Bestaanstechnologieën en godsbeelden

Nienke Moor

Wereldbevolking naar godsdienst

Religie Aantal Percentage Totaal

Christelijk 1.965.993.000 31,3%

85,4%

Islamitisch 1.179.326.000 18,8%

Hindoeïstisch 767.424.000 12,2%

Boeddhistisch 766.672.000 12,2%

Inheemse religies 356.875.000 5,7%

Nieuwe religies 244.164.000 3,9%

Sikh 22.874.000 0,4%

Taoïstisch 20.050.000 0,3%

Joods 15.050.000 0,3%

Overig 19.520.000 0,3%

Niet-godsdienstig 913.078.000 14,6% 14,6%

• Rationaliseringsprobleem– Het bestuderen van veranderingsprocessen

• Lenski’s technologisch evolutionisme

• Technologieën en evolutionaire trends:– Vorige keer: technologieën en ongelijkheid

– Vandaag: technologieën en religie

Plaats in de cursus

In deze bijeenkomst

• Waarom voor-industriele samenlevingen?

• Macro-theorie: Technologisch Evolutionisme

• Evolutionaire trends

• Micro-theorie: Analogie redenering

• Data

• Enkele onderzoeksresultaten

• Afsluiting

Godsdienstsociologie

• Met name gericht op industriële samenlevingen

Europa en de Verenigde Staten- Secularisering en ontkerkelijking

• Religie is NIET dood en speelt nog steeds een grote rol in de wereld.

Waarom voor-industriële samenlevingen?

• Bestuderen van veranderingsprocessen

• Door globalisering steeds minder variëteit in religie.- Met name het Christendom en de Islam verspreiden

zich snel.- Monotheïsme

Vormen van religie

• Animisme: geloof in spirituele geesten

• Geloof in goden:– Polytheïsme– Henotheïsme– Monotheïsme

Godsbeelden

• Eerdere bevindingen:

godsbeelden hangen samen met 1) natuurlijke beperkingen, 2) politieke kenmerken, 3) niveau van technologie en 4) economische kenmerken.

• Hoe kunnen we deze bevindingen verklaren?

• Synthese: technologisch evolutionisme (Lenski, 1970)

• Samenlevingen worden beïnvloed door hun natuurlijke en sociale omgeving.

• Mensen hebben een unieke genetische code die hen onderscheidt van andere organismen.

• Deze genetische code stelt mensen in staat om cultureel erfgoed te creëren.– Uniek voor de mensheid

Technologisch Evolutionisme: basis assumpties

• Ideologie– Informatie die mensen gebruiken voor het bevatten,

begrijpen en ordenen van ervaringen.

• Technologie– Informatie die mensen gebruiken om de materiele

bronnen in de omgeving te gebruiken voor het bevredigen van behoeften en verlangens.

Cultuur

Natuurlijke en sociale omgeving

Voorgaande sociale Sociale en culturele kenmerken

en culturele kenmerken

Genetisch materiaal van mens

Technologisch Evolutionisme:Basis model

• Bestaanstechnologie als belangrijkste oorzaak van evolutionaire processen in samenlevingen.

• Bestaanstechnologie stelt grenzen aan verdere ontwikkeling van de samenleving.

• Ideologieën (waaronder religie) helpen mensen de wereld te bevatten.

Technologisch Evolutionisme:Veranderingsprocessen in samenlevingen

Schematisch

Ideologie / religie

Sociale complexiteit- Economische en politieke differentiatie- Bevolkingsdichtheid

Bestaanstechnologie

Samenlevingstype Bestaanstechnologie

Jagers en verzamelaars Jagen op wilde dieren en verzamelen van fruit, knollen en zaden

Vissers Vissen

Simpele tuinbouw Gewassen verbouwen met werktuigen van hout en steen

Ontwikkelde tuinbouw Gewassen verbouwen met metalen werktuigen

Akkerbouw Gewassen verbouwen met ploeg

Veehouderij Domesticeren van dieren

Technologieën en samenlevingstype

Bestaanstechnologie

Akkerbouw

Ontwikkelde tuinbouw Herders

Eenvoudige tuinbouw

Vissers

Jagers en verzamelaars

Evolutionaire trends (H17)

• Trend naar een meer efficiënte productie

• Trend naar een grotere bevolkingsomvang

• Trend naar sterkere segmentatie– Uitgebreid behandeld in vorige hoorcollege

• Trend naar meer activistische ideologieën

Trend naar een meer efficiënte productie

• De efficiëntie van een bestaanstechnologie is afhankelijk van de kosten en baten.– Kosten: hoeveelheid energie die voedselproductie kost.

– Baten: hoeveelheid energie die voedselproductie oplevert

• De bestaanstechnologie is efficiënter naarmate de hoeveelheid opgeleverde energie de hoeveelheid gekoste energie meer overstijgt (in calorieën).

Efficiëntie van plantaardige voedselproductie

Maatschappijtype Technologische efficiëntie

Jagers en verzamelaars- Kung, Zuid-Afrika

9,6

Tuinbouw- Genieri, West-Afrika

11,2

Akkerbouw- Luts’un, Yunnan China

53,5

Industrieel- U.S.A

210

Bron: Harris, M. (1988). Culture, People, Nature.

Trend naar een grotere bevolkingsomvang

• Meer voedsel voor minder moeite.

• Samenlevingen met een meer efficiënte bestaanstechnologie kunnen een grotere populatie onderhouden dan samenlevingen met een minder efficiënte bestaanstechnologie.

Bevolkingsomvang en -dichtheid

Maatschappijtype Mediane omvang samenlevingen

Mediaan aantal inwoners per km²

Jacht en verzamelen 40 (n=46) 2 (n=27)

Eenvoudige tuinbouw 1.500 (n=53) 36 (n=35)

Ontwikkelde tuinbouw

5.250 (n=69) 111 (n=38)

Akkerbouw > 100.000 (n=38) > 250 (n=27)

Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human Societies

Trend naar sterkere segmentatie

• Met toenemende technologische ontwikkeling raakt de structuur van een samenleving meer gesegmenteerd.

– Trend naar meer en losser van elkaar staande instellingen (politiek en economisch)

– Trend naar grotere ongelijkheden

– Trend naar meer geweld

– Trend naar meer en strakkere beginselen voor groepsvorming

Politieke instellingen en maatschappijtype

Maatschappij- type

% met

politie

% met rechtspraak

% met

één leider

% met adviesorganen

Jacht en verzamelen

10 4 8 2 (n = 48)

Eenvoudige tuinbouw

35 39 32 26 (n = 31)

Ontwikkelde tuinbouw

36 57 58 41(n = 42)

akkerbouw 80 87 81 70 (n = 30)

Bron: Murdock’s Standard Sample; eigen berekeningen

Beroepsspecialisatie en maatschappijtype

Beroepsspecialisatie en maatschappijtype

Maatschappij- type

%

Weven

% Leerbewerking

% Pottenbakken

%

Huizenbouw

Jacht en verzamelen

0 0 0 0 (n = 174)

Eenvoudige tuinbouw

1 1 0 4 (n = 155)

Ontwikkelde tuinbouw

5 12 14 2 (n = 246)

Akkerbouw 34 24 24 18 (n = 103)

Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human societies

Trend naar activistischere ideologieën

• Hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van samenlevingen is, des te meer activistische voorstellingen bevatten haar ideologieën.

• Religie is een bepaald soort ideologie.

---------------------------------------------------------------------

• De religieuze voorstellingen van een samenleving zijn meer activistisch, naarmate haar bestaanstechnologie meer ontwikkeld is.

Godsbeelden en samenlevingen

Type samenleving % met moralistische god N

Jagers en verzamelaars 4 100

Eenvoudige tuinbouw 10 102

Ontwikkelde tuinbouw 15 176

Akkerbouw 64 88

Bron: Etnografische Atlas

Micro-verklaring (1)

• Te verklaren macro hypothese: hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van een samenleving, hoe meer activistisch de godsbeelden.

• Rational Choice Theory of Religion Stark & Bainbridge, 1987- Mensen zijn rationeel.- Mensen gebruiken religie om “niet wereldse” producten te

verkrijgen.- Kosten en baten afweging. Mensen zullen onderhandelen met

de god die hun het meest te bieden heeft.

Micro-verklaring (2)

• Beter passende micro-verklaring: Topitsch (1954)- Mensen verklaren het onbekende aan de hand van

het bekende.

- Religie als verklaring van het onbekende.

- Zoals de mensen zijn, zo zijn de goden.

- Denkmodellen: biomorf, sociomorf en technomorf

Niveau van activisme in godsbeelden

• We verleggen de focus van het geloof in een morele hoge god naar het niveau waarop goden actief zijn volgens de religie van een samenleving.

Geloof in meerdere goden of geen god

Geloof in een niet-morele hoge god

Geloof in een morele hoge god

Meer activistisch

Vragen

• Bestaat er een relatie tussen de bestaanstechnologie van een samenleving en de daarin aanwezige godsbeelden? Niet moreel Moreel

Zo ja…

• Betreft dit een directe of indirecte relatie?

• Hoe verhouden de godsbeelden in de visserij- en veehouderijsamenlevingen zich tot godsbeelden in de andere samenlevingstypen?

Bestaanstechnologie en denkmodellen

Bestaanstechnologie Denkmodel Godsbeelden

Jagers en verzamelaars biomorf geen of meerdere goden

Vissers biomorf geen of meerdere goden

Eenvoudige tuinbouw biomorf geen of meerdere goden

Ontwikkelde tuinbouw technomorf scheppersgod

Akkerbouw sociomorf morele scheppersgod

Herders sociomorf morele scheppersgod

Verwachtingen

• Hoge godHet geloof in een scheppende hoge god zal opkomen wanneer mensen zelf gaan scheppen (ontwikkelde tuinbouwsamenlevingen.

• Morele hoge godHet geloof in een morele hoge god zal opkomen wanneer staten zich vormen en alleenheersers verschijnen (akkerbouwsamenlevingen).

• Daarom controleren we voor:Aanwezigheid van vakwerkliedenAanwezigheid van één leider

Theoretisch model

Bestaanstechnologie

Aanwezigheid alleenheerser

Vakwerkmanschap (Morele) hoge god

Natuurlijke beperkingen

Data cross-cultureel onderzoek I

• Technologisch evolutionisme doet voorspellingen over evolutionaire trends.

• Toetsen van evolutionaire trends– Samenlevingskenmerken (macro-data)

– Lange termijn trends

• Evolutionaire trends kunnen worden bestudeerd door het vergelijken van samenlevingen van verschillend technologisch niveau.

Data cross-cultureel onderzoek II

• Murdock’s Etnografische Atlas (1267 stammen)- De meest complete dataset voor cross-cultureel

onderzoek in voor-industriële samenlevingen.- Eerdere beschrijvingen van stammen worden

geprefereerd (1800-1950).- De beschrijvingen zijn gecodeerd door derde personen.

• Standard Sample (186 stammen)- Meer informatie- Galton’s probleem

Dataproblemen cross cultureel onderzoek

• Representativiteit steekproef– Samenlevingen die nooit zijn beschreven

• Galton’s probleem van diffusie– Samenlevingen beïnvloeden elkaar

Galton’s probleem van diffusie (1)

• Eén van de meest belangrijke problemen in cross-cultureel onderzoek.

• Diffusie als mogelijke verklaring: – samenlevingen beïnvloeden elkaar

Mogelijke oplossingen:

• Geografische separatie- Buurlanden zullen elkaar sterk beïnvloeden.

• In geval van religie: geen recente data

Bevindingen

Bestaanstechnologie

Aanwezigheid alleenheerser

Vakmanschap

Natuurlijke beperkingen

(Morele) hoge god

Afhankelijkheid van veehouderij voor akkerbouw samenlevingen

Percentage afhankelijkheid van veehouderij

Percentage geloof in morele hoge god

Valide N

6-15 27 15

16-25 35 37

26-35 77 44

36-45 88 16

Bron: Etnografische Atlas

Wallace’s typologie van religienaar indeling Lenski

Maatschappijtype Religie Geloof

Landbouw / veehouderij

Monotheïsme Oppergod / opperwezen

Ontwikkelde tuinbouw

Olympisch Polytheïsme met hiërarchische structuur

Simpele tuinbouw Communaal Polytheïsme met controle over natuur

Jagers en verzamelaars

Sjamanisme Planten en dieren

Kottak, C.P. (2002). Anthropology. The exploration of human diversity

Scheppingsverhalen

• Universeel

• Informatief karakter.– Hoe verklaren mensen het onbekende

• Scheppingsverhalen representeren gemeenschappelijk denken (Levi-Strauss)

• Betere toetsing analogieredenering– Scheppingsverhalen vergelijken van samenlevingen met

verschillende bestaanstechnologie.

Kenmerken scheppingsverhalen

• Schepper

– natuurverschijnsel, voorouder, dier, geest, god

• Geslacht schepper

– man, vrouw, koppel, hermafrodiet

• Schepping (van wereld en van mensheid)

– seksuele reproductie, transformatie, vaardigheid, op bevel

Voorbeelden schepping

• Transformatie… De god Marduk beloofde de andere goden Tiamat te verslaan, in ruil voor oppermacht. Zij gingen hier mee akkoord. Marduk versloeg de eerste moeder, en sneed haar in twee stukken. Hij gooide één helft omhoog, en noemde dit de hemel. De andere helft gooide hij naar beneden, waar het de aarde vormde ….

• Vaardigheid… Bakothal maakte een klein menselijk figuur uit klei, maar het was verre van perfect. Kokomaht, zijn tweelingbroer, besloot een nieuw kleifiguur te maken. Hij maakte de perfecte mens, welke opstond en kon lopen. Bakothal ging echter verder met zijn imperfecte werk. Kokomath wees hem op zijn fouten; geen handen, geen voeten!

Tot slot

• Hypothese van Lenski ondersteund door data– Er is een evolutionaire trend naar meer activistische godsbeelden

• De analogieredenering van Topitsch is een belangrijke aanvulling– Welke godsbeelden in welk type samenlevingen

• Volgende hoorcollege– Gastcollege Ariana Need over stemgedrag (H.27 en 28)