Jezusde Messias

Lector Daniël De Waele

Inhoud

I. De kindheidsverhalen............................................................................................................................................4

1. De kindheidsverhalen - historisch.....................................................................................................................4

2. Jozef bij Matteüs...............................................................................................................................................4

3. Jezus bij Matteüs..............................................................................................................................................5

4. Jezus bij Lucas...................................................................................................................................................6

II. De zending van Jezus............................................................................................................................................7

1. De persoon van Jezus.......................................................................................................................................7

2. De doop van Jezus............................................................................................................................................9

3. Jezus en Galilea...............................................................................................................................................10

4. Genezing in de leefwereld van Jezus..............................................................................................................11

5. Exorcisme in de leefwereld van Jezus.............................................................................................................12

6. De heilige man................................................................................................................................................14

7. Joodse charismatici (chassidim)......................................................................................................................15

8. Chassidim en Farizeeën..................................................................................................................................17

III. Jezus en de wet..................................................................................................................................................18

1. Halacha...........................................................................................................................................................18

2. Jezus’ visie op de joodse wet..........................................................................................................................18

3. Jezus over echtscheiding................................................................................................................................19

4. Jezus over spijswetten....................................................................................................................................21

5. Jezus over de sabbat.......................................................................................................................................23

IV Gelijkenissen......................................................................................................................................................29

1. Korte gelijkenissen..........................................................................................................................................29

2. De gelijkenis van het Koninklijk bruiloftsfeest................................................................................................31

3. De gelijkenis van de talenten..........................................................................................................................33

4. De groei van een gelijkenis.............................................................................................................................36

V. Jezus als de Messias...........................................................................................................................................37

1. De koninklijke Messias....................................................................................................................................37

____________________Jezus de Messias 2

Jezus de Messias Daniël De Waele

2. Koninklijke en priesterlijke Messias................................................................................................................38

3. De lijdende Messias........................................................................................................................................39

4. Het getuigenis van het Nieuwe Testament.....................................................................................................39

5. Andere titels van Jezus...................................................................................................................................41

V. Lijden, sterven en opstanding............................................................................................................................41

1. Jezus voorzag zijn lijden en dood....................................................................................................................41

2. De tempelreiniging.........................................................................................................................................42

3. Getsemane.....................................................................................................................................................42

4. Datum en tijd van de zitting............................................................................................................................43

5. De kruisiging...................................................................................................................................................44

6. De opstanding.................................................................................................................................................44

Bijlagen...................................................................................................................................................................46

____________________Jezus de Messias 3

I. De kindheidsverhalen

1. De kindheidsverhalen - historisch

Door films of kinderbijbels hebben wij de indruk dat de geboorte van Jezus ongeveer als volgt is verlopen. Een engel kondigt Maria aan dat zij een kind zal krijgen doordat de Geest van God haar zal overschaduwen. Als Jozef merkt dat Maria zwanger is en haar wil verlaten - want hij denkt dat er een andere man in het spel is - legt een engel uit dat wat in Maria ontvangen is, uit de Heilige Geest is. Er komt een bevelschrift van keizer Augustus dat ieder zich moet laten inschrijven in zijn geboortestad, en Maria – hoogst zwanger – reist met Jozef van Nazaret, waar zij wonen, naar Betlehem. In Betlehem is geen plaats meer in de herberg, en Jozef en Maria nemen hun intrek in een stal of een grot. Daar wordt Jezus geboren en krijgt hij bezoek van herders en van wijzen uit het oosten. Koning Herodes hoort van die ‘nieuwe koning’, vreest voor zijn positie en wil Jezus doden. Het jonge gezin wordt door een engel gewaarschuwd en vlucht naar Egypte, waar ze blijven tot het gevaar geweken is (Herodes is gestorven) en een engel ze terugroept naar Nazaret. In de kindheidsverhalen van Matteüs en Lucas gaat het echter om iets diepers.

Lezen: Matt.1:18 - 2:23. Luc.2:1-24, 39.• Historisch. Vragen bij Matt.- Waar wordt Jezus geboren? (2:1) - Hoe oud kan Jezus geweest zijn bij de kindermoord? (2:7, 16)- Waarvoor vreest Jozef? (2:22). Waarom zou hij daar naar toe willen gaan? - Waar gaat hij dan naar toe? (2:23) Wat betekent ‘vestigen’?

• Historisch. Vragen bij Luc.- Waar wordt Jezus geboren? (2:4).- Waar woonden zijn ouders? (2:4). - Waar verblijven zij? (2:7). - Waar keren zij naar terug? (2:39).- Wanneer keren zij terug? (2:22,39) Vgl. Lev. 12:2-4: Wanneer een vrouw moeder wordt en een kind van het mannelijk geslacht baart, dan zal zij zeven dagen onrein zijn; als in de tijd van haar maandelijkse afzondering zal zij onrein zijn. 3 En op de achtste dag zal het vlees van zijn voorhuid besneden worden. 4 Drieëndertig dagen zal zij blijven in het reinigingsbloed; niets heiligs zal zij aanraken, naar het heiligdom zal zij niet komen, totdat de dagen van haar reiniging vervuld zijn.

Wat is historisch niet verenigbaar tussen Matt. en Luc.?Mogelijk hebben zowel Matt. als Luc. de moeilijkheid hebben willen oplossen dat Jezus, die gesitueerd wordt in Nazaret, volgens de Schriften in Betlehem is geboren.

2. Jozef bij Matteüs

- Wie is de vader van Jozef? (Matt.1:15-16)- Wie is de hoofdpersoon in het verhaal? (Matt.1:18-25 & 2:13-23)- Wat lees je in: Matt.1:20,24.

Matt.2:12.Matt.2:13.Matt.2:19-20.Matt.2:22.

- Wat staat er in Matt.2:14,15?- Wat staat er in Matt.2:21?

____________________Jezus de Messias 4

De kernvraag: aan welke oudtestamentische verhalen doet de beschrijving van Matteüs denken? Wat zijn de overeenkomsten?

Matteüs schrijft over de geboorte van Jezus, maar hij doet dit doorheen verhalen uit Tenach. Zijn verhaal is niet zozeer een historisch verslag, hij beschrijft wat er gebeurd is met beelden, personages, thema’s, die ontleend zijn aan Tenach. (Sommigen noemen dit de midrasj-methode). Ook citaten uit Tenach worden daarbij aangewend (Bijv. Hos.11:1 in Matt.2:15: ‘en daar bleef hij tot de dood van Herodes, opdat vervuld zou worden hetgeen de Here door de profeet gesproken heeft, toen hij zeide: Uit Egypte heb Ik mijn Zoon geroepen’ ). Voor de auteur zijn reminiscenties aan Tenach en midrasj belangrijker dan de historiciteit. Je ziet dat doorheen het hele evangelie.

Een vraag is waarom Matteüs de geboorte van Jezus heeft willen belichten doorheen de verhalen van Jozef uit Genesis. Dit wordt in de tekst van het evangelie zelf niet duidelijk. Enige kennis van wat men in het jodendom geloofde over de Messias kan verheldering brengen. Mogelijk heeft Matteüs Jezus willen tekenen als de Messias ben Jozef. Dit bereikt Matteüs door de vader van Jezus te identificeren met Jozef van de verhalen in Genesis. De zoon van die Jozef is immers de lijdende Messias.

3. Jezus bij Matteüs

- In Matt.2:13-18 wordt beschreven hoe Herodes alle jongens uit Betlehem en omstreken laat doden. Welke andere koning doet iets dergelijks? - In dezelfde perikoop lezen we dat de zoon die verlosser zal zijn (Jezus) ontkomt. Welke andere zoon die verlosser zal zijn ontkomt eveneens? - In Matt.2 vluchten Jozef, Maria en Jezus voor Herodes. Wie vlucht voor die andere koning? (Vgl. Matt.2:13 met Ex.2:15: in beide verzen: doden, vluchten, vreemd land).- Als Herodes gestorven is, kunnen ze terugkeren. Hoe zit dat in Exodus? Vgl. Ex.2:23.- Wie neemt het initiatief tot de terugkeer van Jozef? (Matt.2:18-19). Vgl. Ex.3:2.- Vgl. Matt.2:20: ‘[de engel des Heren] zegt: Sta op, neem het kind en zijn moeder en reis naar het land Israël, want zij, die het kind naar het leven stonden, zijn gestorven’ met Ex.4:19: ‘Want de HERE had tot Mozes in Midjan gezegd: Keer terug naar Egypte, want alle mannen, die u naar het leven stonden, zijn gestorven’.- Vgl. Matt.2:21: ‘En hij stond op en hij nam het kind en zijn moeder en kwam in het land Israël’ met Ex.4:20: ‘Daarop nam Mozes zijn vrouw en zijn zonen, zette hen op een ezel en keerde naar het land Egypte terug; ook nam Mozes de staf Gods in zijn hand’. Ook in de rest van het evangelie naar Matteüs vinden we belangrijke overeenkomsten met de Tora, tussen Jezus en Mozes. Ook hier moet men zich de vraag stellen: waarom schildert Matteüs Jezus met woorden die herinneren aan Mozes? Zie ook:

____________________Jezus de Messias 5

In de rabbijnse literatuur treffen we de Messias ben Jozef, de lijdende Messias aan, tegenover een andere, triomferende Messias ben David. Door God aangemoedigd mag de Messias ben David een wens doen. Doch hij ziet zich plots met een doodscène geconfronteerd: Als hij ziet dat de Messias ben Jozef gedood wordt, zegt hij: Heer van de wereld, ik bid u alleen om mijn leven.God verzekert hem dat zijn gebed zal verhoord worden. Elders vinden wij de legende van de Messias aan de poort van Rome. R. Jehosjua ontmoet de profeet Elia, die als bode Gods optreedt. R. Jehosjua vraagt Elia naar het eeuwige leven en naar de komende Messias. De Messias waar het over gaat wordt niet met name de Messias ben Jozef genoemd, maar het gaat wel om een lijdende Messias. Hij is buitengesloten uit de stad Rome en houdt verblijf onder de zieken bij de stadspoort. Deze Messias is reeds op aarde, niet in een verre toekomst, hij is dus nabij. Dat hij toch talmt te komen (naar Israël) is Israëls schuld. Hij komt immers alleen als men naar zijn stem hoort (de Tora bestudeert).

• Mozes: - bedreiging leven als kind en uitredding > doortocht Schelfzee > 40 jaar in woestijn > Mozes en Tora op de berg > Mozes’ einde op een berg > opdracht te onderhouden wat de leraar onderwezen heeft > geen graf.

• Jezus: - bedreiging leven als kind en uitredding > doop van Jezus > 40 dagen in woestijn > Jezus en de Bergrede > Jezus’ einde op een berg > opdracht te onderhouden wat de leraar onderwezen heeft > leeg graf.

Midrasjim als hulp bij uitlegging? Sepher ha Jasjar. (11e, 12e eeuw n.Chr.)

Het gebeurde in de nacht waarin Abraham geboren werd, dat alle dienaren van Terach en alle Wijzen van Nimrod en al zijn schriftgeleerden kwamen, om in het huis van Terach te eten en te drinken en zich met hem in deze nacht te verheugen. Toen zij zijn huis verlieten, hieven zij in die nacht hun ogen hemelwaarts naar de sterren, en zij zagen en zie, een zeer grote ster kwam uit van de opgang van de zon en liep langs de hemel en verslond vier sterren aan de vier zijden van de hemel. En zij verwonderden zich over deze verschijning en oordeelden met inzicht dit gebeuren, om zijn betekenis te kennen. Zo spraken zij met elkander: Dat betekent niets anders dan dat het kind, dat in deze nacht aan Terah geboren is, groot zal worden en zich zeer zal uitbreiden en de ganse aarde in bezit zal nemen, hij zelf en zijn nakomelingen tot in eeuwigheid. Hij zelf en zijn zaad zullen grote koningen doden in hun land in bezit nemen.

Zoals bij Jezus zien we hier de ster in het Oosten, die duidt op het belang van het kind.

4. Jezus bij Lucas

Lezen: Luc.1:46-55, 2:40-52, 3:23 (naast wat we al gelezen hebben: Luc.2:1-24, 39).

- Lees je bij Luc. iets over de dromen die in Matt. voorkomen?- Over de vlucht naar Egypte en de terugkeer?- Wie is de vader van Jozef? (Luc.3:23,24) (In Matt.1:15-16 was dat Jakob).- Wie is de hoofdpersoon in het verhaal? (Luc.1:26-46) (In Matt.1:18-25 & 2:13-23 was dat Jozef).- Maria, die door Gods ingrijpen zwanger is, zingt een loflied (Luc.1:47-55). Wie doet dat eveneens?- Welk verhaal dient dus als achtergrond voor Lucas’ verhaal over Jezus’ geboorte? - Met wie wordt Maria geïdentificeerd, met wie wordt Jezus geïdentificeerd, en waarom? (1 Sam.3:20, Luc.4:24, 7:16).- Vgl. 1 Sam.2:26 ‘Maar de jonge Samuel nam toe in aanzien en in gunst, zowel bij de HERE als bij de mensen’ [context: bij tempel] met Luc.2:52 ‘En Jezus nam toe in wijsheid en grootte en genade bij God en mensen’ [context: bij tempel].- Vgl. ook: ‘elk jaar’ gaan de ouders van Samuel/Jezus op naar de tempel, - Er bestond een rabbijnse traditie waarin Samuel zoals Jezus blijk geeft van schranderheid in de tempel (zie ‘Samuels wijsheid’), en een traditie waarin Samuel 12 jaar is als hij zijn eerste godsspraak hoort (zie ‘Samuel 12 jaar’). - Overeenkomstig is ook dat Hanna/Maria hun zoon ‘verliezen’ aan de Heer.

• Het Magnificat uit Luc.1 vergeleken met 1 Sam.1-2: cursief met tussen vierkante haken de verzen.47. En Maria zei: [2:1] Mijn ziel maakt de Heer groot, En mijn geest heeft zich zeer verheugd in God, mijn redder 48. omdat hij heeft omgezien naar de nederig staat van zijn dienstmaagd [1:11]. Want zie, van nu af aan zullen alle generaties mij gelukkig prijzen. 49. omdat de machtige grote dingen aan mij gedaan heeft, en heilig is zijn naam. 50. En zijn medelijden is voor hen die hem vrezen, van generatie tot generatie. 51. Hij heeft gedaan een krachtig werk door zijn arm. Hij heeft uiteengejaagd hoogmoedigen in de overlegging van hun harten. 52. Hij heeft neergeworpen machtigen van tronen en hij heeft verhoogd mensen met een lage staat [2:4,7] 53. Hongerenden heeft hij vervuld met goede dingen [2:5], en rijken

____________________Jezus de Messias 6

heeft hij leeg weggezonden. 54. Hij is ter hulp gekomen Israël, zijn knecht, om te herinneren medelijden 55. Zoals hij gesproken heeft tot onze vaderen voor Abraham en zijn zaad tot in eeuwigheid.

• Samuels wijsheid. Berachot 31b (6e eeuw n.Chr.) Jalkut 1 Sam.§80 (13e eeuw n.Chr.).

“Om dit kind heb ik gebeden” [1 Sam.1:27]. Samuel waagde het een [wets]beslissing te geven in tegenwoordigheid van zijn leraar, zoals begrepen onder “Toen een stier geslacht zou worden, werd het kind naar Eli gebracht” [1 Sam.1:25]. Was het omdat een stier geslacht zou worden dat ze het kind naar Eli brachten? [Neen,] de stier werd gebracht om geofferd te worden. Eli zei: “Roep een priester, en laat hem het slachten zoals [ritueel] hoort”. Toen het kind Samuel zag dat de mensen een priester zochten om het slachten te verzorgen, zei hij: “Waarom lopen jullie een priester te zoeken? Een gewone slachting is even geldig”.Daarop werd Samuel voor Eli gebracht, die vroeg: “Waar haal jij zo’n [wets]beslissing vandaan? Samuel antwoordde: “Zegt de Schrift: ‘De priester zal slachten’? Al wat zij zegt is: ‘De priesters zullen [het bloed] brengen’ [Lev.1:5]. Dat betekent dat de verplichtingen van de priesters beginnen met het ontvangen van het bloed. Vandaar dat de slachting zelf mag worden uitgevoerd door een gewoon mens”. Eli zei: “Je redeneert goed. Maar je waagde het een [wets]beslissing te geven in tegenwoordigheid van jouw leraar, en wie waagt een [wets]beslissing te geven in tegenwoordigheid van zijn leraar, is schuldig aan de doodstraf”.Hanna verscheen onmiddellijk en riep in angst uit: “Ik ben de vrouw die hier bij u stond” [1 Sam.1:26]. Eli antwoordde: “Laat mij zijn, dat ik hem veroordeel tot de dood. Nadien zal ik Gods genade over u afsmeken, en Hij zal u een zoon geven die beter is dan deze”. Maar zij zei: “Voor dit kind heb ik gebeden”.

• Samuel 12 jaar. Josephus, Joodse Oudheden, V: 348 (1e eeuw n.Chr.).

Samuel had zijn twaalfde levensjaar voltooid, toen zijn profetische gaven zich openbaarden. In een nacht, tijdens zijn slaap, riep God hem bij zijn naam.

• Ter info. Ook de joodse geschiedschrijver Josephus schrijft over zichzelf in zijn biografie (9): “Toen ik nog nauwelijks meer was dan een jongen, omstreeks veertien jaar oud, werd ik door iedereen geprezen om mijn studiezin, terwijl de hogepriesters en stadsbestuurders steeds bij mij kwamen om iets betreffende wetsaangelegenheden nauwkeuriger van mij te vernemen”. (G. Mussies, De autobiografie van de joodse historicus Flavius Josephus, Kampen 1991, 18-19).

II. De zending van Jezus

1. De persoon van Jezus

[Vele gegevens uit dit hoofdstuk zijn ontleend aan G. Vermes, Jesus the Jew]. Buiten de kindheidsverhalen wordt de naam van Jezus’ vader enkel vernoemd in Luc.4:22 en in een variante lezing van Matt.13:55. Buiten de kindheidsverhalen wordt Jezus’ geboorteplaats niet vernoemd. Rond de leeftijd van 30 jaar werd hij gedoopt door Johannes de Doper in het 15e jaar van Tiberius’ regering, in 28/29 n.Chr. (Luc.3:23).

Jezus schijnt niet gehuwd geweest te zijn en liet dus geen vrouw achter, zoals hij zijn discipelen aanbeval te doen (Luc.14:26; “Wie mij volgt, maar niet breekt met zijn vader en moeder en vrouw en kinderen en broers en zusters, ja zelfs met zijn eigen leven, kan niet mijn leerling zijn”. Zie ook Luc.18:29), zoals ook bij de joodse Egyptische sekte der Therapeuten het geval was (Philo, de vita contemplativa, 13). Volgens Marc.6:3 en Matt.13:55 was hij timmerman of zoon van een timmerman. In oude joodse geschriften wordt de term ‘timmerman’ metaforisch gebruikt (Flusser, Jezus, 30). In de Talmoed betekent het Aramese woord voor timmerman (naggar) ‘geleerde’.

____________________Jezus de Messias 7

- “Dit is iets wat geen timmerman, zoon van timmermannen, kan uitleggen” (p Jeb. 9b, p Kid. 66a)- “Er is geen timmerman, noch een zoon van een timmerman, om dit uit te leggen” (b AbZa 50b)

Tijdens zijn bediening oefende Jezus geen beroep uit maar wijdde zich volkomen aan religieuze activiteiten. Hij wordt geportretteerd als exorcist, genezer en onderwijzer (Luc.13:32). Anders dan bij joodse gebruiken, kennen de evangeliën geen exorcismeritueel. Exorcismen gebeuren door een woord, een bevel. Bij de meeste genezingen (van individuen) is er een lichamelijk contact tussen Jezus en de zieke: oplegging der handen, eenmaal worden oren en tong van een doofstomme aangeraakt (Marc.7:33-34), en worden de ogen van een blinde aangeraakt (Marc.8:23-25). Het tot leven wekken van doden gebeurt ook door aanraking of door een woord. Het stillen van de storm, voeden van de menigte, e.d., zijn een soort wonderen die minder vaak voorkomen dan genezingen.

Jezus wist zich gezonden tot de joden alleen Matt.15:24: “Hij antwoordde: ‘Ik ben alleen gezonden naar de verloren schapen van het volk van Israël.’”. Als Jezus een bezetene uit Gerasa (Decapolis) bevrijd heeft, mag deze - als enige - hem niet volgen, Marc.5:19; Luc.8:38-39. De apostelen mogen niet naar heidenen of Samaritanen gaan, Matt.10:5-6. Hij noemde heidenen honden en zwijnen (in menige rabbijnse tekst wordt ‘zwijn’ gebruikt voor heidenen). Ook met ‘honden’ worden heidenen bedoeld. De Syro-Fenicische vrouw moet aandringen vooraleer Jezus haar tegemoet komt (Marc.7:24-30). Maar hier zie je dat Jezus zich dus wel laat verbazen door het geloof van niet-joden (zoals ook in Matt.8:5-13; Luc.7:1-10).

Marc.7:26 Deze vrouw was van Syro-Fenicische afkomst en geen Jodin; ze smeekte hem om bij haar dochter de demon uit te drijven. 27 Hij zei tegen haar: ‘Eerst moeten de kinderen genoeg te eten krijgen; het is niet goed om de kinderen hun brood af te pakken en het aan de honden te voeren.’ 28 De vrouw antwoordde: ‘Heer, de honden onder de tafel eten toch de kruimels op die de kinderen laten vallen.’ 29 Hij zei tegen haar: ‘Dat hebt u goed gezegd. Ga naar huis, de demon heeft uw dochter al verlaten.’ 30 En toen ze thuiskwam, lag haar kind op bed en bleek de demon verdwenen te zijn.

In het toenmalige jodendom bestonden m.b.t. de houding tegenover niet-joden twee visies naast elkaar. De strenge school van Sjammai beklemtoonde de afgoderij van niet-joden. Een vertegenwoordiger van die school, Rabbi Eliëzer, zei daarover: “Geen van de niet-joden heeft deel aan de komende wereld”. Rabbi Josjoea, behorend tot de school van de gematigder Hillel zei daarentegen: “Er zijn rechtvaardigen onder de volkeren, die deel hebben aan de komende wereld” (Tosefta Sanhedrin 13:2). Op bepaalde punten kwam Jezus overeen met de school van Hillel, van beiden is bijvoorbeeld bekend dat ze de naastenliefde noemden als de samenvatting van de wet. Maar over niet-joden lijkt Jezus meer op de lijn van Sjammai te hebben gestaan.

Jezus ondervindt tegenkanting, eerst van zijn verwanten en dorpsgenoten (Marc.3:21: “Hij is niet bij zijn zinnen”). Vrienden en buren waren verontwaardigd. In Nazaret werd hij verworpen. Marc.6:3-6 / Matt. 13:57 / Luc.4:16,28-30. Mogelijk hebben deze negatieve reacties van familie en dorpsgenoten invloed gehad op Jezus’ afwijzing van familiale banden. Marc.3:31-35: “Hij antwoordde: ‘Wie zijn mijn moeder en mijn broers?’ Hij keek de mensen aan die in een kring om hem heen zaten en zei: ‘Jullie zijn mijn moeder en mijn broers’” / Luc.11:27-28 / Luc.14:25-26: “Wie mij volgt, maar niet breekt met zijn vader en moeder en vrouw en kinderen en broers en zusters, ja zelfs met zijn eigen leven, kan niet mijn leerling zijn”. (Matt.10:37).

Jezus’ godsvertrouwen komt tot uiting in zijn toespraak over de vogels, Matt.6: 25-34. Daarin verwijst hij enkele keren naar het exodus-verhaal, zoals Ex.15:24: ‘Wat zullen wij drinken?’ De gelovige zal drinken krijgen, en manna, voor elke dag genoeg, cfr. Matt.6:34: de dag van morgen zorgt wel voor zichzelf. In Luc. 10:38-42 wordt de keuze van Maria voor het onderricht van Jezus geprefereerd boven de arbeid van Marta. Praktisch gezien waren het enkele bemiddelde vrouwen die voorzagen in de behoeften van Jezus en zijn volgelingen, Luc.8:1-3. In Matt.10:9-10 worden de discipelen uitgezonden zonder dat ze iets mogen meenemen.

Paulus laat een ander geluid horen: 2 Tess.3:10 Toen we bij u waren, hebben we herhaaldelijk gezegd dat wie niet wil werken, niet zal eten. Zie ook 1 Kor.9:14. In het toenmalige jodendom vond je deze twee lijnen terug:

____________________Jezus de Messias 8

- op God vertrouwen voor je onderhoud, zodat je je volledig aan de Tora kunt wijden- zelf werken voor je onderhoud en minder tijd over hebben voor de ToraUitgaande van een tekst uit Ex.16:4 over hoe je manna moet inzamelen - genoeg voor één dag, luidt het: Rabbi Josjoea zegt je moet vandaag inzamelen voor morgen, zoals op vrijdag voor de sabbat. Rabbi Eliëzer zegt: je moet niet vandaag voor morgen inzamelen, want, placht R. Eliëzer te zeggen: Wie vandaag te eten heeft en vraagt, "Wat moet ik morgen eten?”; die behoort tot de kleingelovigen! (vert. Tomson). Kleingelovigen, is hetzelfde woord dat Jezus gebruikt in Matt.6:30. Eliëzer staat op de lijn van Jezus. In Ex.16:44 De HEER zei tegen Mozes: ‘Ik zal voor jullie brood uit de hemel laten regenen. De mensen moeten er dan elke dag op uitgaan om net zo veel te verzamelen als ze voor die dag nodig hebben. Daarmee stel ik hen op de proef: ik wil zien of ze zich aan mijn voorschriften houden.

R. Josjoea, (vertegenwoordiger van de meer menselijke school van Hillel), R Josjoea zegt: wanneer je 's morgens twee geboden leert en 's avonds twee geboden leert en de rest van de dag je werk doet, rekent de Schrift het je aan alsof je heel de Tora hebt gestand gedaan. R Eliëzer zegt: De Tora wordt slechts te bestuderen gegeven aan manna-eters. Hoe dan? Wanneer iemand maar zit te leren, zonder te weten vanwaar hij zal eten en zal drinken en vanwaar hij zich zal kleden en bedekken (Vert. Tomson). Van Rabbi Eliëzer is echter bekend dat hij rijk was. Dan is het makkelijk om de Tora te bestuderen.

2. De doop van Jezus

Volgens de synoptische evangeliën begon Jezus’ zending na zijn doop door Johannes de Doper. Er lijkt een samenhang te bestaan tussen beide predikers.• Jezus onderwerpt zich aan Johannes’ ‘doop ter bekering’ (of ‘ommekeer’. In Joh.1:29-33 wordt niet gezegd

dat Jezus zich door hem liet dopen).• Jezus doopte ook zelf (Joh.3:22-24).• Tussen Jezus, Johannes en hun leerlingen was contact (twee leerlingen van Johannes verlieten deze om

Jezus te volgen). Zij hebben een meningsverschil over vasten (Marc.2:18-20).• De leerlingen van zowel Jezus als Johannes predikten in de diaspora (Hand.19:3).Men kan zich afvragen of Jezus misschien enige tijd een leerling van Johannes is geweest. Het feit dat Jezus door Johannes de Doper werd gedoopt, bewijst de invloed van deze laatste op Jezus.

- Er was een verhaal over een opstanding van Johannes de Doper, Marc.6:14-16 (Matt.14:1-2; Luc.9:7-9).- Aanvankelijk erkent Johannes de Doper de superioriteit van Jezus, later twijfelt hij, Matt.3:14; 11:2-6.De vraag van Johannes komt nadat hij gehoord heeft over genezingen. Hij lijkt van een Messias méér te verwachten. Maar Jezus bevestigt enkel de genezingen. Voor Jezus is Johannes de Doper de grootste der profeten, en de kleinste in het koninkrijk. Matt.11:7-15 / Luc.7:24-28 / Joh.3:26-30.

Het Nieuwe Testament ziet Jezus als de gezalfde Gods die zonder zonden was. Waarom liet Jezus zich dan dopen door Johannes, die “de mensen opriep zich te laten dopen en tot inkeer te komen, om zo vergeving van zonden te verkrijgen” (Marc.1:4)? Waarschijnlijk was de doop van Johannes verwant aan die van de Essenen, en dezen zagen de doop als een belijdenis van een innerlijke toestand van zondeloosheid: de dopeling had reeds zijn hart gewassen door vroomheid en heiligheid. Volgens Flavius Josephus was dat ook zo bij de doop van Johannes. Hij schrijft in Ant. XVIII:107:

[Johannes] riep de Joden op deugdzaam te leven, tegenover elkaar gerechtigheid te betrachten, en eerbied tegenover God, en zich door hem te laten dopen. Het eerste diende vooraf te gaan aan het tweede, want alleen dan was het dopen welgevallig in de ogen van God. De doop diende niet tot vrijstelling van zonden, maar was een manier om het lichaam ritueel te reinigen nadat ze daaraan voorafgaand hun ziel al gereinigd hadden door te leven in gerechtigheid.

In Matt.3:7 scheldt Johannes enkele farizeeën en sadduceeën uit, van wie hij blijkbaar aanneemt dat ze niet in gerechtigheid leven.

____________________Jezus de Messias 9

In de Westerse tekst van Luc.3:22 lezen we dat de stem uit de hemel zegt: “Jij bent mijn geliefde zoon, ik heb je heden verwekt”. Dit is een allusie op Ps.2:7, een messiaanse psalm.

Het besluit van de HEER wil ik bekendmaken. Hij sprak tot mij: ‘Jij bent mijn zoon, ik heb je vandaag verwekt’.

De ons bekende tekst van Luc.3:22 is: “Jij bent mijn geliefde Zoon, in jou vind ik vreugde”, wat ontleend is aan Jes. 42:1

Hier is mijn dienaar, hem zal ik steunen, hij is mijn uitverkorene, in hem vind ik vreugde, ik heb hem met mijn geest vervuld. Hij zal alle volken het recht doen kennen.

De ‘stem uit de hemel’ is in de rabbijnse literatuur bekend als de ‘bat kol’ (de ‘dochter van de stem’), die gezien werd als de echo van Gods stem of het gekir van een duif. Vele Wijzen in Israël geloofden dat de profetische tijd, waarin de heilige Geest sprak door de profeten en wonderen van bevrijding volbracht, geëindigd was. Toen de laatste profeten van de Bijbel stierven, werd de heilige Geest weggenomen. De bat kol, de hemelse echo, verving de profetische inspiratie. Als de tijd rijp is zal de profetische bediening van de Geest weer een aanvang nemen. In de Babylonische Talmoed (b San.11a) lezen we:

Onze rabbi’s leerden: Sinds de dood van de laatste profeten Haggaï, Zacharia en Maleachi, ging de heilige Geest weg van Israël: toch waren ze nog in staat om de hemelse stem (bat kol) te horen. Eens, toen de rabbi’s samen kwamen in de bovenkamer van Gurya’s huis in Jericho, werd een hemelse stem gehoord die zei: ‘Er is onder jullie iemand die waardig is dat de sjekina (heilige Geest) op hem zou rusten zoals destijds op Mozes, maar deze generatie verdient het niet’. De Wijzen die daar waren richtten hun ogen op Hillel de oudere. Toen hij stierf, weeklaagden ze en zeiden: ‘Helaas, de vrome man, de nederige man, de discipel van Ezra is niet meer’.

In de Dode Zee-rollen vinden we teksten die het hebben over de heilige Geest die rust op de Messias, om deze te zalven voor genezing van de zieken.

3. Jezus en Galilea

a. Geschiedenis van Galilea.In de 8e eeuw v.Chr. schreef Jesaja nog over het ‘district’ (Galil) der heidenen (waarvan de naam Galilea is afgeleid - Jes.8:23). De kolonisatie van het veroverde Noordelijke Rijk Israël door Mesopotamische volken verergerde de situatie nog. Toch bleven er ook Israëlieten wonen. In de Makkabeese opstand besloot Simon Makkabeus de joden uit Galilea te verplaatsen naar Judea (1 Macc.5). Deze vluchtelingen keerden later terug, na de Makkabeese overwinning. Het was maar op het eind van de 2e eeuw v.Chr. (104-103) dat Noord Galilea en aanpalende districten werd geannexeerd door de Hasmoneese heersers. Josephus vermeldt een ultimatum waarbij de overwinnaars de overwonnenen enkel zouden dulden als zij zich zouden laten besnijden en volgens de joodse wetten zouden leven (Ant. 13:319). In het Romeinse Palestina kende Galilea een apart bestuur, los van Judea, wat het Galilees zelfbewustzijn verhoogde. Judea werd al vlug door procuratoren geleid, een vernedering, al bleef het Sanhedrin een reële macht, evenals de aristocratische hogepriesters. Galilea werd van 4 v.Chr. tot 39 n.Chr. (heel Jezus’ leven dus) samen met Perea geregeerd door de Herodiaanse tetrarch Antipas. Het Galilea van Jezus was goed bevolkt en relatief rijk. Oorzaak van deze goede economische situatie was het zeer vruchtbare land dat intensief bewerkt werd.

b. Galileese rebellen.Vanaf 50 v.Chr. was Galilea het ‘lastigste’ joodse district. Ezekias was een opstandelingenleider die door Herodes in 47 v.Chr. werd terechtgesteld. Maar zijn activiteiten werden overgenomen door zijn zoon Judas, die koninklijke aspiraties had. Deze ‘Judas de Galileeër’ zette zijn landgenoten aan tot revolte om geen taksen meer te betalen aan Rome en niet langer vreemde overheersers te dulden. Samen met een Farizeeër Zadok stichtte hij

____________________Jezus de Messias 10

de politiek-religieuze partij der Zeloten (40 jaar later werden twee van zijn zonen gekruisigd door de Judeese procurator). Zijn laatste telg Menahem kwam om in een gevecht met rivaliserende opstandelingen. De strijd tegen Rome was echter geen familieaangelegenheid maar was in de 1e eeuw n.Chr bijna algemeen Galilees. De pelgrims wier bloed Pilatus vermengde met dat van hun offers, moeten opstandelingen geweest zijn (Luc.13:1). Het waren weer Galileeërs die in 49 n.Chr. de joden in Jeruzalem aanzetten hun vrijheid gewapenderhand te grijpen. Eén van de bloeddorstigste leiders van de 66-70 oorlog was Johannes, zoon van Levi uit Gischala in Boven-Galilea. Vandaar dat in de 1e eeuw het woord ‘Galileeër’ meer betekende dan een louter geografische aanduiding en een donkere politieke connotatie kreeg. Volgens rabbijnse bronnen waren Galileeërs ook agressief tegenover elkaar, al was eer voor hen belangrijker dan geldelijk gewin.

c. Galilea in het evangelie.Jezus groeide op het platteland. Zijn gelijkenissen zijn er vol van. Nergens wordt melding gemaakt van grote Galileese steden. Jezus was blijkbaar nooit in Sepphoris, een grote stad die slechts 4 mijl van Nazaret ligt, of in andere regionale centra als Gadara en Tarichaeae. In de synoptische evangeliën wordt zelfs Tiberias niet genoemd. Wel vaak vernoemd is Kapernaüm, maar dat wordt dan in buiten-Bijbelse bronnen nauwelijks vernoemd. Ook genoemd worden de kleine stadjes Betsaïda en Corazin. Vermoedelijk heeft Jezus die afkomstig was uit rurale streken zich niet thuis gevoeld in Jeruzalem.

Jezus was geen Zeloot (Theorie verdedigd door S.G.F. Brandon, Jesus and the Zealots, New York 1967). Wel werd Jezus aangeklaagd, beschuldigd en bestraft als een Zeloot, allicht vanwege zijn Galileese afkomst en die van zijn discipelen. Elke persoon uit Galilea met enige aanhang was in de ogen van de autoriteiten verdacht.

Eén van zijn discipelen heette Simon de Zeloot (Marc.3:18, Matt.10:4; Luc.6:15). Maar ook in de toejuichingen van de mensen bij de intocht te Jeruzalem zit een rebels element (Marc.11:9-10 en Luc.19:37-38), zelfs na Pasen horen we de vraag: “Heer, herstelt u in deze tijd het koninkrijk van Israël”? (Hand.1:6).

d. Galilea en Rabbijnse literatuur.Al is de Misjna ontstaan in Galilea, voorzichtigheid blijft geboden in het gebruik ervan voor de reconstructie van de tijd vóór Bar Kochba (135). Galilea was vanaf toen het enige levende joodse centrum in Palestina, en onderscheid tussen Judees en Galilees worden dan anachronistisch. Rabbijnse bronnen schetsen een beeld van Galileeërs als domkoppen. De Galileese uitspraak was anders als de Judese (Matt.26:73: Even later kwamen de omstanders naar Petrus toe, ze zeiden: ‘Jij bent wel degelijk een van hen, trouwens, je accent verraadt je’). Jezus moet Galilees Aramees gesproken hebben. Talita koem (klein lam) wordt alleen aangetroffen in een Palestijnse Targum. Farizeeën beschuldigden Galileeërs ook in zaken betreffende het brengen van offers, rituele reinheid, en gepast gedrag in het algemeen. Zo lezen we over chassidim die niet erg bekend zijn met rituele reinheid, over eminente Galileese rabbi’s als Hanina ben Dosa en José de Galileeër, die de regels van welvoeglijk gedrag zouden overschreden hebben. (Hanina wandelde ‘s nachts op zijn eentje op straat, José wordt n.b. door een vrouw verweten te lang te hebben gebabbeld met haar bij het vragen naar de weg). De term ‘am ha-aretz’ werd vaak op hen toegepast. In het evangelie van Johannes vinden we vragen naar de Galileese afkomst van Jezus: “De Messias kan toch niet uit Galilea komen”? (Joh. 7:41). Nicodemus, die Jezus verdedigt, wordt gevraagd of hij soms ook een Galileeër is (Joh.7:45-52). Jezus begaf zich onder hoeren en tollenaars, keek niet uit bij wie hij als gast werd genodigd, gaf niet om verontreiniging door contact met een lijk. Uit rabbijnse literatuur leren wij dat Farizeeën weinig talrijk waren in Galilea, en daar weinig impact hadden.

4. Genezing in de leefwereld van Jezus

In de evangeliën wordt Jezus ons voorgesteld als genezer van psychisch, mentaal en geestelijk zieken. Wat is de relatie tussen bijbels en inter-testamentair jodendom betreffende ziekte, zonde en de duivel? Wat is daarin de rol van de genezer? De bijbel zegt bijna niets over professionele genezing. Genezing wordt eerder gezien als een goddelijk monopolie. Zich wenden tot een dokter i.p.v. tot gebed, wordt gezien als gebrek aan geloof, iets dat straf verdient. We zien dit in teksten uit de 3e eeuw v.Chr. Zo lezen we in 2 Kron.16:12 over koning Asa: “In zijn negenendertigste regeringsjaar raakte hij slecht ter been, vanwege een kwaal die hem veel last bezorgde. Maar ook toen hij ziek was zocht hij zijn heil niet bij de HEER, maar bij genezers [ roferim]”. Een medische handeling ging soms samen met magische praktijken, vgl. 2 Kon.5:11, het strijken van de hand over een plek. ____________________Jezus de Messias 11

De enigen die in naam van God konden handelen waren priesters en profeten. Maar zelfs de competentie van de priester was beperkt tot het stellen van een diagnose van aanvang en genezing van melaatsheid en de bediening van diverse purificatieriten met medische bijbetekenissen na geboorte, menstruatie of herstel van een geslachtsziekte (Lev.13-14).

Bij de profeten wekken Elia en Elisa een dode op, Elisa geneest Naäman, Jesaja genas koning Hizkia d.m.v. een vijgenkoek, die als trekpleister fungeerde (2 Kon.20:7; Jes.38:21), In Jer.8:22 wordt balsem (hars) wordt gebruikt om wonden te reinigen en te helen. Algemeen kan men zeggen dat het zich wenden tot een priester een plicht was, zich tot een profeet wenden was een religieuze daad, zich tot een dokter wenden was ongeloof.

In het begin van de 2e eeuw v.Chr. lezen we bij Jezus Sirach 38:1-15 dat genezing door een arts ook een religieus karakter kan hebben, omdat de vaardigheid van de arts niet uit duistere regionen stamt, maar een goddelijke gave is. Maar de juiste procedure bij ziekte was tot God te bidden, zonde te belijden en een offer te brengen. Dan kan men een dokter raadplegen (Ben Sira 38:13).

1 Eer een arts, want je hebt hem nodig, ook hij is door de Heer geschapen,2 en hoewel genezing van de Allerhoogste komt, wordt hij door de koning beloond.3 Een arts wordt om zijn kennis geëerd, hij wordt door aanzienlijken bewonderd.4 Door de Heer brengt de aarde geneeskrachtige kruiden voort, een verstandig mens versmaadt ze niet.5 Werd het water niet zoet door een stuk hout, zodat zijn kracht zichtbaar werd?6 De Heer zelf gaf de mensen de kennis, zodat hij om zijn wonderbaarlijke kruiden wordt geprezen.7 Daarmee geneest hij en neemt hij de pijn weg, 8 de apotheker maakt er een balsem van. Het werk van de Heer kent geen einde, hij brengt genezing op de aarde.9 Mijn kind, negeer je ziekte niet, maar bid tot de Heer, dan zal hij je genezen.10 Bega geen misstappen, handel rechtschapen, reinig je van elke zonde.11 Breng een aangenaam geurend offer, geef een handvol tarwebloem, breng een rijk offer, alsof je al op sterven ligt. 12 Laat de dokter zijn werk doen, ook hij is door de Heer geschapen, houd hem niet op een afstand, ook hij is nodig. 13 De goede afloop ligt soms in zijn handen; 14 ook hij bidt tot de Heer dat hij hem de weg naar genezing wijst en het leven redt.15 Moge wie zondigt tegen zijn maker in handen vallen van een arts.

Een achterliggende gedachte is dat de genezende krachten van een arts eerst afhangen van zijn nabijheid tot God, dan pas van zijn expertise.

5. Exorcisme in de leefwereld van Jezus

De duivel werd gezien als oorzaak van ziekte en zonde. Demonen waren verantwoordelijk voor elk moreel en fysisch kwaad. We zien hier Perzische invloeden (5e eeuw v.Chr.). Deze ideeën zien we voor het eerst in Tobit: een jaloerse demon neemt bezit van Sara en doodt haar echtgenoten. Tobias verjaagt de demon door lever en hart van een vis te verbranden, aldus geïnstrueerd door de engel Rafaël, die we ook in 1 Henoch tegenkomen als de genezende engel van God. Men geloofde dat het juiste gebruik van de wetenschap der engelen de meest effectieve wijze was om demonen meester te worden. Deze kunst was gereserveerd voor geïnitieerden, omdat de geheimzinnige formules waarop deze kunst gebaseerd was, sinds onheuglijke tijden verborgen waren in esoterische boeken die alleen toegankelijk en begrijpbaar waren voor enkelingen.

“... dat wij Noach alle medicijnen zouden onderwijzen ... We legden Noach al de medicijnen van hun ziekten uit, tezamen met hun verleidingen, hoe hij hen zou kunnen genezen met kruiden van de aarde. En Noach schreef alle dingen in een boek zoals wij hem instrueerden, betreffende elke soort van medicijn ... En hij gaf al dat hij geschreven had aan Sjem, zijn oudste zoon” (Jub.10:10-14).

Over Salomo schrijft Josephus in Ant.8:45:____________________Jezus de Messias 12

God stelde hem ook in staat zich de kunst eigen te maken die tot voordeel en heil van de mensen tegen de demonen wordt aangewend. Hij schreef bezweringsformules waarmee hij ziekten met succes kon bestrijden, en methoden om geesten uit te bannen, waarmee mensen die door geesten bezeten waren deze zo effectief konden uitdrijven dat ze nooit meer terugkwamen. Hij heeft deze formules en methoden ook aan het nageslacht nagelaten. 46. Die therapie is tot op de huidige dag bij ons zeer doeltreffend. In ben er namelijk eens getuige van geweest hoe een zekere Eleazar, iemand uit mijn volk, in bijzijn van Vespasianus en diens zoon en officieren en tal van soldaten een aantal mensen die in de greep waren van demonen daarvan bevrijdde. De behandeling verliep als volgt: 47. hij hield zijn ring onder de neus van de bezetene; onder het zegel van de ring bevond zich een van de wortels die Salomo had voorgeschreven; de man snoof eraan, en meteen trok Eleazar de demon via zijn neusgaten naar buiten; de man viel onmiddellijk op de grond en Eleazar bezwoer de demon nooit meer bij hem terug te komen; daarbij noemde hij de naam van Salomo en sprak hij de bezweringen uit die deze geschreven had. 48. Omdat hij ook de omstanders ervan wilde overtuigen dat hij over die kracht beschikte, zette Eleazar een kleine drinkbeker gevuld met water of een waskom voor zich en gaf hij de demon bevel om, zodra hij de man verliet, die om te gooien en zo de toeschouwers te laten merken dat hij de man inderdaad verlaten had. (Vert. Meijer Wes).

Deze Baaras wortel groeide in de streek van Machaerus en men geloofde dat hij exorcerende eigenschappen bezat. Vooral Essenen schijnen zich met exorcisme bezig gehouden te hebben. (De genoemde Eleazar wordt soms als Esseen aangeduid). Josephus schrijft over hen in zijn Joodse Oorlog 2:136: “met het oog op de behandeling van ziekten doen ze onderzoekingen in medicinale wortels en eigenschappen van stenen”. Philo heeft het in zijn De Vita Contemplativa 2 over de Therapeuten die nogal wat weten over genezing. Philostratus schrijft over Apollonius van Tyana dat deze boze geesten uitdreef.

Eens luisterde een jongeman naar een voordracht van Apollonius. Hij brak uit in een luid en schaamteloos lachen, waarop Apollonius hem toesprak: “Niet jij zondigt hier, maar de boze geest door wie jij bezeten bent [...]’. Hij was werkelijk bezeten, zonder dat het bekend was. Hij lachte waar niemand lachte, huilde zonder oorzaak, zong en hield een tweegesprek met zichzelf. De mensen meenden dat zijn teugelloze jeugd daar de oorzaak van was, doch hij werd geleid door een boze geest en hij verscheen in zijn zonde al dronken. Toen nu Apollonius hem scherper en toorniger aankeek, schreeuwde de demon als een gebannene en gefolterde, en zweerde hij de jongen los te laten en niet opnieuw een mens te zullen overweldigen. Toen Apolonius echter tot hem sprak als een toornig heer tot een schaamteloos slechte knecht en hem beval zichtbaar uit te gaan, riep hij: ‘Dat standbeeld daar zal ik omverwerpen’ en hij wees op een beeld bij de koningshal. Inderdaad bewoog dit en viel om. Wat een schrik! Wat een verbazing! Wie kan dat beschrijven? De jongeling echter wreef in zijn ogen als een die ontwaakt, keek naar de zon, en werd verlegen omdat alle ogen om hem gericht waren. Sindsdien was hij echter niet meer zo wild en mateloos als voorheen, maar zijn gezonde natuur kwam te voorschijn, zoals na gebruik van een geneesmiddel. (Philostratus, Leven van Apollonius, 4:20).

Exorcisme gebeurde met de hulp van een toverformule waarvan men geloofde dat ze was geopenbaard aan heiligen in vroeger tijden. Het noemen van de naam van die ultieme autoriteit blijkt onderdeel te zijn geweest van een ritueel. Jezus vraagt in wiens naam de Farizeeën handelen (Matt.12:27: “En als ik inderdaad door Beëlzebul demonen uitdrijf, door wie drijven uw eigen mensen ze dan uit?”). Mogelijk werd Jezus beschuldigd te handelen in naam van Beëlzebul, de prins der duisternis, omdat hij nooit een menselijke bron noemde (Marc.3:22, Matt.9:34; 12:24, Luc.11:15,18). De discipelen, ook hun zogenaamde imitators, dreven boze geesten uit in de naam van hun meester, Matt.7:22, Luc.10:17, Marc.9:38: “Johannes zei tegen hem: ‘Meester, we hebben iemand gezien die in uw naam demonen uitdreef en we hebben geprobeerd hem dat te beletten omdat hij zich niet bij ons wilde aansluiten’”.

Men geloofde dat het welslagen van een exorcisme afhing van het letterlijke uitvoeren van de voorgeschreven regels. Het kreeg daardoor een magisch aspect waar de geestelijke leiders verveeld mee zaten, al werd het nooit buiten de wet gesteld, misschien omdat het te veel deel was gaan uitmaken van het leven, ____________________Jezus de Messias 13

maar ook omdat de praktijk verbonden leek met de bijbel. In de bijbel lezen we over het ritueel van de as van de rode koe (Num.19:1-10). De as van de ritueel geslachte rode koe gemengd met water is de reinigende substantie waardoor onreinheid, veroorzaakt door aanraking met een lijk, wordt verwijderd. Dat deze rite ‘werkte’ verklaarde men vanuit een geestelijke dimensie. Een voorbeeld uit de Papyri Graecae Magicae 1227 (door heidenen gebruikt).

Doeltreffende handeling die demonen uitdrijft. Gebed, dat over zijn hoofd wordt uitgesproken. Leg voor hem olietakken, en achter hem staande spreek je: “Wees gegroet, God van Abraham, wees gegroet, God van Izaak, wees gegroet, God van Jakob, Jezus Christus, heilige Geest, Zoon des Vaders, die onder de zeven, en die in de zeven is. Breng Iao Sabaoth, mag uw kracht komen over NN, tot u deze onreine demon verdrijft, de satan, die op hem is. Ik bezweer u, demon, wie gij ook zijt, bij deze God: kom uit demon, wie gij ook zijt, verlaat NN, nu, nu, meteen, meteen. Kom uit demon, omdat ik u boei met stalen, onlosmakelijke boeien en ik u uitlever in de zwarte chaos van de hel.”

Vergeleken met andere exorcisten is Jezus’ werkwijze de eenvoud zelf. Hij dreef de geesten uit door zijn woord, zoals Matt.8:16 vermeldt. ‘Magische’ handelingen vinden we nauwelijks bij Jezus. Wel in Joh.9:6: “Na deze woorden spuwde hij op de grond. Met het speeksel maakte hij wat modder, hij streek die op de ogen van de blinde”, en Marc.7:33-34: “Hij nam de man apart, weg van de menigte, stak zijn vingers in diens oren en raakte met speeksel zijn tong aan. Hij sloeg zijn blik op naar de hemel, zuchtte diep en zei tegen hem: ‘Effata!’, wat betekent: ‘Ga open!’”

In het jodendom kwam het bespuwen van een ziek lichaamsdeel voor bij bezweringen. Men reciteerde daarbij een bijbelvers (en diende er enkel acht op te slaan dat het uitspreken van Gods naam niet samenviel met het spuwen, daardoor zou die naam ontheiligd worden). Ook een demon kon worden uitgedreven door zijn behuizing (het menselijk lichaam) te bespuwen.

6. De heilige man

In het joodse denken kon het kwaad bestreden worden door exorcisten, maar ook door ‘heilige mannen’, zoals Elia en Elisa vroeger, die genezende en exorcerende krachten bezaten, niet door toverspreuken, medicijnen of door het uitoefenen van uitgebreide liturgische voorschriften, maar enkel door woord en aanraking.

In het Genesis Apocryphon wordt Abraham voorgesteld als genezer. De zieke was de koning van Egypte. Na de ontvoering van Sara wordt de ziekte hem opgelegd door een boze geest die hem gezonden wordt om hem en alle mannelijke leden van zijn familie te kastijden, en aldus Sara’s deugdzaamheid te beschermen. Alleen Abraham kan de geest uitdrijven.

1Q Gen. Apoc.20:16-20. Die nacht zond de Allerhoogste God hem een plaaggeest om hem en al zijn familieleden te kwellen, een boze geest. Deze kwelde hem en al zijn familieleden, zodat hij haar niet vermocht te naderen; hij had geen gemeenschap met haar, ofschoon hij twee jaar bij haar was. Aan het eind van de twee jaar werden de kwellingen en plagen die hem en al zijn familieleden overkwamen, heftig en sterk. Hij liet alle wijz[en] van Egypte en alle bezweerders ontbieden samen met alle artsen van Egypte om te zien of zij hem en zijn familieleden van die plaag konden genezen. Maar geen van de artsen, bezweerders noch een van de wijzen kon zijn genezing tot stand brengen, want die geest sloeg hen allen, zodat zij wegvluchtten. [ONBESCHREVEN] Daarna kwam Horqanos tot mij en smeekte mij dat ik zou gaan bidden voor de koning en mijn handen op hem zou leggen, opdat hij mocht herstellen, want in een [dr]oom had hij [mij] gezien.28-29. Toen bad ik [dat] hij genezen [mocht worden] en ik legde mijn handen op zijn [hoof]d. Toen week de plaag van hem en werd de boze [geest van hem] verdreven, zodat hij herstelde.

Gebed, oplegging der handen, een bestraffend woord: het doet denken aan Jezus. In het Gen. Apoc. is exorcisme en genezing éénzelfde proces, in het NT worden die gescheiden en elk apart behandeld: oplegging der handen voor genezing, bestraffing voor een geest. We vinden dat ook in b Meil. 17b. Rabbi Simeon ben Jochai en R. Eleazar ben José hebben de dochter van de keizer bevrijd door de demon te bevelen haar te verlaten: “Ben ____________________Jezus de Messias 14

Temalion, ga uit! Ben Temalion, ga uit!”. In de 2e eeuw v.Chr. vertelt Artapanus (joods hellenist) het verhaal over hoe Mozes op bovennatuurlijke wijze iemand genas. Op wonderlijke wijze bevrijd uit de gevangenis (vgl. Petrus), gaat hij recht naar Farao’s slaapkamer. Uit zijn slaap gewekt en boos, vraagt de Farao naar de naam van de God die Mozes gezonden had. Mozes fluistert het tetagrammaton in zijn oor en hij valt levenloos neer. Maar Mozes wekt hem op (in: Clemens van Alexandrië, Stromata I:23). In het ‘Gebed van Nabonidus’ lezen we over Daniël in 4Q242 (vert. van der Woude).

“De woorden van het gebed dat Nabonidus, de koning van het land van Babel, de grote koning, bad, toen hij geslagen werd met boze zweren op bevel van de Allerhoogste God in Teman. Ik, Nabonidus, werd met boze zweren geslagen, zeven jaar lang, en ver van de mensen was ik verbannen, totdat ik bad tot de Allerhoogste God en Hij vergaf mijn zonden. Hij had een waarzegger*. Hij was een Joodse man uit de ballingen en hij zeide tot mij: “Proclameer en schrijf dat men eer en heerlijkheid en roem moet bewijzen aan de naam van de Allerhoogste God”. Toen schreef ik als volgt: Toen ik geslagen werd met boze zweren bij mijn verblijf in Teman, op bevel van de Allerhoogste God, zeven jaar lang, bad ik tot alle goden van zilver, goud, koper, ijzer, hout, steen (Dan.5:4) en klei, omdat ik dacht en meende dat zij goden waren [...]”

* = gazer. Het Aramese gazer komt 4 X voor in Dan.2:27; 4:4; 5:7,12, waar het in verband staat met naamwoorden waarmee magiërs en astrologen aangeduid worden. Meestal wordt het vertaald met waarzegger. In Qumran, het Gebed van Nabonidus, betekent het exorcist. De wortel van het woord betekent ‘decreteren’. Een gazer is iemand die exorceert door de uitdrijving van de duivel te decreteren. Het woord komt ook voor in b Pes. 112b, waar Hanina ben Dosa een bevel uitspreekt tot de koningin der demonen.

Duivel, zonde en ziekte zijn in het Qumran-beeld gecombineerd. Het is omdat de exorcist iemands zonden vergeeft dat hij hersteld wordt van zijn ziekte. Vgl. het verhaal van de genezing van de lamme (Marc.2:2-12; Matt.9:1-8: Luc.5:17-26), ook daar vergeeft Jezus zonde, wat samenhangt met genezen! Of: de genezing is het bewijs dat de zonden zijn vergeven. Rabbijnen van de 2e en 3e eeuw n.Chr. meenden nog steeds dat niemand kon genezen als niet al zijn zonden waren kwijtgescholden (b Ned.41a):

R. Alexandri zei in naam van R. Hiyya b. Abba: Een zieke man herstelt niet van zijn ziekte tot al zijn zonden hem vergeven zijn, zoals geschreven staat: ‘Hij vergeeft u alle schuld, hij geneest al uw kwalen’ (Ps.103:3).

7. Joodse charismatici (chassidim)

Jezus bekomt in de evangeliën zijn bovennatuurlijke capaciteiten niet door geheime krachten maar door onmiddellijk contact met God. Er waren nog zulke persoonlijkheden.

a. Choni Sinds de tijd van de profeet Elia (1 Kon.17:1) geloofden joden dat heilige mannen hun wil konden opleggen aan natuurlijke fenomenen. Het gebed van deze chassidim (Vromen) kon wonderen bewerken. Een van hen was Choni de cirkeltrekker (1e eeuw v.Chr. - Josephus noemt hem Onias de rechtvaardige). In 63 v.Chr. wordt het verzoek gericht aan Choni om voor regen te zorgen. m Taan.3:8 (vert. G.F. Willems):

[A] Ziehier het geval dat men tot Choni de cirkeltrekker zei: Bid, zodat de regen zal vallen. Hij antwoordde hen: Gaat naar buiten en brengt de ovens voor Pesach binnen, opdat ze niet in mekaar zouden zakken.[B] Hij bad en de regen viel niet. Wat deed hij? Hij trok een cirkel en ging er in staan en zei voor (Gods) aangezicht: Heer der wereld, uw kinderen hebben hun gezicht naar mij gekeerd, daar ik als een zoon des huizes voor uw aangezicht ben. Ik zweer bij uw grote Naam dat ik niet van hier beweeg, totdat gij u ontfermt over uw kinderen. De regen begon te druppelen.[C] Hij zei: Neen, niet zo heb ik gevraagd, maar regen voor de putten en de groeven en de grotten. Hij begon te vallen met een onweer. Hij zei: Neen, niet zo heb ik gevraagd, maar regen van gunst, zegen en vrijgevigheid. Hij viel zoals normaal, totdat (het volk) Israël uit Jeruzalem trok naar de tempelberg vanwege de regen.[D] [...]

____________________Jezus de Messias 15

[E] Sjimon ben sjatàch zond hem (de boodschap): Indien ge niet Choni waart, dan had ik over u de excommunicatie uitgevaardigd. Maar wat zal ik u doen, daar gij u opdringerig gedraagt voor de Plaats (God) en hij doet uw wil, zoals een zoon die zich opdringerig gedraagt tegen zijn vader en hij doet zijn wil. En over u zegt de Schrift uw vader en moeder zullen zich verheugen en zij die u gebaard heeft zal jubelen (Spreuken 23,25).

Al werden dergelijke figuren bekritiseerd door de orthodoxie, toch werd hun relatie tot God gezien als die van een verwend kind tot zijn liefdevolle maar lijdende vader.

Josephus’ Onias is anders, hij is een bewonderenswaardige heldhaftige figuur. Ant. 14:22-24 (Vert. Meijer Wes).

Nu was er een zekere Onias, een rechtvaardige man, geliefd bij God. Hij had eens tijdens een periode van droogte een gebed gericht tot God, waarin hij hem had gevraagd een eind te maken aan de droogte, en God had toen zijn gebed verhoord en het laten regenen. Toen hij nu zag dat de burgeroorlog in alle hevigheid aanhield, was hij ondergedoken. Maar hij werd opgebracht naar het kamp van de Joden, waar men van hem eiste dat hij, zoals hij eerder door een gebed een einde had gemaakt aan de droogte, nu een vervloeking zou uitspreken tegen Aristobulus en diens aanhangers. Eerst verzette hij zich daartegen en probeerde hij er onderuit te komen, maar het volk wist hem ertoe te dwingen door geweld te gebruiken. Hij ging te midden van hen staan en sprak: ‘God, koning van het heelal, de mensen die hier op dit moment om mij heen staan, zijn uw volk. De mensen die door hen belegerd worden, zijn uw priesters. Ik vraag u, schenk geen gehoor aan de mensen daar tegen de mensen hier, en laat ook niet in vervulling gaan wat de mensen hier u vragen te doen tegen de mensen daar.’ En nadat hij dat gebed had uitgesproken, werd hij door de boosdoeners onder de Joden die om hem heen waren komen staan gestenigd.

In de rabbijnse traditie wordt Choni kritisch beschouwd, Josephus beschouwt hem positief. Positief is ook Sjimon ben Sjetah die zegt dat Spr.23:25 in Choni is vervuld (zie boven). Eveneens positief is Genesis Rabba 13:7: “Geen man heeft bestaan die vergeleken kan worden met Elia en met Choni de cirkeltrekker, die de mensheid ertoe brachten God te dienen”. Andere rabbijnenzagen in de zijn wonderen een bewijs dat hij een nauwe band had met God, en noemden hem ook ‘zoon van God’.

b. Chanina ben Dosa Deze had een Galilese achtergrond. Hij woonde in Arab, een Galilees dorpje 10 mijl ten noorden van Nazareth. Hij wordt soms een leerling van Jochanan ban Zakkaï genoemd. Hij leefde in de 1e eeuw n.Chr. Hij wordt samen genoemd met Gamaliël (Paulus’ leraar). Er zijn latere wonderverhalen aan hem toegeschreven, maar er zijn ook oorspronkelijker rabbijnse tradities volgens dewelke hij een man was met miraculeuze genezingsgaven. Zijn gebedsleven en concentratie op God waren bekend. Een uitspraak van hem over de bidder was: “Alhoewel de koning hem groet, hij beantwoordt zijn groet niet. Alhoewel een slang zich rond zijn enkel windt, hij zal zijn gebed niet onderbreken” (m Ber.5:1).

De latere tradities verhalen hoe hij tijdens gebed gebeten werd door een slang, maar niet stierf - de slang stierf. “Het is niet de slang die dood, maar zonde” (b Ber.34b). Vertrouwen in en omgang met God maakt de heilige immuun. Vgl. Jezus’ uitspraak: Wie gelooft zal op slangen treden,... en zij zullen hem geen kwaad doen (Marc.16:18; Luc.10:19; Hand.28:3-5).

Chanina’s tussenkomst werd vooral gezocht voor ziekte. Het rabbijnse establishment was niet erg met hem ingenomen. Jochanan ben Zakkaï’s zoon werd ziek en de vader zei tot hem: “Chanina, mijn zoon, bid voor hem dat hij moge leven”. Hij plaatste zijn hoofd tussen zijn knieën en hij leefde (Vgl. 1 Kon.18:42: “Elia ging naar de top van de Karmel. Daar ging hij gehurkt op de grond zitten, met zijn gezicht tussen zijn knieën.). (b Ber. 34b).

Hij stond er ook voor bekend te kunnen genezen van op afstand. De zoon van een zekere Gamaliël leed aan dodelijke koorts. Het hoofd van de Jeruzalemse Farizeeën vaardigde twee discipelen uit naar het ver afgelegen huis van Chanina, die zich terugtrok in zijn bovenkamer en kwam terug met de woorden: “Ga naar huis, want de koorts heeft hem verlaten”. Op de vraag van de rabbi’s of hij een profeet is, antwoordt hij: “Ik ben geen profeet, noch de zoon van een profeet, maar dit is hoe ik begenadigd ben. Als mijn gebed vloeiend is in mijn mond, weet ik dat hij (die zieke) begenadigd is, indien niet, weet ik dat het (de ziekte) fataal is”. Achteraf ____________________Jezus de Messias 16

bleek dat de jongen genezen was op het ogenblik van het gebed (b Ber 34b - j Ber 9d). Dit doet sterk denken aan een bericht in het Johannes evangelie waarbij een hoveling Jezus vraagt mee te komen om zijn zieke zoon te genezen. Jezus zegt echter dat hij naar huis kan gaan, dat zijn zoon leeft. Onderweg naar huis komen zijn dienaren de man tegemoet om te melden dat zijn zoon genezen is. Toen hij vroeg wanneer de genezing was ingetreden, bleek dat op het tijdstip te zijn waarop Jezus had gezegd “uw zoon leeft” (Joh.4:47-54). Jezus voelde, toen een zieke hem aanraakte, dat er kracht van hem uit ging (Marc.5:30, Luc.8:46). Van Chanina wordt ook verteld dat hij mensen met een psychische nood hielp, vooral deze veroorzaakt door boze geesten, en dat hij het weer kon manipuleren.

Een kenmerk van de joodse wonderwerkers is dat zij geassocieerd werden met de figuur van Elia. Dat geldt voor Chanina, ook voor Jezus (Marc.8:28: ‘Wie zeggen de mensen dat ik ben?’ Ze antwoordden: ‘Johannes de Doper, en anderen zeggen Elia, en weer anderen zeggen dat u een van de profeten bent.’; Matt.16:14; Luc.9:8, 19). Een ander kenmerk was onthechting van bezittingen (“Wat het mijne is, is van jou, wat het jouwe is, is van jou” m Ab.5:10). Van Chanina wordt gezegd dat hij in absolute armoede leefde - tot groot ongenoegen van zijn vrouw (b Taan24b-25a). Volgens een jongere tijdgenoot van hem was Chanina één van hen die “hun eigen geld haatten en nog meer de mammon van andere mensen” (Mekh II) (Vgl. Matt. 6:25-33; Marc.10:21; Matt.8:20; Luc.9:58). Chassidim hadden weinig interesse in wettelijke en rituele zaken en hechtten juist veel belang aan morele zaken. Zo werden drie uitspraken van Chanina bewaard in het traktaat Pïrke Aboth, die alle handelen over ‘geestelijke’ zaken (m Ab.3:9-10).

m Ab.3:9: Elke man wiens vrees voor zonde voorgaat op zijn wijsheid, zal zijn wijsheid behouden. Maar als zijn wijsheid voorgaat op zijn vrees voor zonde, zal hij zijn wijsheid verliezen.

‘Wijsheid’ is in deze context de kennis van de Wet, vrees voor zonde is een positieve houding voor goede daden, zodat zelfs de potentiële mogelijkheid van zonde vermeden wordt. Betreffende het geven van aalmoezen noemt de Misjna de ‘kamer der geheimen’ in de tempel, die gevuld was met gaven voor de armen, die daar zichzelf konden voorzien ‘in het geheim’, zonder de donor te moeten ontmoeten. De donoren die zo vermeden zich bekend te maken of begunstigden te beschamen, worden ‘zondevrezend’ genoemd. Vgl. Matt.6:1-4: “Let op dat jullie de gerechtigheid niet beoefenen voor de ogen van de mensen, alleen om door hen gezien te worden. Dan beloont jullie Vader in de hemel je niet. Dus wanneer je aalmoezen geeft, bazuin dat dan niet rond, zoals de huichelaars doen in de synagoge en op straat om door de mensen geprezen te worden. Ik verzeker jullie: zij hebben hun loon al ontvangen. Maar als je aalmoezen geeft, laat dan je linkerhand niet weten wat je rechterhand doet. Zo blijft je aalmoes in het verborgene, en jullie Vader, die in het verborgene ziet, zal je ervoor belonen”.

Jezus kan dus gezien worden als deel van het charismatische jodendom van de eerste eeuw. Menslievendheid en wonderen waren kun kenmerken. In het testimonium van Josephus wordt Jezus getekend als een wijze man en bewerker van machtige daden.

Ant.18:63: In die tijd leefde Jezus, een wijs man, voor zover het geoorloofd is hem een man te noemen. Hij verrichtte namelijk daden die onmogelijk geacht werden, en hij was leermeester van mensen die met vreugde de waarheid tot zich namen.

8. Chassidim en Farizeeën

De relatie tussen deze beiden is nog in het onderzoeksstadium. Volgens S. Safrai was de religieuze praktijk die de chassidim onderwezen zeer individueel en soms ook tegengesteld aan de algemene trend. Chassidim waren niet identiek met Farizeeën. D. Flusser ziet een nog grotere spanning tussen de twee. Een verschil was dat de chassidim weigerden zich te schikken naar religieuze gedragsregels. Een ander probleem was dat hun grote autoriteit een bedreiging vormde voor het gezag van de gevestigde religieuze orde. Wat het eerste betreft: Chanina wandelde ‘s nachts alleen, bezat geiten wat volgens de Misjna in Palestina niet mocht, en droeg eens een onreine want dode slang. Van een andere chassied wordt beweerd dat hij zelfs het bestaan van de bijbelse ____________________Jezus de Messias 17

reinheidswetten niet kende (ARN 28); van een ander wordt gezegd dat hij spotte met de misjna-regel dat vloeistoffen ‘s nachts niet in een onbedekt vat mochten gehouden worden (m Ter.8:4). Simeon ben Sjetah, leider van de Farizeeën in de 1e eeuw v.Chr., had Choni wel willen excommuniceren, maar durfde niet (m Taan.3:8).

III. Jezus en de wet

1. Halacha

De joodse wet noemt men halacha (van het Akkadische ilku of Iraanse harkara). Grondslag van de joodse wet is de Tora. De Perzische koning Darius verschafte zijn rijk een duidelijke wettelijke basis, de zgn. ‘koningswet’, die varieerde van streek tot streek omdat locale tradities en wetten een groot deel van de wetgeving vormden. In Judea werd zo de Tora gegrondvest als de wet van Israël, en die werd gesanctioneerd door het Rijk (Ezra 7:26). Typisch voor de joodse omgang met haar wet was de grote aandacht voor de gedetailleerde formulering ervan; zodat naast de Tora een uitgebreide, doorgaans mondelinge, wetstraditie ontstond. De Essenen hebben wel hun regels neergeschreven, en in het begin van de derde eeuw n.Chr. werden ook de Farizees-rabbijnse regels neergelegd in de Misjna.

2. Jezus’ visie op de joodse wet

Matt.5:17 (NBV) Denk niet dat ik gekomen ben om de Wet of de Profeten af te schaffen [te ontbinden]. Ik ben niet gekomen om ze af te schaffen [te ontbinden], maar om ze tot vervulling te brengen. 18 Ik verzeker jullie: zolang de hemel en de aarde bestaan, blijft elke jota, elke tittel in de wet van kracht, totdat alles gebeurd zal zijn. 19 Wie dus ook maar een van de kleinste van deze geboden afschaft [ontbindt] en aan anderen leert datzelfde te doen, zal als de kleinste worden beschouwd in het koninkrijk van de hemel. Maar wie ze onderhoudt en dat aan anderen leert, zal in het koninkrijk van de hemel in hoog aanzien staan. 20 Want ik zeg jullie: als jullie gerechtigheid niet groter is [overvloedig is, meer] dan die van de schriftgeleerden en de Farizeeën, zullen jullie zeker het koninkrijk van de hemel niet binnengaan.

Met Paulus’ betoog in het achterhoofd over de tegenstelling ‘geloof – werken der wet’ denkt men vaak dat Jezus de joodse wet verwierp. Ook als Jezus het over het wezenlijke van de wet heeft, denkt men dat het letterlijke van de wet voor Jezus niet zo belangrijk was. Enkele opmerkingen.

• Jezus zegt zelf dat hij niet is gekomen om de Wet te ontbinden [katalu,w]. Met deze rabbijnse term wordt bedoeld dat men de wet te vrij interpreteert, zodat ze in feite haar relevantie verliest. Daartegenover staat bevestigen [i;sthmi]. Paulus gebruikt die terminologie in Rom.3:31: “Stellen wij door het geloof de wet buiten werking [ontbinden wij de wet]? Integendeel, wij bevestigen de wet juist”. (Het vervullen in Matt.5:17 zou kunnen slaan op de Profeten).

• “Elke jota en tittel” is ook in het rabbijns jodendom bekend. Er wordt mee bedoeld dat ook de kleinste details van de Wet belangrijk zijn. Zo wordt van Rabbi Akiva gezegd dat hij uit elke tittel talrijke halachot (wetten) afleidt (b Menachot 29b).

• “De kleinste geboden” en “het zwaarste van de wet” (Matt.23:23) zijn uitdrukkingen die ook in het rabbijns jodendom voorkomen. m Abot 2:1: “Rabbi zei: Wees voorzichtig bij het kleine gebod, zoals bij een zwaar; want je kent het loon voor de geboden niet”. Bekend is een uitspraak die wordt toegeschreven aan Rabbi Kahana (rond 310): “De Schrift heeft het kleinste der geboden gelijkgesteld aan het zwaarste gebod. Het kleinste gebod is dat betreffende het vrijlaten van de vogelmoe der [Deut.22:6] en het zwaarste is dat betreffende de eerbied voor de ouders [Ex.20:12]; en bij beiden staat het gelijke loon geschreven: ‘Opdat gij lang leeft’” (p Kidd 1,61b, 58).

____________________Jezus de Messias 18

Marc.12:28 Een van de schriftgeleerden die naar hen geluisterd had terwijl ze discussieerden, en gemerkt had dat hij hun correct had geantwoord, kwam dichterbij en vroeg: ‘Wat is van alle geboden het belangrijkste gebod?’ 29 Jezus antwoordde: ‘Het voornaamste is: “Luister, Israël! De Heer, onze God, is de enige Heer; 30 heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand en met heel uw kracht.” [Deut.6:5] 31 Het op een na belangrijkste is dit: “Heb uw naaste lief als uzelf.” Er zijn geen geboden belangrijker dan deze.’ 32 De Schriftgeleerde zei tegen hem: ‘Inderdaad, meester, wat u zegt is waar: hij alleen is God en er is geen andere God dan hij, 33 en hem liefhebben met heel ons hart en met heel ons inzicht en met heel onze kracht, en onze naaste liefhebben als onszelf betekent veel meer dan alle brandoffers en andere offers.’ 34 Jezus vond dat hij verstandig had geantwoord en zei tegen hem: ‘U bent niet ver van het koninkrijk van God.’ En niemand durfde hem nog een vraag te stellen.

Jezus geeft een soort samenvatting van de wet, zoals we dat ook bij de rabbijnen tegenkomen:

- Targum Onkelos. Deut 6:5: Gij zult de Heer uw God liefhebben met uw ganse hart en met uw ganse ziel en met al uw goederen/vermogen [Targum Jerusjalmi: ‘geld’]. [daom. kracht/vermogen]. - Hillel [20 v.Chr.] Wat je niet wilt dat jou gedaan wordt, doe jij dat ook je naaste niet. Dat is de ganse tora, al het andere is haar uitlegging. (Vgl. Matt.7:12).- Rabbi Akiva [135] Je zult je naaste liefhebben, zoals jezelf [Lev.19:18]; dat is het grote algemene beginsel in de tora. - Bar Kappara [220] Welk is het kleinste schriftgedeelte waaraan men alle hoofdzaken van de tora kan hangen? “Op al uw wegen, ken Hem, en hij zal uw paden effenen” [Spr.3:6]. - Rabbi Simlai [250] zei: 613 geboden werden Mozes gegeven op de berg; toen kwam David en bracht ze op elf [Ps.15:2-5]. Jesaja bracht ze op zes [Jes.33:15]. Micha bracht ze op drie [Micha 6:8]. Amos bracht ze op twee: ‘zoek mij en leef’ [Amos 5:4]. Habakuk bracht ze op één: ‘De rechtvaardige zal door zijn geloof leven’ [Hab.2:4].

Deze ‘samenvattingen’ van de wet betekenen geenszins dat de wet zelf met al haar geboden dus niet meer belangrijk zou zijn. De afzonderlijke geboden bleven voor de rabbijnen belangrijk; ook voor Jezus!

Matt.23:23 Wee jullie, schriftgeleerden en Farizeeën, huichelaars, jullie geven tienden van munt, dille en komijn, maar veronachtzamen wat in de wet zwaarder weegt: recht, barmhartigheid en trouw, terwijl men het een zou moeten doen zonder het andere te laten.

“Wat in de wet zwaarder weegt”, of: “het zwaarste van de wet”. Jezus zegt dat men de kleine geboden (tienden geven van kruiden) niet moet nalaten, maar zeker de zware geboden moet houden. In de Bergrede geeft Jezus zelf ook ‘lichte’ geboden, die in de ‘zware’ geboden vervat zitten. Bijv. Matt.5:27 “ Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: ‘Pleeg geen overspel’. 28 En ik zeg zelfs: iedereen die naar een vrouw kijkt en haar begeert, heeft in zijn hart al overspel met haar gepleegd”. Het is wel duidelijk dat het kleine gebod het grote niet opheft.

3. Jezus over echtscheiding

(SV) Deut.24:1 Wanneer een man een vrouw zal genomen en die getrouwd hebben, zo zal het geschieden, indien zij geen genade zal vinden in zijn ogen, omdat hij iets schandelijks aan haar gevonden heeft, dat hij haar een scheidbrief zal schrijven, en in haar hand geven, en ze laten gaan uit zijn huis.

De vraag is wat wordt bedoeld met ‘iets schandelijks’. Volgens de Sjammaïeten duidde dat op een seksueel vergrijp, overspel. Volgens de Hillelieten kon daarmee van alles bedoeld zijn.

m Gittin 9:10. Het huis van Sjammai zegt: “Een man moet van zijn vrouw scheiden, enkel als hij daarvoor als grond onkuisheid gevonden heeft, zoals gezegd is: Want hij heeft in haar iets schandelijks gevonden”. En het huis van Hillel zegt: “Zelfs als zij zijn eten bedorven heeft, zoals gezegd is: Want hij heeft in haar iets

____________________Jezus de Messias 19

schandelijks gevonden”. Rabbi Akiba zegt: “zelfs als hij een ander mooier vindt dan haar, zoals gezegd is: en het zal zijn indien zij geen genade vindt in zijn ogen”.

De Essenen kenden een absoluut verbod op echtscheiding.

11QTemp.(19)57:17-19. Naast haar mag hij zich geen andere vrouw nemen (Lev.18:18), maar zij alleen zal bij hem zijn gedurende heel zijn leven. Als zij sterft, mag hij zich een andere nemen uit zijns vaders huis, uit zijn geslacht. CD 4:19-5:2. [Zij] worden in twee opzichten gevangen in de ontucht: (ten eerste) door twee vrouwen tijdens hun leven te huwen, terwijl het scheppingsprincipe is: “Man en vrouw schiep Hij hen” (Gen.1:27). En die de ark binnengingen, zijn twee bij twee de ark binnengegaan (Gen.7:9). En van de vorst staat geschreven: “Hij zal zich niet vele vrouwen nemen” (Deut.17:17).

Jezus zegt daarover in een losstaande spreuk in Luc.16:18 “Wie zijn vrouw verstoot en met een ander trouwt, pleegt overspel, en ook wie trouwt met een vrouw die door haar man is verstoten, pleegt overspel”.

Marc.10:2 Er kwamen ook Farizeeën op hem af. Ze vroegen hem of een man zijn vrouw mag verstoten. Zo wilden ze hem op de proef stellen.

3 Hij vroeg hun: ‘Hoe luidt het voorschrift van Mozes?’ 4 Ze zeiden: ‘Mozes heeft de man toegestaan een scheidingsbrief te schrijven en haar te verstoten.’ 5 Jezus zei tegen hen: ‘Hij heeft dat voor u opgeschreven omdat u zo harteloos en koppig bent.

6 Maar al bij het begin van de schepping heeft God de mens mannelijk en vrouwelijk gemaakt; 7 daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en zich hechten aan zijn vrouw, 8 en die twee zullen één worden, ze zijn dan niet langer twee, maar één. 9 Wat God heeft verbonden, mag een mens niet scheiden.’10 In huis stelden de leerlingen hem hier weer vragen over. 11 Hij zei tegen hen: ‘Wie zijn vrouw verstoot en met een ander trouwt, pleegt overspel; 12 en als zij haar man verstoot en met een ander trouwt, pleegt zij overspel.’

Matt.19:3 Toen kwamen er Farizeeën op hem af om hem op de proef te stellen. Ze vroegen: ‘Mag een man zijn vrouw om willekeurig welke reden verstoten?’

4 Hij zei: ‘Hebt u niet gelezen dat de schepper de mens bij het begin mannelijk en vrouwelijk heeft gemaakt?’ 5 En hij vervolgde: ‘Daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en zich hechten aan zijn vrouw, en die twee zullen één worden; 6 ze zijn dan niet langer twee, maar één. Wat God heeft verbonden, mag een mens niet scheiden.’

7 Toen vroegen ze hem: ‘Waarom heeft Mozes dan voorgeschreven haar een scheidingsbrief te geven en haar zo te verstoten?’ 8 Hij antwoordde: ‘Omdat u harteloos en koppig bent, daarom heeft Mozes u toegestaan uw vrouw te verstoten. Maar dat is niet vanaf het begin zo geweest.

9 Ik zeg u: wie zijn vrouw verstoot en met een ander trouwt, pleegt overspel, tenzij er sprake was van een ongeoorloofde verbintenis[ontucht].’

- Wat is de overeenkomst in argumentatie van Jezus in Marcus en Mattheüs met het Esseense standpunt?

- Wat is het verschil in standpunt tussen de versie van Lucas en Marcus (vs.10-12)? - Wat is het verschil in standpunt tussen de versie van Lucas en Paulus (1 Kor.7:10)?

1 Kor.7:10 Degenen die getrouwd zijn geef ik, nee, niet ik – de Heer geeft hun het volgende gebod: een vrouw mag niet scheiden van haar man 11 (is ze al gescheiden, dan moet ze dat blijven of zich met haar man verzoenen), en een man mag zijn vrouw niet wegsturen.

Bij Mattheüs vinden we ook in de Bergrede iets:(NBG) Matt.5:31 Er is ook gezegd: Wie van zijn vrouw gaat scheiden, moet haar een scheidingsakte meegeven. 32 Maar ik zeg u: wie van zijn vrouw scheidt, maakt haar tot een echtbreekster als ze

____________________Jezus de Messias 20

opnieuw trouwt, behalve in het geval van ontucht. En de man die met haar trouwt, pleegt ook echtbreuk.’

- Welke restrictie wordt bij Mattheüs gemaakt die we elders niet terugvinden? - Welk verschil is er in de vraag van de Farizeeën tussen Marc.10:2 en Matt.19:3?- Wat laat dat zien over de interesse van Mattheüs? (i.v.m. Hillelieten en Sjammaïeten).

4. Jezus over spijswetten

Marc.7:1-23 1 Ook de Farizeeën en enkele van de schriftgeleerden die uit Jeruzalem waren gekomen, hielden zich in zijn nabijheid op. 2 En toen ze zagen dat sommige leerlingen brood aten met onreine handen, dat wil zeggen, met ongewassen handen 3 (de Farizeeën en alle andere Joden eten namelijk pas als ze hun handen gewassen hebben, omdat ze zich aan de traditie van hun voorouders houden, 4 en als ze van de markt komen, eten ze pas als ze zich helemaal gewassen hebben, en er zijn nog allerlei andere tradities waaraan ze zich houden, zoals het schoonspoelen van bekers en kruiken en ketels),

5 toen vroegen de Farizeeën en de schriftgeleerden hem: ‘Waarom houden uw leerlingen zich niet aan de tradities van onze voorouders en eten ze hun brood met onreine handen?’6 Maar hij antwoordde: ‘Wat is de profetie van Jesaja toch toepasselijk op huichelaars als u! Er staat immers geschreven: “Dit volk eert mij met de lippen, maar hun hart is ver van mij; 7 tevergeefs vereren ze mij, want ze onderwijzen hun eigen leer, voorschriften van mensen.”8 De geboden van God geeft u op, maar aan tradities van mensen houdt u vast.’

9 En hij vervolgde: ‘Mooi is dat, hoe u Gods geboden ongeldig maakt om uw eigen tradities overeind te houden! 10 Heeft Mozes niet gezegd: “Toon eerbied voor uw vader en uw moeder”, en ook: “Wie zijn vader of moeder vervloekt, moet ter dood gebracht worden”? 11 Maar u leert dat iemand tegen zijn vader of moeder mag zeggen: “Alles wat van mij is en voor u van nut had kunnen zijn is korban”’ (wat ‘offergave’ betekent), 12 ‘waarmee u hem niet toestaat nog iets voor zijn vader of moeder te doen, 13 en zo ontkracht u het woord van God door de tradities die u doorgeeft; en u doet nog veel meer van dit soort dingen.’14 Nadat hij de menigte weer bij zich had geroepen, zei hij: ‘Luister allemaal naar mij en kom tot inzicht. 15 Niets dat van buitenaf in de mens komt kan hem onrein maken, het zijn de dingen die uit de mens naar buiten

Matt.15 :1-20 1 Toen kwamen er vanuit Jeruzalem Farizeeën en schriftgeleerden naar Jezus.

Ze vroegen hem: 2 ‘Waarom overtreden uw leerlingen de tradities van onze voorouders? Ze wassen hun handen niet voor ze hun brood eten.’3 Hij gaf hun ten antwoord: ‘En waarom overtreedt u het gebod van God, alleen om uw eigen traditie in stand te houden? 4 Want God heeft gezegd: “Toon eerbied voor uw vader en moeder,” en ook: “Wie zijn vader of moeder vervloekt, moet ter dood gebracht worden.” 5 Maar u leert: “Wie tegen zijn vader of moeder zegt: ‘Alles wat van mij is en voor u van nut had kunnen zijn, bestem ik tot offergave,’ 6 die hoeft zijn ouders geen eerbied te tonen.”Zo ontkracht u het woord van God uit eerbied voor uw eigen traditie.

7 Huichelaars, wat is Jesaja’s profetie toch toepasselijk op u: 8 “Dit volk eert mij met de lippen, maar hun hart is ver van mij; 9 tevergeefs vereren ze mij, want ze onderwijzen hun eigen leer, voorschriften van mensen.”’

10 Nadat hij de mensen bij zich geroepen had, zei hij tegen hen: ‘Luister en kom tot inzicht. 11 Niet wat de mond ingaat maakt een mens onrein, maar wat de mond uitkomt, dat maakt een mens onrein.’

____________________Jezus de Messias 21

komen die hem onrein maken.17 Toen hij een huis was binnengegaan, weg van de menigte,

vroegen zijn leerlingen hem om uitleg over deze uitspraak. 18 Hij zei tegen hen: ‘Begrijpen ook jullie het dan nog niet? Zien jullie dan niet in dat niets dat van buitenaf in de mens komt, hem onrein kan maken 19 omdat het niet in zijn hart, maar in zijn maag komt en in de beerput weer verdwijnt?’ Zo rein verklarende alle spijzen. [zo reinigende alle spijzen]

20 Hij zei: ‘Wat uit de mens komt, dat maakt hem onrein. 21 Want van binnenuit, uit het hart van de mensen, komen slechte gedachten, ontucht, diefstal, moord, 22 overspel, hebzucht, kwaadaardigheid, bedrog, losbandigheid, afgunst, laster, hoogmoed, dwaasheid; 23 al deze slechte dingen komen van binnenuit, en die maken de mens onrein.’

12 Daarop kwamen de leerlingen bij hem en zeiden: ‘Weet u dat de Farizeeën uw uitspraak gehoord hebben en dat ze die stuitend vinden?’ 13 Hij antwoordde: ‘Elke plant die niet door mijn hemelse Vader is geplant, zal met wortel en al worden uitgerukt. 14 Laat ze toch, die blinde blindengeleiders! Als de ene blinde de andere leidt, vallen ze samen in een kuil.’

15 Toen stelde Petrus de vraag: ‘Wilt u ons die uitspraak uitleggen?’ 16 Jezus zei: ‘Begrijpen ook jullie het dan nog steeds niet? 17 Zien jullie dan niet in dat alles wat de mond ingaat in de maag terechtkomt en in de beerput weer verdwijnt?

18 Wat daarentegen de mond uitgaat komt uit het hart, en die dingen maken een mens onrein. 19 Want uit het hart komen boze gedachten, moord, overspel, ontucht, diefstal, valse getuigenissen en laster.

20 Dat maakt een mens onrein, niet eten met ongewassen handen.’

Reinheidsregels zijn een soort zingevend, maar niet-logisch, ordeningssysteem. Het leven wordt ingedeeld in heilige en onheilige zaken die rein en onrein genoemd worden. Wie iets onreins aanraakt wordt zelf onrein, wat erop neerkomt dat zo een persoon ongeschikt is om deel te nemen aan een offerritueel. Het jodendom maakt een verschil tussen voedselwetten en reinheidswetten. Enerzijds kent men de permanente onreinheid van verboden voedsel, anderzijds de incidentele onreinheid die overdraagbaar was op toegestaan voedsel. De Tora gebruikt voor beide categorieën het woord ‘onrein, tamé’. In na-bijbelse tijd ontstond een dubbele ontwikkeling in de halacha. Voedselwetten gelden altijd en overal, terwijl reinheidswetten vooral bij de tempel een rol speelden, en in mindere mate in het profane leven. Juist over die laatste bestond nogal verschil van mening onder joodse godsdienstige groepen.

De onreinheid van de handen betreft een lichte onreinheid die ongedaan kan worden gemaakt door afspoeling. In de rabbijnse literatuur wordt dit als een na-bijbelse instelling gezien, waarover in de 1 e eeuw n.Chr. onenigheid bestond onder de Farizeeën (Essenen en Sadduceeën kenden dit waarschijnlijk niet). Volgens de Palestijnse Talmoed hadden Hillel en Sjammai dit gebruik gelanceerd (j Sjabbat 1:3d).

Hillel en Sjammai stelden bepalingen over de reinheid van handen. R. Jose ben Abin zei in naam van R. Levi: men heeft deze halacha ook vroeger gekend, maar men was ze vergeten. Toen traden zij beiden op en kwamen overeen met de mening van de ouderen.

Het gebruik op zich is ouder; in de oudheid bestond een algemeen gebruik de handen te wassen voor het gebed in stromend water of in de zee.

Odys.2:261 “Telemachus echter snelde ver weg naar het strand van de zee. En hij bad tot Athene, na zich de handen in ’t geelgrijze water te hebben gewassen”.Odys.12:336 “Wies ik mij daar, waar beschutting voor de wind was, de handen en richtte daarna tot alle Olympus-bewonenede goden mijn bede”.

____________________Jezus de Messias 22

In het jodendom werd dit gebruik in acht genomen door pelgrims. m Chagiga 2:5 “Zij wassen de handen voor het eten van ongewijd voedsel”. Blijkbaar werd dit gebruik door sommige Farizeeën ook buiten de pelgrimage onderhouden. De idee was dat het hele leven een pelgrimage was, en dat werd tot uitdrukking gebracht door de handen te wassen voor elke gewone maaltijd. De gedachte is dat voedsel en drank die werden aangeraakt door iemand die cultisch onrein was, een afgeleide onreinheid krijgen. Die afgeleide onreinheid werd geacht overgedragen te worden op degene die de drank of het voedsel nuttigt. In Jezus’ tijd was het een tamelijk nieuwe gewoonte. Jezus reageert : “Niets dat de mond binnenkomt maakt de mens onrein”. Jezus stelt zich niet boven de tora met haar spijswetten (zijn bezwaar is juist dat Farizeeën met hun Korban de tora ontkrachten). Hij verzet zich tegen een nieuwe traditie (zie aanhaling Jesaja) omtrent het wassen van de handen.

Matteüs en Marcus maken echter een verschillende conclusie. Welke?- Matt. vs. 20- Marc. vs. 19

Excurs: Korban, offergave.

De algemene opvatting is dat het Bijbelse gebod inhoudt dat kinderen verplicht zijn hun ouders materieel te ondersteunen. Om daaraan te ontkomen (ouders konden te veeleisend zijn) kon men zich middels een gelofte ertoe verbinden om niet meer tussen te komen in de materiële behoeften van de ouders. “Korban is het, wat jullie van mij zouden krijgen” (Marc.7:1). Dit komt letterlijk overeen met in de Misjna geciteerde formuleringen.

m Nedarim 8:7 “Konam is het voordeel dat ik van jullie ontleen”. m Nedarim 1:2 Hij die zegt tot zijn naaste: Konam, Konah, Konar, zie, dit zijn substituten voor Korban.

In de Misjna vinden wij een overlevering volgens dewelke de ontbinding van een eed mogelijk is ter wille van het eren van vader en moeder.

m Nedarim 9:1 - R. Eliëzer zegt: zij ontbinden een eed voor iemand door [verwijzing naar] de eer van zijn vader of moeder. - En de Wijzen verbieden het. - R. Sadok zei: Voordat ze een eed ontbinden voor hem door [verwijzing naar] de eer van zijn vader of moeder, laat hem zijn eed ontbinden door verwijzing naar de eer van de Alomtegenwoordige.- Indien zo, dan zullen er geen eden meer zijn!- Maar de Wijzen gaven R. Eliëzer gelijk dat, in een zaak tussen hem en zijn moeder of vader, men zijn eed ontbindt door [verwijzing naar] de eer van zijn vader of moeder.

De Essenen verwierpen elke eed die inging tegen de Wet.CD 16:8-9 Elke bindende eed, waartoe iemand zich verplicht heeft, om een voorschrift uit de Wet te doen, mag hij, zelfs als het hem het leven zou kosten, niet breken. Alles waartoe iemand zich verplicht heeft in afwijking van de Wet, zal hij niet uitvoeren, zelfs als het hem het leven zou kosten.

5. Jezus over de sabbat

a. De sabbat is er voor de mens .NBV Marc.2:23 Eens liep hij op een sabbat tussen de korenvelden door. Zijn leerlingen gingen de velden in en begonnen aren te plukken. 24 ‘Kijk eens!’ zeiden de Farizeeën tegen hem. ‘Waarom doen ze iets dat op sabbat niet mag?’

25 Maar hij antwoordde: ‘Hebt u dan nooit gelezen

NBV Matt.12:1 In die tijd liep Jezus op een sabbat door de korenvelden. Zijn leerlingen hadden honger en begonnen aren te plukken en ervan te eten. 2 Toen de Farizeeën dat zagen, zeiden ze tegen hem: ‘Kijk, uw leerlingen doen iets dat op sabbat niet mag.’

3 Hij antwoordde: ‘Hebt u niet gelezen wat David deed ____________________Jezus de Messias 23

wat David deed toen hij en zijn metgezellen gebrek leden en honger hadden? 26 Hij ging het huis van God binnen – Abjatar was toen hogepriester – en at van de toonbroden, waarvan alleen de priesters mogen eten. En hij gaf ze ook aan zijn mannen te eten.’

27 En hij voegde eraan toe: ‘De sabbat is er voor de mens, en niet de mens voor de sabbat; 28 en dus is de Mensenzoon ook heer en meester over de sabbat.’

toen hij en zijn metgezellen honger hadden, 4 hoe hij het huis van God binnenging en er met hen van de toonbroden at, terwijl noch hij noch zijn mannen daarvan mochten eten, alleen de priesters?

5 En hebt u niet in de wet gelezen dat de priesters die op sabbat in de tempel dienst doen en zo de sabbat ontwijden, onschuldig zijn? 6 Ik zeg u: hier gaat het om meer dan de tempel! 7 Als u begrepen had wat bedoeld wordt met: Barmhartigheid wil ik, geen offers,” dan zou u geen onschuldigen hebben veroordeeld.8 Want de Mensenzoon is heer en meester over de sabbat.’

De discipelen plukken aren. (In Luc.6:1 wrijven de korrels ook stuk) op sabbat, wat volgens de Farizeeën niet mag. De joodse sabbatswet kende 39 (40 – 1) hoofdwerken die op sabbat verboden waren. Elk van de 39 hoofdwerken kende een reeks ondergeschikte werken (6 of 39, naargelang de traditie). Daarnaast kwamen dan een reeks andere werken die eveneens verboden waren.

m Sabbat 7:2 Hoofdwerken [die verboden zijn op sabbat] zijn er veertig min één. Hij die zaait, ploegt, oogst, schoven bindt, dorst, want, [oogst] selecteert, maalt, zift, kneedt, bakt.Hij die wol scheert, het wast, het slaat, het kleurt, spint, weeft, twee lussen maakt, twee draden weeft, twee draden scheidt, bindt, ontbindt, twee steken naait, trekt om twee steken te naaien.Hij die een hert vangt, het slacht, het vilt, het inzout, zijn huid dichtnaait, het schraapt, het in stukken snijdt.Hij die twee letters schrijft, twee letters uitgomt om twee andere letters te schrijven,Hij die bouwt, neerhaalt,Hij die een vuur uitdooft, een vuur aansteekt,Hij die met een hamer slaat, hij die een voorwerp van het ene domein naar het andere vervoert.Zie, dit zijn de veertig min één hoofdwerken.

De Palestijnse Talmoed levert in dit verband een traditie over aangaande Rabbi Chija (p Sjab 7,9b, 67).

De zonen van R. Chija de Oudere [rond 240] hielden zich zes maanden lang bezig met dit hoofdstuk. Zij leidden daaruit zes ondergeschikte werken voor elk hoofdwerk af. De zonen van R. Chija de Oudere hielden zich aan de regel van hun Vader, want R. Chija leerde: Oogsten, druiven plukken, olijven plukken, afsnijden, uitrukken [vlt, plukken], vijgen plukken – dat alles hoort onder Oogsten.

Volgens dit bericht valt het plukken van o.a. aren onder de verbodsbepaling. Toch vinden wij ook een andere traditie volgens dewelke het mondjesmaat eten van koren op sabbat toegestaan was, zolang men het maar niet in een recipiënt deed.

t Sjabbat 14:16 'Wie aren wrijft op sjabbat, blaast [het kaf weg] terwijl hij [de korrels] van de ene hand in de andere laat vallen, maar niet in een mand of een schotel'. Vert. Tomson, 73, 129.

Dit laat zien dat het verwijt van de Farizeeën en het antwoord van Jezus gaan over een binnen-farizeese polemiek over wat wel of niet geoorloofd was op sabbat. De Misjna laat zien dat er een verschil was tussen Sjammaïeten en Hillelieten in gestrengheid over de sabbatswet. De eersten waren zeer strikt in het naleven ervan, terwijl de Hillelieten er wat soepeler mee omgingen (m Sjabbat 1:5-8). Maar Jezus treedt hier niet de sabbat met voeten. Jezus verdedigt zich door te wijzen op wat David deed, en op de priesters die op sabbat werken (Matt.). Hierna een voorbeeld over het verschil van mening tussen het huis van Sjammai en het huis van Hillel.____________________Jezus de Messias 24

m Sjabbat 1:6. Het huis van Sjammai zegt: Bundels [nat] vlas mogen niet in de oven gedaan worden tenzij er tijd is om ze dezelfde dag [droog] te stomen. En wol mag niet in een [verf]ketel gedaan worden tenzij er tijd is om de kleur dezelfde dag te laten absorberen. – En het huis van Hillel staat het toe. Het huis van Sjammai zegt: Netten mogen niet gespreid worden over wilde dieren, vogels of vissen, tenzij er tijd is om hen dezelfde dag nog te vangen. – En het huis van Hillel staat het toe.

In Marcus is er een extra slot over de verhouding mens – sabbat. Deze spreuk vinden we ook terug in de rabbijnse literatuur.

R. Sjimon ben Menasia zegt: Zie, hij zegt: “En onderhoudt de sjabbat want zij is heilig voor jullie” (Ex.31:14), aan jullie is de sjabbat gegeven, en niet jullie aan de sjabbat. (Mechilta de Rabbi Jisjmaël, Ki tisa 1. Vert. Tomson, 73, 129).

b. Iemand uit een kuil halen / goed of kwaad doen op sabbat

Marc.3:1 Weer ging hij naar de synagoge. Daar was iemand met een verschrompelde hand. 2 Ze letten op hem om te zien of hij die op sabbat zou genezen, zodat ze hem zouden kunnen aanklagen. 3 Hij zei tegen de man met de verschrompelde hand: ‘Kom in het midden staan.’

4 Aan de anderen vroeg hij: ‘Wat mag men op sabbat doen: goed of kwaad? Een leven redden of het vernietigen?’ Maar ze zwegen. 5 Hij keek hen boos aan, maar ook diepbedroefd vanwege hun hardleersheid,

en toen zei hij tegen de man die in het midden stond: ‘Steek uw hand uit.’ Hij stak zijn hand uit en er kwam weer leven in.

6 De Farizeeën verlieten de synagoge en gingen meteen met de Herodianen overleggen hoe ze hem uit de weg zouden kunnen ruimen.

Matt.12:9 Hij trok weer verder en kwam in hun synagoge. 10 Daar stond iemand met een verschrompelde hand. Omdat ze Jezus wilden aanklagen, vroegen ze: ‘Is het toegestaan op sabbat te genezen?’

11 Hij antwoordde: ‘Stel dat u maar één schaap hebt en dat valt op sabbat in een kuil, wie van u zou het niet vastgrijpen en het er weer uit halen [oprichten]? 12 En is een mens niet veel meer waard dan een schaap? Daaruit volgt dat we op sabbat goed mogen doen.’

13 Toen zei hij tegen de man: ‘Steek uw hand uit.’ Hij stak hem uit en er kwam weer leven in, zijn hand werd weer even gezond als de andere.

14 De Farizeeën dropen af en besloten hem uit de weg te ruimen. 15 Jezus besefte dat en week uit naar elders.

De versie in Luc.6:6-9 komt vrijwel overeen met die van Marcus. De vraag of men op sabbat redden of doden is uiteraard een retorische overdrijving (Marc.3:4). Met doden wordt bedoeld dat je de dingen laat zoals ze zijn, door niet te handelen en te redden.

Voor de Farizeeën was het genezen op sabbat enkel toegelaten bij dreigend levensgevaar (zie excurs). Vermits het in Matt.12:10 gaat om een niet levensbedreigende ziekte, was het genezen ervan op sabbat verboden.

Bij Mattheüs refereert Jezus aan een schaap dat op sabbat toch ook mag gered worden. Dit is een redenering ‘qal wa-chomer’: van licht naar zwaar. Als men een schaap uit een put mag halen, dan zeker een mens (zie 1 Kor.9:8-10; Matt.6:28-30). De qal wa-chomer vinden we bijvoorbeeld bij R. Eliëzer (eind 1e eeuw):

Vanwege de besnijdenis [op de achtste levensdag] zet men de sjabbat opzij … Hieruit volgt een redenering van het lichte naar het zware. Zoals men vanwege één van zijn leden de sjabbat opzij zet, is het logisch dat men de sjabbat opzij zet ter wille van hem als geheel (t.Sjabbat 15:16) (Vert. Tomson, 285).

____________________Jezus de Messias 25

Joh.7:21 Jezus antwoordde: ‘Eén ding heb ik gedaan, en u staat allemaal versteld. 22 Nu heeft Mozes u de besnijdenis gegeven – niet dat die van Mozes komt, ze komt van de aartsvaders – en u besnijdt ook op sabbat. 23 Als er op sabbat besneden wordt omdat anders de wet van Mozes wordt overtreden [ontbonden], waarom bent u dan kwaad wanneer ik op sabbat iemand helemaal gezond maak? 24 Ga in uw oordeel niet op de schijn af, maar laat uw oordeel rechtvaardig zijn.’

Noch in Marcus, noch in Lucas wordt in dit verhaal gealludeerd op een schaap. We treffen de gedachte wel aan in twee andere gedeelten bij Lucas.

Luc.14:1 Toen hij op sabbat naar het huis van een vooraanstaande Farizeeër ging, waar hij voor een maaltijd was uitgenodigd, hielden ze hem in het oog. 2 Er was daar iemand met waterzucht. 3 Jezus vroeg aan de wetgeleerden en de Farizeeën: ‘Is het toegestaan hem op sabbat te genezen of niet?’ 4 Maar ze zwegen. Hij pakte de man bij de hand, genas hem en stuurde hem weg. 5 En tegen de Farizeeën en wetgeleerden zei hij: ‘Als uw zoon [ezel]* of uw os in een put valt, dan haalt u hem er toch meteen uit, ook al is het sabbat?’ 6 En daarop hadden ze geen antwoord.

* andere lezing; ‘zoon’ is mogelijk een schrijffout.

Luc.13:10 Hij gaf op sabbat onderricht in een synagoge. [Jezus geneest daar een vrouw]14 Maar de leider van de synagoge werd boos omdat Jezus op sabbat genas en zei tegen de menigte: ‘Er zijn zes dagen om te werken. Kom dus op die dagen om u te laten genezen en niet als het sabbat is!’ 15 Maar de Heer zei: ‘Huichelaars! Maakt niet ieder van jullie op sabbat zijn os of ezel los van de voederbak om hem te laten drinken? 16 Mocht deze vrouw, die een dochter is van Abraham en al achttien jaar door Satan geboeid werd gehouden, mocht zij op sabbat niet uit deze boeien worden losgemaakt?’ 17 Toen hij dat zei, stonden al zijn tegenstanders beschaamd, maar de hele menigte was verheugd over de machtige daden die door hem werden verricht.

Het losmaken van os of ezel was algemeen aanvaarde regel.

t Sjabbat 14:3: Het kalf in de put mag men op sjabbat voedsel brengen ‘opdat het niet sterft’.t Sjabbat 15:11-13 Op de sjabbat treft men voorzorgsmaatregelen bij levensgevaar, hoe zorgzamer hoe beter, en zonder toestemming te vragen van de autoriteiten... Is iemand in een put gevallen en kan hij er niet uitkomen, dan breekt men de wand open, daalt af en haalt hem naar boven. (Vert. Tomson)

Bij de Essenen horen we een ander geluid. Uit de 2e eeuw v.Chr. stamt het Damaskus Document.

CD 11:13-14 Als het [dier] in een put of een kuil valt, mag men het er op de sabbat niet uittrekken [niet oprichten]. 16-17 Een levend mens, die in een waterpoel of een bron valt, mag iemand er niet met een ladder, touw of een (ander) voorwerp uithalen.

Excurs: genezing op sabbat bij de Farizeeën

Voor de Farizeeërs was het genezen op Sabbat enkel toegelaten bij dreigend levensgevaar. Als dat er niet was, was het genezen absoluut verboden. Alleen het redden van een mensenleven “verdringt de sabbat”, (heeft dus voorrang op sabbatswet). Bij levensgevaar waren dus wel geneesmiddelen toegestaan.

m Joma 8:6. Verder zei R. Mattia b. Charasj [rond 130 n.Chr.]: “Hij die pijn heeft in zijn keel – men geve geneesmiddel in zijn mond op de Sabbat, want het is een twijfelgeval aangaande levensgevaar. En een twijfelgeval aangaande levensgevaar verdringt de verboden van de sabbat. 7. Hij op wie een gebouw neervalt, - en het is een twijfelgeval of hij er onder ligt of niet, - of het is een twijfelgeval of hij leeft of dood is, - of het is een twijfelgeval of hij een heiden of een Israëliet is,

____________________Jezus de Messias 26

dan mag men het puin boven hem wegruimen. Als men hem levend terugvindt, verplaatse men het resterende puin boven hem, maar als ze hem dood vinden, late men het puin liggen tot na de sabbat. m Sjabbat 2:5. Hij die een lamp uitdooft omdat hij bang is voor heidenen, een misdadiger, een boze geest, of voor een zieke zodat die zou kunnen slapen, is vrij van straf. Als hij dit deed om de lamp te sparen, of de olie of de pit, is hij strafbaar.

t Sjabbat 16:22(136): R. Sjimion b. Eliazar [rond 190] zei: … Men bidt voor een zieke niet op Sabbat. De school van Hillel heeft het echter toegestaan. t Sjabbat 15:11-16. Men verwarmt water voor een zieke op sjabbat, zowel ter verzorging als ter genezing. … Rabbi Jossi zei: Uit welk schriftvers weten we dat zorg voor het leven belangrijker is dan de sjabbat?b Sjabbat 12a. R. Sjimion b. Eliazar [rond 190] zei in naam van R. Sjimion b. Gamliël [rond 140]: Een treurende wordt niet getroost en een zieke wordt niet bezocht op sabbat; dat zijn de woorden van de school van Sjammai; de school van Hillel stond het toe. R. Chanina [rond 225] heeft gezegd: Met moeite heeft men het toegestaan op Sabbat de treurende te troosten en de zieken te bezoeken.

c. Genezing als werken op sabbat

Joh.5:1 Daarna was er een Joods feest, en Jezus ging naar Jeruzalem. 2 In Jeruzalem is bij de Schaapspoort een bad met vijf zuilengangen dat in het Hebreeuws Betzata heet. 3 Daar lag een groot aantal zieken, blinden, kreupelen en misvormden [en verlamden, die het moment waarop het water in beweging kwam afwachtten. [4] Want op een bepaald moment daalde een engel van de Heer neer in het bad en die bracht het water in beweging. En wie het eerst in het bad was zodra het water was gaan bewegen, werd gezond, wat voor ziekte hij ook had’](1).5 Er was ook iemand bij die al achtendertig jaar ziek was. 6 Jezus zag hem liggen; hij wist hoe lang hij al ziek was en zei tegen hem: ‘Wilt u gezond worden?’ 7 De zieke antwoordde: ‘Heer, als het water gaat bewegen is er niemand om mij erin te helpen; ik probeer het wel, maar altijd is een ander al vóór mij in het water.’ 8 Jezus zei: ‘Sta op, pak uw mat op en loop.’ 9 En meteen werd de man gezond: hij pakte zijn slaapmat op en liep. Nu was het die dag sabbat. 10 De Joden zeiden dan ook tegen de man die genezen was: ‘Het is sabbat, het is niet toegestaan een slaapmat te dragen!’ 11 Maar hij zei tegen hen: ‘Degene die mij genezen heeft, zei tegen mij: “Pak uw mat op en loop.”’ 12 ‘Wie zei dat tegen u?’ vroegen ze. 13 Maar de man die genezen was kon niet zeggen wie het was, want Jezus was al verdwenen omdat daar zoveel mensen waren. 14 Later kwam Jezus hem tegen in de tempel en toen zei hij tegen hem: ‘U bent nu gezond; zondig daarom niet meer, anders zal u iets ergers overkomen.’ 15 De man ging aan de Joden vertellen dat het Jezus was die hem gezond gemaakt had. 16 Het was omdat Jezus zulke dingen deed op sabbat, dat de Joden tegen hem optraden. 17 Maar Jezus zei: ‘Mijn Vader werkt aan één stuk door, en daarom doe ik dat ook.’(2) 18 Vanaf dat moment probeerden de Joden hem te doden, omdat hij niet alleen de sabbat ondermijnde [= ontbond](3), maar bovendien God zijn eigen Vader noemde, en zichzelf zo aan God gelijkstelde.

Opmerkingen.(1) ontbreekt in de meest betrouwbare teksten.(2) Werken. Jezus lijkt te wijzen op het scheppingswerk van God. Dat gaat nog steeds door.

Philo, Leg.Alleg.1:5: God houdt niet op te scheppen, maar zoals het eigen is aan het vuur te branden, en aan de sneeuw verkoeling te brengen, zo is het voor God eigen te scheppen.

De spanning tussen God die rust op sabbat, en het besef dat God niet kan ophouden te werken, treffen we ook aan bij de rabbijnen. In Gen.Rabb. 8c stelt men dat de materiële schepping tot een eind kwam op de sabbat, maar niet Gods morele activiteit: hij moet nog steeds de mensen belonen of straffen naar hun werken. In Ex. Rabb.89a wordt uitgelegd dat de sabbatswet niet verbiedt dat iemand iets mag dragen binnen zijn huis op sabbat. Gods huis bestaat echter uit de hogere en de lagere werelden. Hij mag dus op sabbat scheppen binnen zijn huis. De rabbijnen concluderen echter niet dat de mens dus allerlei werk mag doen op sabbat. ____________________Jezus de Messias 27

(3) Jezus wordt ervan beschuldigd de sabbat te ‘ontbinden’, met deze ‘rabbijnse’ term wordt bedoeld dat men de wet te vrij interpreteert, zodat ze in feite haar relevantie verliest. Vgl. Matt.5:17: Denk niet dat ik gekomen ben om de Wet of de Profeten af te schaffen [te ontbinden].

d. Jezus bereidt een geneesmiddel

Joh.9:1 In het voorbijgaan zag Jezus iemand die al vanaf zijn geboorte blind was. 2 Zijn leerlingen vroegen: ‘Rabbi, hoe komt het dat hij blind was toen hij geboren werd? Heeft hij zelf gezondigd of zijn ouders?’ 3 ‘Hij niet en zijn ouders ook niet,’ was het antwoord van Jezus, ‘maar Gods werk moet door hem zichtbaar worden. 4 Zolang het dag is, moeten we het werk doen van hem die mij gezonden heeft; straks komt de nacht en dan kan niemand iets doen. 5 Zolang ik in de wereld ben, ben ik het licht voor de wereld.’ 6 Na deze woorden spuwde hij op de grond. Met het speeksel maakte hij wat modder, hij streek die op de ogen van de blinde 7 en zei tegen hem: ‘Ga naar het badhuis van Siloam en was u daar.’ (Siloam is in onze taal ‘gezondene’). De man ging weg, waste zich, en toen hij terugkwam kon hij zien. […]13 Toen namen ze de man die blind geweest was mee naar de Farizeeën. 14 De dag dat Jezus modder gemaakt had en zijn ogen geopend had, was namelijk een sabbat. 15 Ook de Farizeeën vroegen hoe het kwam dat hij kon zien. En weer vertelde hij: ‘Hij heeft wat modder op mijn ogen gedaan, ik heb me gewassen en nu kan ik zien.’ 16 Sommige Farizeeën meenden: ‘Zo iemand komt niet van God, want hij houdt zich niet aan de sabbat,’ maar anderen zeiden: ‘Hoe zou een zondig mens zulke wondertekenen kunnen doen?’ Er ontstond verdeeldheid. 17 Daarop vroegen ze aan de blinde: ‘Wat denk jij van die man? Het zijn immers jouw ogen die hij genezen heeft.’ ‘Hij is een profeet,’ was zijn antwoord. […]

Een geneesmiddel bereiden is uiteraard werken. Met speeksel een modderpapje bereiden is werken. Volgens m Sjabbat 7:2 is kneden verboden; volgens m Sjabbat 24:3 mag men wel water gieten op klei maar niet aanraken (zodat er een brij ontstaat).

m Sjabbat 14:3: Men eet geen Griekse hysop op sabbat, want het is geen voedsel voor gezonde mensen. [...] Alle soorten voedsel die een mens eet [die dienen voor] genezing, en alle dergelijke dranken mag hij drinken, behalve palmboomwater [purgeer water] of een kop wortelwater, want dat is enkel voor geelzucht. Maar men mag palmboom water drinken om de dorst te lessen. En men mag zalven met wortelolie, als het niet ter genezing is.t Sjabbat 12:11: Wie hoofdpijn heeft en ook hij bij wie uitslag opkomt, mag zich op sabbat met olie zalven, maar niet met wijn of azijn, want olie dient gewoonlijk om te zalven, maar wijn en azijn dienen gewoonlijk niet om te zalven. p Sjabbat 14:14,18: Sjemuël [254] zei: zuiver speeksel mag men op sabbat niet op de ogen aanbrengen.

Over speeksel als geneesmiddel:

m BB126 Het is een overgeleverde leer dat het speeksel van een eerstgeborene van een vader ogenziekten geneest; en dat daarentegen het speeksel van de eerstgeborene van de moeder niet geneest.

Excurs. Doodstraf op overtreden van sabbatIn Tenach.

Num.15:32 Tijdens hun verblijf in de woestijn troffen de Israëlieten eens een man aan die op sabbat hout aan het sprokkelen was. 33 Degenen die hem aangetroffen hadden, brachten hem voor Mozes en Aäron en voor de hele gemeenschap. 34 Hij werd in bewaring gesteld, omdat nog niet was bepaald wat er met zo iemand moest gebeuren. 35 De HEER zei tegen Mozes: ‘Die man moet gedood worden. De hele

____________________Jezus de Messias 28

gemeenschap moet hem buiten het kamp stenigen.’ 36 Toen brachten ze hem met zijn allen buiten het kamp, en daar doodden ze hem door hem te stenigen, zoals de HEER Mozes had opgedragen.

In Jubileeën (de auteur was vermoedelijk lid van een relatief kleine groep Chassidim).Jub.2:27 En een ieder die verontreinigt zal zeker ter dood gebracht worden. En een ieder die dan werk zal doen zal zeker voor altijd ter dood gebracht worden, zodat de kinderen Israëls deze dag zullen bewaren doorheen hun generaties en niet zullen uitgeroeid worden uit het land, want het is een heilige en gezegende dag.

In de Damascusrol (Qumran, waarschijnlijk identiek met Essenen).CD 12:3-6 Maar een ieder die de verkeerde weg opgaat door de sabbat en de feestdagen te ontheiligen, zal niet gedood worden, want het komt mensen toe hem te bewaken. En als hij ervan genezen is, zal hij worden bewaakt voor een periode van zeven jaar en daarna zal hij opgenomen worden in de vergadering.

Josephus (1e eeuw n.Chr.) zei dat Farizeeën neigden tot toegevendheid.Oudheden 13.294: en inderdaad zijn de Farizeeën, zelfs bij andere gelegenheden, er niet op gebrand streng te zijn in straffen.

IV Gelijkenissen

“Dit alles zeide Jezus in gelijkenissen tot de scharen en zonder gelijkenis zeide Hij niets tot hen” vertelt Matteüs in zijn evangelie (Matt.13:34). Dat is wat overdreven, want Jezus sprak ook op andere manieren tot de mensen. Maar Matteüs geeft hiermee wel aan dat gelijkenissen een geliefde vorm van onderricht was voor Jezus. In de synoptische evangeliën vinden we meer dan 40 gelijkenissen. Bij Marcus 6 waarvan 2 unieke, Matteüs 22 waarvan 9 unieke en Lucas liefst 31 met 18 die alleen bij hem voorkomen. Het evangelie van Johannes heeft niet echt gelijkenissen, wel komen er een drietal ‘beelden’ voor: over Jezus als de deur der schapen, als de goede herder en als de ware wijnstok. Ook in het (apocriefe) Evangelie van Thomas vinden we 15 gelijkenissen waarvan 2 unieke.

Een gelijkenis is een verhaal dat over gewone, alledaagse dingen lijkt te gaan: over een vader en een zoon, over de opbrengst van het land, over geld. Het zijn dingen die de luisteraars herkennen en waardoor hun aandacht getrokken wordt. Maar er zit vaak een onverwachte wending in zo’n gelijkenis die de toehoorder aan het denken zet. Jezus confronteert de mensen niet rechtstreeks met zijn boodschap, hij drong zijn waarheid niet plompverloren op aan de luisteraars, omdat dit in veel gevallen slechts een vijandige reactie zou uitlokken. Mensen houden er niet van te worden aangevallen of gecorrigeerd in hun overtuigingen of manier van leven. Maar een verhaal met een onverwachte pointe kan mensen aan het denken zetten. “Wie oren heeft, om te horen, moet goed luisteren!” nodigde Jezus de omstaanders uit. Maar zij die niet willen horen of denken hoeven dat niet. Een gelijkenis tracht de aandachtige luisteraars spelenderwijs tot nieuwe inzichten te brengen, of tenminste de eigen zekerheden in vraag te doen stellen. Die nieuwe inzichten hebben doorgaans te maken met het Koninkrijk van God: hoe werkt dat koninkrijk? Hoe leven mensen samen in dat Koninkrijk? Welke dingen zijn belangrijk in dat Koninkrijk, en welke worden minder belangrijk? Jezus was niet de enige die gelijkenissen vertelde, ook van de rabbijnen werden veel gelijkenissen bewaard die soms verrassend veel op die van Jezus lijken.

1. Korte gelijkenissen

Sommige gelijkenissen zijn maar enkele zinnen lang. En korte gelijkenis die vaak voorkwam is die over ‘twee heren dienen’. Zowel Jezus als ook de Farizeeën en de Essenen vertelden zo een gelijkenis. In de versie van Jezus luidt het:

____________________Jezus de Messias 29

Matt. 6:24. Niemand kan twee heren dienen: hij zal de eerste haten en de tweede liefhebben, of hij zal juist toegewijd zijn aan de ene en de andere verachten. Jullie kunnen niet God dienen én de mammon.

De Mammon staat voor ‘geld’. Vaak wordt gedacht dat de ‘mammon’ in de eerste eeuw een soort afgod was, een afgod van het geld. Toch was het een neutrale term waarmee in het Aramees ‘bezittingen’ of ‘geld’ werd bedoeld. ‘Mammon’ had niet per definitie een negatieve connotatie, al kon het dat wel hebben; elders spreekt Jezus over de ‘onrechtvaardige mammon’. Desalniettemin zal volgens Jezus de mens moeten kiezen tussen een leven in dienst van het geld of in dienst van God, of anders gezegd: een leven in vertrouwen op geld of in vertrouwen op God. Na deze korte gelijkenis wijdt Jezus uit over vertrouwen op God. De Essenen kenden een soortgelijke uitspraak:

‘De mens moet kiezen tussen God en Belial’.

Belial is de duivel. Dit is een meer algemene uitspraak, maar het verklaart ook de Esseense afkeer voor rijkdom. Bij een tak van de Essenen waren geld en bezit gemeenschappelijk. De Farizeeën geloofden dat de mens een goede en een kwade ‘aandrift’ hadden. Een goede en een boze neiging in de mens. Zij leerden:

‘De mens is slaaf van twee heren: van zijn Schepper en van zijn aandrift; als hij de wil doet van de ene, vertoornt hij de andere’.

Een andere korte gelijkenis is die van de schat in de akker, met eenzelfde boodschap als de gelijkenis van de zoeker naar mooie parels. Die laatste komt ook voor in het Evangelie van Thomas. Dit evangelie is in zijn uiteindelijke vorm een gnostisch evangelie, maar onderzoekers menen dat de oudste laag ervan uit de eerste eeuw stamt, en dat daarin uitspraken van Jezus zijn bewaard. Probeer te duiden wat het verschil is tussen de verschillende versies.

Matt.13:44 Het Koninkrijk der hemelen is gelijk aan een schat, verborgen in een akker, die een mens ontdekte en verborg, en in zijn blijdschap erover gaat hij heen en verkoopt al wat hij heeft en koopt die akker.

Matt.13:45,46 Evenzo is het Koninkrijk der hemelen gelijk aan een koopman, die schone parelen zocht. Toen hij een kostbare parel gevonden had, ging hij heen en verkocht al wat hij had, en kocht die.

Ev.Thom.76. Jezus zei: Het Koninkrijk van de Vader is gelijk een man, een koopman die koopwaar bezat, en een parel vond. De koopman was verstandig. Hij verkocht de koopwaar en kocht die ene parel voor zichzelf. Zoekt ook jullie naar de onvergankelijke schat die blijft; waar geen mot kom om te eten, noch een worm om te vernietigen.

Ev.Thom.8. En hij zei: De mens is als een wijze visser, die zijn net uitwierp in de zee. Hij haalde het net op uit zee, vol met kleine vissen. Tussen hen vond hij een grote mooie vis. De wijze visser wierp alle kleine vissen terug in zee en koos zonder moeite de grote vis. Wie oren heeft om te horen, die hore.

Midr.HL 4:13Rabbi Sjimeon ben Jochai [rond 150] leerde: Het is zoals een mens die een plek vol vuiligheid erfde. De erfgenaam was traag, ging heen en verkocht het voor een kleinigheid. De koper ging echter heen, groef er ijverig in en vond een schat. Daarvan bouwde hij een groot paleis, kocht op de markt slaven met de opbrengst van de schat. Toen de verkoper dat zag was hij bedroefd en zei hij: “wee mij, wat heb ik verloren!”

Een andere korte gelijkenis is de van het mosterdzaadje, waarmee Jezus het Koninkrijk der Hemelen vergelijkt. We vinden het in Matteüs en in het Evangelie van Thomas:

____________________Jezus de Messias 30

Mat.13 31Nog een gelijkenis hield Hij hun voor en Hij zeide: Het Koninkrijk der hemelen is gelijk aan een mosterdzaadje, dat iemand nam en in zijn akker zaaide. 32Het is wel het kleinste van alle zaden, maar als het volgroeid is, is het groter dan de tuingewassen en het wordt een boom, zodat de vogelen des hemels in zijn takken kunnen nestelen.

Ev.Thom. 20 Hij zei tot hen: Het [Koninkrijk] gelijkt op een mosterdzaadje, het kleinste van alle zaden. Maar als het in bewerkte aarde valt brengt het een grote plant voort en wordt tot een schuilplaats voor de volgelen des hemels.

2. De gelijkenis van het Koninklijk bruiloftsfeest

Een gelijkenis over het Hemelse koninkrijk gaat als volgt.

Matt.221En Jezus antwoordde en sprak wederom in gelijkenissen tot hen en zeide: 2Het Koninkrijk der hemelen is gelijk aan een koning, die voor zijn zoon een bruiloft aanrichtte. 3En hij zond zijn slaven uit om de ter bruiloft genodigden te roepen, doch zij wilden niet komen. 4Wederom zond hij andere slaven uit, met de boodschap: Zegt de genodigden: Zie, ik heb mijn maaltijd bereid, mijn ossen en gemeste beesten zijn geslacht en alles is gereed; komt tot de bruiloft. 5Maar zij sloegen er geen acht op en gingen heen, de een naar zijn akker, de ander naar zijn zaken. 6De overigen grepen zijn slaven, en zij mishandelden en doodden hen. 7En de koning werd toornig, en hij zond zijn legers uit en verdelgde die moordenaars en stak hun stad in brand. 8Toen zeide hij tot zijn slaven: De bruiloft is wel gereed, maar de genodigden waren het niet waard. 9Gaat daarom naar de kruispunten der wegen en nodigt allen, die gij aantreft, tot de bruiloft. 10En die slaven gingen naar de wegen en verzamelden allen, die zij aantroffen, zowel slechten als goeden. En de bruiloftszaal werd vol met hen, die aanlagen. 11Toen de koning binnentrad om hen, die aanlagen, te overzien, zag hij daar iemand, die geen bruiloftskleed aanhad. 12En hij zeide tot hem: Vriend, hoe zijt gij hier gekomen zonder bruiloftskleed? En hij verstomde. 13Toen zeide de koning tot de bedienden: Bindt hem aan handen en voeten en werpt hem uit in de buitenste duisternis; daar zal het geween zijn en het tandengeknars. 14Want velen zijn geroepen, maar weinigen uitverkoren.

Vragen.

1. Wie worden genodigd tot het bruiloftsfeest?

2. Hoe reageren zij, wat doen zij? (drie reacties).

3. Wie worden daarna uitgenodigd op het feest? En komen die?

4. Wat wordt er opgemerkt over de kleren van iemand?

5. Wat gebeurt er met hem? Wij kunnen het vreemd vinden dat de ene gast die niet mooi gekleed is gekomen naar het feest er uit gegooid wordt. Wij hebben dan de neiging om te zeggen: “Is dat dan zo erg?”. Maar in de gelijkenis betekent de kleding iets belangrijks. Probeer uit te vinden wat die kleding betekent in de volgende rabbijnse gelijkenis.

Rabbi Juda de Vorst [135-200] vertelde een gelijkenis over een koning die een gastmaal klaarmaakte en gasten uitnodigde. Hij sprak: Gasten, neemt een bad, reinigt u, zalft u, wast uw klederen en maakt u klaar voor het gastmaal. Hij stelde echter geen bepaalde tijd vast. De wijze mensen gingen naar de ingang van het paleis en zeiden verheugd: In het paleis van de koning is nergens gebrek aan! De dwaze mensen echter trokken zich niets aan van het woord van de koning. Zij zeiden minachtend: Ooit zullen we nog wel wat merken van dat gastmaal van de koning! De kalkstrijker ging naar zijn kalk, de pottenbakker naar zijn leem en de smid naar zijn vuur.

____________________Jezus de Messias 31

Op een onverwacht moment beval de koning dat allen naar zijn gastmaal zouden komen. Men spoorde hen met haast aan. De enen kwamen met reine kleren, de anderen met vuile kleren.De koning verheugde zich over de wijzen, omdat zij het woord van de koning serieus hadden genomen en ook het paleis, door hun reine klederen, in ere hadden gehouden. Maar op de dwazen was hij kwaad. De koning sprak: zij die zich voor de maaltijd hebben klaargemaakt, zullen komen en van het maal van de koning eten. Maar zij die zich niet hebben klaargemaakt, zullen niet van het maal van de koning eten. Iemand vroeg: ‘Moeten ze zich dan maar opmaken en heengaan? Toen sprak de koning: Neen! Maar de wijzen zullen aanliggen aan de tafels en eten en drinken; en de dwazen zullen blijven rechtstaan en toekijken en pijn lijden. Zo zal het ook zijn in de toekomst. Dat is het wat Jesaja zeide (65:13): Daarom, zo zegt de Here HERE: Zie, mijn knechten zullen eten, maar gij zult hongeren; zie, mijn knechten zullen drinken, maar gij zult dorsten; zie, mijn knechten zullen zich verheugen, maar gij zult beschaamd staan (enz.) (Midr. Qoh.9:8).

1. Wie worden genodigd tot het bruiloftsfeest?

2. Hoe reageren sommige genodigden, wat doen zij? (drie reacties).

3. Hoe komen de gasten aan in het paleis als de tijd van het feest aanbreekt?

4. Wat betekent juiste kleding aanhebben?

5. Wat gebeurt er met hen die niet de juiste kleding aanhadden?

Een kortere versie van de gelijkenis zoals Matteüs ze vertelt, vinden we bij Lucas. We plaatsen ze naast elkaar.

Matt.221En Jezus antwoordde en sprak wederom in gelijkenissen tot hen en zeide:

2Het Koninkrijk der hemelen is gelijk aan een koning, die voor zijn zoon een bruiloft aanrichtte. 3En hij zond zijn slaven uit om de ter bruiloft genodigden te roepen, doch zij wilden niet komen. 4Wederom zond hij andere slaven uit, met de boodschap: Zegt de genodigden: Zie, ik heb mijn maaltijd bereid, mijn ossen en gemeste beesten zijn geslacht en alles is gereed; komt tot de bruiloft.

5Maar zij sloegen er geen acht op en gingen heen, de een naar zijn akker, de ander naar zijn zaken.6De overigen grepen zijn slaven, en zij mishandelden en doodden hen.

7En de koning werd toornig, en hij zond zijn legers uit en verdelgde die moordenaars en stak hun stad in brand. 8Toen zeide hij tot zijn slaven: De bruiloft is wel gereed, maar de genodigden waren

Luc.14

16Hij zeide tot hem: Iemand richtte een grote maaltijd aan en nodigde velen. 17En hij zond zijn slaaf uit tegen het uur van de maaltijd om tot de genodigden te zeggen: Komt, want het is nu gereed.

18En zij begonnen zich allen opeens te verontschuldigen. De eerste zeide tot hem: Ik heb een akker gekocht en ik moet die noodzakelijk gaan bezien; ik verzoek u, houd mij voor verontschuldigd. 19En een ander zeide: Ik heb vijf span ossen gekocht en ik ga die keuren; ik verzoek u, houd mij voor verontschuldigd. 20Weer een ander zeide: Ik heb een vrouw getrouwd en daarom kan ik niet komen.

21En de slaaf kwam terug en berichtte zijn heer deze dingen. Toen werd de heer des huizes toornig en zeide tot zijn slaaf: Ga aanstonds de straten en stegen der stad in en breng de bedelaars en misvormden en blinden en lammen hier. 22En de slaaf zeide: Heer, wat gij hebt opgedragen, is geschied en nog is er plaats. 23En de heer zeide tot de slaaf: Ga de wegen en de

____________________Jezus de Messias 32

het niet waard. 9Gaat daarom naar de kruispunten der wegen en nodigt allen, die gij aantreft, tot de bruiloft. 10En die slaven gingen naar de wegen en verzamelden allen, die zij aantroffen, zowel slechten als goeden. En de bruiloftszaal werd vol met hen, die aanlagen.

11Toen de koning binnentrad om hen, die aanlagen, te overzien, zag hij daar iemand, die geen bruiloftskleed aanhad. 12En hij zeide tot hem: Vriend, hoe zijt gij hier gekomen zonder bruiloftskleed? En hij verstomde. 13Toen zeide de koning tot de bedienden: Bindt hem aan handen en voeten en werpt hem uit in de buitenste duisternis; daar zal het geween zijn en het tandengeknars. 14Want velen zijn geroepen, maar weinigen uitverkoren.

paden op en dwing hen binnen te komen, want mijn huis moet vol worden.

24Want ik zeg u: Niemand van die mannen, welke genodigd waren, zal van mijn maaltijd proeven.

1. Welke overeenkomst is er tussen de versie van Lucas en die van Rabbi Juda de Vorst?2. Bij Matteüs worden ook de slaven van de koning gedood? Wat zou dat kunnen betekenen?3. Welk element ontbreekt bij Lucas? 4. Sommigen interpreteren de versie bij Matteüs allegorisch. Dat betekent dat elke persoon of groep in de

gelijkenis staat voor iemand, of voor een groep. Wie zouden dan bedoeld zijn met de koning, de slaven, de genodigden die niet komen en de ‘slechten en de goeden’ die vervolgens uitgenodigd worden?

5. Gelijkenissen zijn ‘multi-interpretabel’. Men hoeft de gelijkenis niet allegorisch te lezen. Hoe zou ze nog uitgelegd kunnen worden?

In het (apocriefe) Evangelie van Thomas vinden we ook een variant op deze gelijkenis. De gelijkenis van de talenten gaat hier als volgt:

Jezus zei: Een man had gasten. En toen hij de maaltijd had klaargemaakt zond hij een dienaar om de gasten uit te nodigen. Hij ging naar de eerste en zei tegen hem: Mijn meester nodigt u uit. Hij zei: Ik heb geld onder enkele kooplieden uitstaan; zij komen vanavond bij mij en ik zal gaan en hun mijn opdrachten geven. Ik verontschuldig mij voor de maaltijd. Hij ging naar een ander en zei tegen hem: Mijn meester heeft u uitgenodigd. Hij zei hem: Ik heb een huis gekocht en ik ben vandaag nodig. Ik zal geen tijd Hebben. Hij ging gaar een ander en zei tegen hem: Mijn meester nodigt u uit. Hij zei hem: Mijn vriend gaat trouwen en ik moet het feestmaal verzorgen; ik zal niet kunnen komen. Ik verontschuldig mij voor de maaltijd. Hij ging naar een ander en zei tegen hem: Mijn meester nodigt u uit. Hij zei hem: Ik heb een boerderij gekocht en ga de pacht ophalen; ik zal niet kunnen komen. Ik verontschuldig mij. De dienaar kwam terug en zei tegen zijn meester: Zij, die u heeft uitgenodigd voor de maaltijd hebben zich verontschuldigd. De meester zei tegen zijn dienaar: Ga de straat op en breng ieder die je vindt, om de maaltijd te houden. Handelaren en kooplui zullen de plaatsen van mijn Vader niet binnengaan. (Ev. Tom. 64. Vert. Slavenburg).

Vragen.

1. Welke verschillen zijn er met de versie van Matteüs en Lucas? 2. Zouden we hier met een meer oorspronkelijke versie van de gelijkenis te maken hebben? 3. Waarom wel of niet, denk je?

____________________Jezus de Messias 33

3. De gelijkenis van de talenten

Een bekende gelijkenis is die van de talenten. Als een slaaf geld van zijn heer kreeg toevertrouwd, mocht hij daar op een nuttige manier gebruik van maken. Omdat hij de slaaf was van zijn heer behoorden alle opbrengsten zijn heer toe. Wat de slaaf verwierf, verwierf hij voor zijn heer. Een rabbijnse uitspraak zegt: “Als een slaaf handel drijft met het vermogen van zijn heer, behoort het verworvene de heer toe” (b Sanh.91 a). We zien dat ook in de geschiedenis van Jozef bij Potifar. Het is belangrijk dit uitgangspunt te kennen voor een goed begrip van de gelijkenis. In Matteüs krijgen de dienaren talenten (Grieks: talanton); een talent was 24 kilo zilver of 6000 drachmen -een behoorlijk groot bedrag. In Lucas gaat het om minder geld: elk krijg tien mnaä, ter waarde van 100 drachmen. Talanton in het Grieks heeft niets te maken heeft met ons woord ‘talent’ in de zin van vaardigheden. Waar het om gaat is dat de heer zijn slaven of dienaren een som geld toevertrouwd met de bedoeling dat zij dat goed gaan besteden. De gelijkenissen gaan dus over verantwoordelijkheid. In de gelijkenis zelf gaat het eerder om de mogelijkheden of gaven die men van God gekregen heeft, en die niet -dezelfde zijn voor iedereen. Er wordt niet verder ingegaan op wat die verantwoordelijkheden of gaven zijn; dat past bij het open karakter van gelijkenissen. Daarom let de moderne gelovige niets om die verantwoordelijkheid ook te betrekken op wat hij doet met zijn ‘talenten’.

Matt.25.

14Want het is als een mens, die bij zijn vertrek naar het buitenland zijn slaven riep en hun zijn bezit toevertrouwde.

15En de een gaf hij vijf talenten, een ander twee, een derde één, een ieder naar zijn bekwaamheid, en hij reisde buitenslands. 16Terstond ging hij, die de vijf talenten ontvangen had, op weg, en hij deed er zaken mede en verdiende er vijf bij. 17Evenzo verdiende hij, die de twee talenten had, er twee bij. 18Maar hij, die het ene talent ontvangen had, ging heen en groef een gat in de grond en verborg het geld van zijn heer.

19En na lange tijd kwam de heer van die slaven en hield afrekening met hen.

20En die de vijf talenten ontvangen had, trad toe en bracht nog vijf talenten bovendien, zeggende: Heer, vijf talenten hebt gij mij toevertrouwd: zie, ik heb er vijf talenten bij verdiend. 21Zijn heer zeide tot hem. Wèl gedaan, gij goede en getrouwe slaaf, over weinig zijt gij getrouw geweest, over veel zal ik u stellen; ga in tot het feest van uw heer. 22Die met de twee talenten trad ook toe en zeide: Heer, twee talenten hebt gij mij toevertrouwd; zie, ik heb er twee talenten bij verdiend. 23Zijn heer zeide tot hem: Wèl gedaan, gij goede en

Luc.19 11Toen zij daarnaar luisterden, sprak Hij nog een gelijkenis uit, omdat Hij dicht bij Jeruzalem was en zij meenden, dat het Koninkrijk Gods terstond openbaar zou worden.

12Hij zeide dan: Een man van hoge geboorte trok naar een ver land om voor zich de koninklijke waardigheid in ontvangst te nemen en (daarna) terug te keren.

13En hij riep tien van zijn slaven en gaf hun tien ponden en zeide tot hen: Drijft handel, totdat ik terugkom. 14Doch zijn burgers haatten hem en zonden hem een gezantschap achterna met de boodschap: Wij willen niet, dat deze koning over ons wordt.

15En het geschiedde, toen hij terugkwam, nadat hij de koninklijke waardigheid verkregen had, dat hij die slaven, aan welke hij het geld gegeven had, bij zich liet roepen om te weten, wat ieder met zijn handel bereikt had.

16En de eerste verscheen en zeide: Heer, uw pond heeft tien ponden winst gemaakt. 17En hij zeide tot hem: Voortreffelijk, goede slaaf; omdat gij in het minste getrouw geweest zijt, heb gezag over tien steden. 18De tweede kwam en zeide: Uw pond, heer, heeft vijf ponden opgebracht. 19Hij zeide ook tot hem: En gij, wees heer over vijf steden.

____________________Jezus de Messias 34

getrouwe slaaf, over weinig zijt gij getrouw geweest, over veel zal ik u stellen; ga in tot het feest van uw heer.

24Nu kwam ook hij, die het ene talent ontvangen had, en zeide: Heer, ik wist van u, dat gij een hard mens zijt, die maait, waar gij niet gezaaid hebt, en die bijeenbrengt van plaatsen, waar gij niet hebt uitgestrooid. 25En ik was bevreesd en ben heengegaan en heb uw talent in de grond verborgen; hier hebt gij het uwe.

26En zijn heer antwoordde en zeide tot hem: Gij slechte en luie slaaf, wist gij, dat ik maai, waar ik niet gezaaid heb en bijeenbreng van plaatsen, waar ik niet heb uitgestrooid? 27Dan hadt gij mijn geld aan de bankiers moeten geven en ik zou bij mijn komst mijn eigendom met rente opgevraagd hebben.

28Neemt hem dan het talent af en geeft het aan hem, die de tien talenten heeft. 29Want aan een ieder, die heeft, zal gegeven worden en hij zal overvloedig hebben. Maar wie niet heeft, ook wat hij heeft, zal hem ontnomen worden. 30En werpt de onnutte slaaf uit in de buitenste duisternis. Daar zal het geween zijn en het tandengeknars.

20En de volgende kwam en zeide: Heer, hier is uw pond, dat ik in een doek weggeborgen en bewaard heb. 21Want ik was bang voor u, omdat gij een streng mens zijt; gij neemt weg wat gij niet hebt uitgezet en gij maait wat gij niet gezaaid hebt.

22Hij zeide tot hem: Uit uw eigen mond zal ik u oordelen, slechte slaaf. Gij wist, dat ik een streng mens ben, die wegneemt wat ik niet heb uitgezet en maai wat ik niet gezaaid heb. 23Waarom hebt gij dan mijn geld niet bij de bank gegeven? Dan zou ik het bij mijn komst met rente opgevraagd hebben.

24En hij zeide tot degenen, die bij hem stonden: Neemt hem het pond af en geeft het hem, die de tien ponden heeft. 25En zij zeiden tot hem: Heer, hij heeft al tien ponden. 26Ik zeg u, aan een ieder, die heeft, zal gegeven worden, en hem, die niet heeft, zal ontnomen worden ook wat hij heeft. 27Doch die vijanden van mij, die niet wilden, dat ik over hen koning werd, brengt hen hier en slacht ze voor mijn ogen.

Een korte versie van de gelijkenis vinden we bij Marcus:

Marc.1334Gelijk een mens, die buitenslands ging, zijn huis overliet en aan zijn slaven volmacht gaf, aan ieder zijn werk, en de deurwachter opdroeg te waken. 35Waakt dan, want gij weet niet, wanneer de heer des huizes komen zal, laat in de avond of te middernacht, bij het hanegekraai of des morgens vroeg, 36opdat hij niet, als hij plotseling komt, u slapende vinde. 37Wat Ik u zeg, zeg Ik allen: Waakt!

Het gebeurt niet altijd dat Jezus een uitleg geeft van een gelijkenis, maar bij Matteüs doet hij dat nu wel:

Matt.25 31Wanneer dan de Zoon des mensen komt in zijn heerlijkheid en al de engelen met Hem, dan zal Hij plaats nemen op de troon zijner heerlijkheid. 32En al de volken zullen vóór Hem verzameld worden, en Hij zal ze van elkander scheiden, zoals de herder de schapen scheidt van de bokken, 33en Hij zal de schapen zetten aan zijn rechterhand en de bokken aan zijn linkerhand. 34Dan zal de Koning tot hen, die aan zijn rechterhand zijn, zeggen: Komt, gij gezegenden mijns Vaders, beërft het Koninkrijk, dat u bereid is van de grondlegging der wereld af. 35Want Ik heb honger geleden en gij hebt Mij te eten gegeven. Ik heb dorst geleden en gij hebt Mij te drinken gegeven, Ik ben een vreemdeling geweest en gij hebt Mij gehuisvest, 36naakt en gij hebt Mij gekleed, ziek en gij hebt Mij bezocht; Ik ben in de gevangenis geweest en gij zijt tot Mij gekomen. 37Dan zullen de rechtvaardigen Hem antwoorden, zeggende: Here, wanneer hebben wij U hongerig gezien en hebben wij U gevoed, of dorstig en hebben wij U te drinken gegeven? 38Wanneer hebben wij U als vreemdeling gezien en hebben U gehuisvest, of naakt, en hebben U gekleed? 39Wanneer hebben wij U ziek of in de gevangenis gezien en zijn tot U gekomen? 40En de Koning zal hun antwoorden en zeggen: Voorwaar, Ik zeg u, in zoverre gij dit aan één van deze mijn minste broeders hebt gedaan, hebt gij het Mij gedaan. 41Dan zal Hij ook tot hen, die aan zijn linkerhand zijn, zeggen: Gaat weg van Mij, gij vervloekten, naar het eeuwige vuur, dat voor de duivel en zijn engelen bereid is. 42Want Ik heb honger geleden en gij hebt Mij niet te eten gegeven, Ik heb dorst geleden en gij hebt Mij niet te drinken

____________________Jezus de Messias 35

gegeven; 43Ik ben een vreemdeling geweest en gij hebt Mij niet gehuisvest, naakt en gij hebt Mij niet gekleed, ziek en in de gevangenis en gij hebt Mij niet bezocht. 44Dan zullen ook zij Hem antwoorden en zeggen: Here, wanneer hebben wij U hongerig gezien, of dorstig, of als vreemdeling, of naakt of ziek, of in de gevangenis, en hebben wij U niet gediend? 45Dan zal Hij hun antwoorden en zeggen: Voorwaar, Ik zeg u, in zoverre gij dit aan één van deze minsten niet gedaan hebt, hebt gij het ook aan Mij niet gedaan. 46En dezen zullen heengaan naar de eeuwige straf, maar de rechtvaardigen naar het eeuwige leven.

Vragen.

1. In welke context moeten de gelijkenissen bij Lucas (19:11) en Matteüs (25:31-46) worden uitgelegd? (Vgl. ook Marc.13:35-36).

2. Welke element dat we in Lucas vinden treffen we niet aan bij Matteüs?3. Hoe wordt de gelijkenis in Matteüs uitgelegd? (Matt.25:34 – 36). Waar staan de ‘talenten’ dan voor?4. Extra vraag: hoe verhoudt zich Matt.25:41 – 46 met Paulus’ verzekering dat we niet door werken maar

door geloof gerechtvaardigd zijn?

4. De groei van een gelijkenis

Onderzoekers menen dat veel gelijkenissen gegroeid en uitgebreid zijn rondom de oorspronkelijke kortere gelijkenissen van Jezus zelf. Daar valt iets voor te zeggen: hoe korter een gelijkenis is, hoe makkelijker ze onthouden wordt. Een bekende gelijkenis is die van de Zaaier. Een vergelijking van de versie bij Marcus met die van het Evangelie van Thomas doet vermoeden dat Jezus’ eigen versie kernachtiger was dan die we bij Marcus terugvinden.

Marc.4 3Hoort. Zie, een zaaier ging uit om te zaaien. 4En het geschiedde bij het zaaien, dat een deel langs de weg viel, en de vogels kwamen en aten het op.

5Een ander deel viel op steenachtige bodem, waar het niet veel aarde had, en terstond schoot het op, omdat het geen diepe aarde had. 6Maar toen de zon opging, verschroeide het, en omdat het geen wortel had, verdorde het.

7En een ander deel viel in de dorens en de dorens kwamen op en verstikten het en het gaf geen vrucht.

8En het overige viel in goede aarde en opkomende en uitstoelende gaf het vrucht, en het droeg tot dertig-, zestig- en honderdvoud toe.

9En Hij zeide: Wie oren heeft om te horen, die hore.

Ev. Thom.9. Jezus zei: Zie, de zaaier ging uit. Hij vulde zijn hand met zaden en wierp. Sommige vielen op de weg. De vogels kwamen en verzamelden ze.

Andere vielen op de rots en schoten geen wortel in de aarde en brachten geen aren voort.

En andere vielen tussen de doornen. Deze verstikten het zaad en de wormen aten het op.

En andere vielen in goede aarde en brachten goede vruchten voort; het bracht zestig per maat en honderdtwintig per maat op.

Het valt op dat de meer kernachtige versie uit het Evangelie van Thomas bij Marcus uitgebreider is, en ook voorzien is van een uitleg, In de verzen 13 tot 20, voorbehouden aan de discipelen. Een andere gelijkenis is die van het koren en het onkruid.

Matt.13 24Nog een gelijkenis hield Hij hun voor en Hij zeide:

Het Koninkrijk der hemelen komt overeen met

Ev.Thom. 57

Jezus zei: Het Koninkrijk van de Vader is gelijk een man die goed zaad had. Zijn vijand kwam bij nacht en

____________________Jezus de Messias 36

iemand, die goed zaad gezaaid had in zijn akker. 25Doch terwijl de mensen sliepen, kwam zijn vijand en zaaide er onkruid overheen, midden tussen het koren, en ging weg.

26Toen het graan opkwam en vrucht zette, toen kwam ook het onkruid te voorschijn.

27Daarna kwamen de slaven van de eigenaar en zeiden tot hem: Heer, hebt gij niet goed zaad in uw akker gezaaid? Hoe komt hij dan aan onkruid? 28Hij zeide tot hen: Dat heeft een vijandig mens gedaan. 29De slaven zeiden tot hem: Wilt gij dan, dat wij het bijeenhalen? Hij zeide: Neen, want bij het bijeenhalen van het onkruid zoudt gij tevens het koren kunnen uittrekken.

30Laat beide samen opgroeien tot de oogst. En in de oogsttijd zal ik tot de maaiers zeggen: Haalt eerst het onkruid bijeen en bindt het in bossen om het te verbranden, maar brengt het koren bijeen in mijn schuur.

zaaide onkruid tussen het goede zaad.

De man stond hun niet toe het onkruid uit te trekken. Hij zei tot hen: Doe niets, opdat jullie niet met het onkruid ook de tarwe mee uittrekken.

Want op de dag van de oogst zal het onkruid zichtbaar zijn; het zal worden uitgetrokken en verbrand.

In de versie van Marcus vinden we in de verzen 36 – 43 nog een uitleg voor de discipelen. In deze gelijkenis gaat het erom dat we geduld moeten hebben. De mens mag zich niet op de plaats van God stellen om te oordelen. De tijden moeten gerespecteerd worden: er is een zaaitijd, een groeitijd en een oogsttijd. In Lucas 9 moeten de discipelen in een Samaritaans dorp overnachting zoeken. Maar: 53En zij ontvingen Hem niet, omdat zijn aangezicht gericht was naar Jeruzalem. 54Toen de discipelen Jakobus en Johannes dit bemerkten, zeiden zij: Here, wilt Gij, dat wij zeggen, dat vuur van de hemel zal nederdalen om hen te verteren? 55Doch Hij keerde Zich om en bestrafte hen. 56En zij gingen naar een ander dorp.

V. Jezus als de Messias

In het jodendom bestonden verschillende visies op de Messias.

1. De koninklijke Messias

In de Hebreeuwse bijbel wordt met de ‘Messias’ de ‘gezalfde’ koning aangeduid. (Grieks: ‘Christos’). Maar ook de hogepriester, de aartsvaders of zelfs de Perzische koning Cyrus worden ‘gezalfde’ genoemd. De voorstelling van een eindtijdelijke verlosser ontwikkelt zich in de bijbel onder andere namen, zoals Immanuel, Vredevorst e.a. Deze aanduidingen komen voor in (wat men historisch-kritisch noemt) Proto-Jesaja, een profeet uit de 8 e

eeuw v.Chr. In Jes.11:1-5 vinden we aspecten van de toekomstige verlosser opgesomd: de spruit uit het huis van David is volkomen heerser en richter, drager van Wijsheid en goddelijke Geest, beschermer van de behoeftigen en tegenstander van de goddelozen. In het jodendom is dit de Messias ben David.De Messias ben David is de Koning, Redder, Richter, Tora-leraar en Garant voor de sociale gerechtigheid voor Israël en de volken. Deze cumulatie van ambten dankt deze Messias aan de eeuwenlange situatie van diaspora

____________________Jezus de Messias 37

van het joodse volk. Hoe armzaliger haar lot was, hoe stralender de messiaanse hoop. De Messias ben David was degene waar het gewone volk naar uitkeek. Dat kunnen we afleiden uit de gebeden: de (pseudepigrafische) Psalmen van Salomo uit de 1e eeuw v.Chr. en het Achtiengebed.

Ps.Sal.18:6-8. Gezegend zij die in die dagen geboren zijn, om de goede dingen van de Heer te zien, die Hij zal doen voor de komende generatie, die zullen zijn onder de roede der tuchtiging van de Heer, de Messias in de vreze van zijn God, in wijsheid van Geest en van gerechtigheid en sterkte. Om het volk te leiden in rechtvaardige daden, in de vreze des Heren. om ze allen te plaatsen in de vreze des Heren.

Zie ook Ps.Sal.17:23-36, waarin de Messias getekend wordt als een koning uit Davids nageslacht, overwinnaar over heidenen, redder en hersteller van Israël.

De paragraaf ‘zegen van David’ in het 18e gebed uit de 1e eeuw n.Chr. bestaat in een Palestijnse en Babylonische recensie. In beide wordt de Messias beschreven als koninklijk. Ook andere teksten wijzen erop dat men destijds de Messias zag als een Davidische verlosser die beschikte over strijdvaardigheid, rechtvaardigheid en heiligheid.

2. Koninklijke en priesterlijke Messias

De na-exilische profeet Zacharia ziet in een visioen twee Messiassen:

Zach.4:11 Ik nam het woord en vroeg hem: Wat betekenen deze twee olijfbomen rechts en links van de kandelaar? 12 Andermaal nam ik het woord en vroeg hem: Wat betekenen de twee olijftakken, die door twee gouden buizen het goud van zich doen uitvloeien? 13 En hij zeide tot mij: Weet gij niet, wat zij betekenen? Ik antwoordde: Neen, mijn heer. 14 Toen zeide hij: Zij zijn de twee gezalfden die vóór de Here der ganse aarde staan. [‘gezalfden’: bené hajitshar ‘zonen van de olie’]

Allicht worden hiermee historische personen als Messias-figuren getekend: de toenmalige gouverneur Zerubbabel (Zach.4:9-10) en de hogepriester Jozua (Zach.6:11-12).

Ook in joodse buiten-bijbelse bronnen komen we de idee tegen van een koninklijke en een priesterlijke Messias, zoals in Testament van de 12 Patriarchen (2e eeuw v.Chr.).

Test.Levi 18:2 En dan zal de Heer een nieuwe priester opwekken, aan wie al de woorden van de Heer zullen geopenbaard worden. Hij zal het oordeel van waarheid uitvoeren over de aarde voor vele dagen [en verder].Test.Juda 24:1-2, 4-6 En na dezen zal van u opstaan een ster uit Jakob in vrede: en een man zal opstaan uit mijn nageslacht als de zon der gerechtigheid, wandelende met de zonen des mensen in vriendelijkheid en rechtvaardigheid, en in hem zal geen zonde gevonden worden. En de hemelen zullen over hem geopend worden om de geest uit te storten als een zegen van de heilige Vader. [...] Dit is de scheut van de allerhoogste God, dit is de fontein voor het leven van de hele mensheid. Dan zal hij de scepter van mijn koninkrijk verlichten, en vanuit jouw wortel zal de scheut oprijzen, en daardoor zal de staf der gerechtigheid oprijzen voor de natiën, om te oordelen en te redden ieder die de Heer aanroept.

Ook in Qumran kent men de koninklijke Messias uit Israël en de priesterlijke Messias uit Aäron:

1 QS IX,9b-11: Zij behoren niet af te wijken van enige raad der wet om te wandelen in de volkomen verstoktheid van hun hart, maar zij zullen integendeel geregeerd worden door de eerste wetten die de mannen der Gemeenschap begonnen zijn te onderwijzen, tot de profeet komt en de Messiassen van Aäron en Israël.

Tijdens de Perzische en Griekse overheersing was het de davidische familie verboden macht uit te oefenen. Deze kwam nu in handen van de priesters. De eerste Hasmoneese koning-priester Simon wordt in 1 Makk.14:10-15 beschreven in messiaanse termen.____________________Jezus de Messias 38

10 Simon voorzag de steden van voedsel en rustte ze uit met verdedigingswerken. Zijn roem reikte tot aan de uiteinden van de aarde. 11 Hij gaf vrede aan het land en in Israël heerste grote vreugde. 12 Ieder zat onder zijn wijnrank en zijn vijgenboom, en er was geen reden meer om bang te zijn. 13 Alle vijanden waren in die tijd uit het land verdwenen en alle koningen waren overwonnen. 14 De zwakken van zijn land maakte Simon sterk; hij stelde de wet weer in werking en roeide wettelozen en afvalligen uit. 15 Hij liet de tempel verfraaien en verwierf een grote hoeveelheid tempelgerei.

In de 1e eeuw v.Chr. zien we in het Test.Levi 18:27 een synthese waarbij de koninklijke en priesterlijke Messias samenvallen in één persoon:

Dan zal de Heer een nieuwe priester opwekkenEn hij zal een rechtvaardig oordeel vestigen op aardeEn zijn ster zal opgaan in de hemel als van een koningEn er zal vrede zijn over de hele aardeEn de kennis des Heren zal worden uitgestort, als water van de zeeënEn de geest van begrijpen en heiliging zal rusten op hem.

3. De lijdende Messias

Toch, reeds in Bijbelse tijd tekent zich een ander beeld van de Messias af. Als in 587 de tempel verwoest wordt en vele joden worden weggevoerd, ontstaat een donker beeld van de Messias, die het lijden van het joodse volk deelt. Vooral Deuterojesaja (Jes. 40-55) uit het midden van de 6 e eeuw - de tijd van de ballingschap - tekent de toekomstige verlosser heel anders. Zowel de christenen als joden zien in de godsknecht-liederen een Messias die het lijden ervaart: Jes. 53:1-12. Het eenduidige Messias-beeld van voor de ballingschap wordt zo gebroken en in de volgende eeuwen wordt die scheiding groter.

Jes.53:2 Als een loot schoot hij op onder Gods ogen, als een wortel die uitloopt in dorre grond. Onopvallend was zijn uiterlijk, hij miste iedere schoonheid, zijn aanblik kon ons niet bekoren. 3 Hij werd veracht, door mensen gemeden, hij was een man die het lijden kende en met ziekte vertrouwd was, een man die zijn gelaat voor ons verborg, veracht, door ons verguisd en geminacht. 4 Maar hij was het die onze ziekten droeg, die ons lijden op zich nam. Wij echter zagen hem als een verstoteling, door God geslagen en vernederd. 5 Om onze zonden werd hij doorboord, om onze wandaden gebroken. Voor ons welzijn werd hij getuchtigd, zijn striemen brachten ons genezing.

In de rabbijnse literatuur treffen we vanaf de 1e en 2e eeuw n.Chr. de Messias ben Jozef, de lijdende Messias aan, tegenover een andere, triomferende Messias ben David. De oudste tekst vinden we in een Baraïta (een tekst uit de tijd van de Misjna maar niet in de Misjna opgenomen) in de Babylonische Talmoed Sukka 52a. Door God aangemoedigd mag de Messias ben David een wens doen. Doch hij ziet zich plots met een doodscène geconfronteerd:

Als hij ziet dat de Messias ben Jozef gedood wordt, zegt hij: Heer van de wereld, ik bid u alleen om mijn leven.

God verzekert hem dat zijn gebed zal verhoord worden. In Sanhedrin 98a (Aramees) vinden wij de legende van de Messias aan de poort van Rome (1e helft 3e eeuw n.Chr.) R. Jehosjua ontmoet de profeet Elia, die als bode Gods optreedt. R. Jehosjua vraagt Elia naar het eeuwige leven en naar de komende Messias. De Messias waar het over gaat wordt niet met name de Messias ben Jozef genoemd, maar het gaat wel om een lijdende Messias. Hij is buitengesloten uit de stad Rome en houdt verblijf onder de zieken bij de stadspoort. Deze Messias is reeds op aarde, niet in een verre toekomst, hij is dus nabij. Dat hij toch talmt te komen (naar Israël) is Israëls schuld. Hij komt immers alleen als men naar zijn stem hoort (de Tora bestudeert).

____________________Jezus de Messias 39

In b Berachot 5a staat: “De Wijzen zeiden in naam van R. Huna: Hoe meer de Heilige behagen heeft in een mens, hoe meer hij hem verdrukt met lijden, want de Schrift zegt: “Maar de HEER wilde hem breken, hij maakte hem ziek. Hij offerde zijn leven voor hun schuld, om zijn nageslacht te zien en lang te leven. En door zijn toedoen slaagde wat de HEER wilde” (Jes. 53:10).

4. Het getuigenis van het Nieuwe Testament

In het Nieuwe Testament vinden we Christus als de lijdende, gekruisigde Messias (de zoon van Jozef), én als de opgestane, eens weerkomende en triomferende Messias (de zoon van David). Jezus zelf was zich van zijn messianiteit bewust:

Marc.8:29-30 Toen vroeg hij hun: ‘En wie ben ik volgens jullie?’ Petrus antwoordde: ‘U bent de Messias.’ Hij verbood hun op strenge toon om met iemand hierover te spreken. (Matt.16:20, Luc.9:21). Marc.14:61-62 Toen vroeg de hogepriester hem: ‘Bent u de Messias, de Zoon van de Gezegende?’ Jezus zei: ‘Dat ben ik’. (Matt.26:63, Luc.22:67,70).

Ook anderen zagen Jezus als de Messias (Matt.11:2-3; 20:21; Hand.1:6). Volgens de synoptische evangeliën was er niemand die Jezus beschuldigde van messiaanse pretenties voor het moment van het lijden. Als Jezus voor Pilatus staat, belijdt hij dat hij de Messias is. Jezus werd voor Pilatus gebracht als troonpretendent, Luc.23:2. Hij werd geëxecuteerd als koning van de joden, Marc.15:26 Het opschrift met de aanklacht tegen hem luidde: ‘De koning van de joden’.

Handelingen lijkt te suggereren dat Jezus niet een Messias was tijdens zijn leven, maar het werd bij zijn verhoging tot Gods troon na zijn opstanding.

Hand. 2:36. Laat het hele volk van Israël er daarom zeker van zijn dat Jezus, die u gekruisigd hebt, door God tot Heer en Messias is aangesteld [gemaakt].’

De messianiteit van Jezus was het hoofdbestanddeel van de vroege christelijke prediking (Paulus e.a.). Een nieuw element is dat Jezus niet ondanks, maar juist vanwege zijn lijden, de Christus was. Al wordt verwezen naar ‘de Schrift’, toch worden geen expliciete schriftverzen als bewijs bij gehaald.

Hand. 3:18 Zo heeft God echter in vervulling doen gaan wat hij bij monde van alle profeten had aangekondigd: dat zijn Messias zou lijden en sterven. Hand.17:3 Aan de hand van teksten uit de Schrift toonde hij aan dat de Messias moest lijden en sterven en daarna uit de dood moest opstaan. (ook 26:23).

Samen met de idee van lijden tot de dood kwam de voorzegde opstanding van de Messias. Ook dit werd voorzegd in niet nader genoemde bijbelteksten, volgens Paulus in Hand.17:3, 26:22-23. Petrus echter citeert in Hand.2:27:

Ps.16:10: U levert mij niet over aan het dodenrijk en laat uw trouwe dienaar het graf niet zien. Hand.2:31-32: heeft hij [David] de opstanding van de Messias voorzien en gezegd dat deze niet aan het dodenrijk zou worden overgeleverd en dat zijn lichaam niet tot ontbinding zou overgaan. Jezus is door God tot leven gewekt, daarvan getuigen wij allen.

Vervolgens argumenteert hij vanuit Ps.110:1 ‘Zit aan mijn rechterhand’, zowel Jezus’ opgang naar de hemel als zijn hemelse existentie tot de tijd van het universele herstel.

Hand.2:34-36 David is weliswaar niet naar de hemel opgestegen, maar toch zegt hij: “De Heer sprak tot mijn Heer: ‘Neem plaats aan mijn rechterhand, tot ik je vijanden onder je voeten heb gelegd.’” Laat het

____________________Jezus de Messias 40

hele volk van Israël er daarom zeker van zijn dat Jezus, die u gekruisigd hebt, door God tot Heer en Messias is aangesteld.’Hand.3:21 Dat is Jezus, die in de hemel moest worden opgenomen tot de tijd aanbreekt waarover God van oudsher bij monde van zijn heilige profeten heeft gesproken en waarin alles zal worden hersteld.

Van alle evangeliën is dat van Johannes het meest expliciet over Jezus als Messias. Het lijdensverhaal is heel anders dan in de synoptische evangeliën. Het doel van het evangelie is aan te tonen dat ‘Jezus de Messias is’ (Joh.20:31) en Johannes leert zijn lezers dat Jezus van in het begin als Messias herkend werd (Joh.1:41). In het hogepriesterlijk gebed zegt Jezus: Joh.17:3: Het eeuwige leven, dat is dat zij u kennen, de enige ware God, en hem die u gezonden hebt, Jezus Christus. Tegen de Samaritaanse vrouw zegt hij: Joh.4:26: Jezus zei tegen haar: ‘Dat [de Messias] ben ik, die met u spreekt.’ Toch verklaart Jezus dit nergens publiekelijk.

Een visie op de Messias die algemeen aanvaard was, was die van de Davidische koning-Messias. Jezus wordt inderdaad beschreven als de ‘Messias, zoon van David’. Toch komt er een nieuw element bij; dat van een stervende en opgestane Messias.

5. Andere titels van Jezus

- ‘Profeet’. Het volk zag Jezus als een profeet (Matt.21:11; Luc.7:16). Jezus noemt zichzelf zelden zo (wel in Marc.6:4, Luc.30:33). Destijds hadden vooral de sadduceeën het tijdperk van de profeten voor gesloten verklaard; dat zou geëindigd zijn met Zacharias en Maleachi. De reden daarvoor was waarschijnlijk dat er heel wat pseudo-profeten waren die opriepen de wapens op te nemen tegen de Romeinse bezetter. Onder het volk waren er die meenden dat Jezus een oudtestamentische, opgewekte profeet was, misschien wel Elia (Luc.9:8).- ‘Zoon des mensen’. Deze titel betekent niet dat Jezus gewoon een mens onder de mensen is, de titel is ontleend aan Dan.7:13, waar iemand als een mensenzoon komt met de wolken van de hemel, aan wie alle macht wordt gegeven en aan wiens koningschap geen einde zal komen (vs. 14). Als Jezus een lamme zijn zonden vergeeft, wijst hij erop dat de mensenzoon die macht tot vergeving heeft (Marc.2:10), hij is zelfs heer over de sabbat (Marc.2:28).- ‘Zoon van God’. Deze titel was in de oudheid niet onbekend: de Farao, maar ook de Romeinse keizer, werden ‘zoon van God’ genoemd, om aan te geven dat de autoriteit van de heerser van God komt. In de joodse literatuur wordt met ‘zoon van God’ soms engelen bedoeld (Gen.6:2), en op andere wijzen wordt soms aangegeven dat God de vader is van de koning of van het volk Israël (1 Kron.17:13, Hos.2:1). Voor christenen zal ‘zoon van God’ echter een andere betekenis krijgen; het betekent dat Jezus een speciale relatie onderhoudt met God, al blijft hij wel aan God onderworpen (1 Kor.15:28).- ‘Heer’. Voor het heidendom is het Griekse Kurios (‘Heer’) een gewone aanduiding voor de meester van slaven, voor een baas. Soms wordt het ook gebruikt voor heidense goden als Isis en Osiris. In het joods religieus taalgebruik wordt dit woord in de Septuagint gebruikt om God (JHWH) aan te duiden. Ook in het Nieuwe Testament wordt met Kurios soms God bedoeld. Als Jezus ‘Heer’ wordt genoemd, doet dat toch telkens denken aan God, de Heer.

V. Lijden, sterven en opstanding

1. Jezus voorzag zijn lijden en dood

Marc.8:31:”En Hij begon het te leren dat de Zoon des mensen veel moest lijden en verworpen worden door de oudsten en de overpriesters en de schriftgeleerden, en gedood worden en na drie dagen opstaan” (ook 9:9, 10:32-33), tot onbegrip van zijn leerlingen. In Marc.10:45 en Matt.20:28 zegt Jezus dat hij niet gekomen is om gediend te worden maar om te dienen en “zijn leven te geven als losprijs voor velen”. In 1 Kor.11:23-26 vinden we de oudste overlevering over het avondmaal (geschreven in het jaar 51 of 52). Daarin zegt Jezus dat Hij zijn

____________________Jezus de Messias 41

lichaam en bloed voor zijn discipelen geeft. De bewoording komt sterk overeen met die van de synoptische evangeliën (Marc.14:22-25; Matt.26:26-27; Luc.22:14-20) volgens dewelke het om een joodse paasmaaltijd gaat. Dit betekent dat Jezus zijn eigen sterven heeft geduid als een offer voor anderen. Er bestond een traditie volgens dewelke Izaak daadwerkelijk geofferd werd, en waarbij zijn dood wordt vergeleken met het paasoffer (in Jubileeën - 2e eeuw v.Chr.). Dit betekent dat men twee gedeelten uit Tenach samenbracht: het paaslam uit Ex.12 en de ram die in plaats van Izaak geofferd werd uit Gen.22. Ook in de rabbijnse traditie worden beide gedeelten met elkaar geïdentificeerd. In de Mechilta de R. Jismaël (eindredactie 3e eeuw n.Chr.) wordt het bloed van het paaslam zelfs geïdentificeerd met het bloed van Izaak. Paulus identificeert Christus met het paaslam: 1 Kor.5:7: “Want ons paasoffer is geslacht, Christus”. Zoals de kring waarin het boek Jubileeën ontstond, waar de Esseense kalender werd gevolgd, volgde ook Jezus een vorm van de Esseense kalender (zie verder). Dat betekent dat ook Jezus en zijn discipelen Gen.22 gelezen hebben op Pasen en het bloed van Izaak identificeerden met dat van het paaslam, en vervolgens met dat van Jezus zelf. Tomson, “Als dit uit de hemel is ...”, 141: “Dit alles opent de mogelijkheid dat ook Jezus zelf zijn aanstaande dood verbeeld zag in het schaap dat Abraham offerde voor de enige zoon die hij liefhad (Gen.22:3) en in het paaslam dat in de nacht van de uittocht het doodsgevaar afwendde voor Israël. Daarom kan Jezus over zichzelf spreken als de zoon des mensen die gekomen is om zijn leven te geven als losprijs voor velen (Marc.10:45), en kan hij het laatste avondmaal over de beker zeggen dat dit zijn bloed is, dat “vergoten wordt voor velen (Marc.14:24)”.

2. De tempelreiniging

Tegen Pesach trekt Jezus op naar Jeruzalem, naar de tempel. Jezus wordt als zoon van David onthaald door omstanders (Matt.21:8-9). Jezus voorzag tegenstand van de tempelautoriteiten. Zoals profeten voor hem, wist hij zich gezonden, en hij wist ook wat doorgaans het lot van profeten was. Er bestonden toen legenden volgens dewelke Jesaja en Jeremia waren omgebracht. Zelf zei Jezus: “Maar ik moet vandaag en morgen en de volgende dag op weg blijven, want het gaat niet aan dat een profeet omkomt buiten Jeruzalem” (Luc13:33), en ook: “Jeruzalem, Jeruzalem, dat de profeten doodt en stenigt wie tot u gezonden zijn, hoe dikwijls heb Ik uw kinderen willen vergaderen, gelijk een hen haar kuikens onder haar vleugels, en gij hebt niet gewild” (Luc.13:34 - Zie ook Luc.11:47 en 19:41). In Luc.9:51 treffen wij de uitdrukking aan: hij “zette zijn gezicht vast om naar Jeruzalem te gaan”, uitdrukking die we terugvinden in Ez.21:1. Dit alles laat zien dat Jezus persoonlijk bewogen was over de heilige stad en haar tempel. De tempel was voor Jezus een heilige plaats waar je je offer niet moest brengen als je in onmin met je naaste leefde (Matt.5:23). Ook de familie van Jezus was aan de tempel gehecht. Jezus was er opgedragen en elk jaar gingen ze er heen. Volgens het evangelie naar Johannes is Jezus tijdens zijn openbaar optreden zeker vier keer naar de tempel geweest.

Het lijkt erop dat Jezus de tegenstand van de tempelautoriteiten niet alleen voorzag, maar ook uitlokte. De tempelreiniging was geen plotse ingeving. De dag ervoor had Jezus alles goed geobserveerd (Marc.11:11). Verkopers werden weggejaagd, tafels van geldwisselaars omgegooid, en hij verbood dat iemand enig voorwerp over het tempelplein droeg om zo een omweg te vermijden, wat overeenkomt met een rabbijns verbod. Men zou daardoor een gebrek aan respect tonen. Jezus toonde aldus zijn verbolgenheid over het nonchalante gedrag in de tempel. Je moest daar, in navolging van de profeten, tegen protesteren, op het gevaar af zelf omgebracht te worden. Van hogepriesters en schriftgeleerden was bekend dat ze hardvochtig konden zijn in hun rechtspraak. De hogepriesters en schriftgeleerden zoeken dan inderdaad een mogelijkheid om Jezus uit de weg te ruimen (Marc.11:18). Jezus’ kritiek op de bestuurders van de tempel was te pijnlijk; hij noemde hun tempel een ‘rovershol’ (Marc.11:17) wat een verwijzing is naar Jer.7:11. Jezus legitimeert zijn optreden tevens door te wijzen op een tekst uit Jes.56:7: “Want mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volken”. Ook in Qumran vinden we een scherpe kritiek op het tempelbestuur.

3. Getsemane

a. Hoe vaak gaat Jezus bidden?

____________________Jezus de Messias 42

Marcus Mattheüs Lucas Johannes

b. Wat bidt Jezus? (Bij Johannes: wat zegt Jezus tegen Petrus in vers 11?)

Marcus Mattheüs Lucas Johannes

Wat kun je hieruit besluiten?

4. Datum en tijd van de zitting

Een rechtszaak kende twee fasen: een uitspraak door het joodse sanhedrin, gevolgd door de berechting door de Romeinse bezetter. Volgens rabbijnse rechtsregels moeten rechtszaken waarin de doodstraf een rol speelt, overdag behandeld worden. Voordat een doodvonnis kan worden uitgesproken moet er een nacht overheen gaan. “Daarom spreekt men geen recht aan de vooravond van sabbat of feestdagen” m Sanh.4:1. Op sabbat en feestdagen mocht geen recht gesproken worden.

Maar, in Marc. en Luc. wordt de zaak beslecht nadat Jezus de pesachmaaltijd had gehouden, dus de eerste dag van het feest. Dit kan niet volgens rabbijns-farizeese regels. En van Sadduceeën weet men dat ze hierover nog strikter waren. Daarom is een rechtszitting op de 1e dag van Pesach in feite uitgesloten. Is het dus geen geldige rechtszaak geweest? Of vermelden onze bronnen een datum die niet klopt?

Johannes geeft een andere datering. Hier wordt Jezus gekruisigd op de vooravond van Pesach. Zoals ook de Talmoed zegt: ‘Jezus de Nazareeër werd opgehangen op de vooravond van de sabbat, op de vooravond van Pesach’ (b Sanh.43a). Maar in Joh. zien we een ander probleem. Jezus’ laatste maaltijd kan geen pesachmaal zijn. Joh. zegt dat deze maaltijd ‘voor het paasfeest’ plaatsvond, Joh.13:3; 19:31. Marc.14:12 en Luc.22:15 spreken wel van een paasmaaltijd.

De oplossing moeten we zoeken in de verschillende kalenders die de joden toen volgden. In Qumran vielen feesten op andere dagen dan in de tempel van Jeruzalem. Zo te zien vierde Jezus het feest volgens een andere kalender, enkele dagen eerder dan in de tempel (Marc. en Luc.). In de tempel werd het feest iets later gevierd - de kalender waar Johannes zich aan houdt.

Synoptische traditie (verwant aan Esseense kalender)

zZalving

m d wpesach15 nissan

d v sabbat z

Pesach-maaltijd ...... Verhoor ..... TerechtstellingJohannes (Farizeese kalender en tempelkalender)

zZalving

m d w d v pesach z

sabbat .... Maaltijd ...... Verhoor ..... Terechtstelling

____________________Jezus de Messias 43

Een uitgewerkte redenering vindt men in Tomson, “Als die uit de hemel is ...”, 277-279. “Het gevolg van deze reconstructie is dat er drie dagen liggen tussen Jezus’ laatste maaltijd en zijn terechtstelling. Zowel de synoptici als Johannes lijken echter te suggereren dat dit maar één etmaal was [...]. De ongebruikelijke veronderstelling dat Jezus’ gevangenschap drie dagen en nachten duurde lost ook het vraagstuk van al die verhoringen op. Met een tussenruimte van drie dagen is voorstelbaar hoe hij achtereenvolgens werd voorgeleid aan overpriesters, het Sanhedrin, Pilatus, Herodes Antipas, en opnieuw Pilatus, vervolgens werd gegeseld en gekruisigd en uiteindelijk, anders dan de twee misdadigers die zo uit de gevangenis kwamen, aan het kruis stierf van uitputting” (p. 278-279).

De hogepriesters hebben Jezus blijkbaar overgeleverd uit afgunst. Zij beschuldigen hem ervan dat hij zich uitgeeft voor de koning van het joodse volk, wat in feite een politieke aanklacht is, en ook een politieke vertaling van de Messias is. Zij willen niet dat Jezus vrijkomt, en bewerken de menigte om te eisen dat Barabbas vrijkomt. Pilatus vindt geen grond om Jezus te veroordelen. Hij is ook wat verbaasd over het gebeuren, maar geeft dan toch toe aan de roep om kruisiging. Het wassen van de handen door Pilatus, Matt.27:24, doet sterk denken aan het ritueel uit Deut.21:6-7 bij een moord door onbekenden gepleegd: “De oudsten van de stad het dichtst bij het lijk moeten dan boven de dode koe hun handen wassen, onder het uitspreken van de volgende woorden: ‘Onze handen hebben dit bloed niet vergoten, onze ogen hebben het niet gezien.’”

5. De kruisiging

a. Algemeen De kruisiging was de wreedste doodstraf die er bestond, Seneca en Josephus spreken er hun afschuw over uit. Voor zover bekend zijn de Perzen de eersten die het kruisigen in praktijk brachten (In Ezra en Ester vinden we het spietsen op een paal, een Perzische straf). Alexander de Grote en zijn generaals brachten deze praktijk over naar het gebied rond de Middellandse Zee - Egypte en Carthago. De Romeinen hebben de praktijk afgekeken van de inwoners van Carthago en hebben deze zelfs ‘verbeterd’, efficiënter gemaakt. Onder de Romeinen mochten alleen oproerlingen en slaven gekruisigd worden. Een Romeins burger mocht echter niet gekruisigd worden. Het kruis bestond uit een recht opstaande paal, die bleef staan, en een dwarsbalk die de veroordeelde zelf moest dragen naar de plaats van de kruisiging. Met spijkers door de polsen werd de veroordeelde vastgenageld aan de dwarsbalk. Daarna werd hij ruggelings met touwen aan het opgerichte kruis omhooggetrokken. Door de voeten werd ook een spijker geslagen. Men gaf de veroordeelde wijn die met mirre vermengd was, dat was een licht pijnstillende drank. Het lijden kon tot 24 uur en langer duren. Eertijds was het gebruikelijk dat men de lichamen van de veroordeelden aan het kruis liet wegrotten. Om diefstal van het lichaam te voorkomen hielden soldaten de wacht. Sinds keizer Augustus ontstond de gewoonte om de lichamen aan familieleden terug te geven.

b. Oude Testament

Deut.21:22-23 “Als iemand een misdrijf heeft gepleegd waarop de doodstraf staat, en u hangt hem na voltrekking van het vonnis op aan een paal, dan moet u zijn lijk voor het einde van de dag begraven en het daar niet ’s nachts nog laten hangen; anders maakt u het land dat de HEER, uw God, u als grondgebied geeft onrein. Want op een gehangene rust Gods vloek”. (Ook in Qumran, Tempelrol 64:11).

In oudtestamentische tijden werd de veroordeelde eerst gedood en dan pas opgehangen. Door een lijk ‘s nachts te laten hangen zou het land verontreinigd worden. Zie ook Joz.10:26-27. Bij andere volken werden ter dood veroordeelden wél levend opgehangen. 2 Sam.21:1-14. Er ligt een vloek over Israël omdat Saul tegen Jozua’s belofte in Gibeonieten had gedood. David vraagt hen hoe hij verzoening kan bewerken. Zij vragen dat zeven mannen uit Sauls huis worden overgeleverd, “opdat wij hen ophangen, voor de Here” (vs.6, ook vs.9). Door ophanging wordt de schuld van Saul ingelost. De lijken blijven een tijd hangen tot David later de beenderen van de gehangenen laat begraven, samen met die van Saul en Jonathan.

c. Jezus ____________________Jezus de Messias 44

Paulus haalt in Gal.3:13, Deut.21:23 aan: “Maar Christus Jezus heeft ons vrijgekocht van deze vloek door voor ons te worden vervloekt, want er staat geschreven: ‘Vervloekt is ieder mens die aan een paal [xulon, hout] hangt.’” Jezus’ volgelingen kennen een theologische betekenis toe aan het kruisdood. Zij sluiten daarbij aan bij ideeën van Jezus zelf hierover.

6. De opstanding

Al zijn de getuigenissen over de opstanding verward, toch werd het geloof erin steeds belangrijker, en het zou het centrale geloofspunt van het christendom worden. In het evangelie vinden wij volgende elementen rond de dood van Jezus.

a. Jozef van Arimatea plaatst het lichaam van Jezus in een rotsgraf dat hij afsluit met een steen (Marc.15:46 / Matt.27:59-60 / Luc.23:50-63 / Joh.19:38-42).

b. Op de 3e dag, ‘s ochtends, vonden een aantal vrouwen de steen weggerold (Marc.16:1-2 / Matt.28:1 / Luc.24:1,10 / Joh.20:1). Welke vrouwen zijn dat?

Marcus Mattheüs Lucas Johannes

c. Wie ontmoeten de vrouwen bij het graf? (Marc.16:5 / Matt.28:2-3 / Luc.24:3-4 / Joh.20:11-12.

Marcus Mattheüs Lucas Johannes

d. Wat wordt aan de vrouwen verteld? (Marc.16:6-7 / Matt.28:5-7 / Luc.24:6-7 / Joh.20:13).

Marcus Mattheüs Lucas Johannes

e. Hoe reageren de vrouwen? (Marc.16:8 / Matt.28:8 / Luc.24:9 / Joh.20:13b).

Marcus Mattheüs Lucas Johannes

____________________Jezus de Messias 45

f. De oudste manuscripten van Marcus eindigen hier. Maar Matt, Luc. en Joh. hebben verhalen over verschijningen door Jezus. Aan wie verschijnt Jezus eerst? Wat zegt Jezus? (Matt.28:9-10 / Luc.24:13-35 / Joh.20:14-18).

Marcus Mattheüs Lucas Johannes

16:9-20: samenvatting van verhalen uit andere evangeliën.

g. Aan wie verschijnt Jezus daarna? Waar is dat? Wat zegt hij? (Matt.28:16-20 / Luc.24:36-46 / Joh.20:19-20, 24-29).

Marcus Mattheüs Lucas Johannes

/

Lucas weet niet van een terugkeer naar Galilea (Cfr. Luc. 24:50-53; Hand. 1:1-4). Het is in deze verhalen + 1 Kor. 15:5-7 dat moderne onderzoekers de primaire bron vinden voor het geloof in de opstanding van Jezus. Volgens hen is het verhaal van het lege graf secundair, een ‘apostolische legende’, bedoeld om de realiteit van de opstanding van Jezus te bewijzen. Maar is dat zo? Marcus, het oudste en leerstellig minst ontwikkelde evangelie, kent geen verschijning maar volstaat met de vermelding van het getuigenis der vrouwen. Die hebben van een jongeman gehoord dat het graf leeg was omdat Jezus was opgestaan. De evangelisten benadrukken dat het wel degelijk ging om het graf waarin Jezus was gelegd (Marc. 15:47; Matt.27:61; Luc. 23:55).

Lucas en Johannes introduceren twee mannelijke getuigen die het verhaal van de vrouwen checken (Luc. 24:24; Joh. 20:1-9). Dan zijn ook getuigen: de 12, alle apostelen, meer dan 500 mannen, de leiders van de kerk Petrus en Jacobus (1 Kor. 15:5-7). Het is hun collectieve overtuiging dat ze hun gestorven leraar levend gezien hebben, gecombineerd met de oorspronkelijke ontdekking van het lege graf, dat het materiaal levert voor het geloof in Jezus’ opstanding uit de dood.Historisch moet men concluderen dat de verhalen in de evangeliën alle interpretaties zijn van één feit: dat de vrouwen die het laatste eerbetoon wilden brengen aan Jezus het graf leeg aantroffen.

Bijlagen

Bespotting en kruisiging

• Philo Judaeus, Pogrom in Alexandrië - Gezantschap naar Caligula, Amsterdam 1999; Vert. G.H. de Vries, 49. Pogrom II.37. Over straatjeugd die zich vermaakt met een zwakzinnige te Alexandrië.

____________________Jezus de Messias 46

[37] Ze sleepten de stumper mee naar het gymnasium en zetten hem op een verhoging zodat iedereen hem goed kon zien. Op zijn hoofd zetten ze een platgestreken papyrusblad, dat als diadeem moest dienen en ze deden hem een tapijt om als koninklijke mantel. Iemand zag een stengel van een inheemse plant, papyrus, op straat liggen, en duwde hem die in de hand: dat moest zijn scepter voorstellen.

• Philo Judaeus, Pogrom in Alexandrië - Gezantschap naar Caligula, Amsterdam 1999; Vert. G.H. de Vries, 59-60. Pogrom III.83.

[83] Mij zijn gevallen bekend dat de lichamen van gekruisigden aan de vooravond van zo’n feestdag van het kruis genomen werden en aan de familieleden werden overgedragen. Die konden dan zorgen voor de teraardebestelling en de gebruikelijke begrafenisplechtigheid. Want ook de doden horen enig voordeel te hebben van het verjaardagsfeest van de keizer, zodat het gewijde karakter van dat feest gewaarborgd blijft.

• Talmoed, b. Sanhedrin 43a (in een manuscript uit Florence, 1177 n.Chr.)

Op de vooravond van het Pascha werd Yeshoea [Jezus] opgehangen [of gekruisigd] . ... Omdat niets ten gunste van hem naar voren werd gebracht, werd hij opgehangen op de vooravond van het Pascha.

• Cornelius Tacitus schreef in 115 in zijn Annalen, XV:44:

Christus [...] kreeg de doodstraf tijdens de regering van Tiberius door de handen van een van onze procuratoren, Pontius Pilatus.

• Lucianus van Samosata (120 - 180) in Het levenseinde van Peregrinus Lucianus, De ontmaskering van de charlatans, Amsterdam 1996, 59-60.

[...] dat hij [Paulus] de tweede plaats innam na die ander die ze nog steeds vereren: de man die in Palestina is gekruisigd omdat hij een nieuwe sekte in het leven had geroepen. [...] Daarbij komt dat hun eerste wetgever [Paulus] hun heeft geleerd dat zij elkanders broeders moeten zijn, wanneer ze eenmaal over de schreef zijn gegaan door het geloof in de Griekse goden af te zweren, waarna zij die aan het kruis geslagen praatjesmaker [sofist] zelf vereren en volgens zijn wetten leven”.

____________________Jezus de Messias 47