W8: Transitieprocessen: utopie of realiteit?

Anneleen Kenis

Klimaattop in Warschau: een ramp• Beloftes rond de reductie van

broeikasgassen worden teruggeschroefd

• Geen doorbraak m.b.t. klimaatfonds voor adaptatie

• Geen doorbraak m.b.t. klimaathulp i.v.m. verlies en schade

Meer stappen achteruit dan vooruit …

(Nieuwe) catastrofe(s)

De top startte al onder een slecht gesternte

• Tezelfdertijd vond een steenkool- en klimaattop plaats

Bedrijven als centrale partners• Enkele van de meest vervuilende bedrijven waren

centrale partners terwijl de plaats voor sociale-, milieu- en vakbewegingen tezelfdertijd werd teruggeschroefd …

Economische groei en marktmechanismen staan centraal• Minister Marcin Korolec, Voorzitter van COP19: “By

being creative, the world can reduce greenhouse gas emissions while creating jobs, promoting economic growth and ensuring better living standards. Where there is a will, there is a way!”

• In de praktijk: wel groei, geen reductie van broeikasgassen

• Marktmechanismen die vooral moeten vermijden zelf in eigen land emissiereducties te moeten realiseren

Sterke focus op duurzame consumptie

• What can be done to stop / limit the extent of the climate change?

• Every one of us may contribute to stopping or, at least, limiting the climate change. – Reduce the use of electric energy - at home and at workplace. It is possible by choosing

energy-saving equipment (marked with A, A+, A++ symbols) with thermostats and time switches. Changing light bulbs to energy-saving ones can save up to 80% of energy ….

– Save water - by remembering to close the tap (also when brushing your teeth) or by installing a special spout which by optically increasing the water jet helps lower water consumption ….

– Save paper - by printing on both sides of a sheet of paper ….– Rationalise transport - use of public transport or the increasingly popular eco-driving

(economic style of driving) will contribute to reduce the emissions from transport.– Become a conscious consumer -….

• Actions of individuals in the area of climate change have major significance but they alone will not suffice …

De absurditeit was nog nooit zo groot

Sociale, milieu- en vakbwegingen stappen kwaad op: ze zijn het ‘circus’ van de klimaatonderhandelingen beu.

Uit tekst ‘Trop is teveel’: “De conclusie van organisaties en bewegingen van over heel de wereld is duidelijk: we trekken ons vrijwillig terug uit deze klimaatonderhandelingen in Warschau.”

“In plaats van verder tijd te verliezen in conferentiezalen investeren we nu onze energie in het mobiliseren van mensen: om overheden aan te zetten tot ambitieuze klimaatactie. We zullen werken aan het hervormen van onze voedsel- en energiesystemen op nationaal en wereldwijd niveau. We moeten het manke economische systeem heropbouwen door het creëren van waardige jobs in een duurzame en lage koolstof economie.”

Bewegingen op een nieuw spoor?

• Een echte ommezwaai? Opnieuw beweging?• Het ‘circus’ van Warschau ontstond niet in één

nacht …

• O.a. groeiende samenwerking tussen NGO’s en bedrijven …

• Natuurpunt’s ‘partners’: Electrabel, schoenen Torfs, Ikea, Westmalle Trappist, de aardgassector, ….

• WWF’ ‘partners’: Nokia, Coca Cola, HP, Volvo, Ikea, Monsanto, Sony, …

• Deze bedrijven ‘van binnenuit’ veranderen / in dialoog

Tendensen waren al langer bezig: ook in de milieubeweging …

People-planet-profit

• Partnerschaps met bedrijven deel van keuze om mee te gaan in het paradigma van de groene economie: het idee dat we win-win-win situaties moeten creëren (people-planet-profit)

• + idee dat het tegengaan van de klimaatverandering kan samengaan met economische groei

Mensen als consumenten

• Hierbij: mensen als probleem in plaats van als oplossing (want consumeren teveel energie, grondstoffen, …)

• Mensen als consumenten in plaats van burgers beweging opbouwen

Een postpolitiek klimaat cruciale elementen van het paradigma van de ‘groene economie’ tendens/signaal van een groeiende depolitisering

Het idee dat je iets kan veranderen zonder echt iets te veranderen Focus op technische oplossingen, management en ‘goed bestuur’ Maatschappij wordt gereduceerd tot optelsom van consumenten (en

producenten)(cf. Tatcher: there is no such a thing as a society) milieucrisis = optelsom van massa aan milieuonvriendelijke gedragskeuzes

Binnen de krijtlijnen van het dominante liberale denken (Tatcher: there is no alternative)

‘het politieke’ (cf. lezing VM): de maatschappij is contigent, gekenmerkt door conflict, macht, structuren:

politiseren wil zeggen deze zaken zichtbaar maken … in plaats van ze te verhullen onder bijvoorbeeld de noemer van de marktmaatschappij (in geval van klimaatverandering: duurzaam consumeren, emissiehandel, …)

1. Technische oplossingen

• Waarom probleem, waarom gedepolitiseerd?

• Bijvoorbeeld: ggo-gewassen zouden honger uit de wereld moeten helpen, maar er wordt vergeten dat het ‘honger’ vooral een ‘socio-economisch’ en geen ‘technisch’ probleem is.

• Honger is een verdelingsproblematiek.

2. Marktgerichte oplossingen• Waarom probleem, waarom gedepolitiseerd?

• Ecotaksen, zoals tolheffing: de vervuiler betaalt, de betaler vervuilt: sociale rechtvaardigheid?

• Emissiehandel (zie boek)

• Economische groei: steeds meer energie en grondstoffen uit de natuur halen & steeds meer afvalstoffen (zoals broeikasgassen) terug in de natuur dumpen

toenemende ecologische destructie (!) volledige ontkoppeling van materie en groei is een illusie!)

eindige groei op een oneindige planeet is onmogelijk

Duurzame consumptie• Waarom probleem, waarom gedepolitiseerd?

• “There is no such a thing as a society”: klimaatverandering als gevolg van de optelsom van een massa aan milieuonvriendelijke gedragskeuzes, of het gevolg van consumenten ‘die altijd maar meer willen’?

In ons huidig economisch model moet de groeimotor blijven draaien. Consumptie is een middel om de accumulatiemotor aan de gang te houden, niet omgekeerd.

Deze visie negeert structuren, macht, beslissing => depolitiserend

De complexiteit van de klimaatproblematiek

• Is de klimaatproblematiek niet structureel verankerd in de wijze waarop onze maatschappij georganiseerd is?

• Bvb. ik wil mijn kinderen met de fiets naar school brengen maar dat blijkt levensgevaarlijk; ik wil mijn auto inruilen voor de bus, maar dat wil zeggen dat ik ‘s avonds laat niet meer thuis geraak; ik wil met de trein naar Portugal, maar dat kost met 4 keer zoveel als met het vliegtuig; ik wil mijn gsm laten herstellen maar ze zeggen me dat het goedkoper is een nieuwe te kopen; ik wil minder consumeren, maar als de economie stopt met groeien, leidt dat tot crisis en werkloosheid, …

=> gaat het wel om individueel (consumenten) gedrag?=> gaat het wel om individuele private moraal?

Consumentensoevereiniteit? Maar hoeveel keuze hebben we?

• Duurzame consumptie gaat uit van het idee van consumentensoevereiniteit: economische beslissingen worden gedreven door de vraag van consumenten => via zijn koopkracht kan de consument de bedrijfswereld beïnvloeden.

• MAAR spannen we daarmee niet de kar voor het paard? Hoeveel keuze hebben we?

• Het vliegtuig kost stukken minder dan de trein. Tal van plaatsen zijn nauwelijks met het openbaar vervoer te bereiken. Voor veel producten is er geen duurzaam alternatief voorhanden, of het is te duur. Voortdurend worden nieuwe producten op de markt gebracht, vaak met onnodige wijzigingen in vergelijking met voorgaande versies, incompatibel met oudere modellen en altijd met een hoop overbodige verpakking. Ook als producten nog niet helemaal op punt staan, worden ze op de markt gegooid. Niets wordt nog gerepareerd, want iets repareren is in deze economie vaak duurder dan de aankoop van een nieuw product.

een wegwerpmaatschappij met producten van korte levensduur

Consumentenval• Consumentenval

– Geplande veroudering: producten worden zo ontworpen dat ze niet te lang meegaan

– Het zou verkwistend zijn, om de onderdelen van een product duurzamer te maken dan het zwakste onderdeel ervan. Ideaal gezien zou een product in één keer helemaal uit elkaar vallen.

• Waarom zou je kwaliteitsgoederen produceren? Het verhoogt de productiekosten + schaadt de toekomstige verkoop

wegwerpproducten van lage kwaliteit die snel moeten worden vervangen.

• + marketeers helpen ervoor te zorgen dat mensen om de zoveel jaar hun auto, gsm of computer vervangen, ook al werken die nog prima

• ~‘schuldenval’: om mee te kunnen in de ratrace betaalt een groeiende groep mensen op krediet

Is het wel een kwestie van individuele private moraal?

Sandilands (1993): “Het schuift de verantwoordelijkheid in de schoenen van individuen en huishoudens en weg van overheden, bedrijven en internationale instellingen”

“Het verandert politiek in acties zoals sorteren; ethiek in geen oververpakte producten kopen en milieuactivisme in het meebrengen van uw eigen herbruikbare tas naar de supermarkt.”

"Hoe belangrijk deze acties ook zijn, geen van deze acties maken milieubehoud publiek, geen van deze acties houdt een serieuze analyse van de sociale relaties en structuren in die ons in de huidige crisis gebracht hebben.”

Is het wel de beste strategie?

• Bij focus op individueel ‘consumenten’ gedrag => koopkracht als voorwaarde om actie te kunnen ondernemen

• bvb. biologische agro-industrie in het Zuiden (Vandana Shiva)

• + nieuw onderscheid tussen de ‘haves’ en de ‘have nots’

• Wat met de minder koopkrachtige vraag?

Wat met zij die niet het geld hebben om de ‘macht van de consument’ te laten gelden?

Þ Hun strijd zal sowieso door andere actiemiddelen moeten gebeuren …

• Reden voor beperkt engagement: naast klimaatscepticisme ook strategiescepticisme?

• Strategiescepticisme = geen ‘psychologische’ barrière

Strategiescepticisme

De geschiedenis van de sociale verandering

• Pierre Bourdieu: De sociale geschiedenis laat zien dat er geen sociale politiek bestaat zonder een sociale beweging die in staat is die af te dwingen …

• Echte verandering: zelden zonder druk van onderuit? Zelden hebben de machtigen zomaar hun kar gekeerd?

• Bvb. vrouwenstemrecht, burgerrechtenbeweging, 38-uren week, …

Bewustzijnsverandering?• Okee, maar gedragsveranderingscampagnes helpen

minstens om het ecologisch bewustzijn aan te scherpen?

• Welk bewustzijn wordt hiermee gecreëerd? Leiden dit soort campagnes niet tot een aantal blinde vlekken in het bewustzijn?

• + Er zijn andere, veel effectievere manieren om het ecologisch bewustzijn te veranderen: één succesvol protest tegen de verpakkingsindustrie kan veel meer effect kunnen hebben dan honderd campagnes voor gedragsverandering!

Herpolitiseren

• Herpolitiseren als eerste stap in een daadwerkelijke duurzaamheidstransitie => grondoorzaken, alternatieven, strategieën?

• Hoe belangrijk ook, het risico van campagnes voor gedragsverandering is dat ze de kritische energie wegvoeren van waar ze echt naartoe zou moeten gaan: de strijd voor sociale en politieke verandering.

Þ Zowel op persoonlijk als op maatschappelijk vlak agerenÞ Vraagt andere visie op actor van verandering

Het politieke in de geschiedenis

• Belangrijk om te zien dat ook de huidige gedepolitiseerde visie op de ecologische kwestie niet uit het niets is gekomen.

• Enkele decennia geleden: maatschappij en ecologische kwestie veel sterker gepolitiseerd.

• Bijvoorbeeld protesten rond luchtvervuiling, afval …

Herframen tot sensibilisering Dit protest leidde tot heel wat overheidsinterventies, zoals reglementering. Maar het bedrijfsleven was hier uiteraard niet mee opgezet. • Poging vanuit de industrie om de oorzaken en oplossingen van de

ecologische problematiek te ‘herframen’. • Bvb. Keep America Beautiful in de jaren ’50: grootschalige campagne met

als slogan ‘packages don’t litter, people do’ om het bannen van wegwerpflessen tegen te gaan.

• Boodschap: in plaats van in te zetten op verdere regelgeving, individuen sensibiliseren …

• Tot op vandaag. Bvb. de boodschap op verpakkingen om afval niet op de openbare weg te gooien, of te recycleren (waarmee bedrijven zichzelf paradoxaal genoeg ook nog eens een groen imago geven).

Hegemonische strijd• Dit wil niet zeggen dat individuele gedragsverandering geen nut

heeft, wel dat we ons bewust moeten zijn van het bredere plaatje …

• en dat we moeten zien hoe de huidige depolitisering van de ecologische kwestie het resultaat is van een hegemonische strijd rond de vraag door ‘wie’ en ‘hoe’ de ecologische crisis moet worden aangepakt.

• Gaan we zorgen dat er minder afval wordt geproduceerd, of gaan we recycleren? Gaan we ‘met belgerinkel naar de winkel’ of investeren we in fietsvriendelijke steden? Zetten we normen op kwaliteitsproducten, of laten we individuele consumenten hun ‘verantwoordelijkheid’ nemen?

Toekomst? Van kader veranderen, en de manier waarop over de

maatschappij en de ecologische crisis wordt nagedacht, fundamenteel veranderen.

Ophouden om ons tot individuen en consumenten te laten reduceren; wel als burgers organiseren, en politiek mobiliseren.

• Deze kentering lijkt steeds meer gehoor te vinden: deze ID-dagen zijn daar een mooi voorbeeld van … net als de keuze van de sociale, milieu en vakbewegingen in Warschau om uit de top te stappen …

• De tendens is beloftevol, nu ze nog waar maken ;-)