B-5221 Crisis van vertrouwen B5 - NSOB · taboes zijn niet langer van toepassing. De financiële...

De crisis van het vertrouw

en en het vertrouwen na de crisis

De risico’s van het vertrouw

en op vertrouwen

Dit is een uitgave van:Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | DirectiePostbus 20011 | 2500 ea Den Haagwww.rijksoverheid.nlDecember 2010 | B-5221

De crisis van het vertrouwen enhet vertrouwen na de crisisDe risico’s van het vertrouwen op vertrouwen

Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van het onderzoek berust bij de auteurs. De inhoud vormt niet per definitie een weergave van het standpunt van de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

november2010

Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB)Dr. L.H.J. Noordegraaf-EelensProf. dr. P.H.A. FrissenDr. M.A. van der Steen

‘Zeker, vertrouwen is een heroïsche daad: je moet jezelf overwinnen en het risico nemen dat de ander het geschonken vertrouwen schendt. Vertrouwen is dan ook een uiterst humane maar gevaarlijke deugd.’ (Gerard Bodifée, Trouw, 16 september 2008)

Inhoud1. Inleiding 5 1.1 Eenverkenningvanvertrouwen 5 Eendwingendgesprek 5 Hetapplausvoorbij 5 Vertrouweninarrangementenvooroverheidssturing 6 1.2Opzetendoelvanhetessay 6

2. Vertrouwen als reductie van complexiteit 9 2.1Watisvertrouwen? 9 2.2Deniveausvanvertrouwen 11 2.3Beschadigingvanvertrouwen 12 Verwachtingenteleurstelling 12 Zelfregulerendemechanismen 13 2.4Wantrouwen:calculatieencompensatie 14 Calculatie 14 Compensatie 15 2.5Driekanttekeningenbijvertrouwen(enwantrouwen) 16 2.6Eendoordachte‘inzet’vanvertrouwen 17

3. Casus: Fortis en de vrije val van het vertrouwen 19 3.1EenreconstructievandeondergangvanFortis 19 OnduidelijkheidoverdestaatvanFortis:watiswaar? 19 Desectorinverval,Fortisinliquiditeitsproblemen? 20 Strijdtegeneenfaillissement 20 Destaatgrijptin 21 Omstredenzekerheid 22 Politiekedynamiek 22 NationalisatievanFortis 23 3.2Een(pogingtot)herstelvanvertrouwen 24 3.3Complicatiesenkansenbijhetherstelvanvertrouwen 25 Dedestructievewisselwerkingtussen‘vertrouwenin’en‘vertrouwenop’ 25 Pogingentotherstelvanvertrouwenleidentoteenverliesaanvertrouwen 25 Hetherstelkomtvanbuiten,zolangereengeloofwaardigbuitenis 27 Zelfreferentieelvertrouwen,‘zeggeniszien’ 27 3.4Conclusie:lessenuitdecasusFortis 27

4. De lessen en het analysekader: vertrouwen als houvast voor bestuur? 30 4.1Vertrouwenineeninterbestuurlijkerelatie 30 4.2Vertrouwen:relatieentoekomstscenario’s 31 Watisdeaardvanderelatie?Opgelegdofvrijwillig? 31

4.3Complicatiesbijvertrouwenopvertrouwen? 32 Opgelegdevrijwilligheid 32 Ruimtevoormeerderescenario’s 32 Eendubbelekwetsbaarheid 33 Lageretransactiekostenvormendebasis 33 Desymboliekvanvertrouwen 33 4.4Conclusie:gematigdvertrouwen? 33

5. Conclusie 36 5.1.Derisico’svanhetvertrouwen 36 Deongrijpbaarheidvanvertrouwen 36 Hetrisicovanhetherstelvanvertrouwen 36 Vertrouwenismaarbeperktzelfregulerend 37 Degelaagdheidvanvertrouwen 37 Onbestuurbarereflexiviteit 38 Hetvertrouwenkomtvanbuiten 38 5.2 Vanvertrouwengevennaarbetrouwbaarzijn 39 Redundantesystemenzijnmeertevertrouwen 39 Inzettenopbetrouwbaarheidinplaatsvanopvertrouwen 39

6. Referenties 43 Casuïstiek 43

1.1Eenverkenningvanvertrouwen

HetMinisterievanBZKheeftdeNSOBgevraagdeenverkenninguittevoerenvandemogelijkerolvanvertrouweninoverheidssturing.Eeneersteaanleidingisdefinanci-elecrisisvandeafgelopenjaren(2008-2010),dieomeenherbezinningophetvertrou-wensbegripvraagtenderolvandeoverheiddaarin.Immers,vertrouwenistamelijk‘plotseling’eenschaarsgoedgeworden.Althans,wezijngeconfronteerdmetdeprijsvaneengebrekaanvertrouwen.Datheefteennieuweimpulsgegevenaanhetthema,dateerderonderandereomstandighedenookalonderwerpwasvaneenaantalbeschouwingen.ZopubliceerdedeNederlandscheBank(DNB)in2005noghetrapportgetiteld:Vertrouwen, cement van de samenleving en aanjager van de economie (Prast, Mosch, en van Raaij, 2005).Detitelisfeitelijkdeboodschapvanhetboek.Vertrouweniseencrucialefactorbinnendeeconomie.DoorhetvertrouwentecreërenenteonderhoudenlevertdeNederlandscheBankeencrucialebijdrageaandeeconomie.Zondervertrouwengaathetniet.Datleekin2005nogeentamelijkeopendeurenhetrapportleiddetoenookniettotbijzonderveelophefofreactie.Natuurlijkisdatbelangrijkenhetgaatookgoed,alkunnendingenaltijdnogbeter,zowasdealgemenereactie.Inmiddelswetenwebeter.

1.Inleiding

Een dwingend gesprekDatdeomstandighedendanigzijnveranderd,endatdaarmeeookhetgesprekeenveelmeerdwingendkarakterheeftgekregen,bleekbijdepresentatievaneenanderrapportoververtrouwen,inhetvoorjaarvan2009.Alsreactieopdefinanciëlecrisispresen-teerdedecommissieMaas(2009)hetrapportNaar een herstel van vertrouwen.Ookhierdektdetiteldeboodschapuitstekend:hetvertrouwenisverdwenenenmoethersteldworden.Ensnel.Maarhoe?Hetrapportpresenteertaanbevelingenoverdewijzewaarophetvertrouwen,datmetdefinanciëlecrisisisverdwenen,mogelijkerwijshersteldkanworden.Daartoezijnvergaandeinterventiesgewenstengelegitimeerd.Kostennochmoeitemoetengespaardwordenomhetvertrouwenteherstellenentaboeszijnnietlangervantoepassing.Definanciëlecrisisheeftimmerslatenzienhoebelangrijkvertrouwenisvoordeeconomieenwatergebeurtalsbankenelkaarendeklantendebankennietmeervertrouwen.DeboodschapvanhetDNBrapportuit2005heeftzichovertuigendbewezen,alleennietopdemanierdieDNBtoenhadvoorzien.Hetisinderdaadhetcementvandesamenlevingendeaanjager–zelfsdepijler–vandeeconomie.Deprijsvanvertrouwen,ofvaneentekortdaaraan,isextreemhooggebleken.Eninspanningendieherstelbeogenblijkenmoeizaamtewerken.Opspreekwoordniveauwistenwedatal.Eenconfrontatiein‘reallife’metdetegeltjeswijs-hedenblijftbijzonderpijnlijkenvooroverheidssturingzeerproblematisch.Deoverheidheeftdaaromacuutbehoefteaaneeninterventierepertoirevoorhetherstelvanvertrouwen.

Het applaus voorbijEentweedeaanleidingvoordevraagnaareenoverzichtvandekennisoververtrouwenstaatlosvandekredietcrisisenhetrecenteacuteverliesvanvertrouwenineensectorwaarindatcruciaalis.Vertrouweniseenapplausbegrip:iedereeniserinbeginselvoor,zekeralshethemofhaarzelfbetreft.Hetwordtveelgebruiktinallerleivormenvanpolitieke,bestuurlijkeenambtelijkeuitingen.Deoverheidwilzichmeeropbasisvanvertrouwentotdesamenlevingverhouden.VooralsindshetaantredenvandeeerstekabinettenBalkenendeisdenadrukopvertrouwentussenoverheidensamenlevingtoegenomen.Tegelijkertijdmetdetoenemenderetorischeaandachtisderolvanvertrouwennogmaarzeerbeperktinconceptueleénpraktischezindoordeverschil-lendekabinettenuitgewerkt.Erwordtveelovergesproken,maarweinigconcreetmeegedaan.Overdemanierwaaropvertrouweneenproductieverolkanspeleninsturings-relatiesisnogmaarweinigconcreetmateriaalbeschikbaar.Vaakgaathetomabstracteintentieverklaringen(‘meervertrouwen,minderwantrouwen’)ofomdereproductievandeeerdergenoemdetegeltjeswijsheden(‘vertrouwenkomttevoetengaattepaard’).Eenadequatedoordenkingvanwatvertrouweninsturingsrelatiesis,wathetdoetenkanenhoehetopminofmeerinstrumentelewijzetenbehoevevansturingkanwordeningezet,ontbreektvooralsnog.Datbetekentdatweofwelzomaarwat

doenofdatweindepraktijknietsdoen.Beidegevallenstrokennietmetdatgenewatinhetpolitiekediscoursoveroverheidssturingwordtverkondigd.Daaromishetinteressantomeenmeergestructureerdeverkenningteondernemennaarwatdeintroductievanvertrouweninderelatievandeoverheidmetdesamenlevingbetekent.Enwatdatmethetapplausdoet.

Vertrouwen in arrangementen voor overheidssturingVanuitbeideaanleidingenwerkenweinditessayaaneenverkenningvanhetfunctio-nerenvanvertrouwen(hoehetwerkt,zichontwikkelt,verdwijnt,versterkt,etc.),maarookaandefunctievanvertrouwen(hoehetingezetkanwordeninsturing).Wewillenmetditessayeenwisselwerkinginitiërentussenderolvanvertrouwenindefinanciëlesector,endeinzetvanvertrouwendoordeoverheidinsturingsrelaties.Daaromstaatdevolgendevraagcentraal:

Watbetekenendelessendiezijnopgedaaninderecentevertrouwenscrisisindefinanciëlesectorvoordebenuttingvanvertrouweninarrangementenvan

overheidssturing?

Omdezevraagtebeantwoorden,formulerenwedrievoorbereidendevragen.Vanuitdebeantwoordingvandezevragengaanwevervolgensopdecentralevraagin.- Watisvertrouwen?- Welkelessenzijnuitdevertrouwenscrisisindefinanciëlesectorafteleidenoverde

inzetvanvertrouweninrelaties?- Hoekanvertrouwenwordeningezetineenrelatievanoverheidssturing?

Bijhetbeantwoordenvandezevragenbestedenweinhetbijzonderaandachtaanderisico’svanvertrouwen.Wantalsvertrouwenopgroteschaalwordtingezetishetnuttigennoodzakelijkomderisico’sdiedatmetzichmeebrengtinbeeldtekrijgen.Daarmeeproberenweonsnadrukkelijkteontworstelenaande‘intentieverklaringen’en‘geloofsuitdrukkingen’diedoorgaansmetdebattenoververtrouwengepaardgaan.Alleendoorderisico’svandeinzetvanvertrouweninsturingsrelatiesscherpinbeeldtebrengen,kangewerktwordenaanmanierenomdierisico’stebeheersenendesturingdaarmeeookproductieftemaken.Juistdoorderisico’stebelichtennemendekansenopsuccesvolleinzetvolgensonstoe.Enwordtduidelijkvoorwelketypedomeinenentakenvertrouwenkansrijkisenwaarniet.

1.2Opzetendoelvanhetessay

Inditessaykomenwelangsdevolgenderedeneerlijntoteenbeantwoordingvandecentralevraag.Inhoofdstuk2construerenweeentheoretischkadervoorhetanalyse-renvanvertrouweninrelaties.Dithoofdstukgaatopzoeknaardecoördinatenvanvertrouwenenwerkthetonderscheiduittussentweeverschillendevormenvanvertrouwen:vertrouwenin envertrouwenop.InhetEngels‘trust’en‘confidence’.Ook

wordthierinduidelijkgemaaktdatvertrouwen–zowelinalsop–eenuitzonderlijkeenrisicovollemanierisomrelatiesvormtegeven.Tweealternatievenvoorhetvormgevenvanrelatieskomeneveneensaanbod:calculatieencompensatie.Hetschemadathieruitontstaat,gebruikenwevoordeanalysevandeFortisCaseinhoofdstuk3.Inditverhaalgaathetomeen(uiterstmoeizaam)herstelvanvertrouwen.WatwezienisdatbijFortisbeidevormenvanvertrouwenbeschadigdrakenendatpogingenomhetvertrouwenteherstellenverlopen.Vanuitdelessenoverdemoeilijk-heidomvertrouwenteherstellenindefinanciëlecrisiskijkenwevervolgensnaardemogelijketoepassingvanvertrouweninrelatiesvandeoverheid.TweedoorBZKaangedragencasesdienenalsinputvoordithoofdstuk:“SamenaandeSlag,BestuursakkoordvanRijkenGemeenten”(2007)enhet“UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht”(2009).Inhetlaatstehoofdstukformulerenweopbasisvandecasesconclusiesoverdeinzetvanvertrouwendoordeoverheid.Onzestellingisdatdeoverheiduiterstterughoudendmoetzijnmethetinzettenvanvertrouwen.Aandeinzetvanvertrouwenzijnvolgensonsgroterisico’sverbonden.Onspleidooiisnietomdekansenopbatenvanwegedierisico’sachterwegetelaten,maaromzemeernadrukkelijkteoverwegen.Weformulerendaartoezesrisico’swaarmeeeenoverheid,diewilsturenopvertrouwen,inaanrakingkomt.Zodoendeheefthetessaynietalleenalsdoelomhetbegripvanvertrouwentevergroten.Hetgeeftookeenoverzichtvanvragendiegestelddienentewordenalssprakeisvaneenintentieomtesturenopvertrouwen.Daarmeevormthetmogelijkerwijseenbeginvaneenafwegingskadervooroverhedendieinhunrelatietotdesamenlevingofandereoverhedenvertrouwenwilleninzetten.

2.1Watisvertrouwen?

Hetveleenvaaknietduidelijkomschrevengebruikvanvertrouwennodigtuittoteennadereanalysevanditbegrip.AanknopingspuntdaarbijvormtdeomschrijvingvanvertrouwendoordesocioloogNiklasLuhmann(1979,2000).VolgensLuhmanngaathetbijvertrouwenomdereductievandecomplexiteit.Metcomplexiteitbedoelthijdatermeerderetoekomstscenario’smogelijkzijn,maardatwijgeenzekerheidhebben–ofkunnenkrijgen–overhetscenariodatzichvoorzaldoen.Cognitieverationaliteitschietdantekortvoorhetmakenvanafwegingen,omdatonvoldoendeinformatieoverdetoekomstgevondenkanworden.Omtehandelenisdusietsandersnodig.Vertrouweniseenmanieromdezeconfrontatiemetcomplexiteithanteerbaartemaken.Datdoenwedoorvertrouwenteschenkenaanééntoekomstscenario.Vertrouwenisdangeengarantie,maareerdereenpragmatischeverwachtingdateenbepaaldscenariozichzalvoltrekken.Wehoudeninonshandelendangeenrekeningmetdemogelijkheiddatanderescenario’szichvoltrekken.Wehandelenindatgevalnietomdatwehetweten,maaromdatwegelovendateenbepaaldscenariozichzalvoltrekken.Nietallevertrouwenishetzelfdeenvertrouwenisalzekernietietswatlukraaktotstandkomt.Hetisgeenrationelecalculatie,maarookallesbehalveeenirrationeleimpulsievehandeling.Elkevormvanvertrouwenheeftzozijneigengronden.Vertrouweniseenverzamelnaamvoorzeeruiteenlopendevarianten.InhetEngels

2.Vertrouwen als reductie van complexiteit

wordteenonderscheidgemaakttussen‘confidence’en‘trust’.BeidebegrippenwordeninhetNederlandsvertaaldalsvertrouwenendatmaaktcommunicatiesomslastig.SchuytenVerhoevenbrengeneenbruikbarenuanceringaandoorinhetgevalvan‘confidence’tesprekenvan‘vertrouwenop’eninhetgevalvan‘trust’van‘vertrouwenin’.Opdiemaniermaakthijduidelijkdatbeidevormenvanvertrouweneenanderebetekenishebben.

OpbasisvanLuhmannkanhetverschilinbetekenisverduidelijktworden.Inhetgevalvan‘trust’,vertrouwenin,isersprakevaneenkeuzediewemaken,eencommitmentdatweafgeven.Eenvoorbeelddaarvanishetvertrouwenineenoppasvoordekinderen.Wezoudenerookvoorkunnenkiezenomdeoppasniettevertrouwenengewoonthuisteblijven.Wewetendaterrisico’saanverbondenzijn,maarkiezen–opbasisvanaldannietgegrondoptimisme–voorditscenario.Inhetgevalvan‘confidence’,ofvertrouwenop,isergeensprakevaneenbewustekeuzevooreentoekomstscenario.Erwordtdanvanuitgegaandatdetoekomstzichalsvanzelfsprekendopeenbepaaldemanierzalvoltrekken.Ervindtgeenkeuzeplaatsrondeenconcretesituatie,maarhetvertrouwenligtopeenhogerniveau.Zovertrouwtiemandbijvoorbeeldopgeld(dathetzijnwaardebehoudt),enheeftdiepersoonvertrouwenineenbepaaldebeleggingsbeslissing(enhadhetookeenanderkunnenzijn).Dezehoudingkomtinpraktischezinvaakvoortuitdeonmogelijkheidomopdat‘niveau’–alsindividu–beslissingentenemen.Zelfsalzoueenpersoon‘geld’nietvertrouwen,daniszijnmogelijkheidomzichaanhetvertrouwenindeeuroteonttrekkenafwezig.Eenandervoorbeeldisdatvanvertrouwenopdedemocratieenvertrouwenineenbepaaldepartijofpersoon.Hetverschiltussentrustenconfidencezitinderelatiemet‘hetvertrouwde’.Inhetgevalvantrustisdierelatiegebaseerdopeenvrijwilligekeuze,inhetgevalvanconfidenceissprakevaneenopgelegderelatie.Burgerskiezennietsteedsopnieuwvoorhetvertrouwenopdedemocratie,maarwelvoorvertrouwenineenlijsttrekker.Overigenszienweookhierdathetniveaugeengegevenenstatischegroothedenzijn.Steedsvloeienzeinelkaarover.Inhetdiepstvandefinanciëlecrisiswarenerbijvoorbeeldverhalenoveralternatievenvoorgelden‘crisis-watcher’WillemMiddelkooproeptalenigetijdoptotmassaleaankoopvangoud,omdathijverwachtdatgeldbinnenenkelejarenwaardelooszalzijn.Zettenwebeidevormenvanhethanteerbaarmakenvancomplexiteitnaastelkaardankomenwetothetvolgendebeeld:

Trust Confidence

Aardvanderelatie VrijwilligBewustenexpliciet

OpgelegdOnontkoombaarofonbewust

Vancomplexiteitkomentotééntoekomstscenario

Optimisme(keuze)‘hetzalgoedkomen’,‘zozalhetgaan’

Vanzelfsprekend‘zoisdat’,‘zoishet’

Tabel 2.1: Het verschil tussen trust en confidence

Datbijzoweltrustalsconfidenceslechtsééntoekomstscenariowordtgehanteerd,betekentdatinbeidegevallengeenvangnetwordtgecreëerdvoorandereopties.Eenkenmerkvanvertrouwenlijkttezijndaternade‘keuze’vooreenoptiegeenandereoptiesvoormogelijkwordengehouden.Ookalsdebeslisserzoalsinhetgevalvantrustweetdateranderescenario’smogelijkzijn,wordenergeenflankerendemaatregelengenomen.Hierkanbijvoorbeeldgedachtwordenaanhuwelijkspartnersdienietkiezenvooreenhuwelijkscontractomdatzijervanuitgaandathunhuwelijk–integenstellingtotveelanderehuwelijken–welstandzalhouden.Mochthetgehooptescenariozichnietvoordoen,daniserinhetgevalvantrustsprakevanspijt.Erwasdemogelijkheidomvaneenandertoekomstscenariouittegaan,maarmenkooservoortevertrouwen.Inhetgevalvanconfidenceisernietzozeersprakevanspijt,erwasvolgensdepersoonhelemaalgeenkeuze,maareerdervanvervreemding.Bijeenbeschadigingvanconfidencebelandendebetrokkenenineenvoorhennietvanzelfsprekendesituatie;ervalteenzekerheidwegwaarvanzijnietvoormogelijkhieldendatdieeropeenbepaaldmomentnietmeerzouzijn.Personenkunnendanletterlijkniet‘bevatten’wathenisoverkomen,omdathetgebeurdebetrekkingheeftopeenelementdatzevoornietveranderlijkhielden.Geldiseraltijd,hoekanhetwaardeverliezen?Bankenzijnstabiel,hoekunnenzeverdwijnen?Derechtstaatiser,hoekandezeafkalven?Vervreemdingenspijtzijnnietalleenandereemoties,zeleidenooktotanderehandelingsperspectieven.Ingevalvanspijtkantroosthelpen,waaringevalvanvervreemdingietsandersaandehandlijkttezijnenallereerstnieuwehouvastnodigis.

Datinhetgevalvanéchtvertrouwennadrukkelijkrekeningwordtgehoudenmetslechtséénscenarioiseenkrachtvanvertrouwen.Vertrouwenkanjuisthierdoorverplichtendwerken:hetschenkenvanvertrouwenbrengtdeplichtvoordeandermetzichmeeomdatookwaartemaken.Datgaatopvoorzoverdeanderdatzoervaart.Eenoppasvoeltdatdeoudershemofhaarmethunkinderenvertrouwenendatspeeltalshetgoedismeeindeafwegingvanhandelingenvandeoppas.Hetistegelijkertijdookdekwetsbaarheidvanvertrouwen.Erkunnenvoordeverschillendeactorenuiteenlopende(legitiemeofillegitieme)belangenzijndiehetvertrouwenophetspelzetten.Hetisuiteindelijkaandeanderomhetvertrouwenwaartemakenensomskanofwildieanderdatuiteindelijkniet.Eenietsanderevormvandezewerkingisdatvertrouwendoordeandermogelijkalsprettigwordtervarenenhemofhaarpositiefprikkeltomhetbestetelatenzien.Sportersgevenbijvoorbeeldaandatzetothunbesteprestatieskomenalszehetvertrouwenvandecoachofploegleiding‘ervaren’.Vertrouwenloktdusookopeenpositievemanieruitomhetgoede–ofiniedergevalzogoedmogelijke–tedoenenhetvervelende,schadelijkeofkwadetelaten.Indezewerkingliggenuiteraarddebelangrijkstebatenvandeinzetvanvertrouweninrelaties.Hetloktuittotgoededaden,zonderallerleihogekostenvoortoezichtenhandhaving.Hetisindiezineenvormvansturingzonderregulering.Hetisookeenkwetsbarevormvandesturing,wantvertrouwenkaneenvoudigbeschadigdworden(ziepara-graaf2.3).

2.2Deniveausvanvertrouwen

Hetonderscheiddatwordtgemaakttussen‘trust’en‘confidence’,maarooktussencompensatieencalculatielaatalziendatnietallerelatieshetzelfdezijn.Indezeparagraafwerkenwedatuitdoortelatenziendatdeaardvanderelatiegekoppeldkanwordenaandeinterventiemogelijkheden.Omdatduidelijktemakenonderscheidenwedriesoortenniveaus:systeem,institutieenindividu.Afhankelijkvanhetniveauenvandepositiediedaarinbekleedwordt,isersprakevaneenopgelegdedanwelvrijwilligerelatie,endedaarbijbehorendemogelijkhedenvoortrustencalculatieofconfidenceencompensatie.

Alshetoversystemengaat,dansprekenwehieroverabstractesystemenofexpertsyste-men(zieGiddens1991).Datzijnsystemendie,zoalsdemonetaireeconomieofdegeneeskunde,diepdoorgedrongenzijninonsbestaan,maarwaarvanlekeninhetalgemeengeenofslechtszeerweinigverstandhebben.Zeonttrekkenzichaanonzewaarnemingomdatweerzodanigaangewendzijn,ofomdatweereenvoudigwegteweinigvanafwetenomereenzinvolleopvattingovertevormen.Opzichisdekennisvandezesystementoegankelijk,maardefactoishetslechtsvooreenenkelingmogelijkomdezekennisookdaadwerkelijktebemachtigenentebenutten.Zogebruikenweallemaaldagelijksgeldofanderebetaalmiddelen,maarhebbenwemaarzeerweinigverstandvandemonetaireeconomie.Hetsysteemdatervoorzorgtdatgeld‘werkt’bevindtzichbuitendewaarnemingenbeoordelingvandemeestegebruikers.Enweslikkendemedicijnendieartsenonsvoorschrijvenzonderdatwewetenhoedezezijnsamengesteld.Errestvoorlekennietveelmeerdantevertrouwenopdezekennis.Monetaireeconomenofandereexpertskunnendaarentegenvertrouwenhebbeninbepaaldekennisoverdewerkingvanhetsysteem.Datlaatstebetekentoverigensnietdatzijprecieswetenhoehetsysteemwerkt.Dekenniskandecomplexi-teitwelhanteerbaarmaken,maarneemthaarnognietweg.Eensysteemkandusonverwachtetoekomstscenario’sproduceren.Erisoverigensnietperdefinitieeenlineairverbandtussenhetsysteemendeactorenuitdatsysteem.Zokomthetvoordatmensenwelvertrouwenhebbeninhunschool,maardatzenietvertrouwenophetonderwijssysteem;ofdatmensennietvertrouwenopdepolitiek,maarwelvertrouwenhebbenineenindividuelepoliticus,etcetera.

Eentweedeniveaubetrefthetinstitutioneleniveau.Erzijntalvanformeleeninfor-melewettenenregelsenprocedures–instituties–dietotdoelhebbenonsgedragin‘goede’banenteleidenendaarmeedemogelijketoekomstscenario’stereduceren.Hierbijkangedachtwordtaanwet-enregelgevingdievoorschrijfthoeweonsdienentegedragen.Ofaanoverheids-ofandereorganisatieswaarvanweverwachtendatdiezichookopeenbepaalde–voorspelbare–manieropstellen.Eenandervoorbeeldzijndepartijprogramma’s;dezegevenrichtlijnenoverdeinrichtingvandesamenlevingalsdiebepaaldepartijaandemachtkomt.Eengrootgedeeltevande‘gewoneburgers’vertrouwtopinstitutiesofoppartijprogramma’s.Maarerisookeengroepdieopeen

meerinstitutioneelniveauopereertendiedusdemogelijkheidheeftomintegrijpenindeinstituties.Zohebbengewoneburgersdoordebandgenomenrelatiefweinigtezeggenoverdewet-enregelgeving,maarhebbenTweedeKamerledendatwel.Voordeenegroepishetduseenkwestievan‘confidence’(deburgers)envoordeandereeenkwestievan‘trust’(TweedeKamerleden).Netalsbijhetsysteemzienweoverigensdatergeen1-op-1-relatieistussenpersonendieinstitutiesvertegenwoordigenendeinstituties.Neembijvoorbeelddevreemdelingenwet.Dezewet,ontworpendoorJobCohen(toenmaligPvdA-staatssecretaris),werdineenvolgendkabinetdoorRitaVerdonk(toenmaligministervandeLPF)uitgevoerd.Verdonkwerdvaakaangesprokenophaarhardebeleid,terwijlvolgensCoheniemandnodigwasmet‘eenkoelhoofdeneenwarmhart’.Verdonkdaarentegenberiepzichopdewetalszewerdaangesprokenophaarbeleid,hetinmiddelswelbekende‘regelisregel’.Wezienhierdathet‘vertrou-wenop’afhankelijkkanzijnvaneenwisselwerkingtussenpersooneninstitutie.Dezeparallelkanookdoorgetrokkenwordenvoordewisselwerkingtussenpoliticusenpartijprogramma.Weverwachtenvandeenepoliticusdatdiedatprogrammaopeenanderemanieruitvoertdandeanderpoliticus.Bijhetvertrouweninindividuengaathetomhetbeantwoordenvandevraag‘WatgaatpersoonXindetoekomstdoen?’.Wevertrouweniemandalsweverwachtendathijdatgenedoetwaarvanhijzegtdathijhetgaatdoen.Ofwevertrouweniemandalsweervanuitgaandathij/zijindetoekomstgepastebeslissingenzalnemen,ookalswenunognietwetenhoediepreciesuitzullenpakken.‘Leiderschap’wordtdanbenoemdalshetverwachtevermogenominnogonduidelijkesituatiesvangrotecomplexiteittochpassendtehandelen:‘hetkomtwelgoed,wantxzitaandeknoppen’.Hetvertrouwenopeenbepaaldscenario,enhetoptimismedaarover,komtdannietvoortuitdeborgingineensysteemofinstitutie,maaruitdeaanwezigheidvaneenbepaaldepersoon.Datroeptoverigensinteressantespanningenop,bijvoorbeeldalshetinrelatiesfeitelijkomsystemenofinstitutiesgaat,maarpersonenzichontwikkelentothetbelangrijksteniveauvanvertrouwen.Denkaande‘personalisering’vandepolitiek,waarinlijsttrekkersdepartijengaanoverheersen.Nietdeinstitutie(departij)ofhetsysteem(dedemocratie,derechtstaat),maardepersoon(MarkRutte,‘Geert’of‘Job’)wordenvertrouwdomnaareengoedeafloopteleiden.

Hetvertrouweninpersonenisoverigensookafhankelijkvanwatweindesamenlevingaldannietalsvanzelfsprekendervaren.Persoonlijkeruimtekanmeerofminderbeperktzijn.Inculturenwaarinvrouweneenondergeschiktepositiehebben,kunnenzijzichbeperktontplooien.Hunrepertoireaanmogelijkerollenisbeperkt.Individuenhebbenindehuidigewesterse/Nederlandsesamenlevingjuistdemogelijkheidomzichopuiteenlopendemanierentegedragenenverschillenderollentespelen.Opindividu-eelniveaumoetenkeuzeswordengemaaktdievoorheen‘voor’hetindividuwerdengemaakt.Datsteltdevanzelfsprekendheidvanhetgedragterdiscussieenkanleidentoteengroterekansopconflictenencontradictiestussenrollenenrolverwachtingen.Iemandvertrouwenbetekentdandatwijervanuitgaandatiemandeenbepaalderolzalspelenennieteenandere(Keymolen2008,p.32enookSeligman1997enGoffman

1959).Eenconcretesituatiewaarinmogelijkeconflictenencontradictiestussenrollenenrolverwachtingenzichvoordoen,isdesituatievandewerkendevrouw.Totindejarenzeventigvandevorigeeeuwkondenweeropvertrouwendatvrouwenbijdekomstvankinderenstoptenmetwerkenenvoordekinderengingenzorgen.Datwaszoverankerdindemaatschappijwaarinweleefden.Opditmomenthebbenvrouwennadekomstvankinderenverschillendekeuzemogelijkheden:voordekinderenzorgen,indeeltijdwerkenofinvoltijdwerken.Aldezekeuzeszijnminofmeermaatschappelijkgeaccepteerd.Trustgaatbijvoorbeeldspelenbijwerkgeversdie(zwangere)vrouwenaannemen.Moetikweleenvrouwvandertigaannemen,wantalszekinderenkrijgtbenikhaarmisschienkwijt?Moetikeenvrouwgelovendiezegtdatzezekerdoorblijftwerken,ookalszekinderenheeft,etcetera?(GebaseerdopSeligman1997enGoffman1959).Vertrouwenontstaatergensindemanierwaaropeenpersoonhandeltconformderoldievanhemofhaarverwachtwordt.Ofvertrouwenwordtbeschaamdofjuistwordtbevestigdisgeenobjectievemaat,maarisafhankelijkvandeverwachtingenoverderoldieeenindividu‘neemt’.

Samenvattendkunnenwestellendataldezevoorbeeldenlatenziendat‘trust’en‘confidence’zichopeenanderniveauafspelen.Devoorbeeldenlatenechterookziendatdieniveausgeenwettenvanmedenenperzenzijn.Afhankelijkvandepositione-ringkaneraandeniveausgesleuteldworden.Daarnaastkunnenookindetijdniveausveranderen.Relatiesdieeerderalsvanzelfsprekendwerdenaangemerktstaannuterdiscussie.Vertrouwenkanopheteneniveauafkalven,maartegelijkertijdenmisschienzelfsjuistdaaromopeenanderniveauversterktworden.

2.3Beschadigingvanvertrouwen

Verwachting en teleurstellingTeleurstellingisdebasisvandebeschadigingvanvertrouwen.Teleurstellingtreedtopalshetgehooptetoekomstscenariozichnietvoordoet.Eenverwachtingwordtdangeenwerkelijkheid.Datisduseencombinatievanenerzijdsdeverwachtingvoorafenanderzijdsdeconcreteprestatie(ofhetbeelddaarvan).Teleurstellingligtinbeidebesloten.Heelstrikteeisendievoorafwordengesteldaandatwatvan‘hetvertrouwde’wordtverwacht,bakkenalshetwaredeteleurstellingin.Hettoekomstscenariowordtdichtgetimmerdendekansisgrootdatbijdeminsteafwijkingteleurstellingontstaat.Hogeverwachtingenleidentotgroteteleurstellingen.Daaromzegthetoverlevingsin-stinctvanvoetbaltrainersze,datzedeverwachtingenvoorafzoveelmogelijkmoetenbeperkenomhetvertrouwenvanhetbestuurtebehouden.Zowordtimmersdeteleurstellingvoorafbeperkt.OfneemWilders,dieaanzijnkiezersbelooftvanhetbehoudvan65jaaralspensioenleeftijdeen‘breekpunt’temaken.Alsdatnietluktendepensioenleeftijdwordttochverschovennaar67,dankandeconclusiegetrokkenwordendatWildersniettevertrouwenis.Hijiszijnbeloftenietnagekomen.Eenandereconclusiezouechterkunnenzijndat65jaardeinzetwasvandiscussieendathetverhogenvandieleeftijdnaar67jaarovereenperiodevan20-30jaareenmooi

resultaatis.Depoliticusisdannogweltevertrouwen,wanthijheeftdebelangenzogoedmogelijkverdedigd.Enmisschienwashetwelonderdeelvaneenveelgroterstrategischspel,waarinzijnaankondigingom‘voor65jaartegaan’eenkritischesuccesfactorwasomzijnonderhandelingsresultaatbinnentehalen.Datlaatdedynamiektussenverwachting,vertrouwenenteleurstellingzien.Zehebbenmetelkaartemaken,maarderelatieszijnnietcausaal.Hetéénleidtnietpersetothetander.Hetvergroothoogstensdekans.Tochishetduidelijkdatbijeentestriktgehanteerdeverwachtinghetnietnakomenvaneenbeloftefeitelijkgeensuccesis,maareenverlies.Allesminderdandegenoemdeprestatieiseenverlieseneensignaalvooreengebrek-kigebetrouwbaarheidvandebetreffendepersoonofinstitutie.Datpleitvoorvoorzich-tigheidbijpolitici.Hetzelfdegeldtvoorwetgeving.Vertrouwenwealleenwetgevingdiewaterdichtis,dusdievoorkomtdaterdoorroodwordtgereden(ofdaterbijvoor-beeldtehardwordtgereden)?Ofzijnwebereidhiereenzekeremargebijintebouwen?Bijvoorbeelddoorde‘overtreding’meersituationeeltemakenendoorbewusteen‘grijsgebied’intebouwen.Denkaandeuitspraakover‘deletterendegeestvandewet’:wettenkunnenalleeneffectiefzijnalszenietdigitaalwordentoegepast,omdathetnooitluktomeenbedoelingachterdeweteffectief1-op-1ineenwetteksttevertalen.

Inbeidevoorbeeldenzienwedatdeeventuelebeschadigingvanhetvertrouwensamenhangtmetdevrijheidsgraaddiewordttoegekend.Meervrijheidbetekentmeerruimtevoordeanderomtoteigeninvullingtekomen.Datbetekentdatdekansopongedachteuitkomstengroterwordt.Hetlatenvanmindervrijheidbetekentdatwelheelpreciesbekendiswatwelenwatnietalsresultaatgeaccepteerdwordt.

Zelfregulerende mechanismenEentweedefactor,diedekansopdeteleurstellingvergroot,ishetaldannietaanwe-zigezelfregulerendemechanismevanvertrouwen.Datgeldtbijvoorbeeldalshetgevenvanvertrouwenietsiswatopzichgewaardeerdwordt,endaardooreenverplichtingschept.Eenmechanismedatwevindeninvriendschapsrelaties.Indatgevalbrengthetschenkenvanvertrouwenhetvoornemenmetzichmeeomdatvertrouwenniettebeschadigen.Alsdezewederkerigheidernietis,danishetproblematischvoordergelijkerelatiesomteblijvenbestaan.Daarnaastkancontinueringvanvertrouwenbetekenendatzelfsprestatiesdieverachterblijvenbijwatwas‘afgesproken’kunnenwordenoverwonnen.Zelfsalssommigeomstandersdaargeenenkelbegripmeervoorkunnenopbrengen.Eenvriendschapsrelatieisdanookeenbijzondererelatiealsoververtrouwenwordtgesproken.Vertrouwenisgeenbijkomendelementvaneenvriendschapsrelatie,eenvriendschapsrelatieíseenvertrouwensrelatie.Datgeldtnietvoordemeesteandererelatievormenendatmaaktdevriendschappelijketermenwaarinvaakoververtrouweninandersoortigerelatieswordtgesprokenproblematisch.Neembijvoorbeeldderelatietussenoudersenkinderen.Dezerelatieisongetwijfeldgebaatbijdeaanwezigheidvanvertrouwen,maarhetnietaanwezigzijnvanvertrou-wenbetekentnietdatderelatiedanwordtopgeheven.Eenandervoorbeeldisde

relatietussenoverheidenburgers;ookalsdeburgersdeoverheidnietvertrouwen,blijvenzeburgers.Hetverschiltussendezerelatiesenvriendschapsrelatiesisdatdeeersterelaties‘opgelegd’endus‘gedwongen’zijn.Erkannietvoorgekozenwordenenerkanniet(ofiniedergevalzeermoeilijk)aanontsnaptworden.Datwasoverigensookeenvandekritiekenbijdefinanciëlecrisis.Mensenvoeldenzichbedrogendooreensysteemwaarvoorzenietgekozenhadden,zijvertrouwdenophetfinanciëlesysteem.

Deconsequentiesvandebeschadigingzijnbijhetvertrouwenin,andersdandeconsequentiesvanhetvertrouwenop.Bijvertrouweninwordtbijeenbeschadigingvanvertrouwendehandookineigenboezemgestoken.Deteleurstellinggaatdangepaardmetspijt.Bijvertrouwenopissprakevaneenexternebeschadiging.Deteleurstellingvoeltdanalsvervreemding.

2.4Wantrouwen:calculatieencompensatie

Dekwetsbaarheidvanhetvertrouwenhoudtdevraagovereindwatergebeurtalshetenescenariogeenwerkelijkheidwordt.Iserméérmogelijkdanalleenmaarvertrou-wenopofin?Eenlogischevervolgstapishetzoekennaarrelatieswaarinéénscenariomogelijkwenselijkis,maarwaarinookhandelingsperspectievenwordengecreëerdvoorhetgevaldathetscenariozichnietvoordoet.Deveronderstelling‘steldathettoekomstscenariozichnietvoordoet’wordtdaninhethandelenverdisconteerd.Hetuitgangspuntisdannietmeer(alleen)vertrouwen,maarookwantrouwen.Ouderskunnendeoppaseenpaarkeeropdeavondbellenomtevragen‘hoehetgaat’.Deoudersstellenzicherzekervandatdeoppaserinderdaadnogisenkunnenzicheenbeeldvormenvandestandvanzaken(welofgeenhuilendekinderen,metofzonderhardeTVofmuziek,hoe‘klinkt’deoppas)endeoppasweetdatdeouderserooknogzijn(enervaartdatmogelijkalscontrole,maarmogelijkookalsblijkvaninteresse).Hetvertrouwenindeoppasgaatdangepaardmeteencontrolemoment‘tussendoor’.

CalculatieOphetniveauvandevrijwilligerelatiekanopverschillendemanierenhetwantrouwenwordenverdisconteerd.Eeneerstemogelijkheidisdeorganisatievanwantrouwenvoorafgaandaanhetgevenvanvertrouwen.Wantrouwenishiergeennegatiefbegrip,hetbetekentdaterexplicietrekeningwordtgehoudenmetverschillendetoekomstsce-nario’s.Datgebeurtbijvoorbeeldinsprookjes.Potentiëleschoonzonenwordendewijdewereldingestuurdenzijmoetenallerleivuurproevendoorstaanomaantetonendatzijtevertrouwenzijn.Pasdanisdekoningbereiddehandvanzijndochterteschenken(O’Neill2002).Dekoninggaatervanuitdaterjongemannenzijndiegeschiktzijnomschoonzoonteworden(duseriseenzekeroptimisme),maardatgeldtnietvoorelkejongeman.Daaromonderwerpthijdepersooninkwestieaanbeproe-vingenindeveronderstellingdatdievoorspellendewaardehebben.Eendergelijkevormvangeorganiseerdwantrouwenvindenwedagelijksterug,bijvoorbeeldalshet

gaatomdeselectievanpersonen.Alsdebetreffendepersoonallangbekendis,dankandezeselectiegebeurenopbasisvanervaring:wathebbenweeerdervandezepersoongezien?Ingevallendatditnietmogelijkiskangebruikgemaaktwordenvananderezaken,zoalsintelligentietesten,gesprekken,assessmentcenters,curriculavitae,selectiewedstrijden,etcetera.Deze‘selectieaandepoort’geschiedtoverigensnietalleenbijpersonen,maarookbijlanden(‘WiewordtertoegelatentotdeEU?’)ofbijorganisaties(‘Wiekrijgterweleenbankvergunningenwieniet?’),ofbijwetgeving(‘Watwarendeeffectenvandezewetgevinginanderelanden?’).Opallerleimanierenwordenaanpersonen,institutenoflandeneisengesteldomtoteengemeenschaptoetetreden.Inderegelgaathetindergelijkegevallenomselectieaandepoort.Hetwantrouwenwordtgeorganiseerdalvorenshetvertrouwenaantebieden.Denieuwetoetredermoethetvertrouwen‘verdienen’endannietzozeerdoorbinnendegemeen-schaptepresteren,maardooreenaantalprestatiesbuitendegemeenschaptelatenziendiedoordegemeenschapalsrelevantwordenbeschouwd.Dezetesten–vooraf-gaandaanheteffectuerenvanderelatieendeintredeindegemeenschap–zullenmeerofmindergerichtzijnop(on)voorspelbaarheid.Degemeenschapwilhetrisicovanongewenstgedragverkleinen.Naasthetvoorkomenvaneenandereafloopdandeverwachte,iserookdemogelijk-heidommetanderescenario’srekeningtehouden,waarbijhetmeergaatomdeeinduitkomsten.Inhetgevalvaneenvrijwilligerelatiekandatgebeurendooreengecalculeerdeafspraakaantegaan.Steldateenvandepartijendeafspraaknietnakomt,danbetekentdatnognietautomatischdatersprakeisvan‘spijt’zoalsdatbijvertrouwenaanbodkwam.Tegenoverhetnietnakomenvandeafspraakstaatdaneenvergoeding,zodathetpersaldonietslechteruitpakt.Despijtwordtverdisconteerdtoteengeldbedrag,uittekerendooreenderde(verzekering)ofdooreendirectbetrok-kene(bijvoorbeelddeoppaszelf ).Delogicahierbijisdatdestrafophetnietnakomenvandeafspraakeenstimulansisomdeafspraakjuistwelnatekomen.

CompensatieInhetgevalvaneenopgelegderelatieishetnietaltijdmogelijkomietsdergelijksaftedwingen.Nochex-post,nochex-ante.Omdatergeenkeuzewordtgemaakt,iserookgeen‘afdwingbaar’momentvancalculatie.Mensensprakentotvoordefinanciëlecrisisnietmetdebankafwatermethunsaldozougebeurenalsdebankindeproble-menzoukomen.Datwasimmersletterlijk‘ondenkbaar’.Eenoptieisweldatgezochtwordtnaardemogelijkheidvancompensatieendeinstitutioneleverankeringdaarvan.Eenvoorbeeldhiervaniswet-enregelgeving,zoalshetgarantiestelsel.Alsietsopeenanderemanieruitpaktdanafgesprokeninwet-enregelgeving,dankunnendezeafsprakenvaakalsnogafgedwongenworden,oferissprakevaneencompensatie.Diewordtnietindespecifieketransactieafgesprokenenisbijdeafwegingomdedaadwelofniettevoltrekkennietaandeorde,maarwordterachterafwelopbetrokken.Alseenmoordgepleegdwordt,danisdemoordnietterugtedraaien.Ookhebbende‘betrok-kenen’voorafnietexplicieteengesprekovercompensatie,hoewelhetslachtoffermogelijkzalproberenomdelateredadervandestrafmaatendepakkansteovertui-

gen.Maardewetgevingzorgterachterafvoordatermogelijkhedenzijnomdedadertestraffen.Alsdetreinennietrijden,dankomenmensennietoptijd,maarkrijgenzeweleengedeeltevanhuntreinkaartjevergoed.Deoverheidkannietaltijdvoorkomendatdezezakengebeuren,maarzijkanweleenvangnetbiedenomeventueleongewensteeffectentecompenseren.Enalseencreditcard‘geript’wordt,dankrijgtderechtmatigehoudervandekaartdeschadezonderalteveelgedoevandemaatschappijvergoed.MichelvanEeten(2010)wijstoverigensopdestrategischekeuzevandecreditcardmaatschappijenhiervoor:maatschappijenwillennietdatgebruikerspertransactiedeafwegingoverrisico’smaken.Zewillennietdatgebruikersvertrouwen indekaart,maardatzevertrouwen op.Zeleggendaaromexantegeenenkelenadrukopdevoorwaardenwaaronderwelofgeencompensatieplaatsvindt.Hetvertrouweniser‘gewoon’enbijanderescenario’siserzonderuitzonderingcompensatie.Debetalingpercreditcardblijftopdiemanierzoveelmogelijkbuitendesfeervandebewusteafwegingvangebruikers.Endaarvarendemaatschappijenwelbij(endegebruikerook).

Eenanderalternatiefisdecompensatiedoormiddelvanchecksandbalances:hetorganiserenvanmachtentegenmacht.Daarbijbestaataandeenekantdemogelijk-heiddateenindividuofinstitutieeenbeslissingneemt(endushetvertrouwenkrijgtomdattedoen)enaandeanderekantdatdezebeslissingterdiscussiewordtgesteld,ofdatdebeslisserterverantwoordingwordtgeroepen.Datvindenwebijvoorbeeldbijdekabinetsbesluitendiedoorhetparlementterdiscussiekunnenwordengesteld,endieeerstgoedgekeurdmoetenwordenalvorenszeuitgevoerdkunnenworden.Daarnaastzijnernogdegrondrechtendiedeburgerbeschermentegenhethandelenvandeoverheid.Dezescheidingdermachtenorganiseertnietalleenwantrouwen.Hetbiedtookdemogelijkheidomeenkwestievanuitverschillendeperspectieventebekijken.Decomplexiteitwordthierdushanteerbaargemaaktdoorhaartetonen.Wantmochteentoekomstscenarionietwerken,daniseraltijdnogdemogelijkheidvaneenandertoekomstscenario.OporganisatorischniveauzijnchecksandbalancestevindeninhetinstellenvaneenRaadvanBestuureneenRaadvanToezicht.Waarbijdelaatstetoezichthoudtophetbesluitvormingsprocesvandeeerste.

Alsdevoorgaandeendezeperspectievenineenmatrixverwerktworden,danvolgthetvolgendebeeld:

Opgelegde relatie Vrijwillige relatie

Rekeninghoudenmetééntoekomstscenario Confidence Trust

Rekeninghoudenmetmeerderetoekomstscenario’s

Compensatie(ofchecksandbalances)

Calculatie(ofselectie)

Tabel 2.2: Verschillende vormen van reductie van complexiteit

Totslotgeldtzowelvooreenopgelegdealsvooreenvrijwilligerelatiedemogelijkheidvanvoortdurendemonitoring.

Wantrouwenkanookgeorganiseerdwordentijdensderelatie.Inhetgevalvanvertrouwenkangeheimhoudingbijvoorbeeldeenbelangrijkerolspelen.Vertrouwenengeheimhoudinggaanvaaksamen.Daarstaattegenoverdathetinhetgevalvanwantrouwenwenselijkkanzijnzakentransparanttemaken,openheidvanzakentegeven.Hetgaaterdanomdatmenseninformatiekrijgendieheninstaatsteltomtebeoordelenofdepersoon,oforganisatieinkwestiehandeltzoalsgeëistwordtofjuistniet.Hetkanzijndat(bijvoorbeeld)personenhetinhengesteldevertrouwenmoetenverdienendoorprestatiestelatenzien,maarookdatpersonenvertrouwengenietentotdatdegemetenprestatieseenanderbeeld–eenandertoekomstscenario–latenzien.Voorbeeldendieinhetverlengdeliggenzijnhetopstellenvanstreefcijfersofhetcommunicerenmetkengetallen.Bijstreefcijferskrijgtiemandderuimteomdattedoenwathijofzijgepastvindt(dusvertrouwen),opvoorwaardedathetstreefcijferwordtgerealiseerd(organisatievanwantrouwen).Kengetallenkunnenvergelekenwordenmetanderekengetallenenvervolgenskanerbepaaldwordenwieerrelatiefgeziengoedheeftgescoordenwiebenedendemaatblijft.Benchmarkingisdaneenmanieromwantrouwenteorganiseren(waarbijervanuitwordtgegaandatbenchmar-kingookinstaatisomdattedoen).Cruciaalissteedsookdevraagwatmetdeprestatiegegevensgedaanwordt.Correctiekanmeerofminderuitgaanvanleermoge-lijkheden.Tegenvallendeprestatieskunnenwordengebruiktomlessenteleren.Daarnaiserdemogelijkheidhetovertedoen.Inbeidegevallenspeeltdevoorspel-baarheideendoorslaggevenderol.Wewillendatdeactorenzichuiteindelijkgaangedragenzoalsdatvoorafisvastgelegd.Doordisciplineringindevormvaneenleerproceswordtdanopdelangeretermijnvoorspelbaarheidvergroot,door‘verinner-lijking’vandebedoeldenormofverwachting.Wezienhieroverigenseenopmerkelijkeomkering.Namelijkhetorganiserenvanwantrouwendoortevertrouwenopzakenalsbenchmarkingeneenlerendvermogen.

2.5Driekanttekeningenbijvertrouwen(enwantrouwen)

Totslotvandithoofdstukplaatsenweeenaantalkanttekeningenbijhetinzettenvanvertrouwenenbijdeinteractietussenvertrouwenenwantrouwen.Eeneerstekantte-keningbijhet‘ontwerpen’vanarrangementenvanvertrouwenenwantrouwenisdathetinzettenvanvertrouwenineenrelatienietaltijdleidttotméérvertrouwenvandeverschillendepartijen.Innietvriendschapsrelatiesisheteffectvanvertrouwenmoeilijkeenduidigtebepalen.Ophetgevenvanvertrouwenvolgtnietautomatischhetontvangenvanvertrouwen.Hetiseengrotendeelsonbegrepenvariabele,wewetennietgoedwatdegevolgenvandeintroductievanvertrouwenofwantrouwenineensysteemzijn.Datkomtomdatermeerdereredenenzijnomrelatiesaantegaanendusookmeerdereredenenomhetvertrouwenophetspelzetten.Vertrouwenzalincomplexearrangementenaltijdonderdrukkomentestaan.Endanishetnietalleen

eenkwetsbaarfenomeen,maarookeenheelingrijpendelementinderelatie.Alsermetnameophetvertrouwenvertrouwdwordt,endatvertrouwenwordtbeschadigd,dankandatgroteconsequentieshebben.Erwordtnietzomaar‘ondergepresteerd’,maarerwordt‘vertrouwengeschonden’.Dattrekteenzwarewisseloprelatieswaarinvertrouwendesturendevariabeleis.Wewordendangeconfronteerdmetcomplexiteit:dewereldzieterandersuitdangedacht.Enwehebbengeenmiddelenmeeromhaarhanteerbaartemaken,hetvertrouwenvroegimmersnietomeenback-up.

Eentweedekanttekeningbetreftdeinzetvanwantrouwen.Wantrouwenkanbijdragenaanhethanteerbaarmakenvancomplexiteit,maardatbetekentnietdatwantrouwenookomslaatinvertrouwen.Beidehebbenandereuitgangspunten.Voorwantrouwenishetinstandhoudenvandemogelijkheidvanvele/alleoptieshetuitgangspunt,terwijlvertrouwenjuistdraaitophetoptimismedatéénscenariozichzalvoordoen.Wantrouwenkandebetrokkenpartijenmeer‘verdacht’makenopandereopties.Alsmensenofinstitutieswordtgevraagdomvoortdurendverantwoordingafteleggen,danroeptdatmogelijkjuisttwijfelop.VolgensO’Neill(2002)ishetvertrouwenininstitutiesafgenomenvanafhetmomentdatzijmeerwantrouwen(bijvoorbeeldtransparantie)zijngaanorganiseren.Oplangetermijnkanwantrouwenoverigenswelomslaaninvertrouwen,alsmensenoptimistischzijnoverdewerkingvaneenbepaalderegelenzijdeze‘verinnerlijken’.Zevertrouwendannietzozeeropderegelomtegaranderendatereenbepaaldeactievolgt,maarophetfeitdatdieactievanzelfspre-kendis.Eenveelgebruiktvoorbeeldishierhet‘KinderwetjevanVanHouten’.Hetverbodopkinderarbeid,endeampernogbestaandepraktijkdaarvaninNederland,isverinnerlijkt.Zelfsalsdeweternietmeerzouzijn,danisdekansdatermassaalkinderarbeidzouontstaanklein.Hetvertrouwenisdanvanuiteenregelovergeslagennaareenanderniveaudanderegel.

Vertrouwenenwantrouwenlopenbovendiennietlineairinelkaarover:Hetisgeenglijdendeofgradueleschaal,maardeverhoudingkanineensvreemdesprongenmaken.Hetvertoonteenpatroondatelderswordtbenoemdalsdatvaneen‘socialeepidemie’.Hetheefteenexponentieelpatroon,zowelindegroeialsindeafname.Vertrouwenkanineensverdwenenzijn,bijvoorbeeldalsereengrootincidentvoorvaltwaarmeehetsysteemterdiscussiekomttestaan,maarookgeheelcontrairaanwatdeomstandighedenengebeurtenissenzoudendoenvermoeden,intactblijvenofzelfsverbeteren.Gezaghebbendoptredennaeenrampkan–zelfsalsderampdeelstoeteschrijvenisaaneigennalatigheid–juistvertrouwenbevorderen.Wekennendaarvanverschillendevoorbeelden.Ende‘matevanvertrouwen’kanooknogeensmetenigeregelmaatwisselen.Hetisbovendienookonduidelijkinhoeverredeelementenvertrouwenenwantrouwenzomaartemengenzijn.Hetisdusweliswaarnodigombeideelementenineenrelatieintebrengen,maarinwelkedoseringisonduidelijk.Wewetenonvoldoendeoverdemanierwaaropbeideopelkaarinwerken.Vertrouwenisonbegrepen,endatplaatsteenkrachtigekanttekeningbijeenalteinstrumentele‘inzet’ervaninsturingsarrangementen.

Eenderdekanttekeningdiegemaaktkanwordenisdatvertrouwenenwantrouwennietperdefinitieopdezelfdeniveausgeorganiseerdzoudenmoetenwordenalswaarcomplexiteitzichvoordoet.Complexiteitopkennisniveaukanhanteerbaarwordendooreenpersoondieeenovertuigendverhaalverteltoverwateraandehandis.Hijleidthetpubliekdanmeteengeloofwaardigenvertrouwenwekkendverhaaldoordecomplexiteitvandematerienaareenuitweg.Opdezelfdemanierkancomplexiteitophetniveauvanhetsysteemhanteerbaarwordengemaaktdoorproceduresdiewerken,ofdoorinstitutiesdiestabiliteitencontroleuitstralen.Decomplexiteitwordternietminderdoor,maardeverschillendespelersdietemiddenvancomplexiteitmoetenhandelenvindenindeproceduresofinstitutieswelhouvastvoorhunhandelen.Hunvertrouwenligtdannietbeslotenindevoorspelbaarheidvanhetsysteem,maarindespelregelsdieerzijnomtemiddenvandiecomplexiteitindetoekomsttekunnenhandelen.

2.6Eendoordachte‘inzet’vanvertrouwen

Watbetekenendezeverkenningenvoorhetinzettenvanvertrouweninrelaties?Omtekomentoteendoordachteinzetvanvertrouwen,moetwatonsbetrefteenreekssamenhangendestappenwordendoorlopen.Deeerstevraagbetreftdeaardvanderelatie.Hetbeantwoordenvandezevraaggeeftaanofhetmogelijkisomtevertrou-weninofdathetalleenmogelijkisomtevertrouwenop:vanwatvoorsoortrelatieissprake?Vrijwilligofgedwongen?Detweedevraagbetrefthetaantalscenario’swaarmeerekeninggehoudenwordt.Gaatmenuitvanéénscenario,ofwordtbuitenhethandelenopbasisvanéénscenariotochookrekeninggehoudenmetdemogelijk-heidvanbepaaldeanderescenario’s?Opbasisvanhetaantalscenario’skandanafgeleidwordenwatdegevolgenzijnalshetanderedanhetverwachtescenarioinderdaaddekopopsteekt:isersprakevanspijt,verplichting,vervreemdingofvergoeding?Ditroeptdederdevraagopofdezeuitkomstpassendisbijhetbelangdatophetspelstaat.Alsvertrouweningezetwordtindezinvanoptimismeenvanzelfspre-kendheidisheteengoedkoopmechanismedateffectiefkanzijn.Maareendergelijkvertrouwenkanbehalvefinancieelvoordeelookfinancieelnadeelopleveren.Vertrouwenkangeschondenworden,metallekostenvandien.Dusalsergrotebelangenophetspelstaan,ishetzeerdevraagofhiervooralvertrouwdmoetwordenopvertrouwen.Datgeldtmetnamevooreenoverheiddieookalszevertrouwenschenktverantwoordingafzalmoetenleggenoverderedenwaaromervertrouwdwordt.

Hetonderstaandeschemavatditsamen.

Aard van de relatie: Vertrouwen of wantrouwen: Bij onverwacht resultaat:

Vrijwillig

TrustEéntoekomstscenario:vertrouwen

CalculatieMeerderetoekomstscenario’s:wantrouwen

Verplichting

Opgelegd

ConfidenceEéntoekomstscenario:vertrouwen

Vervreemding

CompensatieMeerderetoekomstscenario’s:wantrouwen

Vergoeding

Tabel 2.3: Reultaten bij vertrouwensbreuk

Hetiseind2008.Vertrouwenstaatvolopindeaandacht.DekredietcrisiswoedtinallehevigheideneistnuookslachtoffersinNederland.EenvandeeersteslachtoffersenwellichthetmeestprominenteisFortis.HetvertrouweninFortisvaltwegenFortismoetvandeonderganggeredwordendoortenationaliseren.Indezecasusreconstrue-renwedevalvanFortisvanuithetperspectiefvanvertrouwen.DereconstructieisgebaseerdopdebesprekingvanFortisindedagbladen,metnamehetFinancieeleDagblad(FD).Westellenonshierbijdevraagofdaadwerkelijksprakewasvanvertrou-wenenopwelkewijzedanmethetverliesvandatvertrouwenwerdomgegaan.Zotrekkenwelessenuitdefinanciëlecrisiseninhetbijzonderoverdewijzewaaropvertrouwen‘werkt’ener‘aan’vertrouwengewerktwordt.

3.1EenreconstructievandeondergangvanFortis

Voorafgaandaandereconstructieishetvanbelangtebenadrukkendatdefragmentenwaarinsprakeisvanvertrouwenletterlijkuitdegeanalyseerdeartikelenkomen.Wesprekenduszelfgeenoordeeluitoverde‘standvanhetvertrouwen’opeenbepaaldmomentindecasus,maarreproducerenwatanderen-media,ofpersonendiedemedialetterlijkalsmediumvoorhunboodschapbenutten–daaroverzeggen.Deperiodediewordtonderzochtlooptvanhetmanifestwordenvaneenvertrouwens-breuktothet(vermeende)herstelvanvertrouwen.Datlijktoverzichtelijkenlogisch,maarhetisinpraktischezinlastigom‘hetmoment’vandevertrouwensbreukexacttebepalen.Netzoalshetherstelmoeilijkvasttestellenis.Verschillendemomenten

3.Casus: Fortis en de vrije val van het vertrouwen

komenvoorhetlabel‘breuk’inaanmerking.Dat,zozullenwelatenzien,iseenbelangrijkonderdeelvanhetprobleem.WijkiezenhieralsbeginvanonzeanalysevoorhetmomentwaaropdeVerenigingvanEffectenbezitters(VEB)duidelijkmaakthetvertrouwenkwijttezijndoormeteenplantekomenomhetvertrouwenteherstellen.Achterafisdateenbelangrijkebreukinhetprocesgeweest.Hetdoelvandereconstruc-tieishetblootleggenvanmechanismendieinzichtgeveninhetfunctionerenvanvertrouwen.

Onduidelijkheid over de staat van Fortis: wat is waar?‘HetvertrouweninFortisistoteendieptepuntgedaald’.DeVerenigingvoorEffectenBezittersishardenduidelijkinzijnoordeel.VoordeVEBisdesituatiebijFortisaanleidingommeteenstappenplantekomen,metalsdoelhetherstelvanhetvertrouweninFortis.Fortiszalhetvertrouwenvandebeleggers,verenigdindeVEB,moetenherwinnen.BelangrijkisdatdeVEBdeoorzaakvoorhetvertrouwensverliesnietzozeerzietindezwakkeprestatiesofpositievanhetbedrijf,maarvooralinhetgebrekaanhelderheidhierover.Nietdetoestandzelf,maardemanierwaarophetbedrijfinzichtheeftgegeveninzijntoestandisvoordeVEBcruciaal.Fortisisonvol-doendeopenoverhoehetmethetbedrijfgaatendatisvolgensdeVEBaanleidingomnietmeertegelovenindegezondheidvanhetbedrijf.VolgensdeVEBheeftFortisslechtgecommuniceerdeniseenherstructureringvanhetbedrijfnodig.DaarnaastvindtdeVEBdatFortisnieuwe,duidelijkgekwantificeerdedoelstellingenvoordemiddellangetermijnmoetformuleren(FD:18/8/2008).Danishetweermogelijkomhetbedrijfgoedtekunnenvolgenentebeoordelen.DeVEBpresenteertditstappen-planvoorafgaandaaneeninformatievebijeenkomst,georganiseerddoorFortis.IndezebijeenkomstvraagtMauriceLippens,detoenmaligeCEOvanFortis,om‘vertrou-wenensteunindezemoeilijketijden’(NRC:19/8/2008).Opdatmomentbestaaterdusgeenonduidelijkheidoverhetfeitdathetmethetbedrijfnietgoedgaatendater‘ietsaandehandis’,maargaathetvooralovereenwegingvandekwaliteitvandeinspan-ningendiehetbedrijfonderneemtomerbovenoptekomen.VanFortiswordenoprechteinspanningenverwachtdiedebeleggerhetgevoelgevendathetbedrijfdezorgenserieusneemt.TopmanLippenszelfleverthieraaneenbijdrageenkooptaandelenvanFortis.VolgenshetFD(30/8/2008)‘puttendebeleggersvertrouwenuitdezeaankoop’.Hijlaatziendathijeendeelvanzijneigenwelvaartdurftteverbindenaanzijnbedrijfenspreektdaarmeezijnvertrouwenuitinhetbedrijf.Dekoersstijgtlicht.Watookwinstoplevertindiezelfdeperiodeiseen‘lichtetoenamevanvertrou-wenindeAmerikaansefinanciëlesector’(FD:30/8/2008).Hetlijktindesectorbetertegaanendemarktkomtenigszinstotrust.Beleggershalenopgeluchtadem.Dekredietcrisislijktmeetevallen.

De sector in verval, Fortis in liquiditeitsproblemen?NoggeentweewekenlaterzijndeverhalenuitdeVSminderzonnig.Rustgevendzijndeverhaleniniedergevalnietmeer.Debeleggerszijn‘hetvertrouwenindeAmerikaansezakenbankLehmanBrothersvolledigkwijt’(FD:12/9/2008).Eénvande

meestgezaghebbendefinanciëleinstellingenindeVSblijktingroteproblementezijngeraakt,inhetbijzonderdoorvolstrektondoorzichtigefinanciëleproductenentransacties.Datheeftgroteimpactopdestemmingindefinanciëlesectorenopdebeurs.DeterneergeslagenstemmingheeftgevolgenvoorFortisendebankiséénvandegrootsteverliezersophetDamrak.DestemminginhetalgemeenleidttotklappenvoorFortisinhetbijzonder.Hetluidteenzeeronrustigeperiodein.

Eenpaardagenlatergebeurtervoordemeestevolgershetondenkbare:LehmanBrothersvaltom.VoormaligtopbankierOnnoRudingmeentdatdeondergangvanLehmanBrothers‘hetvertrouweninhetAmerikaanseBankwezenkanschaden’.Ookkanhetgevolgenhebbenvoordereëleeconomie,zomeentRuding:‘Eengeringervertrouwendruktnietalleendeconsumptie,maarkanerookvoorzorgendatbankenmindertoeschietelijkwordenmethetuitlenenvangeldaanconsumentenenbedrij-ven.Alshetmoeilijkerwordtomtelenen,gaatdattenkostevandereëleeconomie’(FD:16/9/2008).Duidelijkisdatdesectorinzwaarweerisendatindividueleinstellin-genindeproblemenkomen,omdatzeonderlingallemaalpositiesinenbijelkaarhebben.Devalvandeenebankleidttotverliezenenafschrijvingenbijeenanderebank.

DevalvanLehmanbetekenteenhardeklapindefinanciëlemarkten:‘Hetvertrouwenwasdiedagvolkomenweg’zeggenanalistenachteraf.DekoersvanFortisheeftsterkonderdegebeurtenissentelijdenenmaakteenenormevaldoor(FD:17/9/2008).Indevolgendedagenstabiliseertdekoersopeenlaagniveau,maarenkeledagenlateriserweerwathoop.DekoersvanFortisstijgt.DeverklaringdiewordtgegevenishetAmerikaansenoodplanomdeeconomieteredden.Hetdoelvanhetplanisdat‘debankenelkaarnadeingreepweervertrouwen’,zodatdeinterbancairemarktweerkanfunctioneren(FD:20/9/2008).Deindrukontstaatdathetdoorvelengevreesdedomino-effecthiermeewordttegengehoudenendatdekettingreactiegestoptkanworden,voordatdezegoedenwelopgangkomt.Deinspanninglijkttewerken.Opnieuwmaakteenlichteopluchtingzichvandebeursvloerendesectormeester.

Maarookdezeopluchtingisvankorteduur.AmpereenweeklatergaathetwederomverkeerdmetFortis.Debankglijdtopdebeurssteedsverderweg,terwijlhetbestuuropkortetermijnweiniganderskandoendantot‘kalmte’manen.Dezorgenzijninmiddelsvaninpotentiegiftigeaard:hetgaatnietmeeromeenprobleeminhetbeleidofdecommunicatievanFortis,maaromeenhardnekkiggeruchtdatdebankinliquiditeitsproblemenzit.DaarmeekrijgtdekredietcrisisookinNederlandenBelgiëeengezicht.Hetliquiditeitsprobleem,zowetendemeerofmindergeïnformeerdevolgers,betekentmogelijkheteindevandebank.En,zowetensommigebeschouwersooktevertellen,hetfeitdathetgeruchtgaatdoetalhetnodigemethetbedrijf.Fortisontkenthetprobleeminalletoonaarden,maarwordtnietofnauwelijksgeloofd.Een‘run’opdebankdreigt,wantiedereendieopeisbarevorderingenuitheeftstaanprobeertdiebinnentehalen,‘zolanghetnogkan’.Endat,zobevestigendedeskundi-

gen,veroorzaaktinderegeljuisthetliquiditeitsprobleem.Ofheternualwasofniet,hetgeruchtoverhetliquiditeitsprobleemwordteen‘selffulfillingprophecy’.Ofhet‘waar’isdoetalnietmeerterzake.Devraagisofhetwordtgeloofd.

Strijd tegen een faillissementHetbelangrijksteprobleemvanFortiswordtindezeperiodezichtbaar.Rondalleswatdebanknogzegtofdoetheerst‘eengebrekaanvertrouwen’.Datgeldtookvoordeinspanningenomdebanktesteunenenteherstellen.‘Kanditprobleemwordenverholpen?’zoisdeactuelevraagindemedia.Ja,wordtopdiverseplekkengesugge-reerd:‘hetvertrouweninFortiskanherstellenalsdebank-verzekeraarerinslaagtbedrijfsonderdelenteverkopentegeneengoedeprijs’(FD:26/9/2008).Ditvermoedenvanherstelwordtnietdooriedereenomarmd.VooralinBelgië–waarhetbedrijfgeldtalseen‘volksaandeel’enveelparticulierendirectdoordevalindeaandelenkoerszijngeraakténdooreeneventuelecrisisbijdebanknogveelzwaardergetroffenzullenworden-heeftdeFortispaniekhardtoegeslagen.VolgensdekrantDeStandaardkomtinelkgesprekdiedagensteedséénvraagterug:‘GaatFortisfailliet?’Endevraagstellen,zolijktdeteneurtezijn,ishembeantwoorden.DeBelgischeregeringprobeertondertussendekalmtetebewarenenpremierYvesLetermedoetdetoezeggingdatdeoverheidgarantstaatvoorallespaarders(endusnietvoormaximaal20.000perspaarder).WatvooralmoetstoppenvolgensReynders,deministervanFinanciën,zijn‘degeruchten’.Hierdoorneemtimmershetrisicovande‘runonthebank’toe.AllespelersopdefinanciëlemarktenmoetenvolgensReyndershunverantwoordelijkheidnemenengeengeruchtenmeerverspreiden.Wantdeze‘geruchtenkunnenhetvertrouwenindebank’alleenmaarmeeraantasten(FD:27/9/2008).

WouterBos,detoenmaligeNederlandseministervanFinanciën,probeertdespaardersvanABNAmroookgerusttestellen.ABNAmroisopdatmomentongeveersindseenjaarovergenomendoorFortis.ViaFortiskandecrisisdusookuitstralennaarABNAmro.EndaarmeeraakthetveelNederlandsespaardersenanderebelanghebbenden.BosdeeltmeedatABNAmropaséchtonderdeelvanFortiswordt,alsdetoezichthou-dergoedkeuringgeeft.Datisnognietgebeurd.DaarnaastmoetFortisdoorzelfonderdelenteverkopenhet‘herstelvanvertrouweninluiden’(FD:27/9/2008).HermanVerwilst,detoenmaligeCEOvanFortis,kondigtdatookaan.Deverkoopbetreftookkroonjuwelenenmoet10miljardeuroopleveren.ZelfvertrektVerwilstvrijdagavondalsCEO.Hetmagallemaalnietbaten.WatFortisookzegtofdoet,‘Fortisslaagternietinhetvertrouwenopfinanciëlemarktenteherwinnen’.NederlandseinstitutionelebeleggersweigereneendringendverzoekomFortiseenkapitaalinjectietegevendoorpreferenteaandelentekopen.(FD:27/9/2008).Ookdezogenaamdekroonjuwelenleverenonvoldoendeopen/ofgeïnteresseerdenhakenaf.Zondagwordtzodoendeduidelijkdathetverkopenvanonderdeleninclusiefkroonjuwelennietvergenoeggaat.

De staat grijpt inHéélFortisstaatvervolgenstekoop(FD:29/9/2008).Commerciëlepartijenwordenernietgevondenendedriemeestbetrokkenoverheden,Nederland,BelgiëenLuxemburg,nemenallemaaleen49%belanginrespectievelijkFortisBankNederland,FortisBankBelgiëenFortisBankLuxemburg.Zowordtdepositievandebankver-sterkt.Eenfaillissementismetdesteunvandeoverhedentechnischnogmaarmoeilijkmogelijk.Datzouvertrouwenmoetenwekken;hetmeestsombere,maarvolgensbeleggerswelwaarschijnlijkescenario,isinpraktischezinzogoedalsafgewend.Tochleidtdeongebruikelijkeinterventietotdenodigeonrustonderaandeelhouders.AandeelhoudersvanFortiseisendatersnelduidelijkheidkomtoverdepositiediezijnuhebben.Tochiserookveelsteunvoordeinterventie.Eenvandegrootsteaandeel-houders,hetpensioenfondsABP,noemtdegekozenoplossing‘zorgvuldigendoor-dachtenbelangrijkomherstelvanvertrouweninFortistebewerkstelligen’(30/9/2008).Datsignaalzouvertrouwenwekkendmoetwerken.OokEurocommissarisvanMededingingNeelieKroes,dienauwbetrokkenisbijdeonderhandelingen,zietvooralsnogweinigproblemeninhetbelangdatBelgië,NederlandenLuxemburgzondagvoor11,2miljardeurokochteninonderdelenvanbank-verzekeraarFortis.‘Wehebbenervertrouwenindatdemaatregelenconformderegelszijn.TotnutoehebbendeautoriteiteninkwestiegeluisterdnaardeopinievandeEuropeseCommissie’,aldusKroes’woordvoerder.(FD:30/9/2008).EnookvolgensKiburg(vakbondFNV)ishetmiljardenbelangvandeStaatinFortiseenuitstekendemanierom‘hetvertrouwenindefinanciëlesectorteherstellen’.Opdiemanierkandeneerwaartsespiraaldoorbro-kenwordenvanbankendiefaillietgaanofjojoënopdebeurs.Wantalsbankendatdoenkunnenzegeenleningenmeerverstrekkenaananderebedrijvendiedanophunbeurtindeproblemenkomen(FD:30/9/2008).Voorevenlijktdecrisisafgewendenlijktereenadequaatmedicijntegenacuutvertrouwensverlies‘ontdekt’tezijn.RondFortiskeertderustvooreventerug,zodatdebankaanzijnherstelkanwerken.

Omstreden zekerheidTochishetmedicijnnietonomstreden.ErkomtookkritiekopdesteunvandeoverhedenvoorFortis.Industriëlebedrijvenmogengeenstaatssteunkrijgen,maarbankenkennelijkwel.Deervaringenmetstaatssteunzijndesastreus,voorondersteun-deenstaat;waarombestaathetvermoedendathetbijeenbankzalwerken?VolgensCasperdeVries,hoogleraarMonetaireEconomieaandeErasmusUniversiteitRotterdam,ishetnietterechtdatbankenmetindustriëlebedrijvenvergelekenworden.‘BijFortisgaathetomvertrouwenennietomhetreddenvandeconcurrentiepositieofhetinstandhoudenvandewerkgelegenheid.’(FD:30/9/2008).Debancairesectorwordtalsmotorvandeeconomiegezien.Zonderreddingvandemotorkanookdeeconomienietdraaien.Hetbelangisgroterdanbijeen‘gewoon’bedrijf.Maardestaatsinterventies,dieookdooranderelandenwordentoegepast,genererennietdebeoogdeeffecten.OpdeEuropesegeldmarktzakt‘hetvertrouwennaareennieuwdieptepunt’.Hetdriemaandelijkseuribor-tariefstijgtmetruim17basispuntentot5,275%.Hetinterbancaireverkeerdroogtzogoedalsop.‘Ondankswereldwijde

staatsinterventiesverliezenbeleggersmaandagmassaalhetvertrouwenindefinanci-elesector’.(FD:30/9/2008).Naeenvlakkeopeningzakkendekoersensnelenhardweg.‘Hetvertrouweniswegenhetwantrouwenneemtalleenmaartoe.’Datmaakthetvolgenseenhandelaarergmoeilijkomdehuidigemarktnogtekunneninterpreteren.Volgenshemisdegrotevraag:‘watkomternogmeeraan?’Inafwachtingvandievraagzitiedereenstilofprobeertmenuitrisicovollepositieswegtekomen.DatgaattenkostevanFortis.Fortisopentineersteinstantie15%hoger,maarbinnenkortetijdstaathetaandeelondanksalleinspanningenvandeoverhedenweerindemin.Aanheteindvandehandelsdagnoteerthetaandeel3,96euro,eenverliesvan23,6%bijeenomzetvan95miljoenstuks(30/9/2008).

Politieke dynamiekOndertussenmoetBoszichindeTweedeKamerverantwoordenvoorzijnongebruike-lijkehandeleninhetweekend.Hijkrijgtkamerbredesteunvoorzijningrijpen.Hijwordtals‘redder’vandebankgevierd.Zijnoptredenwas‘onparlementair’,voltrokzichbuitendeKamer,maarwasindevoorliggendecasusvolgensdeKamerbuitenge-woonadequaatengepast.VolgensBoszijnergeennieuweproblementemelden.Detoezichthouderhoudtvolgenshemdesituatievanuurtotuurindegaten:geennieuwsisgoednieuws.Bosheeftzelfsgoednieuws:FeyenoordiseenrondeverderindeEuropaCupendestaatisnu–viahoofdsponsorFortis–ookeenbeetjebetrokkenbijdeclub.DeKamerkanomhetluchtigheidjelachen.BosmaaktinhetdebatookduidelijkdathetbelangvandeoverheidinFortisvantijdelijkeaardis.NaastzijnpogingomdespeculatieoverFortistedoorbreken–‘geennieuwsisGOEDnieuws’–schetsthijeenoptimistischtoekomstbeeldoverhetbedrijf.Destaatheeftgeenambitiesineenpermanenterolalsbankier.AlsdemarktenweergestabiliseerdzijnenhetvertrouwentussenbankenishersteldwordtFortisvolgensBosweervandehandgedaan(FD:1/10/2008)enBosverwachtdeaandelenmetwinsttekunnenverkopen.Dereddingsactielevertoptermijnzelfsgeldop.Dezehandelswijzenodigtvolgenssommigefractiesuittotbredereinzet.VolgensFransWeekers(TweedeKamerlidvoordeVVD)ishetaandepolitiekomdevicieuzecirkelvanafnemendvertrouwentussenbanken,burgersenbedrijventedoorbrekendoorleningenenobligatiesvanbankenoptekopen(basisplanPaulson)ofdooreenrechtstreekseinjectie,zoalsbijFortis.WeekerswilookdatdeministervanFinanciënallespaargeldenvoor100%garandeertenniettotslechts40000europerpersoon,zoalsnu.Boshaddinsdagalaangegevenhiernietaantewillen(FD:2/10/2008).PremierBalkenendeenministervanFinanciënBoswillendathunaanpakopEuropeesniveauwordtomarmdendatalleEuropeselandengeldreserverenwaardoorzehetzelfdekunnendoenalsNederlandbijFortisheeftgedaan.DatzouvolgensBoseen‘geweldigsignaalvanvertrouwenrichtingdeEuropeseburgerszijn.’(FD:3/10/2008).Ookhierwordtdedynamiekvandeprofetiebespeeld,ditkeeralseen‘self-denyingprophecy’.Doorhettoezeggenvandergelijkeomvangrijkegarantieswordtdekansdaterooittotuitkeringovermoetwordengegaanverkleind.Belangrijkisookdatdereddingnadrukkelijkniettoteengeïsoleerdeactiewordtbeperkt,maareenbredeoperatiewordt;internationaalenmetdesugges-

tiedatookanderevolgendebankenopdezemanier‘gered’zullenworden.Daarmeewordtbewustdeself-denyingprophecybespeeld:doorenormebedragenvoorreddingsactiestereserverenendezeookpubliekelijkaantekondigen,wordtdekansdatzeooitechtmoetenwordenaangesprokenkleiner.Indezeperiodeheerstenigoptimisme.Demarktheeftgefaald,maardeoverheidheeftvoornieuwevenwichtgezorgd,zoluidteenveelgehoordeboodschap.

Nationalisatie van FortisTerwijlBosindeKamerzijn49%deelnameverdedigt,wordtopdeachtergrondechtergewerktaaneenandereoplossing.DeproblemenbijFortisblijkennamelijkallerminstopgelost.DeaandelenkoersenvanFortisblijvennaeendalinginhetbeginvandeweekaandelagekant,maarrelatiefstabiel.Fortisheeftechtereenbijkomendprobleem,hetkangeengeldmeeraantrekkenopdegeldmarkt.Fortiskomtzodoendeondankshetingrijpenvandeoverheidinsteedsgrotereproblemen.Deoverheidmoetnogeenkeeringrijpen,Fortismoetnogeenkeerwordengered.OpeengezamenlijkepersconferentiemakenministervanFinanciënBos,minister-presidentBalkenendeenDNB-presidentWellinkbekenddatdeNederlandseStaatFortisBankNederlandenABNAmroheeftmoetenovernemenomtevoorkomendatdiebankenwordenmeegesleurdindedreigendeondergangvanhetFortis-concern.Destappendieeenweekeerderzijngenomen,blijkennietvoldoende.SindsdonderdagavondhebbendedrieinBrusselverderonderhandeld.Datzijnpittigegesprekken,waarbijhetgeïntegreerdebedrijftamelijkradicaalenmetgroteonzorgvuldigeslagenindriebrokkenisverdeeld.VolgensdeMinistervanFinanciënishiermeeeenoplossinggevondendieperspectiefbiedtomrustenzekerheidtebrengenendiebijdraagtaanherstelvanvertrouwen.DeprijsdiewordtbetaaldisvolgensBosfair:‘16,8miljardiseenmarktconformeprijs’(FD:4/10/2008).OoknuwordtdeverwachtinguitgesprokendatABNAmro,hetNederlandsedeelvanFortis,optermijnmetwinstkanwordenverkocht.

Indetabelhierondereenoverzichtvandespelersendewijzewaarophetvertrouwenofeengebrekdaaraanzichmanifesteren.

Wieisbetrokken? Gebrekaanvertrouwen

VEB Slechtecommunicatieenstructuuroplossendoorkwantificeerbaredoelen

CEOLippens Hetzijnmoeilijketijden.Vertrouwenherstellendoorzelfaandelentekopen

Aandeelhouders Meervertrouwen(prijsaandelenstijgt)dooractieLippensendoorvertrouweninAmerikaansefinanciëlesector

Aandeelhouders MindervertrouwendoorproblemenLehmanBrothers

OnnoRuding Dalingvanvertrouweninhetbankwezenzorgtvoordalingvanvertrouwenindereëleeconomie

Aandeelhouders ValLehmanBrothers(koersdaling)

Aandeelhouders Amerikaansnoodplan(koersstijging)

AandeelhoudersGeruchtvanspeculantdatFortisindeproblemenisenextrauitgiftevanaandelenzaldoen(koersdaling)

Aandeelhouders VerkopenonderdelenvanFortis(koersherstel)

MinisterLetermeGarantievoorallespaardersGeruchtenmoetenstoppen

MinisterBos SpaardersABNAmrogeruststellen

CEOVerwilst Fortismoetonderdelenverkopen

Nederlandseinstitutionelebeleggers GeenkapitaalinjectieinFortis

PolitiekFortistekoopNederlandse,BelgischeenLuxemburgsestaatnemen49%belanginFortis

HoogleraarDeVries Vertrouweniswatbankendoen

PolitiekKoersendalen/EuriborstijgtStaatsinterventieshelpenniet

Politiek Ingrijpeninvicieuzecirkel

MinisterBalkenendeenMinisterBos IngrijpenopEuropeesniveau

NederlandseStaat OvernameFortisBankNederland

Tabel 3.1 Overzicht Fortis Case

3.2Een(pogingtot)herstelvanvertrouwen

WeziendatinhetverhaalvanFortisvoortdurendpogingenwordengedaanomhet‘vertrouwenteherstellen’,ofmisschienbeteromdecomplexiteithanteerbaartemaken.Datisnieteenvoudig.Dezecomplexiteitistoegenomendoordecrisisendezetoenamewordtverklaarddoorhetwegvallenvanhetvertrouwen.Daardoorzittenweineenvicieuzecirkel.Vertrouwen,eenofmisschienweldemanieromcomplexiteithanteerbaartemaken,staatterdiscussie.Decomplexiteitneemthierdoortoe,maaromdathetvertrouwenterdiscussiestaatishetlastig–zonietonmogelijk–omdoormiddelvanvertrouwencomplexiteithanteerbaartemaken.Inhetonderstaandeoverzichtstaanderelatiesdieindezecasuïstiekeenrolspelen.Omdathetbijdeduidingvanderelatievanbelangisomdepartijtenopzichtevanelkaartepositioneren,isinditgevalgekozenomFortisalsorganisatiealsuitgangs-punttenemen.Datlevertdevolgenderelatiesop:

VrijwilligerelatieFortis–VEBFortis–CEO(Lippens)Fortis-AandeelhoudersFortis–Bos(onderhandelingen)

Opgelegderelatie

Fortis–AmerikaanseFinanciëlesectorFortis–LehmanBrothersFortis–AmerikaansNoodplanSpeculant–FortisGeruchten-FortisFortis–Leterme(garantiespaartegoeden)Fortis–Bos(garantiespaartegoeden)Fortis–EuriborFortis–Nederlandseoverheid(overname)

Tabel 3.2: Indeling van de relaties in vrijwillig en opgelegd vanuit het ‘Fortis’ perspectief

AldezerelatieszettenhetvertrouwenvanFortisophetspel.ZijlatenzienhoebeperktderolvanFortisisbijhetherstelvanhetvertrouwen.Veelvanderelatiesspelenzichimmersafophetniveauvanconfidence.DatbetekentdatFortishierzelfweinigaankandoen.Fortisheefttelevenmetdezevanzelfsprekendheid,endusookmethetterdiscussiestellen–devervreemding–daarvan.

Hetgaatdanmetnameom:- Amerikaansefinanciëlesector- LehmanBrothers- Amerikaansnoodplan- Speculantenengeruchten- Euribor

Hetherstelvanvertrouwenishiervooreenbelangrijkgedeeltegekoppeldaandehoopdatopdezeniveausweer(positiefgestemde)vanzelfsprekendhedeninhetlevenwordengeroepen.Daarnaastzienwedatdepogingentothetherstelvanvertrouwen,waarinFortisendedaarbijbehorendeactoropeenmeerdirectemanierprobeertderelatieweerwerkbaartemaken.Hierondereenoverzichtvandezepogingen.

Relatie Pogingtotherstel

Fortis–VEBCalculatie:helderheidcreërendoorhetontwikkelenvaneenstappenplan.OpdiemaniermoetFortismeerinzichtgeveninhaardoenenlaten.

Fortis–CEOTrust:deCEOtoontzijnoptimismedoormetzijneigengeldinaandelenteinvesteren.

Fortis–Aandeelhouders

Trust:Fortisprobeertaandeelhoudersgerusttestellendoor‘geruststellende’uitsprakenoverFortistedoen.DeuitsprakenslaannietofnauwelijksaanenlatenvooralziendathetoptimismeoverFortisnietlangeraanwezigis.

Fortis–Bos

Calculatie:deministerleverteenbijdrageaandeonderhandelingendiealsdoelhebbenomFortisopeenanderemanierindemarkttezetten.DooreenaandeeltenemeninFortiswordtgetrachtomdekeuzevoorFortisinplaatsvaneenkeuzeopbasisvanvertrouwenteherdefiniërenalseenberekendekeuze.Datwordtnietgeaccepteerd.

Fortis–LetermeCompensatie:doordegarantieopdespaargeldenteverhogenissprakevancompensatievoordeongewensteuitwerkingenvanhetfinanciëlesysteem.

Fortis–BosCompensatie:doordegarantieopdespaargeldenteverhogenissprakevancompensatievoordeongewensteuitwerkingenvanhetfinanciëlesysteem.

Fortis–Nederlandseoverheid

Confidence:doordeovernamevanFortisdoordeNederlandseoverheid.Dezeoplossingiseffectiefvanuitvertrouwensperspectief.Devanzelfsprekendheidvandefinanciëlesectorwordtingeruildvoordevanzelfsprekendheidvandeoverheid.

Tabel 3.3 Pogingen tot herstel van vertrouwen

Watwezienisdatdepogingenomhetvertrouwenteherstellenniet(altijd)lopenviahetvertrouwen.Alternatievenwordengebodenindevormvancompensatieencalculatie.Deboodschaplijkttezijn:zelfsalsuFortisnietvertrouwt,dannog–ofdanjuist–iseenbelegginginFortisdemoeitewaard.Vertrouwenwordtdaarmeegeherde-finieerdincalculatieencompensatie.Deeffectenhiervanlijkenoverigensbeperkt.Mogelijkkomtdatomdatereerstvertrouwennodigis,alvorenseendergelijkeboodschapaanslaat.Alshetvertrouwenwegis,danisdezeboodschapnietovertui-gendgenoeg.Hetkanookkomendooreenwisselwerkingtussendeverschillendeniveauswaaropvertrouwenhierterdiscussiestaat.Omtebepalenwaternuophetspelstaat,wordthieronderaandachtbesteedaanviercomplicatiesdiezichdoengeldenbijpogingenomhetvertrouwenteherstellen.

3.3Complicatiesenkansenbijhetherstelvanvertrouwen

Dedestructievewisselwerkingtussen‘vertrouwenin’en‘vertrouwenop’HetvertrouwenwaarophetfunctionerenvanFortisgebaseerdis,lijktongrijpbaar,ofiniedergevalmeerduidig.Opbasisvandebesprekingvandereconstructievandecasezienwedathetzowelom‘vertrouwenin’alsom‘vertrouwenop’gaat(zieooktabel3.2).Deaandelenkoersen–alsbelangrijkeindicatorvoorhetvertrouwenvanFortis–kronkelenhierdoorheen.Zeverenopenkrijgenklappenalserietsgebeurtmethetvertrouweninenhetvertrouwenop,maarzijtonendeachterliggendedynamiekniet.Erkannietuitafgelezenwordenwatmotievenvooreenkoerswijzigingzijn,hoewelallerleianalistenwelpogingendoenomstijgingofdalingterationaliserenenterelaterenaanconcretegebeurtenissenindemarktofinhetbedrijf.ZokanhetvertrouweninFortisnietgereduceerdwordentotdeCEOofFortisalsorganisatie.Zijblijktookafhankelijkvanhetvertrouwenopdewerkingvandefinanciëlemarkten

wereldwijd.ZelfsalsdienietdirectlogischaanFortisterelaterenzijn.ZobrengtdevalvanLehmanBrothersFortisindeproblemen,terwijlFortisgeendirectbelanginLehmanheeft.Eriswaarschijnlijkweleenwisselwerkingtussendeverschillendeniveaus,wantFortiswordtrelatiefhardgetroffendoordefinanciëlecrisis.Dezeverwevenheidvanvertrouwenmaakthetlastigomeenaanknopingspunttevindenvanwaaruithetvertrouwenwordthersteld.Fortiswordtgetroffendoorhetafbrokkelendevertrouwenophetfinanciëlesysteem.Zijprobeertdatteherstellendoorteintervenië-renenteinvestereninhetvertrouwenin.DezeinterventieskunnenhoogstenswataanhetvertrouweninFortisveranderen(maardoendatniet).

Pogingen tot herstel van vertrouwen leiden tot een verlies aan vertrouwenIndeFortiscasekomenverschillendeinterventieslangs.Zijhebbenallemaalalsdoelomhetvertrouwenteherstellen.EenaantalvandiepogingenspeeltinophetvertrouweninFortis.DatgaatopvoorhetindividueleingrijpenvandeCEOtothettekoopzettenvanheelFortisenuiteindelijkhetopknippenennationaliserenvanhetbedrijf.Steedshebbendeinterventiestijdelijkenigezin,ofsomshelemaalgeenzin,maarwerkenzenietduurzaamdoor.Sterkernog,doorhetmislukkenvandepogingentotherstelvanvertrouwenwordtdetoestandintoenemendematewanhopig:‘alsditniethelpt,watdanwel?’,lijktdeonuitgesprokenvraagdietelkensweeropkomt.Demaatregelenkrijgeneensteedsmeerdraconischensystematischkarakter,maarsteedsblijktdeproblematiekrondFortisresistentvoorhetmedicijn.HethoogtepuntvandezecyclusvanaanhoudendenstapelendgebrekaanvertrouwenishetnieteffectiefzijnvandegedeeltelijkeovernamevanFortisdoordedrieoverheden.Zelfseenbelangvan49%inFortissteltdemarktennietgerustenleidtbijvoorbeeldniettoteenherstelindekredietwaardigheidvanFortis.Debankkrijgtopdekapitaalmarktgeengeldmeergeleend.Economisch-technischgezienzoudezeoplossingafdoendemoetenzijn,definanciënvanFortiswarenhierdoorweeroporde,maardooreengebrekaanvertrou-wenblijktookdezeingreepnieteffectief.EndaarmeekreeghetvertrouweninFortisdeultiemeslagenwerdFortisletterlijkreddeloos.

Wezienoverigensdatnietalleengetrachtwordtomhetvertrouwenteherstellendoornieuwvertrouwenteschenken(zietabel3.3).Wezienhierookdatjuistanderebenaderingenwordeningezetomderelatiesweerwerkbaartemaken.HetlijkteropdatdezemaatregelendebeslissingvoorFortiswillenrationaliseren.Zewillenaanto-nendathetookopbasisvanberekendeargumentatiegoedisominFortisteinveste-ren.Dooreengebrekaanvertrouwenkomtdezeboodschapechternietofnauwelijksover.Hetvertrouwendaalthierdoornogverder,wantzelfseenberekendebeslissingbiedtgeensoelaas.DatgeldtzekervoorboodschappendievanuitFortiszelfkomen.Watbeterwerktisals‘externen’ingrijpen,zoalsdeoverheid.Datkunnenzedoendoorcompensatietebiedenofdoordeconfidenceteherdefiniëren.Hetherstelkomtvanbuiten,zolangereengeloofwaardigbuitenis.Alshetvertrouwendanuiteindelijkhersteldwordt,dangebeurtdatnietbinnendefinanciëlewereld,nochbinnenFortis.Definanciëlewereldblijktnietovervoldoende

middelenoftoereikendemanierentebeschikkenomhetvertrouwenteherstellen.Mogelijkwerderteveelvertrouwdopvertrouwen.WatwelhelptisdatvertrouwenwordtovergenomendoordeNederlandseoverheid.HierdoorverandertFortisvaninstitutionelecontext.Hetvertrouwenisnietlangerafhankelijkvanaandelenkoersen,maarhetvertrouweninFortisbestaatbijdegratievanvertrouwenopdeNederlandseoverheid.Deoverheidishier–naastbeoordelaarvanhetvertrouweninderolalstoezichthouder–ookeenhelperdieeendosisvertrouwenaaneeninstellingkantoedienen.Devanzelfsprekendheidvandefinanciëlemarkten,wordtvervangendooreenvanzelfsprekendheidopoverheidsniveau.Datlijkteenadequateoplossing,maaralleenalservoldoenderedenisomtegelovendatookderedderzelfoplangetermijntevertrouwenis.IsdeNederlandseoverheidbijvoorbeeldinstaatomnogeenrondevanreddingsactiesoptebrengen?Hoekredietwaardigzijnoverhedenzelfnog?Enhoesterkzijninternationaleinstitutiesensamenwerkingsverbandenalszenogverderonderdrukwordengestelddooreenvolgendefaseindekredietcrisis?Daarhoortbovendiennogdevraagbijwatdeperverseeffectenzijnvanhetbestaanvaneendergelijke‘redder’:roepthetgeenstrategischgedragopbijbankenofinhetsysteemalsgeheel.Alsmenweetdaterreddingkomt,danloktdatuittotrisicovolgedrag.Helemaalalsdeprijsvoordereddingineersteinstantienietdoordebanken(ofdebankiers)wordtopgebracht,maardoorburgersenbedrijveninanderesectoren.

Zelfreferentieel vertrouwen, ‘zeggen is zien’Hetvertrouwenindefinanciëlesectoriseencruciaalproductiemiddelvoordesectorzelf.Hetgaatnietomvertrouwenvanbuitenstaandersinhetsysteem,maaromhetsysteemzelf.Hetvertrouwenisdaaromzelfreferentieel.Indehandelingenindefinanciëlesectorwerd–totvoordecrisis–hetvertrouwenindehandelingendieindesectorplaatsvondenbevestigd.Hetwasalsvanzelfsprekend.Bankenleendengewoongeldaanelkaarenaandebedrijven.Alshetvertrouwenernietmeeris,stokthethandelen.Erzijndangeenandereaanknopingspuntenmeerdiealsback-upwerken.Alsvertrouwendebasisisvanhetfinanciëlestelsel,dankomtmeteencrisisvanhetvertrouwenhetfinanciëlestelselingevaar.Erisdannietsandersmeeromoptevertrouwenalshetvertrouwenisweggevallen.Definanciëlecrisislaatdaarmeezienhoerisicovolvertrouwenopvertrouwenis.

3.4Conclusie:lessenuitdecasusFortis

Opbasisvandebestuderingvaneenpogingtotherstelvanvertrouwen,kunnenwevervolgensterugblikkenopdevragendiebijhetslotvanhettheoretischkaderzijngesteld.Dezevragenzijn:

Watisdeaardvanderelatie?Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?Isdeinvullingvanderelatiepassendbijhetbelangdatophetspelstaat?

Deeerstevraagbeantwoordenwijdoortekijkenofderelatievrijwilligofgedwongenis.Daaruitontstaathetvolgendebeeld:

Wat is de aard van de relatie?Indecasuskwamenverschillenderelatiesaanbod.Relatiesopbasisvanvrijwilligheidzijnrelatiestussen:- Fortisenaandeelhouders(VEB)- Fortisenhetmanagement

Relatiesdiegezienkunnenwordenalsgedwongenrelatieszijn:- RelatietussenFortisenhetfinanciëlesysteem- RelatietussenFortisendeondergangvanLehmanBrothers- RelatietussenFortisendeAmerikaanseoverheid

Relatiesdievanuiteennationaalperspectiefsterkafhankelijkzijnvandeinstitutionelepositiediewordtingenomen:- RelatietussentoezichthouderenFortis- RelatietussenministervanFinanciënenFortis

Detweedevraagbeantwoordenwedoortekijkennaarhetaantaltoekomstscenario’swaarmeerekeningwordtgehouden.

Is in deze relatie sprake van vertrouwen of niet?Watwezienindezecasuïstiekisdaterinbijnaallerelatiessprakewasvanvertrouwen.Inditgevalbetekendedatdatwerduitgegaanvaneenrooskleurig–renderend–toekomstscenario.Alshetgaatomhetherstelvanvertrouwendanzienwedatinsommigegevallengebruikwordtgemaaktvanvertrouwenomvertrouwenteherstellen,inanderegevallenwordtgebruikgemaaktvanwantrouwenomvertrouwenteherstellen.

Vertrouwenomvertrouwenteherstellen:- CEOvanFortisdieaandelenFortiskoopt.- MinistervanFinanciendieervanuitgaatdatdefinanciëlemarktenzozullenwerkendatdeverkoop

vanFortisuiteindelijkrendabelis.

Wantrouwenomvertrouwenteherstellen:- TienstappenplanvandeVEB.- Berekening(economischelogica)dieaanmoettonendatFortisgezondis.

Totslotisernogeenderdecategorie,deverplaatsingvanvertrouwenomvertrouwenteherstellen:- OvernamevanFortisdooroverheidwaardoordeinstitutionelepositiewijzigt(endeoverheidmeer

mogelijkhedenheeftomwantrouwenteorganiseren).

Bijdederdevraaggevenwedebelangenaandieophetstelstaanendoenweeenvoorzetvooreenbelangenafweging.

Belangenafweging

Debelangendiehierophetspelstaanzijn:- DebelangenvanFortisendaarmeevandefinanciëlesector- Debelangenvanderedder,inditgevaldeNederlandseoverheid

DoorhetreddenvanFortisenanderefinanciëleinstellingenheeftdeNederlandseoverheidzichzelfkwetsbaargemaaktvoorontwikkelingenopdefinanciëlemarkten.Derisico’sdaarvanwordennureedszichtbaar.Devraag‘wieredtderedder?’tasthetvertrouwenindeoverheidmogelijkaan,maardatmaakthetnietmindernoodzakelijkhaartochtestellen.

Hetisdevraagwatdelessenuitdefinanciëlecrisis,inhetbijzonderdeervaringenmethetverliesaanendepogingentotherstelvanhetvertrouweninFortis,betekenenvoordeoverheid.WedoendathierdoordetoepassingvandelessenopeendoorhetMinisterievanBZKaangereiktecasus.Wepassendelessenuitdekredietcrisistoeopderelatievandeoverheidtotandereactoren.Daarbijgaathethieromeeninterbestuur-lijkecasus,eenoverheidinrelatietoteenandereoverheid.WevragenonsafofhetverstandigisomvertrouweninteinzetteninderelatietussenRijkengemeenten.Dezevraagbeantwoordenwedoorgebruiktemakenvandestukken:‘UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht,DeBestuurlijkeRoutekaartvooreenInterbestuurlijkeVeranderopgave’(2009)en‘SamenaandeSlag,BestuursakkoordRijkenGemeenten’(2007).Inbeidestukkenspeeltvertrouweneenrol.Voordebestuursak-koordenisgekozenomdatzijalsdoelhaddendevertrouwensrelatietussenRijksoverheidendecentraleoverhedenweerteherstellen,wantdezerelatiehadindeloopdertijdveelschadeopgelopen.Hetinstrumentontwikkeldezichvervolgenstoteenstandaard,dienogaltijdwordtgehanteerdinhetverkeertussenRijksoverheidendecentraleoverheden.

NaastdedocumentenputtenwehieruitdebevindingenvaneenwerksessiemetambtenarenvanBZK.Nadatweeenbeeldhebbenontwikkeldvandewijzewaaropvertrouwenindebestuursakkoordstukkenwordtgebruikt,analyserenwedatbeeldvolgensdemethodedieweinhoofdstuk2hebbenontwikkeld.Vervolgensgaanwemeergedetailleerdinopderelatietussenrijkengemeentenenopdetoekomstscena-

4.De lessen en het analysekader:vertrouwen als houvast voor bestuur?

rio’sdiedaarbijinhetspelzijn.Tenslottedoenweuitsprakenoverdemanierwaaropvertrouwenenwantrouwenhierinvullingkunnenkrijgenenwatdatvooroverheids-sturingbetekent.

4.1Vertrouwenineeninterbestuurlijkerelatie

Alsweopzoekgaannaarvertrouwenindebeidegeanalyseerdeakkoorden,danzienwedatvertrouwendaareenprominenterolspeelt.Hetwordtingezetbijeenmotive-ringvan‘hetBestuursakkoord’enbijde‘HerzieningvandeInterbestuurlijkeVerhoudingen’.

InhetBestuursakkoordwordtderolvanvertrouwenduidelijkindeopeningsparagraaf:

‘Vertrouwenligtaandebasisvaneengoedfunctionerendesamenleving:vertrouwenvanburgersinelkaar,vertrouwenvandeburgerindeoverheidenvertrouwentussendeoverhedenonderling.HetisdegezamenlijkeambitievanhetkabinetendeNederlandsegemeentenomaldezevormenvanvertrouwenteversterken.Eenwaardevolledemocratie,eenverbindendbestuureneendienendeoverheidzijnhierbijvoorwaarden.Altijdstaatdeburgercentraal’(BestuursakkoordRijkenGemeenten2007).

InhetUitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezichtkomthetbelangvanvertrouweninhethoofdstuk‘Visieopinterbestuurlijktoezicht’aanbod.

‘Hetrijkheeftdeopdrachtombijdecentralisatievantakendetaakuitvoeringdaadwer-kelijklostelaten,meertevertrouwenopdetaakuitvoeringdoordecentraleoverhedenenopdedaaraanwezigecontrolemechanismen.[…]Dedecentraleoverhedenhebbendeopdrachtomdehorizontaleverantwoordingsmechanismenteversterkenenhetvertrouwenindeoverheidwaartemaken.[…]Goedeinterbestuurlijkeverhoudingenvragendusomeengezamenlijkeinspanningvanalleoverheidslagenomvertrouwentegevenenteverdienen.Hierdoorkanhetinterbestuurlijketoezichtsterkwordenverminderd.’(UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezicht,p.10)

Inbeidecaseswordtvertrouwengezienalséénvandefunderendeprincipesinderelatie.Hetiseenuitgangspuntenzodoendeeenbelangrijkelementinderedeneringdieaanhetbeleidtengrondslagligt.Althans,datlaatdetekstzien.

4.2Vertrouwen:relatieentoekomstscenario’s

Omtekijkenoferbehalveallerleitekstueleverwijzingennaarvertrouwenookdaadwerkelijksprakeisvanvertrouwenindevoorgesteldeinterbestuurlijkeverhoudin-gen,gaanwenaderophetbeschrevenarrangementin.Wehanterenhiervoorhetinhoofdstuk2en3uitgewerktekader.

Wat is de aard van de relatie? Opgelegd of vrijwillig?AlseerstegaanweinophetBestuursakkoord.Tijdensdewerksessiemetdeambtena-renvanBZKwerddoorhenhetbelangvan‘hetgesprek’benadruktdatdoorhetBestuursakkoordopgangwordtgebracht.BZKverteltdegemeentennietwatzemoetendoen,maargaatmetdegemeenteningesprek.Hierdoorisersprakevaneenverschuivingvanmeeropgelegdnaarmeervrijwillig.Daarinzitvolgensdeambtenareneenbelangrijkeontwikkeling;nieteenszozeerhetakkoordzelf,maardewegernaartoeiseenbelangrijkeuitdrukkingvaneenbewegingnaarvertrouwen,eneenvertrouwenineenrelatiediebovendienelementenvanvrijwilligheidomvat.Ofiniedergevalnietgeheelisopgelegd.Hetisnoglanggeenuitsluitendvrijwilligerelatie,wantooklosvanhetBestuursakkoordzijnRijkengemeententotelkaarveroordeeld.Zeverkerenfeitelijkineentweezijdigopgelegderelatie,waarbijerweluitdrukkelijkemachtsverschillentussenbeidepartijenzijn.Derelatieiszekernietsymmetrisch.

EenzelfdeverschuivingzienwebijdeHerzieningvanhetInterbestuurlijkToezicht.IndeHerzieningInterbestuurlijkToezichtstaatoverdeveranderendetoezichtverhoudin-gen(gekoppeldaanvertrouwen)hetvolgende:

‘Hetrijkmoetdusterughoudendzijninhetgebruikvanverantwoordingentoezichtennietdoorspecifieketoezichtbepalingenwilleninterveniërenindedecentraletaakuit-voering(HerzieningIBT,p.9)[…]Hetrijkheeftdeopdrachtombijdecentralisatievantakendetaakuitvoeringdaadwerkelijklostelaten,meertevertrouwenopdetaakuit-voeringdoordecentraleoverhedenenopdedaaraanwezigecontrolemechanismen.DitbetekentookdateenministernietdoordeKamerterverantwoordingkanwordengeroepenoverdetaakuitvoeringvanindividueleprovinciesengemeenten.Dedecentraleoverhedenhebbendeopdrachtomdehorizontaleverantwoordingsmecha-nismenteversterkenenhetvertrouwenvanderijksoverheidwaartemaken’(HerzieningIBT,p.10)

Deverschuivingvanmeernaarminderopgelegdofvanmindernaarmeervrijwilligkrijgthiergestaltedoordevoorgesteldevervangingvanverticaaltoezichtdoorhorizontaaltoezicht.GemeentenkunnenhuneigentoezichtorganiserenenzijnhiervoornietmeerafhankelijkvanhetRijk.HetRijkhoudtnietlanger–ofveelminder–vanuitdeverticalerelatietoezicht,maarspoortdelokaleoverhedenaanominzelfteontwikkelenhorizontaleverbandenhettoezichtopdetaakuitvoeringteorganiseren.Interessantisweldatze,alswedetekststriktnemen,wel‘deopdrachtkrijgen’omhetvertrouwenvandeoverheidwaartemaken.Defermheidvandieuitspraakstaatinenigcontrastmetdenotievanvertrouwen.Zijmaaktiniedergevalduidelijkdathetvertrouwenzichzelfnietreguleert.Tijdenshetleeratelierwerdeenbelangrijkeaanvullendeopmerkinggeplaatstbijdeverschuivingvaneenmeernaareenminderopgelegderelatie.Debestuursakkoordenbrengenmogelijkmeeropgelegderelatiesmetzichmeedanweopheteerstgezichtzoudenvermoeden.Doormetdegemeentenafsprakentemakenwordenimmers

andereministeriesanderdrukgezetomzichaandezeafsprakenteconfirmeren.Deafsprakenleggendusandereactorenweervastinderelatie.Waaraandeenekantderelatieeenmeeropenkarakterkrijgt,wordtdezeaandeanderekantingeperktenmeeropgelegd.Globaalbekekenzienweduseenverschuivingvan‘meeropgelegd’naar‘meervrijwillig’.IniedergevalalsweinhetbijzonderkijkennaarderelatietussenBZKengemeentenindeBestuursakkoorden.

Devolgendevraagisofweookeenverschuivingzienopdevraagmetwelketoekomst-scenario’srekeningwordtgehouden?Enofdateréénisofdatermeerzijn?HiervaltdirectopdatbijhetBestuursakkoordsprakeisvaneenverschuivingnaarééntoe-komstscenario–datwatindeakkoordenstaat–zonderdaarbijvoorzieningentetreffenvoorhetgevaldeafsprakennietnageleefdworden.Metafwijkendescenario’swordtgeenrekeninggehouden.Erzijngeen‘straffen’of‘sancties’indezegevallen.Zewordenalthansnietgenoemd.Evenminishetmogelijkomdanderelatieteverbreken.DatdegemeentenenhetRijkookindetoekomstnogmetelkaarsamenmoetenwerken,zoueenstimulanskunnenzijnomtedoenwatervanhenverwachtwordt.Devraagofditvoldoendeis,wordtnietbeantwoord.Ookwordternauwelijksaandachtbesteedaanderisico’svanhetvertrouwen.Hetlijktteduidenopdeveronderstellingdathetvertrouwenhierzelfregulerendwerktendathetvanzelfsprekendenduurzaam‘is’.Datkanbetekenendathetvertrouwenwelergradicaalenietwatnaïefwordtingevoerd.Hetkanookbetekenendathetfeitelijkweinigomhetlijfheeftendathetnietbijzonderserieusgenomenwordt.

Inhetgevalvandeherzieningvanhetinterbestuurlijktoezichtliggendekaartenanders.Eenradicaleenlogischeconsequentievanhetomarmenvanvertrouwenzouhetafschaffenzijnvanhettoezicht.Toezichtisimmersgebaseerdopdeveronderstel-lingdatdetoekomstnaarallewaarschijnlijkheidandersuitpaktdanverwachtofgehoopt.Watwehierdanookvooralzieniseenverschuivingvantoezicht,vanverticaalnaarhorizontaal.Alservertrouweninhetspelis,danisdathetvertrouwenoverhetkunnenuitvoerenvantoezichtdoordegemeenten.Dezeverschuivingengevenalaandatereenaantaladdertjesonderhetgraszitalshetgaatomdeorganisatievanvertrouwen.Hieronderwerkenwedatverderuitdoortelatenziendathetschen-kenvanvertrouwenookcomplicatiesenrisico’smetzichmeebrengt.

4.3Complicatiesbijvertrouwenopvertrouwen?

Ishetverstandigomopdezemaniermetvertrouwenomtegaan?Weziendaarvooropbasisvandelessenuitdefinanciëlecrisisendeeerdereconceptueleverkenningeenaantalmogelijke/waarschijnlijkecomplicaties.Meergedetailleerdkomenwebijdevolgendeproblemen:

Opgelegde vrijwilligheidDeoverhedenwaardearrangementenbetrekkingophebben,‘kiezen’nietvooreenrelatiemetelkaar,maarzijninfeitetotelkaarveroordeeld.Watmeervrijwilligheidinderelatiebrengen,kanderelatietengoedekomen,maarisookriskant.Steldatdeafsprakennietwordennagekomen,dankanhetRijkbesluitenomdevertrouwensrela-tieterugtedraaien.Datisproblematischwantdoordattedoenkandeheleoverheiddestempelkrijgenvan‘niettevertrouwen’.Hetheleoverheidssysteemkandaardoorindiskredietkomen.Gemeentenkunnenderelatiezoalsvastgelegdinbestuursakkoordennietformeelterugdraaien,maarzijkunnenerwelvoorkiezenomzichnietaanhetakkoordtehouden.Dezekeuzekangerechtvaardigdzijn,omdateengemeentemetmeerbelangenrekeningdienttehoudendandievanBZKalleen.Bovendienisderelatievandienaarddatzeookblijftvoortbestaanalshetvertrouwenophetspelwordtgezet.

Ruimte voor meerdere scenario’sHettweedepuntdathieraandeordeis,isdevraagwaterophetspelwordtgezet.Zijndeafsprakenvandienaard,datalszijandersuitpakkendanverwachtdat‘spijt’danvoldoendeis.Inpersoonlijkerelatieskan‘spijt’eenbelangrijkerolvervullen,maarinderelatietussenoverheidengemeentenkanspijtooksnelgekoppeldwordenaannaïviteit.WaaromhebbenRijkengemeentenergeenrekeningmeegehoudendatuitkomstenanderszoudenkunnenzijndanverwacht?Invriendschapsrelatieskunnenweervanuitgaandatanderenzichaanhunwoordhouden.Eenzelfdeverwachtingkoestereninoverheidsrelatiesduidtvooralopnaïviteit.Hetzorgterookvoordatdepartijenmetlegehandenstaanalszakenandersuitpakkendanverwacht.

Een dubbele kwetsbaarheidOokbijdeherinrichtingvanhetinterbestuurlijktoezichtontstaateenprobleemdoorhetverschuivenvanderelatie.Deveronderstellinglijkthierbijtezijndathorizontaaltoezichtbeterwerktdanverticaaltoezicht.DatneemtnietwegdathetRijkookterverantwoordinggeroepenkanwordenalshethorizontaletoezichtfaalt.HetgevenvandeverantwoordelijkheidaandegemeentenbetekentnietdathetRijkdaardoorbuitenspelkomttestaan.AangezienhetRijkdezebeslissingkannemen,iszijook(mede)verantwoordelijkvoordegevolgen.Erishiermetanderewoordensprakevaneendubbelekwetsbaarheid.Steldathethorizontaletoezichtfaalt,danstaatnietalleendattoezichtophetspel,maarookhetvertrouwenvanhetRijkindegemeenten.

Lagere transactiekosten vormen de basisVertrouwenlijktindezebeidearrangementendusopeenheelspecifiekemanierinvullingtekrijgen.Hetarrangementlijktvooralbedoeldomtegenlageretransactie-kostenééntoekomstscenarioterealiseren.Hetisfeitelijkeenuitvoeringsarrangement,waarinvertrouwenbedoeldisalseenmanieromtegenlagekostendeasymmetrieinderelatieteorganiseren.Vooraldecontrolelastenwordenvermeden,iniedergevaloppapier.Datkaneenwezenlijkebaatzijn,maardevraagisofdetransactiekostendaadwerkelijklageruitpakkenalshetvertrouwennietwordtwaargemaakt.

De symboliek van vertrouwenDaarnaastlijkthetvertrouwenhierooksterktewordeningezetalssymbolischedaad.BZKorganiseerthiernietalleenderelatietotverschillende‘agenten’,maarlijktookvooralopteroepentoteenmeer‘vriendelijk’gesprek.Vertrouwenspreektnietzozeeruithetarrangement,maarishiervooraleenoproep:‘latenweelkaarvertrouwenenvooralnietteveelbestrijden’.Datismeereenoproepophetniveauvan‘omgangsvor-men’danophetniveauvansturingsrelaties.‘Samenkomenweerweluit’,zolijktdesymboliekvanbeidenota’stezijn.Datisopzichzelfnietperseeenverkeerduitgangs-punt,vaakzalhetzelfsheelfunctioneelzijn,maardatbetekentnietdatdaarmeederelatiefundamenteelvankarakterisveranderd.

4.4Conclusie:gematigdvertrouwen?

TerafsluitingvandezecasuskunnendevragendieookindeslotconclusievanFortisaanbodkwamennogmaalsbeantwoordworden.Dezevragenwaren:

Watisdeaardvanderelatie?Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?Isdeinvullingvanderelatiepassendbijhetbelangdatophetspelstaat?

Deeerstevraagbeantwoordenwedoortekijkenofderelatievrijwilligofgedwongenis.Daaruitontstaathetvolgendebeeld:

Wat is de aard van de relatie?

Indecasuskwamenverschillenderelatiesaanbod.Derelatiestussenoverhedenzijnveelalgedwongenrelaties.Datgeldtookvoorderelatietussenrijkengemeenten.

Isindezerelatiesprakevanvertrouwenofniet?

Indezerelatiezienwepogingentothetinvoerenvanvertrouwen:- Afsprakeninhetbestuursakkoorddienietafdwingbaarzijn.- Geenscenario’svoorhetnietnalevenvandeafspraken- Eenverschuivingvanverticaalnaarhorizontaaltoezicht

Belangenafweging- Hetschenkenvanvertrouwenbetekentnietdaterdaadwerkelijkvanvertrouwenkanworden

uitgegaan,hetvertrouwenisnietzelfregulerend.Erzijnverschillendebelangeninhetspeldieditvertrouwenterdiscussiekunnenstellen.

- Hetvertrouwenopinterpersoonlijkniveaukannietvertaaldwordennaareenvertrouwenopinstitutioneelniveau.

- Hetisrisicovolomindezerelatievanvertrouwenuittegaanengeenrekeningtehoudenmetalternatievescenario’s.Juistvandeoverheidkanverwachtwordendatzijhiervooreenvangnetcreëert.

- Vertrouwenwordtingezetvanuitefficiencyoverwegingen,maarderisico’sdiedatmetzichmeebrengtkunnenkostbaarzijn.

Debovengenoemdecomplicaties,vooralbelichtbijdebelangenafweging,stellenhetvertrouwenopvertrouweninoverheidsrelatiesterdiscussie.Alsdeteleurstellingingegevenvertrouweneenbelangrijkeoorzaakvandebeschadigingvanvertrouwenis,dankunnendeoverhedenzichzelfweleensineenlastigparketbrengendoorzoopvertrouwenintezetten.Zelopendekansomdoordemanierwaaropzehetvoorafhebbengeorganiseerdeenmogelijketeleurstellingachterafalintebouwen.Demotievenvoordeintroductievanvertrouwenzijnbegrijpelijk,inhetbijzonderdereductievankostenvoorcontroleentoezichtenhet‘gebaar’naardemedeoverhedendathetRijkmeerineenopenrelatiemethenwilstaan.Beideelementenhebbenuiteraardmetelkaartemaken.Hettweededraagtinpotentiesterkbijaanheteerste,enviceversa.Hoeweldieintentiesdusgoedengeloofwaardigzijn,ishetdevraagofdezeuitwerkingenvooralvastleggingdaarvanookgoedzalwerken.Onsvermoedenisdatzedeeerstepraktischetestsnietzullendoorstaanendatalsnelzalblijkendatdebeeldenenverwachtingentochuiteenlopenendatdeprestatiesafwijkenvanwatpartijenvanelkaardachtentekrijgen.Hetisdevraaghoerobuusthetarrangementdannogis.

Belangrijkerisechteromteconstaterendatvertrouwenvoordezerelatieendezebedoelingenhelemaalnietnoodzakelijkis.OmderelatietussenRijkengemeentenopeenprettigemanierintevullenzijneranderemogelijkhedenbeschikbaar.Erisnugekozenvoorhetnietbesprekenvandeoptiedatanderennietvolgensverwachtingopereren,terwijleengesprekoverwattedoenbijalternatievetoekomstscenario’sderelatieookkanversterken.Hetonderzoekenvandergelijkeafsprakenkaneenvangnetbieden,datjuistindezetijden–metveelonzekerheid-belangrijkis.

Hetnadenkenoverhet‘Whatif ’-scenarioisingegevenvanuitdetaakvandeoverheidomhaarburgerstebeschermen.Deoverheidheeftbijzondereverantwoordelijkheden,diegrotezorgvuldigheidinhethandelenvereisen.Degekozenmaniervanvertrouwenpastdaarvolgensonsnietgoedbij.Steldatsprakeisvanmisplaatstvertrouwen,opwiekandeburgerdaneenberoepdoen?Deburgerisinveelopzichteneenonderdaandieeenzijdigvandeoverheidafhankelijkisenwaarbijoverheidshandelendiepindepersoonlijkesfeerdoordringt.Deoverheidkanveelschadeaanrichten.Daarombeschermendeklassiekegrondrechtendeburgertegendeoverheid,zonderdatdeburgerdeoverheidhoefttevertrouwen.Tegelijkertijdgevendesocialegrondrechtendeburgeraansprakenopoverheidsvoorzieningen,waarbijhetvertrouwenvandeburgerindeoverheidgeenrelevantefactoris.Ietsvergelijkbaarskanwordenopge-merktoverdeverhoudingtussenoverheden.Derelatievanwederzijdseafhankelijk-heidishiereenzekerheiddiesterkerisdandevertrouwensrelatie.Dezezekerheidiswettelijkverankerdindesystematiekvanmedebewindencomplementairbestuur.

Voordeoverheidlijkthetdaarom–ookindeinterbestuurlijkerelatie–vooralzoekennaareenvormvangematigdvertrouwen.Daarinzouenerzijdswelmoetenwordengeprobeerdominderdaaddeonderlingeverhoudingengoedenwerkbaartemaken,

maarmaganderzijdsookzekeraandachtzijnvoordevraagwatergebeurtalshetnietgoedgaat.Daarvoorkunnendanexplicietevoorzieningenwordengetroffen,indevormvangeorganiseerdwantrouwen.Voordeoverheidlijkenvooralmogelijkhedenteliggeninhetopbouwenvangemengdearrangementenmetelementenvanvertrou-wen,geflankeerddoorelementenvanwantrouwen.Diekunnen,afhankelijkvanhetonderwerp,georganiseerdwordenalstoetsvooraf,controletijdensdeuitvoeringofindevormvanchecksandbalancesoverhetgeheleproces.Belangrijkisdeconclusiedatditniethoefttebetekenendatdaarmeehetvertrouwennietvandegrondkankomenenkangroeien.Integendeel.Wemenendatheteenvoorwaardeisomindecontextvandeoverheidtotenigevormvanvertrouweninderelatietekomen.

5.1.Hetrisicovanvertrouwen

DefinanciëlecrisisendeFortiscasehebbendebeidekantenvanhetsturenopvertrouwenlatenzien.AandeenekantwasvertrouweninFortisenindefinanciëlesectordeafgelopenjarenlucratiefenproductief.Daarvanhebbenallebetrokkenendirectofindirectzeergeprofiteerd.Zelfsmetdeverliezenvandefinanciëlesectormeegewogenishetsaldovandewelvaartsgroeinogsteedszeerpositief.Hetloslatenvanhetfinanciëlesysteemheeftdushetnodigeopgeleverd,vertrouwenheeft‘uitbe-taald’.Maaralserietsmisgaatmetvertrouwen,danisookgeblekendaterdanweinigtotnietsmeerisomopterugtevallen.Endatdeverdelingvandehogekosten,diedaarmeegepaardgaan,voorgroteproblemenbijallerleipartijenzorgtdieeropzichweinigaankondendoen.Datisdekeerzijdevanhetvertrouwen,hoelucratiefhetpersaldonogsteedsis.Vertrouwenisbehalvelucratief,ookkwetsbaarenmoeilijkherstelbaar.DeoptimistischelijnzienweookindedooronsbestudeerdecasesvanBZK.Netalsvoordekredietcrisisindefinanciëlemarkten,spreektookBZKindestukkenoververtrouwenvooraloverdezonnige(enlucratieve)kantenervan.Vertrouwenlevertop,zoisdeveronderstellingenhetiseenmanieromdegespannenverhoudingenmetanderepartijeneenrijkereenprettigereinvullingtegeven.Partijenconstaterendatdewegvanhetopstapelendewantrouwendoodlooptenlijkendanradicaalophettegenovergesteldetewillenvertrouwen.Zowordtvertrouwenneerge-zetalsmiddelomefficiencytebewerkstelligen(mindertoezichtlasten;hetbesteuit

5.Conclusie

partijenhalen)enwordthetingezetomdeonderlingeverhoudingenteverbeteren(prettigereverhoudingen;beterebasisvooroplossenvanconflictendieonvermijdelijknogzullenontstaan).

Hoewelhetoptimismeendemogelijkebatenterechtzijn,hetzijninderdaadmoge-lijkeuitkomstenvaneeninvullingvaneenrelatieopbasisvanvertrouwen,zienweechterookeenanderekantvanhetsturenopvertrouwen.Indecasesiseenaantalrisico’srondhetsturenopvertrouwenzichtbaargeworden.

De ongrijpbaarheid van vertrouwenWeziendatvertrouweninveelgevallenonkritischwordtgebruikt.Hetis‘goed’,zondertwijfel,voorbehoudofprecisering.IndecasesvanBZKwordtgeenduidelijkeomschrij-vinggegevenvanwatvertrouwenis.Hetlijkteropdatwedatallemaalwelweten,vertrouwenisvanzelfsprekend.DeFortiscaseheeftdaarentegenlatenziendatvertrou-wenhelemaalgeeneenvoudigeneenduidigconceptisendathetuitmaaktwelkevormvanvertrouwenaandeordeis.Hetvertrouwentoondezichintalvangedaantesenbleekongrijpbaar,ookomdatallebetrokkenenopheelverschillendeniveausenoverheelverschillendevormenpraatten.Eeneenvoudigeeneenzijdigeinzetvanhetconceptvertrouwenbetekentnietdatvertrouweneenvoudigofeenzijdigterealiserenofteherstellenis.Ietsofiemandvertrouwenbetekentnognietdatietsofiemandtevertrouwenis.Ensomsisvertrouwengeenexplicieteafwegingvanmensen–mensenwetennietdatzevertrouwen–maargaathetdeafwegingteboven.Derealiteitvanvertrouweniszodoendenietdathetvanzelfsprekendis,maarjuistdathetonduidelijk,ongrijpbaarenambiguis.Duidelijkheidontstaatnietvanzelf,maarmoetdoordebetrokkenenworden‘gemaakt’.

Het risico van het herstel van vertrouwenIndecasuïstiekginghetsteedsomeenherstelvanvertrouwen.Derelatiebegintnietvanuithetnietsofvanuiteenpositieveuitgangspositie,maarvertrokvanuiteenachterstand.Erwasiets‘stuk’endatmoestwordenhersteld.Hoewelwenietexactwetenhoedatbijdeinterbestuurlijke verhoudingenuitpakt(diecasusisnogniet‘afgelopen’),zagenwedathetherstelvanhetvertrouwenbijFortisproblematischwas.Hetherstelvanvertrouwenbleeknietgemakkelijk.OpverschillendemanierenwerdgepoogdombijFortishetvertrouwenteherstellen.Nietalleendooropnieuwvertrouwentegeven,bijvoorbeelddoorzakenals‘berekend’voortestellenofdoor‘compensatie’tebiedenoftegaranderen.Meestalluktendezepogingennietofwarendeeffectenzeertijdelijkvanaard.Omdathetnietgeluktwasomhetvertrouwenteherstellenwerdhetvertrouwenvervolgensnogmeerbeschadigd.Nietalleenhadhetgevenvanvertrouwengeenzinmeer,ookdeberekendebeslissingwerdnietopgepakt.Pogingenleiddenniettotresultaten,maarkloptenweldeverwachtingenop.Enhetschrillecontrasttussenverwachtingenresultaatzorgdevooreenverderereductievanvertrouwen.Zoontstondeennegatievespiraal,waarbijhetvertrouwenlangzaamuitderelatiewegliepeneruiteindelijkgeheeluitverdween.Metdeultiemeconsequentiealsgevolg,namelijkdat

hetbedrijfFortistegenmajeuremaatschappelijkekostenenmetnogveelhogerekostenvoordeeigenaandeelhouders,moestworden‘gered’.HetisdevraagwatergebeurtalseendergelijkespiraalookinderelatietussenhetRijkendemedeoverhe-denoptreedt.Watzijndandegevolgen?Enwiekandanalsredderinterveniëren?Depogingomderelatieteverbeterendoordeintroductievanvertrouwenisopzichzelfnobelenkansrijk,maarbevatookeenrisicovanhetverderverstorenvanjuistdierelatie.Hetmedicijnkannieuwekwalenveroorzakenenbestaandeklachtendoenverergeren.

Vertrouwen is maar beperkt zelfregulerendSlechtseenenkelevormvanvertrouweniszelfregulerend:vertrouwengevenbetekentindiegevallenookvertrouwenkrijgen.Heteigenhandelenwordtweerspiegeldinhethandelenvandeander.Dathetsomszogaatbetekentechternietdathetaltijdaandeordeis.Hettegendeellijkt(helaas)eerderwaar.Hetzelfgevenvanvertrouwenblijktgeengarantievooreenrelatiemeteenanderdiewerktvolgensdeprincipesvanvertrouwen.Tochlijktvaak–ookindecasesvanBZK–vandezeveronderstellingtewordenuitgegaan.Ofdatdeuitwerkinginiedergevalopdezeveronderstellinglijkttezijngebaseerd.Datgebeurtbijvoorbeeldalsopdeefficiencyvoordelenvanvertrouwenwordtgewezen.Vertrouwenisefficiëntomdathetminder controlevereist.Datklopt,maaralleenalserietsvaneenzelfregulerendvermogentotstandkomt,waarbijactorenzichzelfenmogelijkookanderengaancontrolerenenaanspreken.Danvervangtzelfreguleringdecontroleenisersprakevaneenefficiencyvoordeel.Decontroleverdwijntdanniet,maarverandertvanlocusenfocus.Partijenmatigenzichzelf,uitzichzelf,zonderdatdaaranderenvoornodigzijndietoezienopderelatie.Indeanalyseisdatzelfregulerendevermogenterdiscussiegesteld.Hetisnietvanzelfaanwezigenisbovendiennietzomaarrobuust.Hetiseerderzeldzaamenkwetsbaar.Vertrouwenisalleenzelfregulerendbinneneenbepaaldeenbeperktecontext.Inalleanderegevallenzalhetgevenvanvertrouwenookvragenomhetorganiserenvaneenvangnetvooralshetandersuitpaktdanverwacht.Endezeorganisatiekosttijdengeld,énbrengthetrisicometzichmeeomhetvertrouwenindewielenterijden.Hoewelelementenvanwantrouwenvaaknoodzakelijkzijnomvertrouwenvandegrondtetrekkenentelaten‘werken’,frustrerenelementenvanwantrouwentegelijkertijdmogelijkdetotstandkomingenwerkingvanvertrouwen.

De gelaagdheid van vertrouwenBijdeFortiscasewerddewisselwerkingtussenhetvertrouwenopverschillendeniveausduidelijk.Zowelhet‘vertrouwenin’,alshet‘vertrouwenop’stondenterdiscussie.WezagendathetvertrouweninFortiseensamenspelisvanvertrouwenindeorganisatieendepersonendieerookwerkten,maarookvandedynamiekopdefinanciëlemarkten.Dezevormenvanvertrouweninterfererenmetelkaar.WatwezagenindeBZKcasuïstiekisdatdaardewisselwerkingtussendevormenvanvertrou-wenwelerkendwordt.Dangaathetvooralomdepositieveeffecten.Alshetgaatomdenegatieveeffectenwordterechtereenlijngetrokken.Datgebeurtbijvoorbeelddoor

testellendatdeministernietnaardeKamerkanwordengeroepenalserietsmislooptindegemeente.Nukandatwelzozijn,maardathetformeelnietmogelijkisdeministernaardeKamerteroepenbetekentnognietdathetvertrouwenindeministerdaarmeeovereindblijft.VertrouwenisietsandersdanhetwelofnietindeKamerkunnenwordengeroepen.

Onbestuurbare reflexiviteitIndefinanciëlemarktenishetvertrouwenlangetijdweergegevenviadeaandelen-koersen.Indeaandelenkoersslaatvertrouwenneerineenconcreet‘getal’.OokindeFortisCasezienwedatdezeaandelenkoersenalsvertrouwensbarometerwordengebruikt.Deeenvoudvaneendergelijkecijfermatigeindicatorstaatechterinschrilcontrastmetdedynamiekdiedaarachterzit.Ookwerderonjuisteofoncontroleerbareinformatieindeaandelenkoersverwerkt.Hierdoorwasdeindicatorzelfnietlangertevertrouwen,maardeedzij–vreemdgenoeg–nogweldienstalsgraadmeter.Diereflexiviteitwasuiteindelijkteveelvoorhetsysteemendroegbijnabijaandeonder-gangvanhethelefinanciëlestelsel.Overalwerdineensaandegraadmetergetwijfeldendatleiddetoteenenormetoenamevanwantrouweninbedrijveneneengrotevalvanaandelenkoersenoverdegehelebreedte.Allesgreepinelkaarin,watbijnazorgdevooreengeheleimplosiealsgevolgvandereflexiviteitvanhetsysteem.Weziendatookdegemeentenwillengaanwerken(endatookalgedeeltelijkdoen)metcijfermatigeindicatorendieopenigerleiwijzedebetrouwbaarheidvanpartijenlatenzien.Hetisdevraagofdatmogelijkisenhoedereflexiviteitvandergelijkeinspanningenzalzijn.Inhetgunstigegevalnodigthetallebetrokkenenuittotbetereprestaties.MaarineenmindergunstigscenariogaandekengetalleneeneigenlevenleidenenondermijnenzepersaldoderelatietussenhetRijkendemedeoverheden.

Het vertrouwen komt van buitenWatdedoorslaggafbijhetherstelvanvertrouwendoorFortiswasnietzozeerdaternieuwemensengingenwerken,datdeorganisatieanderswerdingerichtofdatdefinanciëlemarktenweeropveerden.Wathetvertrouwenterugbrachtwasdeverplaat-singvandeverantwoordelijkheidende‘dekking’vanuithetfinanciëlesysteemnaardeoverheid.Integenstellingtotdefinanciëlemarktengenootdeoverheidwelvertrou-wen,iniedergevaldaarwaarhetopreddingsactiesaankwam.Hieruitkunnentweezakenwordenafgeleid.Teneersteishetbelangvaneenback-upvooralshetvertrouwennietmeerwerkt;dereddingkwamnietvanbinnenhetsysteem,maarvanbuiten.Maardatwerpteentweedevraagop,hoeverdieback-updoorkanenmoetgaan.Metanderewoorden:wieredtdereddervanvertrouwen?Enmoetdereddingaltijdkomen,ofalleensoms?Enwatbetekenteenreddingvanbuitenineensysteemdatpratgaatopdeheilzamewerkingvan‘natuurlijkeselectie’,waarinhet‘ondergaan’vansommigeelementeneeninherentenzelfsheilzaamelementvanhetsysteemis.Delesdatreddingvanbuitenkomtbiedtzichtopeennieuwrisico;erisgeenoneindigaantalreddersbeschikbaar,veelverderdandeoverheidgaathetniet.Enwatalsdiezelfindeproblemenkomt,alsdevertrouwenscrisisdeoverhedenzelfbetreft,ofalsdeoverheid

onvoldoendemiddelenheeftomanderenogtekunnenredden?Inmiddelszijnbeidekwestiesbijzonderrelevantgeworden.Nublijkenooklandenmaarbeperktkredietwaardigenmoetenlandennetalseerderaldebankenenverzekeraars‘gered’worden.Ensommigewordennietgered,ofalleenmaar‘eenbeetje’.Deredderszittenzelfookaanhetrandjeenzelopenhetrisicoomdoordepogingenomanderentereddenzelfverderafteglijden.Bestaanervoordergelijkeafwegingenrichtlijnen?Ishet‘wieheteerstkomt,wieheteerstmaalt’,ofmageenreddingookwordenafgebrokenalskortdaarnaeenandere,meerbelangrijkeenomvangrijkepartij‘omvalt’?KanGriekenlandalsnogwordenlosgelatenalsdemiddelennodigblijkenomhetvoordeEuropeseeconomieveelbelangrijkereSpanjeenItaliëovereindtehouden?Wiebeslistzoietsenopwelkegronden?Weziendatooknuweergezochtwordtnaareenhogerexternniveauvoorredding,bijvoorbeelddeEUenhetIMF,maardekrachtvandergelijkeorganenstaatofvaltuiteindelijkmetdekrachtvanlidstaten.Iedereenisdoordrongenvanhetfeitdatalsdecrisisindefinanciënvanoverhedenserieusdoorzetenerenkelegroteeconomieënindeproble-menkomen,geenvandemogelijke‘reddendepartijen’instaatzalzijnomoptetreden.Endatdoetafbreukaanallereddingsactiesdiewordenondernemen.Ookhierlaatdereflexiviteitzichvoelen.

5.2Hetbalancerenvanvertrouwenenwantrouwen

Webegonnenditessaymetdevraagofhetmogelijkisomdelessendiezijnopgedaanindefinanciëlesector,intezetteninderelatievandeoverheidtotpartijenindesamenleving.Inditafsluitendedeelbenoemenweenkelevandielessen.

Redundante systemen zijn meer te vertrouwenDeeerstelesiswatonsbetreftomniethetvertrouwen,maarhethanteerbaar maken van complexiteitalsuitgangspunttenemen.Vertrouweniséénvandemanierenomdecomplexiteittereduceren,maarhetisnietdeenigemanieromdattedoen.Vertrouwenwordtvanuitnormatieveoverwegingenvaakbovenofbuitenhetregulierearsenaalinstrumentengeplaatst,maarhetisertotopzekerehoogteeen‘gewoon’onderdeelvan.Daarnaastmoetvertrouwenbijnaperdefinitievergezeldgaanvanandersoortigemaatregeleneninstrumenten.Vertrouwenisinveeloverheidsrelatiesnietzelfregulerendenomhettelaten‘werken’moetenerdusflankerendemaatrege-lengenomenworden.Dergelijkemaatregelen,diemeestalelementenvanwantrou-wenomvatten,wordennogaleenstegenoververtrouwengeplaatst,metdetoevoegingdatdienietgoedsamengaan.Derealiteitiswatmeercomplexengenuanceerderdandat.Dergelijkeflankerendemaatregelendragenvaakbijaandezelfreguleringenversterkendaarmeedewerkingvanvertrouwen.Doorterugvaloptiesvooraftebenoemen,wordtdekansdatzenodigzijnverkleind.DenkaandehonderdenmiljardendiedeVS,deEUenhetIMFreserveerdenvoorgarantiesalsbanken‘omzoudenvallen’.Dewerkingvandergelijkegarantiesisdatzealszemaargrootgenoegzijn,zedekanskleinmakendatzeooitnodigzijn:omdatergrotegarantieszijn,groter

dan nodig is,isergeenredenmeeromtegelovendatdebankzalvallen,waterinreflexievesystemenvervolgensooktoeleidtdatdebankinderdaadnietvalt.Wiekleinegarantiesgeeftisdaarmee‘duurder’uit,wantdegarantiesgevengeenvertrouwen,watbetekentdatzeuitbetaaldmoetenworden.Wieextremegarantiesgeeft,verkleintdekansdatzeooitaangesprokenmoetenworden.Zokanvertrouwendusgroeiendoordeintroductievanelementenvanwantrouwen.Hetinpolitiekeuitsprakenenarrangementenbenadrukkenvanvertrouwenbetekentnietautomatischdathetvertrouwener‘is’enookoplangeretermijn‘werkt’.Alseraangehechtwordtvertrouwentehandhaven,danishetaantebevelenomnaastdatvertrouwenookwantrouwenteorganiseren.Zowordterredundantiegecreëerdalshetgaatomhethanteerbaarmakenvandecomplexiteit:alshetenesysteemnietwerkt,danmisschienwelhetandere.Perrelatiekanvervolgensgekekenworden‘hoeveel’vertrouwenenhoeveel‘wantrouwen’ingezetkunnenworden.Datbetekentdatdesturingsarrangementenwaarbijingezetwordtopvertrouwenookaltijdvragenomhetorganiserenvanwantrouwen.Afhankelijkvandeeerdergenoemdeonvoorspelbaar-heidenhetbelangdaterophetspelstaatkunnenderelatiesdanalsvolgtwordeningedeeld.

Inzetten op betrouwbaarheid in plaats van op vertrouwenAlsweinterpreterenhoedeonderzochtecaseszichontwikkelen,danzienwesteedseenfijnzinnigspeltussenvertrouwenenwantrouwen.Onzetweedeles,diedusnauwsamenhangtmetdeeerste,isdatdeoverheidinzoukunnenzettenopbetrouwbaarheidinplaatsvanopvertrouwen.Datlijktvreemdnaeenessayoververtrouwen,maarhetiseenpreciseringvanwathierisuitgewerkt.Betrouwbaarheidkandekwaliteitenvanvertrouwenengeorganiseerdwantrouwenverenigen.Vertrouwengeveniséén,maarvoordeoverheidgaathetaltijdookomhetander,namelijkhetvoorzienvanwatergebeurtalshetvertrouwenfaalt.Eenbetrouwbareoverheidisgeenoverheiddieopeenscenarioafkoerstendaarinvertrouwt.Datzoualtijdgepaardmoetengaanmetietsanders.Eenbetrouwbareoverheidiseenoverheiddiekritischisoverwatzijzelfkandoenendeburgersbeschermttegendemogelijkevalvanhetvertrouwen.Dezebeschermingontstaatvanuiteencombinatievanwantrouwenenvertrouwen.Wantrouwenbetekentdandatdeoverheidopeenactievemanierrekeninghoudtmetzakendieandersuitkunnenpakkendanverwacht.Inplaatsvantehopenentestrevennaareentoekomstscenariokandeoverheidfungerenalsrolmodelbijhetomgaanmetonzekerhedenendusmeerderetoekomstscenario’s.Betrouwbaarzijnisdaneenkwalificatievaneenoverheiddieweethoezedezeonzekerheidomkanzettenineenwerkbarerelatie.Eenbetrouwbareoverheidiseenoverheiddieinstaatisomarrange-mententebouwenwaarinelementenvanvertrouwenenwantrouwenmetelkaarinevenwichtwordengebracht.Vreemdgenoegkaneenteverdoorgevoerdeintroductievanvertrouwenhetvertrou-weninderelatiejuistverstoren.Alsdeoverheidendaarmeehaarburgers‘geloven’invertrouwendankomenafwijkingendaarvanhardaan.Zekeralsdievervolgensooknogeens‘ongedekt’blijken.Ookmagdeintroductievanvertrouweninrelatiesvande

overheidtotmaatschappelijkepartijennooitleidentoteenreductievandeuiteinde-lijkeverantwoordelijkheidvandeoverheid.Alshetmoetofnodigis,danisdeoverheidnogsteedsverantwoordelijkenaanspreekbaarvoordatgenewatisafgesproken.Ookalsdieafspraakeengrootelementvanvertrouwenheeft.Datbetekentdatdeoverheidvolgensonsnietmoetopschuivenrichtingtrustofconfidence,maardatervoorhaarjuistkansenliggeninhetuitwerkenvancompensatieencalculatie.Inhetgevalvanvertrouweninmoetdeoverheiddancalculerendtewerkgaan,inhetgevalvanvertrouwenopkanvandeoverheidcompensatieverwachtworden.Deoverheidinvesteertdannietineen‘vriendschappelijke’relatiemetburgers,maargaatrolvastopzoeknaarbetrouwbaar-heidindevormvanhetnakomenvanafsprakenenhetgarantstaanalserzakenanderslopendanafgesproken.Datimpliceertweldatdeoverheidmoetbezienvoorwelketakenendoelenmenwerkelijkinstaatisomeendergelijkebetrouwbaarheidwaartemaken.Politicimakenzichnuaanspreekbaarvooronderwerpenwaaropdatonmoge-lijkisendatdoetafbreukaandebetrouwbaarheid.Deoverheidsrolwordtdaarmeeookmeerselectief.Eengeloofwaardigoptredenvaneenbetrouwbareoverheidbegintmeteenbeperkingvanhetrepertoireaanverantwoordelijkhedenentakenwaarvoormendievolledigeverantwoordelijkheidclaimt.Hetisdevraagofdieconsequentievandeintroductievanvertrouwenvoldoendeonderdeaandachtvandepolitiekenhetbestuuris.Onsvermoedenisvanniet,maarwezijnvanmeningdathetbelangrijkisdatdieaandachtsneltotstandkomt.

Vertrouwen als leerprocesDitessaylaatzichlezenalseenconceptueleanalysevanhet‘fenomeen’vertrouwen.Insommigedelen,envooralzoaanheteindervan,werkenwemeertoenaarpraktischebenutting.Vooralindiemeerophandelingsrepertoiregerichtedelen,wordtvaakdebalanstussenvertrouwenenwantrouweningebracht.Vertrouwenmaggeen‘blind’vertrouwenzijnenbetrouwbaarheidvereistdaterrekeningwordtgehoudenmetwaternogkanenmoetophetmomentdathetvertrouweninstort.Steedsisdaarineenwonderlijkespanningtezientussenenerzijdshetkoersenopvertrouwen,maaranderzijdsookhetinbrengenvanelementenvanwantrouwen.Vooraf,tijdensofachterafhetproces.Vooraf,bijvoorbeeldindevormvanselectieengereguleerdetoelatingaanhetbegin(hetinstellenvaneenvergunning),als‘licensetooperate’binnenhetopverderopvertrouwengebaseerdesysteem.Oftijdens,bijvoorbeelddooropbasisvanopkennisbestandengebaseerderisicoanalysesopbepaaldeplekkengerichtexterntoezichttehouden.Ofdoorhetinstellenvaneen‘redphone’,waarmeepartijendieconflictenzienontluikenelkaarkunnencontactenomtevoorkomendatzeallebeiineenongewildmaaronomkeerbaarconflictwordenmeegesleurd.Zebrengendaneenventielaanomdespanning,dienietviaderegulierekanalenkanweglopen(maardaarinwelkanopbouwen),eenuitwegtegeven.Ofna afloop,bijvoor-beelddoorgarantiesaftegevenvoorhetgevaleenpartijmochtinstorten.VanEetenbespreektinzijnoratiebijvoorbeelddecreditcardmaatschappijen.Dieversterkenheelactiefhetvertrouweninhunkaart–datisimmershunbestaansrecht–,maarnietdoorhetvoorafintensiefcheckenofiemandtevertrouwenis,ofdoorhetaanbrengenvan

pincodes,chipsenadvertentiecampagnesrondveiligheidintebouwen,maardooréénsimpeleregelteintroduceren:‘bijfraudevergoedenwijuwschade,zondergedoe’.Hetvertrouwen,datdiesimpelestelregeloplevert,zorgtervoordatdemaatschappijendusdaniggroteomzettenmaken,datzeprobleemloosdekostenvoordefraudegeval-lenkunnendragen.Zebespelenmethunspelrondvertrouwenenwantrouwendereflexiviteitvandietweebegrippen.Zeontkennenniethetwantrouwen,zebelovennietdaternooitfraudezalzijn.Zedraaienhetom,‘beloven’daterbijiedereenooitietskangebeuren,maargaranderendatzeerindatgevalvoordeklantzijn.Ennietmeteene-mailadresoftelefoonnummeromdemeldingteregistrerenen/ofinforma-tietegeven,maarmeteenno-nonsensevergoedingvandekosten.Dereflexiviteitvandatspelisdatdie‘inbouw’vanwantrouwenmaaktdathetvertrouwenindekaartzosterkwordt,datdekostenvanhetwantrouwenmarginaalworden.Creditcard-maatschappijenhandelenzodoendenietinvertrouwen,maarinbetrouwbaarheid.

Bijhetmakenvanafwegingentussenvertrouwenenwantrouwengeldtsteedsdevraag‘wanneerishetgenoeg’en‘wanneerishetnetteveel’.Wanneerondersteunendeelementenvanwantrouwenhetvertrouwen,enwanneerschadenzedetotstandkomingvaneenrelatieopbasisvanvertrouwen.Opdievraagisgeenanderantwoordmogelijkdandathetinelkecasusanderszalzijn.Endathetinelkecasusinverschillendeperiodesoffasesanderszalzijn.Datlijktobligaat,maarhetiswelderealiteit.Watisdanhetcriteriumomhetsteedsanderstedoen?Hetcriteriumiswatonsbetreftdevraagofhetprocesvanvertrouwennogingangis.Vertrouwenis,zohebbenwebetoogd,eenrelationeelbegrip.Het‘is’erniet,maarmoetgroeien.Hetontwikkeltzich,positiefofnegatief.Steedsgaathetomdevraagwatopditmomentinditprocesdeontwikkelingis.Enwatisvanuitdatontwikkelingsprocesbeziendebalanstussenwantrouwenenvertrouwen.Datprocesbezienwijdaaromnietalseen‘implementa-tieproces’,ofalseenproceswaarinjemaargenoegmoetstapelenenwachtentotheteris,maaralseenleerproces.Partijenmoetenhetvertrouwenleren,zowelhetgevenalsontvangenvanvertrouwen.Zemoetenerletterlijkingroeien.Endatgaatmetvallenenopstaan.Opallerleimomentenzalhetvertrouwenopenigerleiwijzegeschondenwordendoorpartijen:afsprakenwordennietnagekomen,prestatiesvallentegen,partijenvertonenonverwachttochandergedrag,erontstaanincidentenenkwesties.Indepraktijkwordendergelijkeincidentenopgevatalsaanleidingomhetvertrouwenintetrekkenofverderconditioneeltemaken.Terwijlinonzeredeneringdatéénvandeoptiesis,dienaasthetcontinuerenofzelfsverdiepenvanvertrouwenstaan.Hetargumentmoetdanzijnofde‘overtreding’methetvertrouwenoptevattenisalseenstapin hetleerproces,ofalseenbreuk ermee.Afhankelijkvandebeantwoordingvandievraagzalhetantwoordvandepartijdiehetvertrouwengeeftheelanderszijn.Somsishetinderdaadhetbeëindigenvanhetvertrouweneneenpartijonderscherpertoezichtplaatsen.Maarsomsisheteenaanleidingomderelatiejuistteverdiepen,partijentehelpen,zetebegeleidenenmeervertrouwentegeven.Dekunstisdanompartijen‘indeleercurve’tekrijgenenzevaardigtemakeninhetopererenineenrelatiegebaseerd

opvertrouwen.Datleerprocesisuiteraardtweezijdig.Allepartijen,zoweldegevendealsontvangendepartij,participereninhetleerproces.

Ten besluitWebegonnenditessaymeteen‘quote’waarinhetvertrouwenalsheldendaadwerdneergezet.Hetvereistloslatenenkwetsbaarkunnenzijn.Hetorganiserenopbasisvanvertrouwenisdaneenheldendaad,omdatdatrisicovollecompetentieszijninderealiteitvanhetopenbaarbestuur.Inditessayisdieuitspraakopallerleimanierenonderbouwdenonderschreven:vertrouwenisinderdaadgevaarlijk,nietzonderrisicoenallesbehalvevanzelfsprekend.Entochblijftdebeeldspraakonbevredigend.Watweookhebbenlatenzien,isdathetgaatomeenproces.Datvergtgeenheroïschespronginhetdiepe,maarbetekenteenprocesvanlangeadem,metveelkleinestapjes,opkrabbelen,opnieuwbeginnenenvolharden.Ensomsstoppen.Deheldendaadisdanniethetbeginnenvandatproces-hetkiezenvoorvertrouwen-maarveeleerhetdaarinvolharden,hetdeugdelijkorganiseren,hetbalancerenenhetleren.Wijhopendatditessayeenbijdragelevertaandetotstandkomingvandatproces.

Referenties

CommissieMaas(2009).Naareenherstelvanvertrouwen.Eeten,VanM.,Techniekvandeonmacht,Fatalismeinpolitiekentechnologie,2010,NSOB.Giddens,A.,ModernityandSelf-Identity,SelfandSocietyintheLateModernAge,StanfordUniversityPress,Stanford,1991.Goffman,E.,ThePresentationofSelfinEverydayLife,Doubleday,NewYork,1959.Keymolen,E.,VolVertrouwen,OverOnline(On)zekerheidendeBrugvanhetVertrouwendhandelen,Afstudeerscriptie,Rotterdam2008.Luhmann,N.,TrustandPower,TwoWorksbyNiklasLuhmann,JohnWiley&SonsLtd,Chichester,1979.Luhmann,Niklas(2000)‘Familiarity,Confidence,Trust:ProblemsandAlternatives’,inGambetta,Diego(ed.)Trust:MakingandBreakingCooperativeRelations,electronicedition,DepartmentofSociology,UniversityofOxford,chapter6,pp.94-107.Meurs,P.(2008)SociaalVertrouwen,Eenkwestievandurf,SER,VerweijJonkerLezing.O’Neill,O.,2002.AQuestionofTrust.ReithLectures.BBC.Prast,H.M.,Mosch,R.&W.F.vanRaaij(2005).Vertrouwen,cementvandesamenlevingenaanjagervandeeconomie.Amsterdam:DeNederlandscheBank.Schuyt,K.enVerhoeven,I.(2003)Institutioneelvertrouwenalsbronvanlegitimiteit,OpenbaarBestuur13-3(maart),pp.11-14.Seligman,A.B.,TheProblemofTrust,PrincetonUniversityPress,NewJersey,1997.CasuïstiekMinisterievanBinnenlandseZakenenVerengingNederlandseGemeenten,UitvoeringsplanHerzieningInterbestuurlijkToezichtdebestuurlijkeroutekaartvooreeninterbestuurlijkeveranderopgave,2009.

COLOFON

InopdrachtvanhetministerievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties,DirectieKennisontwikkelingvoorOpenbaarBestuurenVeiligheid(dKOV)

Schedeldoekshaven2002511EZDenHaagPostbus200112500EADenHaag

Internet:www.rijksoverheid.nlE-mail:kov@minbzk.nl

De crisis van het vertrouw

en en het vertrouwen na de crisis

De risico’s van het vertrouw

en op vertrouwen

Dit is een uitgave van:Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | DirectiePostbus 20011 | 2500 ea Den Haagwww.rijksoverheid.nlDecember 2010 | B-5221

B-5221 Crisis van vertrouwen B5 - NSOB · taboes zijn niet langer van toepassing. De financiële...

Documents

Transcript of B-5221 Crisis van vertrouwen B5 - NSOB · taboes zijn niet langer van toepassing. De financiële...

Het kapitalisme in crisis?

Crisis Convulsivas Expo

Presentatie Crisis, what crisis?

Marketingactie: Quarterlife crisis

crisis 1919.pdf

De Crisis Voorbij

Crisis oefeningen

Classis in crisis

B-5221 Crisis van vertrouwen B5 - pure.uvt.nl · 3. Casus: Fortis en de vrije val van het vertrouwen 19 3.1 Een reconstructie van de ondergang van Fortis 19 Onduidelijkheid over de

La Crisis Politica

Crisis Convulsiva Ust

Organisatieresponse bij crisis

Crisis voorbij

Crisis - Mirjam Noorduijn 01... · 2015-04-02 · Crisis Jochem Lybaart en Arjen van Witteloostuijn Crisis Crisis Griekenland anno 2012. ... eindeloze groei een illusie is. Iedere

PLF Crisis 1973 Memory

210 Crisis Woningbouw

Euro zone crisis

Crisis als kans

Crisis in de kerk

b io crisis