische basis trouwen – Europese gewoonte

- Ook veel ongehuwden – religieus/geen economische basis minder kinderen

- Derde wereld 1945 hogere geboorte maar ook hogere sterfte cijfer – honger/ziekte crisissen

Fase 2 (Transitie): - daling sterfte coëfficiënten – vlug 1945 derde wereld

- medische hulp van Westen (vaccinaties/antibiotica) - groene revolutie – forse productiewinsten

- bevolkingsexplosie - platteland: gebrek aan bestaansmiddelen - versnelde migratie naar stad: urbanisatie – monster steden >10

miljoen - daling sterft coëfficiënt verstoort in 1990 in Zuid-Afrika en Sub-Sahara

Afrika – aids Fase 3: - Verre-Oosten, Latijns Amerika 1970

- Recente uitbreiding naar Moslim gemeentes en Sub-Sahara Afrika - Opleiding vrouw beter – daling geboorte coëfficiënt

lOMoAR cPSD

Fase 4 (Industrieel): - China (1 kind politiek 1978) - Welvaart stijgt dan daalt de geboorte coëfficiënt - Zuid-Korea, Oosten en Latijns-Amerika recent

Besluit: - Peak bevolkingsgroei derde wereld al tijd na ons (rond 1970) 2,5% per

jaar - Peak Europa 1% per jaar - In derde wereld groeivoet gehalveerd ~1,2% nu - 1960: 3 miljard, 2012: 7 miljard - aandeel Westen plus Sovjet 1950 30% wereldbevolking, nu 15%

wereldbevolking 2. West-Europa

De feiten België 1935-2010

geboorte

sterfte

WO2 Babyboom Babybust 1950 1965-1975

- veel minder gezinnen met aantal kinderen >3 - sterfte cijfers ’50 en ’60 – daling kindersterfte (vaccinaties/antibiotica) en

’70 daling met levensverwachting die stijgt Economische verklaring - Baby boom: plotse herleving geboorte cijfer

- Euforie eind WO2, stabiele economische groei, lage werkloosheidcijfers

- In regio’s goed doen en niet goed (bvb. Vlaanderen) - Baby bust 1965 waar zelfs economische groei

- Baby bust Socio-economische verklaringen:

- betere opleiding vrouwen – stijging werkgelegenheid vrouwen - tertialisering

lOMoAR cPSD

- ’60 loon verschil mannen en vrouwen daalt - opportuniteitskost om groot gezin te hebben stijgt – combinatie baan

met gezin leidt tot minder kinderen - meer aandacht persoonlijke ontplooing ouders

Wetenschappelijke verklaring: - wetenschap stijgt “de pil” – niet volledige reden (’30 ook lage

geboorte zonder pil) - ’70 neomalthusianisme – nieuw groeiende geloof malthusiaanse

spanning – gekoppeld aan bevolkingsexplosie derde wereld - vanaf ’75 werkloosheid stijgt

Economische gevolgen opschuiven babyboom - Tot midden ’60:

- Lage instroom arbeidsmarkt - Stijging studieduur (tot 14jaar verplicht 1914) - Aanvankelijk geen probleem – landbouw sector groot reservoir en

ambacht sector met veel verdoken werkloosheid - Eind ’50 – immigratie georganiseerd: bilaterale akkoorden Zuid-

Europese landen - Reservoir vrij snel stil – snelle economische groei Zuid-Europa zelf - Begin ’60 Maghreb landen immigratie arbeid (NW Europa bepaalde

zware jobs niet meer willen doen) - Dekolonisatie tot ’65 – blanken wegtrekken terug naar moederland

(bvb. Molukkers Indonesië verbannen eigen land) structureel tekort arbeid – nieuw 18de eeuw altijd overschot krachten – Amerikaanse productie technieken overnemen

- 1965-1985: - babyboomers rijp toe te treden op arbeidsmarkt – heel vlot

opgenomen, vrouwen gestimuleerd deel te nemen ipv. kostwinnersmodel

- 1975 olieschokken + zware recessie + loonprijsspiraal (arbeid vervangen door kapitaal – lonen alleen maar stijgen) = vraag naar arbeid daalt explosie werkloosheid

- reactie beleid – daling immigratie, bilaterale akkoorden opzeggen (alleen nog gezinshereniging, gastarbeiders mochten blijven, permanente immigrant), gevolgen op betalingsbalans

transfers ½ van export opbrengsten dus ineens zware daling

- 1990 tot heden: - immigratie stijgt terug – val van ‘ijzeren gordijn’ (Oost-Europa gebied

waaruit WE recruteert - Triggers:

1. Burgeroorlogen Ex-Joegoslavië 2. Kosovo, Bosnië (push-factoren) 3. Hogere lonen WE – Bulgarije 1 miljoen mensen emigreren op ~10j

(pull-factoren) - immigranten naar steden – verkleuring, vergroening (verjonging

leeftijds pyramide), getto vorming

lOMoAR cPSD

- politieke reactie tegengekomen - gebrek flankerend beleid – WE niet groot immigratie

gebied dus geen integratie/scholing specifiek voor immigranten. Ook huisvesting

- immigratiebeleid selectiever aan het worden - baby bust toetreed tot arbeidsmarkt – instroom jongeren arbeidsmarkt

daalt – daling werkloosheid - participatiegraad vrouwen stijgt voortdurend - babyboomers op pensioen intreden

- KT positief (great recession 2008 niet te veel hebben gevoelt) - 2008 ‘great stagnation’ tot heden - LT beroepsbevolking stagneren en dan krimpen maar demografisch

niet zeker – onzekerheid hangt samen met immigratie - Effect op fiscale basis – erosie omdat stijging verlating arbeidsmarkt,

daling belastinginkomens - Economie op lager groeipad (LT tech. en arbeid)

- Beleidsreacties

- pensioenleeftijd stijgt (brugpensioenen dalen) ‘generatie pact 2005’ en 2011 – beperkt effect

- wettelijk pensioenleeftijd eind ’90 – stijging leeftijd vrouwen (60- 65jaar) Duits./Ned. (67jaar)

- wettelijke pensioenen – ’70 welvaartsvast (gekoppeld aan reële loon stijging) qua koopkracht niet achterblijven. ’80 saneringsoperaties welvaartsvastheid los – discretionair aanpassen, niet systematisch

- België 2005 welvaartsvastheid pensioenen terug ingevoerd (niet gelijk met ‘generatiepact’)

- sluipende privatisering pensioensysteem en levensverzekering - gezondheidszorg – prijs stijgt door technologische ontwikkelingen

omdat gezondheidskosten doorheen levenscyclus hoogst enkele jaren voor dood – leeftijd stijgt dan stijgen kosten (opschuiving)

HOOFDSTUK 2: DE TWEEDE AGRARISCHE REVOLUTIE

- eerste agrarische revolutie 18de eeuw 1. West-Europa

Algemeen - 1950 30% werkgelegenheid landbouw (incl. Visserijen..) - 2010 3,1% - VK 1950 amper 5% omdat al eerder revolutie - Zuid EU 1950 50% - Duits/Fr. 1950 25% - Doorheen tijd convergentie van verschillen - Griek./Portugal 2010 >10% werkgelegenheid in landbouw - Spanje/Italie 2010 5% - Daling aandeel in BBP ook - Toegevoegde waarde landbouw klein (per persoon)

- Te veel kleine bedrijven (oplossing – schaalvergroting)

lOMoAR cPSD

- belang landbouw daalt laatste 60 jaar - Aanbod effect – arbeid productiviteit stijgt - Vraag effect – lage inkomenselasticiteit (0,2) - Van stijging welvaart naar landbouw nauwelijks mee - Voortduren activiteiten verliest – inputs aankopen ipv. zelf

produceren (zaaigoed, kunstmeststof, veevoeders) 1950 eigen melkproducten – nu niet “Agro-business”

Een nieuwe agrarische revolutie in West-Europa

- productprijs bvb. Melk/tarwe redelijk stabiel gebleven, uurloon veel gestegen van 1945-nu

o misleiding van inflatie maar ook demonstratie effect – uurloon industrie stijgt en landbouwers willen hetzelfde

o productprijs stabiel door arbeidsproductiviteit winsten mechanisering – traktor x12 paard plus deel ariaal

naar paard voedsel gespecialiseerde landbouw machines

o ’60 schaalvergroting landbouw europa – Plan MANSCHOLT 1968

nooit goedgekeurd maar toch uitgevoerd – KT 5 miljoen keuterboeren weg gesaneerd

o monocultuur – vruchtwisselingstelsel naar monocultuur – daling aantal geteelde gewassen

eerst vruchtwisseling om land niet uit te putten nu kunstmeststoffen – doorbraak na WO2 risico – hele oogst aangetast als ziekte/plaag/pest dus

pesticides/chemische bestrijdingsmiddelen ingezet (’50 forse stijging gebruik)

Eind ’60 nadelen chemische bestrijdingmidd. – DDT niet afbreekbaar dus in mensen eten verboden ’85 behalve als expliciet toegelaten – nieuw product door streng selectie proces.

Voortdurend kleinere dosissen

Genetische manipulatie weerstand plant in opkomst

Gewas verdeling – natuurlijks kruising, ’90 genetische manipulatie (DNA planten) – leidt tot uiteenlopende reacties (VS grootschalig toegepast, Europa “frankenstein” food) – Europese boeren voelen in hoek geduwd omdat daling concurrentiekrachttegen Amerikaanse boeren – productie VS groter en ziekte resistenter

Conclusies:

o Productiviteit stijgt vanaf WO2 – bevolking groei voeden o WE ziektes en plagen nog altijd groot probleem – ¼ verloren

(klein en groothandel) o Grootschalige monocultuur bijwerkingen

Overconsumptie kunstmeststoffen, chemische bestrijdingsmiddelen – bijgedragen door EU landbouw beleid

lOMoAR cPSD

’95 landbouwbeleid hervormen onder andere door actie van WTO – weg van gegarandeerde prijzen naar subsidies voor braakligging land ( directe inkomens ondersteuning)

o losgekoppeld van productie – ook voor meer oog voor plattelandsontwikkeling

o marktreactie – opkomst bio-landbouw

Veeteelt - intensiveringsproces ten top gedreven

Fase 1: 1950s o mannelijke kant “kunstmatige inseminatie” – 10000 kalveren

per jaar van 200 kalveren o sperma internationaal verhandelen bij invriezen

Fase 2: 1970s o vrouwelijke kant “embryo transplantatietechnologie” – 1 kalf

per jaar naar 10 per jaar o selecteren van bepaalde kenmerken – minimale voeder

intake, maximale melkgifte - gevolgen:

o overproductie vanaf ’70 – kost EU schatkist want koopt overschotten op

o pure symptoom bestrijding – melkquotums ’80 maar geen echte oplossing productie met zo weinig mogelijk koeien maar intensiviteit hetzelfde

o ’90 grote vruchtbaarheidsproblemen problemen biodiversiteit – onvruchtbaarheid door

inteelt losbreken nieuwe ziektes BSE (madcow) –

angstreacties, daling vraag vlees - reacties:

o terug naar ouderen runde rassen o tendens boeren opnieuw contact dieren – geen robotisering

of daling ervan - oplossing:

o niet evident omdat autonomie veeboer aan banden gelegd gecontroleerd door ‘Agro-business’ want daar alle inputs vandaan. Plus Agro-business naar afwerking aan het gaan.

2. Overproductie: een chronisch probleem in het Westen?

- Reële landbouwprijzen dalen, 1970 stijgen prijzen

o Incidentele misoogsten bij wereldproducenten o Sovjet Unie begin ’70 landbouw crisis – graan aankopen op

wereldmarkt, want al tekort dus compleet verkeerd moment o Speculatie stijgt door opkomst neomalthusianisme –

bevolkingsexplosie en angstpsychose

o Reactie Amerikanen omdat veel braakland

lOMoAR cPSD

20 miljoen hectaren grond opnieuw in productie nemen investeringsgolf modernste landbouwtechnieken –

vernieuwing kapitaalstock

o eind ’70 prijs stijging weer stabiel – aanbod ~ vraag o boeren Amerika op krediet gekocht (KT)

FED Volcker – stijging rentevoeten dus moeilijk boeren

Op moment prijsdaling want opbrengst daalt maar kosten stijgen – faillissementen

o Conclusie: ‘80/’90 hervatting neergaande trend

3. De Derde Wereld

- ’60 kantelpunt

o groene revolutie – nieuwe rijst/tarwe soort (natuurlijk) ziekte resistenter en meer opbrengen

o China/Indië kolossale bevolking – 2000 netto-exporteur van landbouwproducten

o Schaduwzijde: Nieuwe varianten veel kunstmeststof en irrigatie

nodig Grootgrondbezitters meest van profiteren – zij alleen

voldoende geld, kleine boeren weg geconcurreerd en worden landloze landarbeiders (trekken naar stad) – sociale polarisering (Marxistisch) parallel met 18de eeuw ‘Enclosures’ België

Nieuwe variëteiten geleidt hebben tot gigantische bodem erosie bib. Brazilië waan landschap

Sovjet te veel chemische bestrijdingsmiddelen – grootschalige grondvergiftiging (Ukraine heel vruchtbaar nu verloren

4. Naar nieuwe Malthusiaanse spanningen in de 21st eeuw?

- forse stijging voedsel prijzen 2007 dan forse daling in 2008 en opnieuw

stijging in 2009 - Op lange termijn is de “spike” minder extreem - Oorzaken:

o Vraagfactoren: voortdurende groei bevolking, stijging druk, nieuwe industrie landen verandert voedsel

consumptie patroon bvb. China 1,3 miljard mensen meer vlees ( stijging veevoeders, areaal innemen)

o Aanbodeffecten: agrarische productie winsten die gekoppeld zijn aan

groene revolutie dalen – revolutie uitgewerkt opkomst biobrandstoffen – oppervlakte hiervoor

gebruikt niet meer voor voedselproductie (mais, koolzaad, rietsuiker)

lOMoAR cPSD

landbouw energie intensief – kunstmeststoffen productie en landbouw machines, stijging prijs energie dus prijsstijging inputs

toevalsfactoren – misoogsten 2007 Australië (een grootste netto exporteurs), 2012 Midden VS

o beleidsfactor: 2000 export restricties – uitvoer aan banden,

speculatie stimuleren - maar relativeren:

o landbouwprijzen eigenlijk op laag niveau begin 21ste eeuw, 2000 dieptepunt – logisch dat omkeer komt

o VS en Europa ook nog veel braakland – uit productie door subsidies – reserve aan grond nu aangesproken

o Potentie genetische manipulatie (VS vooral enthousiast) – mogelijkheid productiviteit stijging

o Biobrandstof problematiek waarschijnlijk transitoir – weggaan van huidige productie methodes, produceren van plantaardige afval en algen

o Ontwikkelingslanden apart bekijken Westen budgetaandeel relatief klein <15% Ontwikkelingslanden ~50% aan voedsel – meeste

gevolgen van voedsel, prijzen stijgen Sub Afrikaanse en niet-olie producerende Moslim

landen – arm en bevolkingsexplosie Politieke instabiliteit (al gezien in Ancien Regime)

HOOFDSTUK 3: DE GRONDSTOFFENVOORZIENING EN HET

ENERGIEVRAAGSTUK

1. De jaren 1950 en 1960: Belangrijke structuurveranderingen in de

grondstoffenproductie

- tijdperk kolonies grondstoffenproducenten genoten van bescherming

van moederland ( specifieke voordelen): o Langdurige exclusieve concessies bvb. Congo koper

ontginning o Preferentiële invoertarieven – protectionisme bvb. Britten

niet zomaar leveren op Belgische markt - 1960 dekolonisatie

o bescherming valt brutaal weg, Europese ondernemingen als handlangers kolonialisme beschouwd – slecht bekeken

o Amerikaanse multinationals profiteren hiervan “Europese kolonialisten”

- Eerste ½ 20ste eeuw o VS rijk aan mineralen dus concurrentie op markt, Europese

producten weggewerkt o VS multinationals

Gespecialiseerde grondstoffenproducten

lOMoAR cPSD

Verticaal geïntegreerde producten van finale goederen

Consumptie of investeringsgoederen

Beheersen hele productiekolom vanaf grondstoffen – grondstof prijs volatiel omdat aanbod inelastisch – internaliseren in hun productie proces – verhoging stabiel gevoel

Nieuwe productie procedés (bvb. Staal) vereisen constante kwaliteit van grondstoffen – niet gemakkelijk observeerbaar

Vat op prijs en kwaliteit fluctuaties o In ontwikkelingslanden multinationals meest moderne

productietechnieken inzetten – overvloed van grondstoffen Productiviteit hoog en ontwikkelingslanden positief

over ontginning want export opbrengst generalisatie - 1950 tot nu

o reële daling grondstof prijzen o grondstof productie in volle gang o overname Amerikaanse massaproductietechnieken o Amerikaanse producenten geen oligopolie vormen omdat

telkens nieuwkomers

- 1970 o Japanse kereitsu’s – grootschalige investeringsmaatschappij

die ook verticaal geïntegreerd was o Canadese en Australische maatschappij internationaliseren

– competitief met VS

2. De woelige jaren 1970

- Begin 1970 conjunctuur groei – alle Westerse landen economisch snel

groeien plus Japan o Vraagdruk : zelfs grondstoffen moeilijk volgen – stijging prijs

onder druk markt - Perceptie “Club van Rome” 1972

o Plotselinge noodkreet – klimaat, uitputting grondstoffen voorraden (schrik verdwijning) => creatie nerveus klimaat en speculatie

o Schaarste veroorzaakt prijsstijging o Fout Rapport:

Grondstof vraag simplistisch gemodelleerd: exponentiele trend doorbreken

Alleen rekening met voorraden toen beschikbaar Gaan uit van constante technologie en prijzen – als

uitputting dan prijsstijging

o Pluspunten Omspringen met grondstoffen aangepakt Besef groeit dat grondstoffen niet oneindig

- Conflicten - VS multinationals, Japan, Canada, Australië vs. Regering ontwikkelingslanden

lOMoAR cPSD

o Over geld – ontwikkelingslanden willen groter deel van winst

o Uit de hand lopend – grondstoffenproductie nationaliseren bvb. Congo – Union Minière actief (Umicore), grootste kopererts producten ter wereld niet populair bij lokalen => ramp, bedrijf leeggeplunderd door corrupte regime

o Grondstoffen kartel – kopie ‘OPEC’ voor grondstoffen bedoeling prijzen te verhogen – maximale opbrengst voldoende groot aantal producenten verenigen –

groot stuk markt beheersen voldoende samenhang deelnemers – aan afspraak

houden – maar te veel verschil belangen dus moeilijk op een lijn houden

begin 1980 wereld recessie dus daling vraag grondstoffen en daling prijs – kartels uiteen vallen

3. De jaren 1980 en 1990

- Afbrokkeling reële grondstofprijzen (van jaren ’60 trend verder)

o Vraag grondstoffen blijft zwak Toename recyclage westerse wereld (staal 25%

schroot) Efficiënter gebruik van grondstoffen (bvb. Koetswerk

auto materiaal) Grondstoffen spelen tegen elkaar uit bvb. Auto staal

vs. Aluminium Opkomst van substituten – materiaal afgeleid van

koolstof – luchtvaart industrie

o Prebish-Singer hypothese Arbeidsproductiviteit winsten toevloeien naar arbeid

– hogere reële lonen ( Westerse arb.prod. hoog) Ontwikkelingslanden productie factor arbeid niet

sterk dus winsten naar kapitaal in vorm van dalende prijzen

o Structuur grondstoffen productie Model verticaal geïntegreerde ondernemingen weg

– toespitsing op kern activiteiten – minder met grondstofproductie te maken

Grondstoffenproductie bijna volledig aan gespecialiseerde

Prijsargument speelt minder mee

Kwaliteit – technologische oplossing, snellere scanning technieken: of aan normen voldoen

4. De vroege 21ste eeuw

- Nominale metaalerts prijzen parallel met voedingsprijzen tot spikes 2007

na redelijke kalmte

o Forse stijging

lOMoAR cPSD

Vraag: China verschijnt op grondstof markt – kwistig met grondstoffen (door hoge investeringsquote)

Aanbod: inelastischer geworden omdat daling prijzen exploratie ontmoedigen

Speculatie: lage rente tarieven vanaf 2000 - Omkeer? Prijsstijging?

o Gedachte niet: prijsstijgingen leiden tot nieuwe exploratie, mijnen binnenkort produceren – kan leiden tot probleem overproductie

o Veroudering grondstoffen markt Gespecialiseerde productie – fusiegolven oligopolie

vorming en opvolging kartel controles nodig China:

Aandeel China in wereldconsumptie stijgt

Grote importeur grondstoffen – dus prijzen zetten

Vraag Chinese economie die prijs bepaald

Zelf actief internationaal grondstoffenproductie Afrika

Westen moeilijker in Afrika door mensenrechten belang enzo. waar China minder belang bij

Vaak verkapte staatsbedrijven – niet mee met markt/verkoop niet aan meest biedende maar direct naar China – monopolie vorming

Voert zelf grondstof politiek – mercantilistisch

o Uitvoer Chinese grondstoffen beperkt o En masse invoeren van Afrika o Strategisch grondstof schaars maken

Reactie Westen op China’s mercantilisme

Staal, koper smelters vertrouwen grondstoffen markt niet

Opnieuw eigen mijnen kopen – veilig stellen

België: Neerstaar – zinkerts mijnen opgekocht

HOOFDSTUK 4: HET ENERGIEVRAAGSTUK

1. De snelle doorbraak van olie

- 1950 primaire energie 83% steenkool

o elektriciteitscentrales, huisverwarming, spoorwegen, chemische nijverheid = carbochemie (contrast met petrochemie), stadsgas (koken)

o nadelen: enorm arbeidsintensief (steenkoolontginning) – grote

tewerkstelling 100,000 België maar mijnarbeid heel ongezond en gevaarlijk

lOMoAR cPSD

loonkosten stegen – hoge loonstijgingen – relatieve prijs van steenkool stijgt

hoge transportkosten = dure energiedrager

o voordelen: 1950 bijna zelf bedruipend qua energie, weinig import

nodig – eigen energie voorziening maar VS interbellum overgang naar olie

- 1960-1970 daling steenkool, stijging olie als primaire energiedrager o vondsten/olie reserves van kwaliteit en makkelijk te

ontginnen in Perzische golf aanbod LT verzekerd relatieve prijs daalt voortduren oliewinning niet arbeids- maar kapitaalintensief –

minder arbeidskosten

o gemakkelijk transporteerbaar – pipeline (pas vanaf WO2) o ‘Super tanker’ (schepen) – met SUES crisis 1956,

Egyptische kanaal afgesloten via Kaap de Goede Hoop o voorraden, goedkope prijzen – steenkool daling met

omschakeling ~ 1955 doorbraak auto, vrachtwagen stoomtechnieken weg vs. Diesel tractie huisverwarming door olie petroleum veel afgeleide producten – petrochemie

kunstmeststoffen, plastiek, geneesmiddelen pilletjes, synthetische vezels (nylon)

o nadelen: energie afhankelijkheid stijgt, West Europa weinig olie

(behalve Noorwegen) – netto import 15% 1950 tot 66% 1973

steenkool een pijnlijk afbouwproces – decennia lang geduurd – gepolitiseerd dossier, hoge speculatiegraad

forse verschuiving lokalisatie energie intensieve bedrijven in WE (staal, glas industrie, chemische) – naar havens (import) olie en distributie producten makkelijker van ‘resource-based’ naar ‘market- based’ economie

- België WO2 grote productie van uranium

o Leveren en voorkeur behandeling niet militaire kernenergie o Congolese uraniumerts o Aan Amerika o 1952 in Mol het SCK studiecentrum kernenergie opgericht –

eerste nucleaire krachtcentrales op vasteland van Europa 2. De oliecrisissen en hun gevolgen

Aanloop

- The Seven sisters o Grote westerse oliemaatschappijen en Amerika (Exxon,

Shell..)

lOMoAR cPSD

o Oligopolie – grote dominantie o Domineren productie en distributie o Monster winsten realiseren o Olie exporterende landen krijgen slechtere ruilvoet – minder

fabricaten aankopen o Bemoeien met politieke situatie in gastlanden – staatsgreep

georganiseerd o Reactie: oprichting OPEC 1960 (Iran, Iraq, Saoedi Arabië,

Kuwait, Venezuela) in begin weinig betekenis maar krijgen al hoe meer

leden (Midden-Oosten) : positie op oliemarkt sterker – onzichtbaar, Westen weinig besef

o net voor ’70 aantal lidstaten OPEC serieus radicaliseren (Gaddafi aan macht, voorhanger Sadam Hoessein Iraq) – moeilijk voor 7 sisters

o ’70 ondergang Bretton-Woods – goudenstandaard ten onder – WK VS fors naar beneden, $ verliest waarde

slecht voor olie-exporterende landen want verhandelen in dollars – ruilvoet verslechtering en daling koopkracht

o OPEC landen eisen stellen (nog voor ’73) Mede-eigenaar van olie-installaties

o Rapport Club van Rome: voorraden opgeraken Paniek oproepen Psychologisch klimaat van schaarste

o 1973 Jom Kippoer oorlog embargo’s aangekondigd die te vriendelijk zijn voor

Israël: VS en Nederland ruwe olieprijzen x4 OPEC landen nationaliseren olie industrie 7 sisters gereduceerd tot dienst verlenende bedrijven

– technici voor draaiende industrie 7 sisters behouden macht oliedistributie – weinig

verandering in feitelijke macht Reactie van West-Europa

- Paniek reactie

o Autoloze zondagen o Lichtreclame verboden

- OPEC krijgt tegenhanger: International energie agentschap 1974 (IEA) – blokvorming tegen OPEC

o Mislukt Amerikaanse voortouw onevenwichtig met Europa en

Europa gefrustreerd Coördinatie van de strategische olievoorraden – enige

realisatie 3 maand olie in reserve vandaag: denktank over energie (zoals OESO)

- Proberen energie verbruik af te remmen 1975-1980

lOMoAR cPSD

o Accijnsen stijgen op motorbrandstoffen (huisbrandstof zo veel mogelijk erbuiten gehouden

o Auto’s zuiniger gemaakt – energie efficiënter o Olieaanvoer diversifiëren

West-Afrika (Nigeria) en Mexico o Eigen productie stimuleren – Noord-Zee olie (nu wel

rendabel omdat olieprijzen stijgen) o Kernenergie aanmoedigen o Stimulatie aardgas – zelf produceren in Europa (Nederland) o Steenkool rehabiliteren bij opwekken van stroom

Ondertussen wel al mijnen gesloten – importeren van bvb. Polen (die daarmee Westerse producten koopt)

energie intensiteit is afgenomen – energie intensieve sectoren slanken af (staal begin ’80, scheepsbouw en glas)

Reactie VS

- Anders dan WE omdat zelf produceren (1/2) – minder kwetsbaar en rijke olievelden ontdekt in Alaska

- Leggen maximum prijzen op energie

o Weinig van besparing geïnteresseerd o President Carter (77-80) – proberen sparingsprogramma’s

maar weggeduwd door olielobbies 3. De jaren 1990 en verder

Omgekeerde olieschok 1986

- Prijzen bijna terug naar waar voor olieschok - Besparingen plus recessies midden ’70, begin ’80 veroorzaken daling in

vraag olie - Olie aanbod neemt fors toe – nieuwe producenten buiten OPEC: Mexico

producent en exporteur - OPEC wou Kartel beschermen – productie beperken wat Mexico niet

wou (nieuwe bloei) o Stress voor OPEC o Conflict Saoedi Arabië en rest van OPEC

Grote verschil: SA veel grotere oliereserves - KT dan anderen landen met kleine reserves vs. Snel zo veel mogelijk geld

SA wil niet LT dat olie consumptie daalt en dat ze overblijven met olie – ook toekomst willen blijven leveren

SA houdt zich niet aan productie beperkingen

o Prijzen dalen fors - Opnieuw decennia lage en relatief stabiele olieprijzen (behalve Golf

oorlog 1991)

o Ruwe olieprijzen laag Verzwakt exploratie Daling inspanning om energiebesparend te werken

- Andere energievormen

o Overschakeling steenkool naar gas

lOMoAR cPSD

o Kernenergie in diskrediet Tsjernobyl (Chernobyl) Tot 2005 vlak dan weer stijging

Midden 2000: nieuwe omkeer? Reële olieprijzen stijgen weer

- nieuwe industrie landen verspillend omgaan met energie (China) – stijging in vraag

- aanbod problemen: weinig nieuwe productie aangeboord door lage prijzen oorspronkelijk en makkelijke aardolie ontginningen al ontgint

o nieuwe: diepzee enz. (moeilijk territoria) o aanbod inelastischer – duurt langer voor werkelijk producten

eigenlijk op markt o uitputting verschijnselen bvb. Indonesië – stapt in 2008 uit

de OPEC omdat niet genoeg om te exporteren – ondertussen netto-importeur (juist element van Verdrag van Rome)

- milieuproblemen – CO2, klimaatverandering - aanboren hernieuwbare energie – bio fuels, zon/wind/hydro

o 20/20/20 programma in 2009 afgesproken – doelstellingen bereiken in 2020

20% primaire energiegebruik uit hernieuwbare bronnen

20% verhoging energie efficiëntie 20% minder uitstoot CO2 tov. 1990

o systematisch aanmoediging van isolatie - problemen hernieuwbare energie

o duur – geen constant aanbod – afhankelijk van natuur en grote reserve capaciteit nodig

o biobrandstoffen – concurreert met voedselproductie dus prijzen stijgen

o kernenergie tot voor kort opnieuw gestegen tot Japan Fukushima 20/11 – ‘doodsteek’ energie behalve frankrijk

- België

- VS

o Energiebeleid onsamenhangend Bedrijfswagens en nu verminderen

o Subsidies zonnen energie

o Wakker op nieuwe olieschok – besparingsprogramma’s o Door hoge prijzen opnieuw nieuwe technologieën rendabel

Schalieolie/gas op grote schaal ontgonnen Technologie voor ontginning succesvol – productie

stijgt en VS aardgasprijzen dalen Grote schaal exploreert Nieuwe energie bewustzijn (gedachte VS over 10 jaar

‘self-sufficient’ zonder importen) concurrentie Europa

o Probleem – technologie zeer milieubelastend - Algemeen: fossiel en nucleaire brandstoffen blijven nog tijdje in rotatie

lOMoAR cPSD

HOOFDSTUK 5: INDUSTRIALISATIE, DESINDUSTRIALISATIE EN DE

SNELLE EXPANSIE VAN DE DIENSTENSECTOR

1. Industrialisatie en desindustrialisatie

Stijging aandeel in werkgelegenheid tot 1970 Daling aandeel desindustrialisatie

- Zuid-Europa vooral stevige stijging na WO2, WE stagnatie

o Convergentie algemene graad en samenstelling o ’50 ZE vooral textiel (lichte industrie), NWE in zware

industrie (metaal, machines)

o verschil verdwijnt deels - stijging intra-industriële handel

Vanaf 1965 – eerste tekens desindustrialisatie

- vermindering aandeel van industrie in totale werkgelegenheid op nominaal BBP

- Fase 1: NW Europa hiermee geconfronteerd - Fase 2: ’70 verspreiding naar Zuid Europa - Hoogst geïndustrialiseerde landen het meest getroffen

o België, VK met hoogste aandeel industrie in totale werkgelegenheid

- Onderscheiding sub perioden o Tot 1990 – volume industrie in lijn met gehele economie

maar prijzen industriële goederen stagneren – stijging minder snel dan prijzen van diensten

- 1st fase probleem prijzen ontwikkeling o Aanbodeffect : veel meer concurrentie druk op industrie en

internationale concurrentie – makkelijker goederen verhandelen dan diensten – meer aanbod

o Westerse ondernemingen wel oplopende kosten met stagnerende prijzen – probeert loonkosten door arbeidsproductiviteit te doen stijgen – automatisering sectoren

o Vraageffecten: inkomenselasticiteit vraag naar industrie producten lager dan bij diensten

Als koopkracht stijgt dan budgetaandeel daalt en inkomen stijging dan vraag industrie trager stijgen

o Organisatorische veranderingen Outsourcing Activiteiten van binnen industriële vennootschapen

’80 apart en uit industrie boekhouding naar gespecialiseerde sectoren/bedrijven bvb. Catering, boekhouding..

Focus op kernactiviteiten – stijging efficiëntie. Specialisatie/schaalvoordelen en loon verschil bij bvb. Schoonmaak (minder loonkosten)

- ’90 in Zuid-Korea, China – wereldwijd fenomeen

lOMoAR cPSD

o Na 1990 - ook volume effect maar wel uitzonderingen (Duitsland, Oostenrijk, Nederland) anderen moeten individueel oplossen

o Niet alarmerend als lossen – richten op export gerichte diensten – nodig om dan te ruilen met invoeren goederen betalingsbalans stabiel

2. Sectorale verschuivingen

- 1950 textiel sector grootste sector (27,1%)

o volgende decennia vlug dalen tot 2010 (6,3%) o toegelegd op niche sectoren – beschermende kledij zoals

kogelvrije vesten (gesofisticeerde producten)

o West Vlaanderen – tapijten specialisatie - Basismetalen 5,2% naar 3,2% staalsector vooral afgebroken

o Vlaanderen scheepsbouw helemaal weggevallen - Petroleum en chemie 6,6% naar 10,8% - Transportmaterieel 6,9% naar 9,1% maar vlakt af - Elektronica, machinebouw 23,1% naar 35,1% - Voeding, drank, tabak 2010 ineens gestegen 13,8%

o Diepvriesgerechten, kant-en-klaar maaltijden Redenen:

- inkomenselasticiteit van de vraag bvb. Textiel daalt omdat laag – hoger voor duurzame consumptie goederen

- relatieve prijzen: stijging massaproductie, daling prijzen consumptie goederen

- technologie – petrochemie en geneeskunde - toenemende import penetratie – nieuwe industrie landen

o beginnende nieuwe industrie landen specialisatie in lichte industrie – kleding/textiel

concurrentie

o ontwikkelde nieuwe industrie landen specialisatie in basismetallen en andere zware

industrie winnen ook van nieuwe industrie landen nieuwe afzet markt voor onze producten bvb.

Machines

o geavanceerde nieuwe industrie landen auto’s, elektronica (China, Taiwan)

Product life-cycle model

- oud model (1960) maar altijd heruitgevonden/herinterpreteerd o relatie nieuwe industrie landen en Westen (oude industrie

landen) - 4 stadia: 1.Innovatie fase

- daar waar levensstandaard het hoogst is – grotere vraag naar nieuwe producten

- hoog technologische kennis aanwezig - Westen

lOMoAR cPSD

2. Introductie fase - patenten rusten op uitvindingen

o monopolistische situatie o relatief hoge prijzen – geen probleem want snobgoederen

met grote winstmarges - product moet nog bijgestuurd worden

o dicht bij consumenten aangevoerd - bepaalde componenten aangevoerd vanuit nieuwe industrie landen

3. Groeifase - product staat op punt - binnenlandse en buitenlandse vraag stijgt fors - productie proces meer gestandaardiseerd

o prijzen dalen en winstmarges brokkelen af o nieuwe industrie landen leveren meer componenten en

meest geavanceerde gaan productie zelf produceren onder licentie

4. Rijpingsfase - technologie een gemeen/gewoon goed geworden

o productie lokalisatie naar waar laagste arbeidskosten o productie verschuiven naar minder geavanceerde nieuwe

industrie landen o innoverende land wordt zelf netto-importeur nieuwe

innovaties moeten klaar staan om cyclus opnieuw te beginnen

- Bedenkingen

o 21ste eeuw vaststellen dat fase 2 qua productie steeds meer verschuift naar geavanceerde nieuwe industrie landen westen kwijt en worden kop (fase 1)-staart (marketing voor westerse markt) ondernemingen bvb. Smartphones, tablets direct in China

o ook fase 1 staat onder druk omdat onderzoek en ontwikkeling verschuift naar bvb. China – voordeel copyright concurrentie

3. De snel expanderende dienstensector

- Aandeel van dienstensector stijgt forser in totale werkgelegenheid in

BBP - Voorsprong kwijt gespeeld - Oorzaken

o Aanbodeffect: aantal diensten activiteiten moeilijk te automatiseren

Socio-culturele sector, geneeskunde, horeca Stagnerende arbeidsproductiviteit ontwikkeling BAUMOL’s disease – werkgelegenheid van meest

naar minst productieve sectoren o Vraageffecten: arbeidsmarkt ’50-nu feminisering

lOMoAR cPSD

Taken van gezin uitbesteed naar markt bvb. Kinderopvang, bejaardenhulp

Inkomenselasticiteit veel hoger dan voor industriële producten vooral voor recreatie, gezondheidszorg

o Deregulering – communicatie, transport Prijzen gedaald – stijging stimulatie vraag

o Organisatorische veranderingen Outsourcing van industrie – profiteren Conjunctuur gevoelig

o Industriële delokalisatie – productie naar industrie landen - Sectorale verandering

o Minder zelfstandige winkeliers – weggeconcurreerd door supermarkten, niche ketens – kunnen volume kortingen krijgen – schaalvoordelen

o Vervoer en communicatie daalt in aandeel werkgelegenheid (WG)

Daling openbaar vervoer, stijging personenwagens en technologische innovaties (fax, internet)

o Financiële diensten stijgen in WG % o Overheid uitgaven stijgt tussen 1950-1970 uitbouw

gemengde economie o Liberalisering internationale handel en diensten “GATS”

(general agreement on trade in services) – naar de “WTO” o Diensten ook internationaal verhandelbaar – internet

Bvb. Call centres, financiele diensten, boekhouding informatica toepassingen (indie)

=> snellere groei dan handel in goederen zelfs in België met aandeel >20%

o ICT arbeidsproductiviteit in aantal sectoren wel gestegen Groothandel bvb. Barcode, logistiek financiële sector

- Problemen o Kloof tussen VS en West-Europa groeit – productie en

inkomenskloof VS stijging > Europa stijging o Omdat:

WE invoering ICT veel langzamer verloopt

Veel minder homogene markt omwille van taal cultuur verschillen

Grotere regulering product markten – fragmentering

Minder concurrentie, afgeschermde markten Aanpassingen productie processen makkelijker in

flexibele arbeidsmarkten VS

WE meer vakbonden enz. WE niet als een blok mag beschouwen

Noord-Zuid as – VK en Noordse landen waar ICT wel sterk binnen, Zuid trager

3 horizontale gordels

lOMoAR cPSD

HOOFDSTUK 6: DE OP- EN ONDERGANG VAN DE

PLANNINGSGEDACHTE IN WEST-EUROPA

1. De opgang

Algemene context

- Geloof in vrije markt economie kwijt – vertrouwenscrisis in liberale economie

- ’30 experimentatie met planning – Sovjet Unie groeide en Nazi-Duitsland - Westerse landen

o Regeringen van nationale unie o Communisten mee in regering

Structuur vorming – nationalisering en oprichting plan organen

Frankrijk - ‘50/60/70 het verst gegaan in planning

o Louis XIV – minister Colbert – vader econome van mercantilisme/Colbertisme ( industrieel mercantilisme)

- 19de eeuw – republiek geworden “La tradition republicaine” genoemd

o economie ondergeschikt aan het staatsbelang o Banque de France ondergeschikt aan wat de staat wil –

geen traditie in onafhankelijke centrale bank o Economische centralisatie

Wantrouwen naar marktwerking Stijging door zwarte markt in WO2 – hoge prijzen

- 1930 kleine familiebedrijven ipv. Grote – slechte prestaties franse economie

- mei/juni 1940 militaire nederlaag - Nationalisering 1945

o Energiesector (steenkool mijnen, elektriciteit) o Financiële sector (verzekeringsmaatschappij) o Diverse: Renault, Air France

1/5 industrie producten van genationaliseerde bedrijven – maar zachte nationalisering werken met management, alleen eigendom veranderd – ondernemingen relatief autonoom

- 5 jaren plan – Commisariat General du Plan

o 1 van de machtigste instituten na WO2 Jean Monnet o indicatieve planning: geen verplichting o wel subsidies, belastingvrijstellingen – motivatie

bepaalde sectoren bevoordeligen – voor wederopbouw: staal en steenkoolsector en openbare investeringsprogramma

o veel overleg tussen vakbonden WG, experts netwerk van Les Grandes Ecoles vormt de top van de politiek en industrie – relaties en

connecties (ENA)

lOMoAR cPSD

o methodologisch goed onderbouwt econometrie – prognoses begin ’50 input/output analyze ontwikkeld door

LEONTIEFF grote schrik voor knelpunten – tekorten verhelpen

(wederopbouw belang)

o onafhankelijk opererend van de ministeries antwoord rechtstreeks aan eerste minister

o weinig parlementaire controle – sterk technocratische instelling

2. De ondergang

- De eerste moeilijkheden in jaren 1960 (planning) 1. Rentseeking

o bedrijven nominaal aanpassen om in aanrijking voor subsidies en lagere belastingen te komen

o stuk aanmoediging daalt – fiscaal o op sector niveau veel overleg – leidt tot vormen van collusie

(kartels, arrangementen) => concurrentie ondermijnt

2. Injercie o zaken blijft financieren die overbodig zijn geworden (relevant

’40 en ’60) o stimuli blijft geven – overheid belasten - bureaucratische

injectie 3. Te veel aandacht aan zware nijverheid en machinebouw

(parallel Sovjet) o Bepaalde sectoren opgeoffered bvb. Consumptiegoederen

sector, wonigbouw, verkerersinfrastrustuur o Eind ’50 Charles de Gaulles – obsessie frankrijk een kern

mogentheid Grond voor opstanden mei ‘68 Vervallen infrastructuur

4. Toenemende openheidsgraad van Franse economie

o groeien in verhouding tot BBP o in en uitvoer stromen moeilijk te voorspellen dus planning op

losant gebouwt

- laatste hoogtepunt begin ‘80

o eind ’70 parade sector van planning in moeilijkheden staalindustrie

o heel veel extra geld nodig om staalindustrie te redden o begin ’80 (1981-95) President Mitterrand

’81-’83 sloot hij coalitie met de communisten anders geen parlementaire meerderheid

meer planning en bijkomende sectoren nationaliseren (staalindustrie en financiele sector verder)

lOMoAR cPSD

- Einde 1983

fiasco – enorme kapitaalvlucht, franse frank in problemen internationale markten – devaluatie tov. Duitse mark

Mitterand kiezen – WK vlottend of volgen EU mainstream – ’83 EU mainstream: klassiek herstelbeleid

Stabiele WK, inflatie bestrijding en concurrentie kracht herstellen

Gevolg – planning op zij spoor en slumming prive sector opgeven

o Activiteiten ene kant overheid andere publieke ondernemingen op elkaar af te stemmen

o Eind ’80 Mitterand parlementaire meerderheid kwijt Cohabitation: linkse president met rechte

meerderheid Denationaliseren/privatisering

o Tot in ’90 privatisatie Wegsturen van planning, 1992 loopt laatste Franse

plan af

o Planbureau – studiedienst van de regering o Midden 2000 naam Commisariat general du plan weg o Opmerkingen:

Geen verband tussen streefcijfers voor verschillende sectoren en de feitelijk gerealiseerde cijfers

Planning wel verdwenen maarnog steeds intense banden tussen regering en groot bedrijven bvb. Les Grandes Ecoles en franse staat nog altijd aandeelhouders aan aantal grote ondernemingen

3. Het contrast: het Duitse ordeliberalisme

Algemene context

- 1945 een bezet land

o geen duitse regering meer is o geallieerde bezetters besturen – opdelen in bezettingszones

(4) oorspronkelijk dat nauw samenwerken met koude oorlog fout afgelopen – VS domineert in

Westelijke bezettingszones - vanuit VS oogpunt

o Verdrag van Versaille negatief voorbeeld o Geen grootschalige herstelbetalingen (minder dan WO1) o Plan Morgenthau

Maar 2 sectoren hebben – landbouw en lichte industrie (textiel) – strikte interpretatie

Wapenindustrie afbreken en staal/machine industrie aan productie beperkingen onderleggen – softe interpretatie => Amerikanen weten niet hard of soft – geen beleid

lOMoAR cPSD

- “Stunde Null”

o periode vlak voor en vlak na capitulatie o duitse economie stilgevallen

o heel moeilijk opniew op gang - Redenen:

o Amerikanen 10 miljoen soldaten (krachtsgevangens) vastgehouden tot ‘47

Kost veel geld – dwangarbeiders gemaakt België – in mijnen gezet, Frankrijk - in landbouw Duitsland – meest productieve arbeidskrachten weg

– rem op wederopbouw en gewicht op vrouwen “Trummerfrauen” – Duitse economie terug op gang

o Enorme vluchtelingen stroom te verwekren 10 miljoen Verliest gebieden in het Oosten Ouderen of jongeren – niet veel arbeid inzet

o Steden in puin ½ woningvoorraad daling en iedereen die verwanten

in platteland daar naartoe – exodus weinig arbeid, die er nog is op platteland

o “Repressed Inflation” enorm veel papiergeld gedrukt – zou inflatie

veroorzaken maar zware maximum prijzen en rantsoeneringen

uit laat kleppen

zwarte markt

ruilhandel – geld verliest zijn functies – inefficient, ondernemingen ook last van hebben alleen produceren wat kwijt kunnen/geruild worden

onderneming vaak eigen inputs vervaardigen - De ommekeer

o Winter ‘46/’47 streng Voedselhulp, ondervoeding Geallieerde niet gelukkig want nu kost duitsland

geld

o Groeiende spanningen met Sovjets o West-Europese wederopbouw trager als gehoopt

Speelt niet meer mee als kapitaal leverancier o 1947 Marshall Plan – duitslnd mee opgenomen

De politieke economie van de wederopbouw

- Economisch denken: Komt uit productie beperkingen – opgeven maar geen vertouwen dus compensatie

o duitse economie intern hervormen o banden tijdens Nazisme straat en bedrijven

doorknippen/ontbreken bezittingsmachten hulp invoepen van Duitsers zelf:

“Freiburgde School” Walter Eucken econoom

lOMoAR cPSD

In verzet gestaan tijdens WO2

Uitvinder van “ordoliberalismus”

Alternatief Nazi economie 1. Concurrentieel marktmechanisme – economie op

gebaseerd 2. Overheid zorgt alleen voor een kader met

doelstellingen: a. Tegengaan publieke/private monopolies en

kartels b. Zeer strenge mededingings wetgeving c. Stabiele prijzen – obseissie koomet van

hyerinflatie ‘23 i. Inflatie zelf in lage cijfers gevaarlijk –

verstoort prijsmechanisme, creert onzekerheid

d. Sociale rechtvaardigheid en redelijke inkomensverdeling – bekommert met LT stabiliteit

- overheid toezicht houden en bestraffen - dichtbij economisch denken Amerikanen

- Concrete realisaties – waardeloze munt moet verdwijnen – munt

sanering doorvoeren o Nieuwe Centrale bank “Bank Deutsche Lander”

Terug naar federaal model Gedecentraliseerde Centrale Bank na Federal

Reserve systeem Duitse diversiteit nastreven – regionaal Bank Deutsche Lander opgericht voor nieuwe staat

– Duitse Bonds Republiek

Om onafhankelijk te vergemakkelijken

Voorganger bank gelddruk pers Hitler Prijsstabiliteit doelstelling – geen keynesiaans

rentebeleid

o Nieuwe munt ingevoerd Deutsche Mark Solide fundering maar ERHARD zegt vanop

moment nieuwe mint ingevoerd, rantsoeneringen afgeschaft en prijs/loon blokkeringen ook

Geen inflatiesprong in tegen deel verdwijnt zwarte markt

- Oprichting Bondsrepubliek (1949) o Erhard minister van economische zaken – economisch

dirigisme Amerikanen van Nazi’s afbreken o Grote duitse ondernemingen opbreken

Opgesplitst maar nog levensvatbaar in wereld concurrentie

Onschadelijk maken maar niet economische daling activiteit

o Ontbinden van kartels

lOMoAR cPSD

bewaakt – oprichting van “Kartellamt” tegen kartels, analoog met Sherman Anti-Trust Act Amerikanen

o Privatisering – productie van personenwagens (Volkswagen gedeeltelijk)

o Geen planning komt – referentie naar Nazi’s o Duitse systeem van medebeheer “Mit Beschtimeling”

tussen 1949 en 1955 land opnieuw acceptabel gemaakt voor buurlanden

- Volledige Soevereiniteit (1955)

o Economisch beleid helemaal zelf uitstippelen (Duitsers) o In realiteit Freiburgse school plaatsing moeilijk en weinig

veranderen aan hervormingen van Amerikanen o Bank Deutsche Lander tot Bundesbank omgezet

Macht lichtjes ingeperkt

o Wirtschaftwunder Willen betere sociale zekerheid en werkloosheid

daling Sociale zekerheid gedecentraliseerd voor industrie

gemeenten enz. (spanning omdat ieder eigen beleid)

o Internationaal Ordo-liberalisme doorgevoerd –

handelsliberalisering Consequent want past ook in concurrentiebeleid Schaduwzijde – zware coalities met Nazi’s gebleven

lOMoAR cPSD

DEEL III: DE EUROPESE ECONOMISCHE INTEGRATIE HOOFDSTUK 1: DE START VAN DE EUROPESE ECONOMISCHE

INTEGRATIE 1. Start West-Europese eenmaking

A. Vertrekpunt is het Marshallplan

VS stellen op uitgebreide schaal goederen ter beschikking van West-Europa, maar:

- West-Europese landen moeten zelf een herstelprogramma uitwerken, gesteund op onderlinge samenwerking;

- Institutioneel omkaderd door oprichting van Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEES) in 1948:

- omvat zowat alle West-Europese landen; - intergouvernementele instelling; - staat onder sterke Amerikaanse invloed.

Belangrijkste verwezenlijking op gebied van internationale handel: intra- Europese contingenteringen grotendeels afgeschaft.

B. Echte start van Europese integratie

Oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS, 1951).

Aanleiding: Amerikanen en Britten willen West-Duitse zware industrie weer opbouwen, cf. Koude Oorlog. boezemt Benelux en Frankrijk angst in, want van cruciaal belang

voor wapenproductie. Oplossing: plan-Schuman (Jean Monnet, 1950): laat ons de productie van

kolen en staal onder een supranationaal gezag plaatsen. Geen evidente stap kolen en staal sleutelsectoren van de economie.

Resultaten:

- vele discriminerende maatregelen m.b.t. kolen en staal worden geleidelijk afgeschaft tussen EGKS-lidstaten = Benelux, Frankrijk, Italië en West- Duitsland;

- creatie van een supranationaal gezag: onafhankelijk van de lidstaten – o.a. via eigen inkomsten – en heeft bindende beslissingsmacht.

staat model voor de latere Europese Commissie. - psychologisch een groot effect: samenwerking kan in Europa + nieuwe

instellingen werken behoorlijk; - economisch geen succes: steenkool krijgt snel moordende concurrentie

van goedkope aardolie begin van een lange doodstrijd.

lOMoAR cPSD

C. Verdragen van Rome (1957)

Oprichting van EEG en Euratom (= Europa van de Zes). Doelstellingen EEG:

- douane-unie (1968 gerealiseerd) en gemeenschappelijk handelsbeleid; - gemeenschappelijk landbouw- en transportbeleid; - eerste stappen naar vrij verkeer van personen, kapitaal en diensten; - “… grondslagen te leggen voor een steeds hechter verband tussen de

Europese volkeren”.

Evaluatie:

1. Positief Op het gebied van internationale handel EEG groot succes handel tussen lidstaten neemt veel sneller toe dan handel met niet-lidstaten = TRADE CREATION. succes trekt nieuwe kandidaat-lidstaten aan.

VK klopt als eerste aan de deur.

oorspronkelijk nochtans niet geïnteresseerd, o.m. omwille van supranationale karakter van EEG;

VK had zelfs een parallelle organisatie opgericht, de Europese Vrijhandels- associatie (EVA/EFTA, 1960).

- vrijhandelszone: dus geen gemeenschappelijk buitentarief <-> EEG; - enkel voor industrieproducten; - geen supranationaal orgaan, enkel intergouvernementele

organisatie; = Europa van de Zeven: VK, Noorwegen, Zweden,

Denemarken, Zwitserland, Oostenrijk en Portugal.

EVA is nooit een groot succes geworden: geografisch erg disparaat, sterke verschillen in economische structuur.

Britten hebben dit snel door en willen al begin jaren 1960 toetreden tot EEG, maar Franse president Charles de Gaulle stelt veto. pas in 1973 treedt het VK, samen met Denemarken en Ierland, toe.

= eerste uitbreiding.

2. Schaduwzijde Protectionistische en dirigistische landbouwpolitiek leidt tot:

- ondoelmatig gebruik van productiefactoren; - massale subsidiestromen; - hogere prijzen voor de consument.

Hoe is het zover kunnen komen? - Verdrag van Rome (EEG) is op gebied van landbouw enkel een

kaderovereenkomst moest later concreet worden uitgewerkt;

- Worstelt met erfenis van jaren 1930: elk land had eigen systeem van steunmaatregelen uitgewerkt leidde tot grote verschillen in

lOMoAR cPSD

voedselprijzen = onaanvaardbaar in een gemeenschappelijke markt, omwille van concurrentievervalsing;

- Bovendien was EEG niet zelfvoorzienend in de jaren 1950: werd als een bedreiging aanzien, cf. Koude Oorlog;

- Voorts wilde men de landbouwers een behoorlijk inkomen garanderen. Daarom geïntegreerde landbouwpolitiek noodzakelijk:

-uniforme outputprijzen; -gegarandeerde minimumprijzen, die vaak ver boven het

wereldmarktniveau liggen; -vereisen hoge invoerrechten op landbouwproducten van buiten EEG.

veroorzaakt TRADE DIVERSION.

Geïntegreerde landbouwpolitiek gaat einde jaren 1960 van start. Ondertussen probleem van gebrek aan zelfvoorziening opgelost door bv. snelle doorbraak van nieuwe, zeer efficiënte kunstmeststoffen. prijssteun leidt in de jaren 1970 snel tot reusachtige overschotten:

melkplassen, boterbergen, wijnzeeën… opkopen van overschotten kost handenvol geld; doel wordt niet bereikt:

-vooral grote landbouwbedrijven en agrobusiness profiteren van de kunstmatig hoge prijzen, niet het doorsnee-familiebedrijf;

-overschotten worden tegen dumpingprijzen afgezet in de Derde Wereld: ontmoedigt plaatselijke landbouw;

-fraude; -werkt milieuproblemen in de hand, zoals overbemesting en

overmatig gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen. 2. De Europese Betalings unie

- OEES o Organisatorische Europese economische samenwerking

1948 o Toezicht op uitvoering Marshall Plan – Marshall gelden

verdelen o Intra-Europees handels liberalisme

Afbouw protectionisme o Maar beperkingen internationaal betalingsverkeer

Europese munten niet convertibel eind ‘40 Geen vrije Wisselmarkten

o Wel deviezen controles – iedere transactie met buitenland vooraf door overheid goedgekeurd moet worden

Streng om kapitaal vlucht te vermijden en omdat dollartekort – wil alleen gebruiken voor essentiële invoer (wederopbouw)

Overgewaardeerde WK in Europa

o Bilateraal ‘clearing’ systeem Om internationaal betalingen te doen Zonder cash

lOMoAR cPSD

o Stel: België importeur geld aan Ned. exporteur 1. importeur bedrag in Franken overschrijven op de

rekening van Ned. Centrale bank bij de nationale bank van België, in Brussel

2. Ned. Bank betaalt in Amsterdam de exporteur in gulden o geen fysieke wisseling van munten en onder strenge

controle o basis idee – bilaterale stromen moeten in evenwicht zijn

omdat anders moeten vereffenen in dollars of goud o Europa nooit zo gefunctioneerd – Ned. Voor WO2 altijd

tekort met België gecompenseerd met overschot met VK Kan nu niet meer – bilateraal een stringentere

conditie

o Oplossing bilaterale clearing systeem 1. devaluaties 1949 – Europese munten zwaar (30,5%)

gedevalueerd tov. De dollar a. werkt overwaarde weg – op juiste waarde b. correctere WK

2. Oprichting Europese betalingsunie 1950 (onder OEES) a. Nu multilateraal ‘clearing’ systeem

i. Nog maar in evenwicht met betalingsstromen van gehele EBU

ii. Zelfs al zijn er tekorten dan staan Marshall fondsen ter beschikking

- BIS opgericht met Duitse terugbetalingen – 1930 Bank for international settlements

- Duitse herstelbetalingen moeilijk terug “Hoover” moratorium – herstelbetalingen gestopt

- Na WO2 nieuwe functie – EBU (Europese betalingsunie)

- Evaluatie EBU o Algemeen positief –overgang multilateraal leidt tot een

afbouw deviezen controles o 1958 gedaan met deviezen/WK controles op lopende

verrichtingen – 13 jaar na WO2 EU munten weer vrij verhandelbaar Convertibiliteit herstelt Lopende

Te maken met betalingsbalans

Lopende rekening van echte import en export van g &d en transfers

Transacties bvb. BDI en op kapitaal rekening nog wel onder beperkingen

Toelating nodig, kapitaal controles

o EBU ontbonden als taak vervuld 1958 Doel bereikt Inplaats – Europees Monetair Akkoord

o EMA (’58) Spillkoers/pariteit/officiële WK en een marge van 1%

boven en onder (Bretton-Woods)

lOMoAR cPSD

Europa – marge 0,75% stijgen en dalen met spilkoers in US$

Signaal van minder schommelen – EU eigen monetaire identiteit

Asymmetrie in beleid want BW Westers maar EGKS/EEG maar 6 landen

3. De oprichting van de EGKS

Aanleiding: om spanning tussen Frankrijk en Duitsland te verminderen

- Wederopbouw zware nijverheid Duitsland

o Europa schrik dat opnieuw oorlog - Frankrijk heel specifieke plannen na WO2

o Staalindustrie tekort aan kooks-kolen en eigenen deel Duitsland door bezittingsstatuut

o 1949 nieuwe West-Duitse staat “Bondsrepubliek” Duitsland – Frankrijk elders kolen halen

o 1950 “Schumann” declaratie Franse minister van Buitenlandse zaken

stel kolen en steel onder gemeenschappelijke markt op basis van gelijkheid van deelnemende landen

belangrijke sectoren – groot overdracht soevereiniteit – opstanden

- Verdrag van Parijs 1951 afgesloten, ’52 in werking

o Voor 50 jaar (2002 einde) o België anti-verdrag omdat al zwakke steenkoolmijnen –

vrees uit markt gezet o Druk Amerikanen (geen Marshall geld meer)

- Duitsers durven niet dwarsliggen

Inhoud - Afschaffing tarifaire en niet-tarifaire belemmeringen kolen/staal

o Franse krijgen nieuwe route kolen – overwinning o Via EGKS toezicht op Duitse zware nijverheid –

gecamoufleerd onder internationaal mechanisme

- Mededingingsbeleid ingevoerd: geïntegreerde bedrijven in roergebied afbreken – daling concurrentie

- “Schumann declaratie” eigenlijk door Jean Monnet geschreven – indicatieve planning en publieke ondersteuning investeringsprogramma’s en wettenschappelijk onderzoek

- in geval van “Une Crise Manifest” ernstige crisis o Frankrijk automatisch recht om prijzen regulering, productie

te beperken en invoer volumen aan banden te leggen

o EGKS zeer dirigistisch Instellingen - Hogere autoriteit “Authorite superieur” (vandaag de Europese

Commissie) supranationaal o Onafhankelijk van nationale regeringen (leden)

o Beslissingen bindend voor alle lidstaten

lOMoAR cPSD

o Beschikt over eigen inkomsten van heffingen op productie van kolen en staal

Garandeert onafhankelijkheid – geen druk van lidstaten

- Bijzondere raad van ministers (Europese Raad nu) o Intergouvernementele component – elke lidstaat belang en

behartigd o Unanimiteit vereist om te beslissen

- Gemeenschappelijke vergadering (Europees Parlement) o Niet rechtstreeks gekozen – uit leden van nationale

parlementen samengesteld o Adviserend klankbord

- Hof van Justitie o Interpreteert EGKS gedrag en beslissingen van hogere

autoriteit – onder verdrag vallen? o Beslecht geschillen tussen alle deelnemende instanties of

personen en bedrijven - Evaluatie:

o Jean Monnet eigenlijk frans planbureau gekopieerd en geïnternationaliseerd

Bijna onbestaande parlementaire controle Onafhankelijkheid van nationale regering

o Economisch: geen succes geworden Econometrist Jan Tinbergen stelt model dat

toekomstige vraag steenkool samen

Conclusie energieschaarste dreigt

Midden jaren ’50 aardolie dus niet werkelijkheid

Plotseling ontginning afbouwen Staalindustrie vaak opgenomen in geïntegreerde

ondernemingen – eindeloze disputen over waar industrie begint en eindigt

Soepele afbraak tarifaire belemmeringen moeilijk afbreken niet-tarifaire belemmeringen

o Verdiensten Nieuwe instellingen structuur werkt (1951

observatoren scpetisch) Europese samenwerking mogelijk

o Franse invloed te groot, conflict Duitsland o Steenkolen crisis 1958 – EGKS moeilijk om lidstaten aan te

houden

4. Naar de verdragen van Rome

Context - Koreaanse oorlog - Duitsland herbewapenen – schrik Europa - Probeert EGKS te dupliceren in defensie gemeenschap - Franse uiteindelijk nooit goedgekeurd - Noodgreep naar Europese integratie door economie

lOMoAR cPSD

o OEES in crisis na stop Marshallhulp – economische integratie nodig

- Frans-Duitse verhouding 1955 voorbij en Duitsland volledig Soeverein

o Eigen initiatief in EU integratie opbouw o Principes van ‘orde liberalisme’ o Concurrentiele markteconomie naar voor schuiven o Handelsliberalisering

vs. Franse planning op Europese schaal en sectorale integraties (na steenkool nu kernenergie)

Inhoud - Franse “Euratom” waar financiële steun nodig voor eigen nucleaire

energie – markt Franse technologie - EEG Benelux en Duitsland 1957

o Gemeenschappelijke markt – douane unie Enkel controles aan buitengrenzen,

gemeenschappelijk tarief (binnen en buiten afschaffing belemmeringen)

Gemeenschappelijk buiten tarief (gemiddeld 6 landen) o Gemeenschappelijke handelspolitiek tov. Niet EEG landen

(bvb. GATT) o Landbouwbeleid – kader overeenkomst (achteraf nog zaken

invullen)

o Gemeenschappelijk vervoersbeleid

EEG-instellingen - Europese Commissie

o Bevoegdheid: bereid voorstellen nieuwe richtlijnen voor maar geen beslissingsrecht (tov. Hogere autoriteiten)

o Geen eigen inkomsten o Minder supranationaal dan de hogere autoriteit o Op toezien EU verdragen na geleefd

- Raad van ministers o Hebben beslissingsrecht – versterkt intergouvernementeel o EEG, Euratom en EGKS 3 verschillende instellingen

Enige wat ze delen is het EU parlement en het hof van justitie

5. De uitdagingen van de jaren 1960

Interne uitdagingen Beleid Charles de Gaulle (’58-’69)

- Niet betrokken bij opmaak verdragen - Tegen supranationale instellingen – EU van de staten

o Druk financiële instellingen via financieren ervan - Gevolgen:

o Europese Commissie: pas 1970 eigen middelen Invoer/douanerechten Heffingen op landbouwproductie

lOMoAR cPSD

Deel BTW inkomsten

o Euratom liquideren – inconsequent met eerdere logica – CDG wil eigen atoombom en compleet privé/militair

o EEG Als crisis douanerechten niet dalen Franse invoerrechten wel afgeschaft CDG Verlaagt Franse invoerrechten tov. De niet EEG

landen Zag als middel om concurrentie kracht te boosten

- Verwezenlijking EEG

o 1968 douane-unie voor op schema gerealiseerd intra-EEG handel stijging > handel niet lidstaten

“trade creation” Europa magneet voor Amerikaanse BDI

Schaaleffecten, massaproductie en product differentiatie

Beloftevolle afzetmarkt

Harmonisering van indirecte belastingen

o Invoering BTW Hof van justitie

o EEG richtlijnen boven nationale wet uitspraak – omzetting nodig

o Supra internationaal versterkt maar veel aanleiding tot sluipende beleidsvorming (zonder debat)

Fusie EGKS, EEG en Euratom – een raad, een commissie

Het landbouwbeleid - Verdrag van Rome weinig uitgewerkt

o Franse maken hier gebruik van – hadden inefficiënte landbouwsector – veel kleine bedrijven door protectionisme wel grote sector met afzet problemen – alleen via export subsidies

- Duitsland voortdurend grote hoeveelheden voedsel invoeren

o Kopen van waar goedkoopst (niet Frankrijk) - Frans argument EEG Duitslands industrie alleen sterker en willen

compensatie – machtige landbouwsector o Frankrijk hun problemen – afgeschermde EEG markt en

hoge prijzen – Frankrijk a volonte overschotten aan Duitsers – hun exportsubsidies ook overgeven aan EEG

o GATT geldt niet voor landbouwproductie - Conclusie

o De Gaulle enorme overwinning voor Frankrijk o VS en niet EEG landen verliezen West-Duitsland als

belangrijk afzet markt o Amerikanen macht Frankrijk getolereerd maar niet blij vanaf

’60 handelsfricties VS en EEG

lOMoAR cPSD

De monetaire problematiek Gouddollarstandaard

Beginselen van de akkoorden van Bretton Woods A. Algemeen

Bretton Woods (1944) = reactie tegen de monetaire chaos van de jaren 1930. Wisselkoersen zijn in principe vast, maar onder bepaalde voorwaarden aanpasbaar.

= minder streng dan de klassieke gouden standaard. Hoe pariteiten vastleggen? - ofwel in termen van een vast gewicht aan goud = directe convertibiliteit; - ofwel in termen van een in goud omzetbare valuta (USD of GBP) = indirecte

convertibiliteit. rond pariteit, bandbreedte waarbinnen wisselkoers vrij mag

schommelen. = max. 1% boven of beneden de officiële spilkoers.

= ambitieus

Officieel is de gouddeviezenstandaard opnieuw van kracht, maar de facto moeten we spreken van de gouddollarstandaard: USD is dé dominante internationale reservemunt.

Doel: multilaterale vrijhandel bevorderen. - lopende betalingsverkeer moet geleidelijk worden vrijgemaakt; - kapitaalcontroles zijn toegelaten;

-hot money aan banden leggen; -geeft ruimte om het interne evenwicht - volledige werkgelegenheid - na

te streven via een Keynesiaans geïnspireerd monetair beleid. Een land met betalingsbalansproblemen mag niet naar protectionistische maatregelen grijpen.

-KT-probleem: beroep doen op kredietlijnen van het Internationaal Muntfonds;

-structureel probleem: aanpassing muntpariteit is mogelijk, mits toelating Internationaal Muntfonds.

geen wisselkoersmanipulatie of competitieve devaluaties. B. Het Internationaal Muntfonds

= internationaal stabilisatiefonds (IMF, 1945). Werking: - Lidstaten deponeren gedeelte van hun officiële deviezenreserves bij het IMF

a rato van hun BBP en a rato van hun aandeel in de wereldhandel. omvang gedeponeerde internationale reserves bepaalt ook stemrecht:

VS domineert IMF.

lOMoAR cPSD

- Hoe meer een land ontleent bij het IMF, hoe meer greep het IMF krijgt op de bestemming ervan.

- Maar ontleningsfaciliteiten van IMF zijn begrensd tot een bepaald plafond, dat vrij laag ligt. ondermijnt slagkracht van IMF.

C. De Wereldbank

Verstrekt leningen aan landen ter bevordering van de economische ontwikkeling: - Aanvankelijk staat de wederopbouw van (West-)Europa centraal; - Vanaf het Marshallplan vooral aan ontwikkelingslanden ter financiering van

verkeersinfrastructuur en elektriciteitscentrales. - Het uitgeleende bedrag blijft tot einde jaren 1960 relatief beperkt. Vanaf dat

ogenblik krijgen vooral sociale noden – bouw van scholen, ziekenhuizen, financiering van agrarische hervormingen – veel aandacht.

Concrete uitwerking van de Bretton Woods-akkoorden

Einde 1946: nieuwe muntpariteiten officieel vastgelegd. gebeurt vaak in moeilijke omstandigheden: in vele West-Europese landen

strenge deviezencontroles, geen vrije wisselmarkten, … meeste West-Europese landen kiezen voor een overgewaardeerde koers

tegenover USD: - wederopbouw vereist veel import uit VS = goedkoper, uitgedrukt in

eigen munt; - bemoeilijkt wel uitvoer, maar van weinig belang tijdens wederopbouw; - regeringen dachten dat met het herstel van de economie de

overwaardering automatisch zou verdwijnen. = illusie, omwille van grote verschillen in succes inflatiebestrijding

en snelheid wederopbouw. Einde jaren 1940 ernstige scheeftrekkingen in wisselkoersverhoudingen. pariteiten enkel gehandhaafd door strenge deviezencontroles.

staat haaks op de doelstelling van multilaterale vrijhandel, want dat vereist een liberalisering van het internationale betalingsverkeer.

Oplossing = devaluaties van 1949: GBP verliest ca. 30% van zijn waarde

tegenover USD meeste West-Europese landen volgen Britse voorbeeld in mindere of meerdere mate.

Operatie wordt institutioneel afgerond door oprichting van de Europese Betalingsunie (EBU, 1950).

- lidstaten met betalingsbalanstekorten kunnen beroep doen op EBU- kredieten;

- wisselcontroles en andere beperkingen op het lopende betalingsverkeer in West-Europa worden geleidelijk afgebouwd;

- einde 1958 afgerond: alle West-Europese munten weer vrij verhandelbaar op internationale wisselmarkten.

lOMoAR cPSD

EBU ontbonden. Proces is mogelijk gemaakt door verdwijnen van de dollarschaarste:

- succesvolle wederopbouw van West-Europa, waardoor de handelsrelaties met VS evenwichtiger worden;

- grote militaire uitgaven van VS in West-Europa, cf. Koude Oorlog; - Amerikaanse directe investeringen in West-Europa komen op gang.

Gevolg: West-Europa creëert geleidelijk een BB-overschot met VS goud en

dollars vloeien naar het Oude Continent. Opgelet: vele West-Europese landen houden vast aan een of andere vorm van kapitaalcontroles, cf. destabiliserende rol van hot money tijdens interbellum.

Contradicties van de gouddollarstandaard (1959-1971)

A. Voordelen gouddollarstandaard

- Einde 1958: alle West-Europese munten weer vrij verhandelbaar op internationale wisselmarkten voor lopende betalingsverrichtingen. er ontstaat een grote multilaterale deviezenmarkt: begunstigt de

wereldhandel. - Internationale kapitaalmarkt komt geleidelijk weer op gang: zorgt voor een

betere allocatie van productiefactor kapitaal. B. Nadelen gouddollarstandaard

- Systeem steunt op economisch leiderschap van VS. Komt onder druk te staan door opkomst EEG, Japan en sommige ontwikkelingslanden.

deze wijziging in de concurrentieverhoudingen moet zich vroeg of laat reflecteren in aanpassing van muntpariteiten;

gebeurt niet: bestaande spilkoersen worden sacrosanct USD geraakt vanaf midden jaren 1950 overgewaardeerd.

- Uitbreiding van wereldliquiditeiten gebeurt vooral door de groei van dollarreserves. Gevolg: gouddekking van USD daalt voortdurend. moet vroeg of laat vertrouwen in goudconvertibiliteit van USD

ondermijnen. C. Tekort of overvloed aan wereldliquiditeiten?

Creatie van dollarreserves wordt niet bepaald door de behoeften aan wereldliquiditeiten, maar door de wisselvalligheden van de Amerikaanse betalingsbalans.

Ca. 1960 vrezen heel wat monetaire experts voor een tekort aan

wereldliquiditeiten.

lOMoAR cPSD

Waarom? Massale Amerikaanse directe investeringen in de rest van de wereld zullen op termijn een inkomstenstroom genereren naar de VS.

Amerikaanse BB zal dan opnieuw grote overschotten noteren.

Oplossing: IMF krijgt naast haar traditionele kredietfunctie de bevoegdheid nieuwe wereldreserves te creëren, namelijk de Speciale Trekkingsrechten (STR, 1969).

= rekenmunt waarmee een centrale bank deviezen kan aankopen bij andere centrale banken of het IMF.

Uitgifte STR’s is GEEN succes: onderhandelingen slepen bijna decennium aan en ondertussen is de situatie drastisch veranderd. door het uitgesproken expansieve beleid van president Johnson zwellen de

Amerikaanse BB-tekorten steeds verder aan, zodat er einde jaren 1960 een overvloed in plaats van een tekort aan wereldreserves bestaat.

STR’s in feite overbodig. D. Expansie van de Eurodollarmarkt

= kapitaalmarkt gespecialiseerd in het lenen en ontlenen van valuta’s buiten het land van oorsprong.

Verklaring groei? Vanaf midden jaren 1960 mogen maar beperkte hoeveelheden dollars uit VS geëxporteerd worden. Deze kapitaalcontroles waren afgekondigd om het toenemende tekort op de Amerikaanse BB af te remmen.

Gevolgen: Houders van dollars buiten de VS willen dat geld buiten Amerika beleggen. Banken in de Londense City spelen daarop in en organiseren een levendige kapitaalmarkt in Amerikaanse dollars: zij zorgen ervoor dat Europese bedrijven en overheden leningen in USD kunnen uitschrijven, dat dergelijke leningen kunnen verhandeld worden, enz. Voorbeeld vindt navolging elders: Eurodemmarkt, Euroyenmarkt, enz.

E. Ondergang van de gouddollarstandaard

President Johnson wil tegelijkertijd Great Society (sociale politiek), Vietnamoorlog en een duur ruimtevaartprogramma, maar zonder belastingverhogingen.

Leidt tot oververhitting van de Amerikaanse economie. hogere inflatie in VS tegenover andere Westerse landen.

overwaardering USD verergert. Amerikaanse betalingsbalanstekorten nemen toe.

wantrouwen t.o.v. USD groeit verder en ontaardt in wilde speculatiegolven.

lOMoAR cPSD

Augustus 1971: goudconvertibiliteit van de USD wordt opgeschort = einde van de gouddollarstandaard.

Eerste poging tot monetaire integratie

- Verdrag van Rome – EEG, nauwelijks over monetair gehad

o ’50 Bretton-Woods nog actief – vaste WK o douane unie, gemeenschappelijk landbouw beleid al

ambitieus genoeg – niet meer aan toevoegen - 1962 Europese commissie van EEG voorstel om te komen tot

monetaire en economische unie - EMU (periode van Charles de Gaulle – niet geliefd van commissie)

o initiatief aan kant geschoven

Bretton-Woods raaks in moeilijkheden - vaste maar aanpasbare WK – verlies aanpassen uit oog,

spilkoersen niet meer bekeken – niet realistisch om liquide systeem WK te hebben

o Uiteenlopende arbeid performanties Japan en Europa maar vaste WK dus scheeftrekkingen

o Ankermunt US$ jaren ’55 (na WO2 ondergewaardeerd) overgewaardeerd tov. WE munten –effecten in reële economie:

Amerikaanse bedrijven strategie veranderen – minder uitvoeren vanuit VS naar WE/Japan want producten te duur – directe buitenlandse investeringen in Europa

BDI goedkoop omdat overgewaardeerde US$ Koude oorlog – VS staan Europa bij in

wapenlevering enz. 100,000 troepen sturen serieuze tekorten op VS betalingsbalans (massaal

kapitaaluitvoer) Europa blij want dollartekort daalt Europa internationale reserves creëren – handel

durven liberaliseren en betalingsstromen

Einde van Bretton-Woods (2de helft ’60) - betalingsbalanstekorten VS blijven maar groeien

o ongenoegen – machtsverhouding VS en rest van de wereld asymmetrisch: als ander land tekorten dan moet onmiddellijk restrictief beleid voeren maar VS ontsnapt

o Charles de Gaulle aanklagen – systematisch dollar reserves in Banque de France omzetten in goud

Terug naar goudenstandaard willen Staat alleen hierin, ander eu landen niet volgen

o Onrust bij academicus Robert TRIFFIN “Triffin dilemma” – opgemerkt dat bredere

problemen: fundamenteel wereldprobleem – goud convertibele dollar tegen vaste WK (35$ per ounce)

probleem: geen stimulus voor stijging goudproductie – een dichotomie tussen

lOMoAR cPSD

goudvoorraad en dollars 1. Gouddekking dollar daalt voortdurend

Bretton-Woods in gevaar

Dilemma: 2. Stel VS toch ineens fors ingrijpen dan instroom $ in systeem daalt en als geen injectie van betaal middelen dan deflatie

Geen redden meer

o Milton Friedman Systeem vaste WK onzin – vlottende WK gaan Als overstappen dan gedaan met betalingsbalans

problemen “Bundes Bank” ook met eigen dilemma, ideeën

Friedman interessant

interne doelstelling – prijsstabiliteit

externe doelstelling: WK beschermen Bundesbank verstaat conflict tussen interne en

externe – om kans VS te steunen dan moeten voortdurend dollars aankopen – Duitse Marken verkopen – gevaar binnenlandse geldhoeveelheid

Dreiging inflatie Neemt ideeën Friedman over – kiezen voor interne

doelstelling HOOFDSTUK 2: DE EUROPESE ECONOMISCHE INTEGRATIE IN CRISIS

(midden jaren 1970 tot midden jaren 1980) 1. De mislukking van het Werner-plan

De Aanloop

- 1969 belangrijk: zware monetaire crisis

o Franse Frank devaluatie tov. US$ van 11% o Duitse Mark revaluatie tov. US$ van 9%

Grote schok in vaste WK systeem o Zonder raadpleging van EEG

- Douane unie: WK verandering leiden tot grotere concurrentie kracht schokken

- EU eengemaakte landbouwbeleid (uniforme prijzen) o Als Frank daalt dan landbouwprijzen stijgen met 11% maar

Duitsers zouden prijzen dalen met 9% = conflict - Ingreep van nieuwe leiders Frankrijk en Duitsland (Pompidou en

Brandt – doel om in geschiedenis te staan) o EU integratie herlanceren maar in eigenbelang o Franse: trauma van devaluatie – willen meer Europese

monetaire samenwerking: financiële steun bij WK crisissen – monetaire belangen

o Duitsland: “Ostpolitiek” – toenadering tot Sovjet-Unie Onrust in Europa – nog in Koude oorlog Brandt wil schrik Sovjet wegnemen – politieke

belangen

lOMoAR cPSD

o Akkoord (1969) EEG uitbreiden – VK erbij Verdieping – economische en monetaire unie Plan Pierre Werner

Inhoud - nieuw conflict discussie Plan-Werner

o tussen monetaristen en economisten o Monetaristen: beperking WK schommelingen dan zal

convergentie econ. Beleid zelf volgen (België, Frankrijk) o Economisten: eerst convergentie econ. Beleid: prijs

stabiliteit, en dan pas nadenken over monetaire eenmaking (Duitsland, Nederland)

o Geen consensus dus 2 elementen parallel gebeuren – gelijktijdig

Garanderen

2 nieuwe supranationale instellingen

economische soort EEG regering – econ. Beleid

gemeenschap stelsel centrale banken

De mislukking - Interne redenen

o Frankrijk – te ver met oprichten nieuwe instellingen en dwarsliggen Gaullisten

o Verschillende stadia beschreven maar veel te vaag Onduidelijk wie wat, tegen wanneer (3 stadia/fase

onder EMU) o Diepere moeilijkheden – keynesiaanse dominant 1970:

geloof nationaal monetair beleid mogelijk en succesvol – WK en intrestvoet manipulatie leidt tot hogere economische groei (geloof) – moeilijk om deze instrumenten af te nemen

Economische integratie nog niet ver genoeg – moeilijk transfer

o Ongunstige internationale omstandigheden (Buiten Europees)

1971 ondergang van Bretton-Woods –schorsing goudconvertibiliteit – vlottende WK

Westers vlak monetaire desintegratie Olieschok 1973-74 – in Europa geen consensus

over hoe aan te pakken – divergent economisch beleid

Duitsland: prijsstabiliteit – geen grote inflatie wijzigingen

Andere: (VK,FR., Italië) groei ondersteuning – inflatie stijgt, grote inflatie verschillen in Europa, veel WK aanpassingen

lOMoAR cPSD

2. Kleinschaliger initiatieven: van muntslang naar EMS Aanloop naar de Europese muntslang

- Bretton-Woods af maar willen opnieuw “Smithsonian” agreement

- Opnieuw proberen systeem vaste WK – laten meeste Westerse munten deprrecieren en dan opnieuw aan VS$ vastkoppelen

- Peiode van zuivere dollar-standaard

o Niet opnieuw goudconvertibel dus papieren standaard o Spilkoers banden breder gemaakt van 1% naar 2,25% in

elke richting Voor Europa onaanvaardbaar – schommeling marge

bilateraal 9% - douane unie en landbouwbeleid kunnen niet aan

1972 EU landen maken fluctuatie marge – nu 2,25% in hele richting

Benelux worm ½ van slang

Evaluatie - positief: vernieuwing

o als bandbreedte overschreden dan centrale banken zwakte en sterke munt land interveniëren – monetaire solidariteit

o werken aan gemeenschappelijke kredietlijnen voortduren geconcentreerde interventies om

muntslang te laten overleven ervaring opdoen

- negatief o Smithsonian tunnel verdwijnt – poging vaste WK herstellen

mislukt Internationaal systeem van zwevende minten “slang

in de ruimte”

lOMoAR cPSD

Slang desintegreert

o Duiventil – landen toetreden en uitstappen a volonte Uitstappen – Fr. , Italië, VK Eind ’70 – alleen nog Duitsland, Benelux,

Scandinavië – basis oorzaak Divergent economisch beleid

Oprichting van het Europees monetair Systeem (1979)

- internationale context o VS minst inspanning voor internationale munt systeem op

orde Wel nog beleid om status dollar als wereldreserve

munt te versterken Rivale uitschakelen – goud

Zorgen dat IMF goud demontariseerd – verliest zijn monetair functies

IMF koers van munten niet meer uitdrukken in bepaalde hoeveelheid goud – papieren standaard geofficialiseerd, verkoopt goud voorraad, andere centrale banken volgen

Dollar fors laten zakken tov. Andere munten tussen 1970-79 tot ½ in waarde dalen

Klap Europese concurrentie schaal

o Binnen Europa ook problemen – landbouwbeleid Subsidies aan interne grenzen Douane unie kraken

- Reactie: Giscard D’Estaing en Helmut Schmidt – Europese Monetaire Systeem

o Nooit EEG verdrag – persoonlijk initiatief, intergouvernementeel akkoord

o Inhoud: Uitgebreide ‘muntslang’ – opnieuw systeem vaste

maar aanpasbare WK Deelname door EEG landen niet verplicht – Britten

blijven erbuiten Bandbreedte van 2,25% blijft Nieuw:

Creatie ECU – korfmunt: gewogen gemiddelde van alle EEG landen (incl. VK) – parameters: omvang BBP en intra-EEG handel

Vaststellen van de pariteit (niet meer in $)

Aanpassing spilkoersen niet meer unilateraal/eenzijdig – beslist door raad van ministers in consensus, deel soevereiniteit opgeven

Duitsers interveniëren niet graag dus zetten grenzen op krediet faciliteiten

lOMoAR cPSD

Oorspronkelijk opzet EMS ook monetaire fonds (IMF) – EMS landen deel internationale reserves lidstaten maar niet gekomen/opgezet

Begin ’80 helemaal geen succes

Veel munt schikkingen – deel door Mitterand experiment

critici beschouwen EMS beginnende faling en uiteindelijk deels/bijna gelijk

Teleurstellende uitbreiding van de EEG - 1973 eerste uitbreiding EEG – GB, Ierland, Denemarken

o problemen door GB binnen te nemen vragen direct verandering toetredingsvoorwaarden –

onderhandelingen later ook geldelijke bijdragen bediscuteert –

Cameron

o energie intensief o Denemarken

Aanleiding om toe te treden – 2 grote handelspartners Duitsland en VK treden toe dus verplicht toetreden om export te beschermen – puur economisch rationeel

Voelen vooral deel van Scandinavië niet Zuiderse landen

o Ierland – arm dus zo middelen verwerven - 1981 tweede uitbreiding – Griekenland

o herhaling Brits verhaal – overheidswissel anti EEG o bijgenomen omdat nog in volle koude oorlog – Griekenland

een frontlijnstaat tegen communisme dus uit politiek zicht WE ze erbij genomen

- 1982 Groenland trekt zich uit de Europese unie

o vernedering voor EEG – Groot Denemarken in 2 gesplitst - 1986 Portugal en Spanje

o 1975 Franco/dictatuur verdwenen – pas decennia na toegetreden

o omdat veel twisten over Mediterraanse landbouw productie

Economische desintegratie - monetair slecht – geen vaste WK - landbouw uitgave explodeert – 1980 70% budget - alle pogingen tot hervorming mislukken - douane unie – zware problemen

o neo-protectionisme stijgt (niet-tarifaire handel barrières BINNEN Europa)

o standaardisatie eisen - kapitaal controles aan gescherpt in Europa

o moeilijker buitenlandse obligaties te kopen => geen vooruitgang voor Europa

lOMoAR cPSD

HOOFDSTUK 3: EUROPA VINDT TWEEDE ADEM 1. Redenen van de ommekeer

1. Nationaal georiënteerd Keynesiaanse in diskrediet – Philipscurve

- Inflatie bestrijding, monetaire stabiliteit en herstel concurrentie kracht staan centraal – convergentie naar Duitse model

- EMS toe bijdragen

o Landen die willen devalueren krijgen minder dan ze willen o Werkt bij consensus – 1982 België devalueren 8,5% tov.

10% vroeg o Interne aanpassingen afdwingen – concurrentie handicap

zelf oplossen (deels) - Frankrijk met Mitterand

o Ofwel verlaten maar dan verlies leidende rol in Europa en wil dat niet

o Kiest voor een soberheidsbeleid o Indicatie voor rest van Europa dat als Frankrijk aanpast dan

andere ook anders geen economische toekomst 2. EEG landen internationaal in defensief

- internationaal verzwakt vooral tov. VS (Silicon valley), Japan (consumenten elektronica)

- ook textiel, staal, scheepsbouw daalt tov. Nieuwe industrielanden - alleen gemeenschappelijke aanpak kan probleem helpen

3. Gemeenschappelijke reconversie van de Europese staalnijverheid - succesvol geweest

4. Europese bedrijfsleven – vooral multinationals - Volvo, Philips enzo.. dringen aan op nieuwe marktintegratie - Eisen:

o Geen tijdsverlies aan binnengrenzen (douane..) Echte interne markt

o Einde aan niet-tarifaire belemmering, geen tegenstrijdige nationale standaarden, reguleringen, eigendomsrechten => echte eengemaakte thuismarkt

Schaaleffecten realiseren gericht naar hoger vaste kosten aan ontwikkeling nieuwe producten – slagvaardigere Europese bedrijven op wereldmarkt

2. Het Europa 1992-project

Inhoud - 1985 gelanceerd – 1992 zou moeten gerealiseerd zijn - vrij verkeer van goederen, diensten en productiefactoren

1. Wederzijdse erkenning van nationale standaarden en reguleringen Bvb. Bier maar bepaalde natuurlijke ingrediënten bevatten anders geen ‘bier’ – Duitsland mag nu niet meer – als erkent in een land dan automatisch in andere landen

lOMoAR cPSD

2. Stappen naar banken toezicht “Home country control” – in een land dan mag je filiale openen in andere landen op toezicht van thuisland bank

o verschil met vroeger: geen individuele procedures van lidstaten doormaken meer doen

o psychologisch – vertrouwen, nationale grenzen vervagen o sommige keren niet lukken in wederzijdse erkenning dan

gemeenschappelijke normen gevormd 3. Opdoeken van resterende nationale quota’s bvb. Frankrijk

vroeger alleen maar Franse merken auto’s – geen intra- Europese concurrentie toegelaten, ook in Italië (Fiat)

o betekend meer concurrentie tussen Europa – Duitse merken profiteren hiervan

o uitzonderingen EEG quota – VS en Japan “Fortress Europe” – moeilijk om naar te exporteren

4. Liberalisering van openbare aanbestedingen

o nieuwe sporen/wegen aanleggen alleen nationale bedrijven o vanaf bepaald minimum bedrag moeten ze “Europe-wide”

zijn – daling prijzen 5. Concurrentie bewaking – mededingingsbeleid op Europees

vlak: op fusies, overnames

o zorgen geen oligopolies, monopolies o de overheid subsidies aan bedrijven terugschroeven

6. Vrijmaking van het kapitaal verkeer

Schengenakkoord - intergouvernementeel initiatief - afschaffing paspoort controles binnen Europa - alleen personen controle aan buiten grenzen - GB neemt geen deel hieraan

Europese Akte (1986-87): Instellingen hertekenen - eerste hernegotiatie van het Verdrag van Rome - Aantal instellingen uitgebreid:

o Europese Raad – vergadering van staatshoofden en regeringsleiders lidstaten plus commissie voorzitter

Vroeger al informeel maar nu specifieke taken – versterkt intergouvernementeel aspect

Minder met unanimiteitstemmen met Raad van ministers

Europese parlement krijgt meer kracht Gemeenschappelijk regionaal beleid uitstippelen –

reactie deels op EU ’92 project

Schrik van stijging concurrentie en stijging regionale ongelijkheden

Toetreding Portugal, Spanje zwak en als niet ondersteunen dan ten onder

Geld voor verouderde industrie gebieden NWE

lOMoAR cPSD

Evaluatie - Succes geworden ’85-’90 “Euforie”

o EU ’92 en omgekeerde olieschok – daling energieprijzen en afkoeling inflatie ( daling rente tarieven, ondersteuning econ.)

o Nieuwe periode trade creation: handel tussen Europese lidstaten groeit stijgt > dan landen buiten Europese unie

o Grens overschrijdende fusies en overnames fors gestegen x10

o Opnieuw stijging van aantal/waarde buitenlandse (extra- EEG) investeringen in Europa

o Snelle economische groei

Hobbelige weg naar de EMU Groeiende ontevredenheid met wering EMS

- Vanaf 1983 klaart de situatie op – minder WK aanpassingen - Convergentie inflatie cijfers maar zelfde val als Bretton-Woods

o WK heilig – vast – minder aanpassen o Duitsland ankerland (munt) – binnen systeem vaste WK:

iedereen Duitse rentebeleid volgen maar die zijn intern beslist: frustratie vooral van Frankrijk

Alleen zeggenschap winnen als beleid naar supranationaal niveau – dromen van monetaire unie ( vooral om greep te krijgen)

Reactie Duitsers – westen meegaand met Fr. En bedrijfsleven pro-EMU

o Europa ’92 project opzich dynamiek – kapitaal verkeer sterk stijgend omwille van diversificatie portefuielles

Onmogelijke driehoek: Kapitaal mobiliteit, vaste WK, eigen monetair beleid –

kan maar 2 kiezen Meer en meer denken aan monetaire unie – oplossing

Verdrag van Maastricht (1992-1993)

- Context

o Mitterand (Fr.) en Kohl (Duitsland) akkoord o Commissie voorzitter Jaques Delors o Eind jaren ’80 val van Berlijnse muur verrassing

Discussie Duitse- eenmaking Franse hier niet mee gelukkig maar Kohl wel

o Akkoord Duitsers unificeren maar EMU accepteren Fr. Bedoeling – grotere Duitsland verankeren in

Europese constructie - Politieke economie van monetaire unie

1. Soort Centrale Bank o Duitsers: onafhankelijke met prijsstabiliteit als hoofddoel –

kopie van de Bundesbank o Fransen: Gouvernement economique – Europese Raad zijn

– bepaald algemeen kader van economische en monetair

lOMoAR cPSD

beleid in Europa – kopie Banque de France (overheid boven centrale bank)

o ECB huidig ongeveer kopie Bundesbank: Centrale Bank 2. Welke landen mogen deelnemen?

o Duitsers – economisten: alleen die landen die ‘klaar’ zijn – voldoen aan eisen

o Franse – monetaristen: vaste start datum – zekerheid o EMU compromis:

Start datum 1 jan. 1999 begint en convergentie criteria – prijsstabiliteit ( inflatie niet meer dan 1,5% punt boven gemiddelde van 3 EU landen met laagste inflatie cijfers)

Duurzame overheidsfinanciën max. 3% BBP, 60% schuldgraad

Geen devaluatie munt Rente niet boven bepaald niveau

o GB, Denemarken willen niet meedoen - Drie fasen

1. EU lidstaten lid EMS 2. Centrale banken EMU kandidaten moeten onafhankelijk zijn

en verbod op monetaire financiering van begroting tekorten plaatsen

3. 1 januari 1999 - ERM 2 mechanisme (European Exchange Rate Mechanism)

o Zelfde criteria voor nieuwkomers

De EMU in het oog van de storm “Bijna ondergang” - Aanloop

o ’80-’90 hoogdagen, geen aanpassing WK/pariteit en nieuwe leden treden toe

o onderhuidse problemen groeien WK vast maar blijven inflatie verschillen

Als verschillen cumulatief (jaar na jaar) bekeken dan zien aantasting concurrentie kracht Zuid-Europa

Duitse eenmaking – inflatoire spanningen, Bundesbank verhoogt rente maar rest EMS geen reden voor rente stijging dus ervaren als vreemd voor macro-econ. omstandigheden

Diepe recessie en stijging rentelasten door rentebeleid Duitsland – stijging begrotingstekorten

Verlies vertrouwen EMU project - EMS crisis van 1992-1993 – zware speculatieve aanvallen tegen

verschillende munten in EMS – slachtoffers: GB en Italië eruit vliegen

o Andere Zuid-Europese landen moeten zwaar devalueren om erbinnen te blijven

o Verruiming bandbreedte 2,25% naar 15% dus uiteindelijk terug naar vlottende WK

lOMoAR cPSD

- Herstelling o Zware saneringsmaatregelen qua concurrentie kracht en

begroting (zoals crisis vandaag) o Duitse rente begint te zakken – rust op monetair vlak o Rust dus terug kering naar oude bandbreedte o Kohl en Mitterand altijd in blijven geloven – leiders “kost wat

kost”

lOMoAR cPSD

En nog een extraatje:

INDIA

- Feiten: groeiversnellingen bleken mogelijk: de vier “Aziatische tijgers”; andere Zuidoost Aziatische landen; China en India na 1980. Verklaring: technologische achterstand kan bijdragen tot hoge groei.

- Tot 1980 trage groei. Verklaring?

Structureel, zoal o.a. Myrdal beweerde. Of resultaat van economisch beleid?

1947 – 1990: “socialisme”; sterke rol van de staat. - Groeiversnelling vanaf 1980. Verandering van beleidskader (liberalisering) kwam er slechts vanaf 1991 en werd geleidelijke doorgevoerd.

Bijkomende vraag: heeft groeiversnelling bijgedragen tot vermindering van de armoede?

India China Europese Unie

Bevolking (mln.) 1210 (volkstelling 2011)

1343 (juli 2012)

504 (juli 2012)

Oppervlakte (1000 km2)

3287 9597 4325

Achtergrond: ● 1526-1707: Moghuls (afstammelingen van Genghis Khan en Timur)

regeren over steeds groter deel van Indië. Na 1707 valt het Moghulrijk uiteen.

● Tweede helft 18e eeuw – 1947: Indië werd Engelse kolonie 1757 – 1857: Britse East India Company vestigt geleidelijk haar macht

over ganse territorium. 1857: opstand in Noord-Indië tegen de Britten; met veel moeite

onderdrukt. 1857- 1947: India Britse kolonie, geregeerd door viceroy. Beperkte

administratie in London. “Laissez faire” – beleid

● 1885: Oprichting van het “Indian National Congress” de latere Congress party.

● 1906: oprichting van All India Muslim League. (Muslims vormden 25 à 30% van de bevolking)

● Na WO I: begin van onafhankelijkheidsstrijd onder Mohandas Gandhi en Jawaharlal Nehru, leiders van de Congresspartij. Muslims beginnen, onder leider Muhammad Ali Jinnah, oprichting van eigen staat te eisen.

lOMoAR cPSD

● 1947: India opgesplitst in twee staten (“Partition”): India en Pakistan, bestaande uit West-Pakistan (het huidige Pakistan) en Oost-Pakistan (vanaf eind 1971 onafhankelijke staat Bangladesh).

● Gandhi (1869-1948) was de morele

leider van de onafhankelijkheidsbeweging. Stond voor:

solidariteit: verbetering van de toestand van de laagste bevolkingsgroepen (kastelozen);

zelfredzaamheid, kleinschaligheid. ● Nehru (1889-1964): was de politieke en intellectuele leider en eerste

“prime minister”. Basis van zijn beleid:

democratie; modernisering via “socialisme”:

sterke rol van de staat; ontwikkeling van zware industrie; economische “onafhankelijkheid”.

• 1947 – 1977: Indian National Congress

(INC), onder Nehru en later zijn dochter Indira Gandhi (1966-1977) juni 1975-begin 1977: Noodtoestand.

• 1977-begin 1980: eerste niet-Congress regering gevormd door Janata Party

• 1980-1989: Congress party onder Indira en zoon Rajiv Gandhi. • 1989: einde van de dominantie van de Congress party. 1989-1991: coalities van partijen (minderheidsregeringen) 1991-1996: Congress party (minderheidsregering) 1996-1998: minderheidsregeringen 1998-2004: BJP – coalitie: National Democratic Alliance 2004-nu: Congress party – coalitie: United Progressive Alliance.

Bespreken: • De periode 1950-1980, “license raj”

Beleid Economie

• De jaren 1980: overgangsperiode, groeiversnelling. • 1991 – heden

Beleid Economie

• Uitdagingen Beleidskeuze bij onafhankelijkheid

• Nehru’s visie (modernisering, socialisme) haalde het op die van Mahatma Gandhi (ambachtelijke productie, aandacht voor de minstbedeelden).

• Waarom keuze voor “socialisme” (naar Indisch model)?

lOMoAR cPSD

Reactie tegen Britse beleid (privaat initiatief, grote openheid voor invoer).

Groei van per capita inkomen van India in eerste helft van 20e eeuw nagenoeg nul.

Grote depressie van de jaren dertig suggereerde failliet van kapitalistische systeem.

Voorbeeld van de Sovjet-Unie: snelle industrialisering, gebaseerd op prioriteit voor zware industrie. Onder Nehru:

● Snelle economische groei via sterke rol van de staat in de economie en investeringen in zware industrie. ● “Onafhankelijkheid” van buitenland.

Maar internationale handel en buitenlandse investeringen niet afgewezen.

● Bestrijding van de armoede kwam op de tweede plaats. Hoe? Door structurele maatregelen:

landhervorming; bevordering van kleine ondernemingen

Evolutie van het beleid:

● Onder Nehru (1947-1964) vrij liberaal beleid, maar geleidelijk verstrakking.

Bv. buitenlandse handel en deviezenbeleid: deviezentekort in 1958. Reactie: budgettering van buitenlandse deviezen. Aanpassing van de wisselkoers (devaluatie van de rupee), werd niet overwogen.

● 1965: economische problemen. India moest beroep doen op IMF. Beleid: devaluatie en beperkte liberalisering van goederenhandel. Maar geen succes. (Rol van slechte oogsten in 1965-66 en 1966-67.)

• Experiment met liberalisering werd opgegeven, en gevolgd door toenemende ingrepen van de overheid in de economie.

1950-1980 Beleidskader

1. Overheid produceert zelf. Uitgangspunt: Industrial Policy Resolutions (1948 en 1956) voorzagen een gemengde economie met eerst vier, later drie categorieën van sectoren

o Sectoren voorbehouden aan de staat (kernenergie, wapens, spoorwegen) of waarin alleen de staat kon investeren. Van negen sectoren in 1948 naar 17 in 1956 (waaronder ijzer en staal, scheepsbouw, vliegtuigproductie, materiaal voor telecommunicatie).

o 18 sectoren van nationaal belang: open voor private investeringen, maar konden gereguleerd worden door de overheid. 1956: overheid zou in 12 sectoren dominante positie verwerven.

o Alle andere sectoren: ook hierin kon de staat investeren, zonder beperkingen.

o Nationalisaties o 95 banken (1969),

lOMoAR cPSD

o 106 verzekeringsfirma’s (1972), o kolen- en petroleumindustrie (1973).

o 1973: mislukte nationalisatie van de groothandel in granen.

2. Regulering van de activiteit van private industriële ondernemingen.

● Uitgangspunt: Industries (Development and Regulation) Act, 1951 Toepassingsgebied: “scheduled industries”; ondernemingen met één of

meer fabrieken met meer dan 50 werknemers en gebruik van energie (100 werknemers indien geen gebruik van energie).

In feite geleidelijk toegepast in alle sectoren. Verplichtingen

o Registratie; o Toelating (licentie) voor oprichting van nieuwe

ondernemingen/fabrieken. Maar ook bijkomende mogelijkheden voor centrale regering: kon

beheer overnemen, prijscontroles invoeren en tussenkomen bij distributie.

Vanaf 1965 toenemende regulering • 1969 Monopolies and Restrictive Trade Practices Act (MRTP) :

versterkte regulering van grote ondernemingen. Goedkeuring nodig van de regering voor uitbreiding, overnames, fusies … 1973: Nieuwe productieactiviteiten voor grote ondernemingen beperkt tot

een aantal sectoren (“Appendix I industries”). • 1967: “Small-Scale Industries Reservation” Policy. Productie van

bepaalde goederen voorbehouden aan kleinschalige bedrijven (met minder dan 750.000 Rs aan uitrusting en machines).

Oorspronkelijk 47 items, geleidelijk uitgebreid, in 1978 al 504 items. Vb. kleren, lederwaren, meubelen, eenvoudige elektrische apparaten …

Aansluitend - Beperkte aandacht voor de landbouw

Landbouw was niet prioritair Bevoegdheid van de staten, maar tussenkomsten van centrale

regering. Oorspronkelijk nadruk op structurele hervormingen: landherverdeling

en coöperatieven. Maar trage en zwakke uitvoering. Coöperatieven geen succes.

Uitbreiding van irrigatie: oppervlaktewater en grondwater. Essential Commodities Act, 1955, gaf de staat uitgebreide

bevoegdheden om tussen te komen in productie, stockage, transport, verdeling en prijzen van landbouw- en andere “essentiële” producten.

Nieuwe instellingen : Agricultural Price Commission; Food Corporation of India (prijsondersteuning door opkopen

van voedingsproducten; verdeling via Public Distribution System);

National Dairy Development Board. Belangrijke beslissing: bevordering van “groene revolutie” (na 1966)

lOMoAR cPSD

Nieuwe zaden voor tarwe en rijst (en maïs), ontwikkeld in Mexico en op de Filippijnen. Gecombineerd met irrigatie en gebruik van kunstmest en pesticiden resulteerden ze in sterk verhoogde opbrengst.

Promotie ervan (onder landbouwminister Subramaniam) maakte het land onafhankelijk van invoer van voedingsgranen.

Mislukte poging tot nationalisatie van handel in voedingsgranen in 1973.

- Bescherming van arbeid

● 1947: Industrial Disputes Act. ● 1976: toevoeging van “chapter V.B”: bedrijven met meer dan 300

werknemers hadden voorafgaande toelating nodig van overheid (gewoonlijk de staat) om personeel te verminderen of om te sluiten.

● 1982: uitgebreid tot bedrijven met meer dan 100 werknemers. ● Effecten Toenemende macht van vakbonden, stakingen … Schrikt deze wet ook nu nog investeringen in arbeidsintensieve activiteiten

af?

3. Afscherming tegenover buitenland ● Goedereninvoer: nadruk op aanbod vanuit eigen land. Aanleiding voor invoerbeperkingen: tekort aan deviezen

→ budgettering van buitenlandse deviezen (1958). Leidde tot licentiesysteem voor alle invoer. Voorwaarde om

buitenlandse deviezen te verkrijgen voor invoer : product niet geproduceerd binnen India.

Bovendien: hoge invoerrechten; invoerquota; uitvoersubsidies. • Buitenlandse directe investeringen (BDI): oorspronkelijk in principe

open, maar moesten voldoen aan objectief van onafhankelijkheid. 1969 Foreign Exchange Regulation Act, (FERA): buitenlandse

participaties in principe beperkt tot 40%. Voor hogere participatie toelating nodig van de centrale bank. Buitenlandse

ondernemingen die hieraan niet voldeden, moesten vertrekken. Vb. IBM verliet India.

Beleid uitgewerkt door de Planning Commission in vijfjarenplannen.

Feitelijke evolutie – Groei van BBP totaal en per capita

Jaarlijkse gemiddelde groeivoet

BBP Bevolking BBP per capita

1950-1960 3,9% 1,9% 2,0%

1960-1970 3,7% 2,2% 1,4%

lOMoAR cPSD

1970-1980 3,1% 2,3% 0,8%

● 1960-1980: jaarlijkse gemiddelde groeivoet van BBP per capita 1%: “the hindu growth rate”.

● Hoe inschatten?

Beter dan in de eerste helft van de 20e eeuw (nul!) maar veel zwakker dan de vier “Aziatische tijgers” (Zuid-Korea, Taiwan,

Hongkong, Singapore) ● Nadelige impact van een aantal schokken: oorlogen met China (1962) en Pakistan (1965); droogtes in 1965 en 1966; daarna drastische daling toegezegde ontwikkelingshulp; oorlog met Pakistan in 1971; droogtes in 1971 en 1972; verhoging van de petroleumprijzen in 1973 en 1979 (India voor petroleum

volledig afhankelijk van buitenland.)

Evolutie van inkomensverdeling, armoede

● Informatie: “National Sample Surveys” van gezinnen. Problemen: verschillende steekproefomvang, impact van

regenneerslag, duur van survey (welke seizoenen? …) ● Voor meting van armoede: armoedegrens nodig; altijd willekeurig.

Gebruikelijke grens in India bepaald door expertengroep in 1993 (Vastgelegd voor 1973). Voor andere jaren: enkel aanpassing aan prijsveranderingen.

● Tot 1973 beperkte surveys. Sindsdien: uitgebreide survey +/- om de vijf jaren. Kleine tussenliggende surveys blijken minder betrouwbaar.

1980-91: beperkte liberalisering

● Politieke achtergrond 1980: Indira Gandhi terug eerste minister. 1984-1989: Rajiv Gandhi eerste minister, minder gebonden door verleden

(maar geleidelijk meer verwikkeld in Bofors-corruptieschandaal). • Gewijzigde houding tegenover private ondernemingen? • Na 1985: reguleringskader behouden, maar toepassing versoepeld. ● Feitelijke evolutie: aanzienlijk hogere groeivoeten, versneld in tweede

helft van het decennium.

Groeiversnelling 1980s: Diverse verklaringen: 1. Beperkte hervormingen, “Liberalisation by stealth”. Vooral na 1985. 2. Meer welwillende houding tegenover private bedrijven. Moeilijk te testen. 3. Macro-economisch beleid

Verhoogde staatsuitgaven, deels gefinancierd door buitenlandse leningen.

Zouden mee leiden tot de deviezencrisis van 1991. 4. Omstandigheden (weer, internationale economie) waren beter dan in 1960s en 1970s.

lOMoAR cPSD

Liberalisering vanaf 1991 ● Voorloper: Industrial Policy Statement onder prime minister V.P. Singh,

mei 1990. ● Aanleiding: tekort aan buitenlandse deviezen in 1991 (stock

buitenlandse deviezen dekte op dieptepunt nog 1 maand invoer), veroorzaakt door

stijging van olieprijs tijdens de eerste Irakcrisis (1990-91) en terugkeer van Indische emigranten uit olierijke Golfstaten;

beperkte aanpassingsmogelijkheden van India: relatief beperkte uitvoer. ● Nieuwe regering van de Congrespartij (PM Narasimha Rao, minister

van financiën Manmohan Singh) was gedwongen beroep te doen op IMF en Wereldbank; besloot

niet alleen het deviezentekort op te lossen (door devaluatie en geleidelijk meer marktconforme wisselkoers);

maar ook en vooral het beleidskader drastisch te veranderen: overgang van verregaande regulering naar meer vrije markten, “liberalisering”.

● Die lijn werd aangehouden door latere regeringen, ook die gevormd door andere partijen dan de Congrespartij.

Liberalisering verliep geleidelijk; het proces is nog aan de gang. ● Nieuwe industriële beleid Monopolie van de overheid beperkt tot 8 sectoren (gebaseerd op

veiligheid en strategische overwegingen). Afschaffing van licenties voor investeringen, onafhankelijk van omvang

ervan, behalve in specifieke sectoren. Afschaffing van restricties op toetreding van grote ondernemingen. Vanaf 1997: zeer geleidelijke afschaffing van reservering van bepaalde

producten voor kleinschalige bedrijven. Sinds 2000 reservering niet meer van toepassing op bedrijven die 50% van hun output exporteren.

● Buitenlandse directe investeringen: Maximum buitenlandse participatie: van 40% naar 51%. Automatische goedkeuring van BDI in 34 sectoren (aantal later uitgebreid). Mondde uit in negatieve lijst van sectoren met beperkingen op BDI. ● Buitenlandse handel: einde aan overwaardering van de rupee. afschaffing van invoerlicenties voor intermediaire en kapitaalgoederen.

(Voor consumptiegoederen behouden tot in 2001. Zelfs daarna bleven er uitzonderingen op vrije invoer.)

Geleidelijke vermindering van invoertarieven en rationalisering van de tariefstructuur. Maar vergeleken met vele andere landen heeft India nog altijd hoge douanerechten. Landbouwbeleid na 1991

● Slechts beperkte liberalisering. ● Commission for Agricultural Costs and Prices en de Food Corporation

of India blijven bestaan. Opkopen van producten aan relatief hoge prijzen en distributie aan “arme” bevolking aan lage prijzen. (Vragen bij uitvoering van beleid.)

● Essential Commodities Act blijft van toepassing; biedt mogelijkheden aan overheid om in te grijpen .

lOMoAR cPSD

Vroeger trad overheid op als tussenpersoon tussen boeren en groothandel. Nu directe contacten tussen boeren en groothandel toegelaten, mits bepaalde voorwaarden

● Problemen met grondbezit/pacht blijven. Problemen met aantonen van eigendom. Beperkingen op pachtcontracten. Verpachten van grond verboden in een

aantal staten. ● Subsidies voor meststoffen en elektriciteit in rurale gebieden.

Probleem: gaan wellicht naar grotere boeren; wegen op overheidsbudgetten. Maar boeren lijken subsidies te verkiezen boven publieke investeringen in landbouw.

● Toegang tot krediet voor kleine landbouwers blijft moeilijk. India een rijzende economisch grootmacht? We onderzoeken plaats van India

• in wereldhandel van goederen en diensten; • in internationale stromen van buitenlandse directe investeringen.

Als % van BBP:

lOMoAR cPSD

Buitenlandse Directe Investeringen:

Inkomensverdeling: Diverse aspecten

● Inkomensverdeling tussen gezinnen; armoede. ● Tewerkstelling Evolutie van de tewerkstelling in de formele economie, bijzonder de

geregistreerde nijverheid. Aandeel van dagloners • Convergentie/divergentie van groei van de staten. • Geen jaarlijkse informatie, • Periodieke informatie: gebaseerd op ruime steekproeven, ongeveer om

de vijf jaar. • Voor inkomens en consumptie: steekproeven van

• 1983: bruikbaar • 1988: slechte oogst bemoeilijkt vergelijking met andere jaren. • 1993-1994: bruikbaar • 1999-2000: niet bruikbaar omwille van verandering in

vraagstelling.

Merchandise exports

Services exports

18,0

16,0

14,0

12,0

10,0

8,0

6,0

4,0

2,0

0,0

% o

f G

DP

19

90

-91

19

92

-93

19

94

-95

19

96

-97

19

98

-99

20

00

-01

20

02

-03

20

04

-05

20

06

-07

20

08

-09

20

10

-11

lOMoAR cPSD

• 2004-2005: bruikbaar • 2009-2010: niet volledig beschikbaar.

Inkomensverdeling niet zo oneerlijk maar wel oneerlijker geworden, vooral in steden Nog altijd een ‘arm’ land - India heeft nog altijd een laag per capita inkomen. (Sinds 2007 door Wereldbank geklasseerd als middeninkomensland.) Daarmee samenhangend: armoede blijft hoog.

Werkgelegenheid

1. Groot deel van de bevolking blijft tewerkgesteld in de landbouw(in rurale gebieden 60% van de mannen en 80 % van de vrouwen, globaal meer dan 50% van de werkende bevolking). Daarbuiten is overgrote deel van de tewerkstelling in de informele sector. Beide gekenmerkt door lage arbeidsproductiviteit en inkomens.

2. Geen daling, maar veeleer toename van aandeel dagloners in werkende bevolking.

3. In steden zeer beperkte creatie van tewerkstelling in de “geregistreerde” verwerkende nijverheid (in tegenstelling tot bv. China).

Verklaring van gebrek aan toename tewerkstelling: bescherming van arbeid (Amendments to Industrial Disputes Act, 1976 en 1982)? Maar bemerk jobcreatie 2003-2008. Jobcreatie in geregistreerde verwerkende nijverheid?

Gemiddelde jaarlijkse groeivoeten

1981-82 – 1991- 92

1992-93 – 2004-05 2003-04 – 2008-09

Bruto toegevoegde waarde

7.0% 7.4% 13.7%

Tewerkstelling 0.4% 0.6% 7.6%

Toekomstige Groei? Structurele Uitdaging

(1) Bestuur en instituties

lOMoAR cPSD

● India heeft een aantal sterke instellingen: Verkiezingscommissie, Reserve Bank of India, IITs, IIMs …

● Maar vele overheidsinstellingen zijn zwak; dienstverlening door de overheid schiet tekort.

(2) Infrastructuur en nutsbedrijven • Wegen. • Urbanisatie. • Electriciteitsvoorziening.

(3) Armoede en zwakke menselijke ontwikkeling. • Maatregelen bereiken de armen niet. • Onderwijs en gezondheidszorg voor minderbedeelden.

Besluit:

● Van 1950 tot 1980 presteerde de Indische economie zwak vergeleken met vermoedelijke mogelijkheden.

● Maar de laatste dertig jaar was er groeiversnelling. Sterke prestatie was wellicht het resultaat

van afschaffing van regels die het privaat initiatief aan banden legden;

maar ook van instellingen die vroeger, vóór liberalisatie, gecreëerd werden.

● India blijft globaal een arm land; probleem van armoede en zwakke menselijke ontwikkeling bij belangrijk deel van bevolking.

● Groei en vermindering van armoede mogelijk op voorwaarden

Succes! Hannah