Zwangerschap zonder coïtus
2
26 mednet 12I2012 Literatuur leert artsen verder te kijken dan de praktijk die ze kennen. Het jaarlijkse symposium Literatuur en Geneeskunde van het VUmc in Amsterdam werd voor de tiende keer gehouden en was dit jaar gewijd aan het thema Geboorte. Geboren uit het niets. “De zwangerschap zonder coïtus, is dat mogelijk? Een thema in de kunst. Er is een verwijzing naar Maria in de Bijbel, die onbevlekt ontvangen is. Maar hij refereerde ook aan de tv-zender TLC waar tegenwoordig het programma I didn’t know I was pregnant wordt uitgezonden. Een programma over vrouwen die tot aan de bevalling niet weten dat zij zwanger zijn. Volgens onderzoek is dat het geval bij een op de 500 zwangere vrouwen. De markiezin uit het verhaal wordt regelmatig bevangen door misselijkheid en flauwtes. Het doet haar denken aan een eerdere zwangerschap, maar omdat zij geen enkele herinnering heeft aan een samenzijn met een man begrijpt ze er niets van. Het wordt tijd er een dokter bij te halen. Ze liet een arts roepen die het vertrouwen van haar vader genoot, verzocht hem, daar haar moeder net afwezig was, op de divan plaats te nemen en liet hem, na een korte inleiding, schert- send weten in welke toestand zij dacht te verkeren. De arts wierp een onderzoekende blik op haar; zweeg, nadat hij een nauwkeurig onderzoek had ingesteld, nog een tijdlang, en antwoordde dan, met een zeer ernstig gezicht, dat mevrouw de mar- kiezin het geheel bij het rechte eind had. Nadat hij op de vraag van de dame hoe hij dat bedoelde een duidelijk antwoord had gegeven, en met een glim- lach die hij niet kon onderdrukken had gezegd dat ze geheel gezond was en geen arts nodig had, liet de markiezin, en ze keek hem zeer streng van ter- zijde aan, de bel overgaan en verzocht hem zich te verwijderen. ONVOORSPELBAAR Bij het symposium in het VUmc is een boek verschenen, Nieuw leven, geboorte in fictie, waarin literatoren, journalisten en wetenschap- pers schrijven over nieuw leven in romans, poë- zie en films. De geboorte van nieuw leven is universeel de belofte van zowel vernieuwing als continuïteit. Hoe verwachting en werkelijkheid na de geboorte samengaan is vooraf onvoorspel- baar. De neiging om dit proces te beïnvloeden, was ze ‘verbijsterd’. Ze vertelt: “Het was alsof ik een harde dreun kreeg; het is een gelaagd ver- haal waarin meerdere zaken aan de orde komen, maar waarin we nu even de bevalling centraal stellen. Het knappe van Tsjechov is dat hij puur door te beschrijven en niets uit te leggen, laat zien hoe Olga opziet tegen de bevalling.” Kui- pers vindt dat Tsjechov perfect inzicht had in de psyche en knap beschreef hoe Olga lijdt aan het verlies van tijdsbesef tijdens de partus. “Omdat ze geen leven voelt, is er al sprake van een intra-uteriene vruchtdood en dientenge- volge heeft Olga ook al verschijnselen van ont- zwangering. Dat verklaart haar sombere stem- ming tijdens het feest. Waarom het kind sterft, wordt niet helemaal duidelijk.” GEEN COÏTUS? Een ander verhaal dat op dit symposium over Geboorte aan de orde kwam, was De Markiezin van O… van de Duitse schrijver Heinrich von Kleist (1777-1811). In dit verhaal is de titelfi- guur zwanger geworden, maar weet ze niet hoe en door wie. Zij viel bij de bestorming van haar citadel door Russische soldaten in zwijm voor de voeten van Graaf F. die haar bevrijdde. Een paar maanden later liet zij via een annonce weten dat zij buiten haar medeweten zwanger was geraakt. Ze weet werkelijk niet hoe ze zwanger is geworden, misschien heeft ze een mogelijke verkrachting verdrongen. Verderop in het verhaal lijkt er ook een incestueuze rela- tie te bestaan tussen haar en haar vader. Het is een strak en efficiënt verteld verhaal, met zin- nen vol ingehouden spanning. Medisch filosoof Arko Oderwald bracht op het symposium het verhaal naar voren in zijn lezing BOEK NIEUW LEVEN, GEBOORTE IN FICTIE GELANCEERD IN DE VU D e zwangere Olga Mikhaylovna worstelt zich door de feestelijkheden ter gelegen- heid van de naamdag van haar man Peter. Aan het feest lijkt maar geen einde te komen, al die mensen irriteren haar. Als Olga door de tuin loopt voor een moment van rust, merkt ze dat Peter het huis ook heeft verlaten en in gesprek is met een van hun gasten, de mooie Lyubochka. Ze interpreteert hun gesprek als vrijen. Daardoor realiseert ze zich dat haar man misschien alleen maar met haar getrouwd is vanwege haar geld. Als laat op de avond de gasten vertrokken zijn, maken Olga en Peter ruzie in hun kamer. Ze zijn allebei doodmoe. Plotseling wordt Olga overweldigd door pijn: de bevalling is begonnen. Het is een uiterst moeizame, langdurige partus die resulteert in een doodgeboren kind. Olga, die tijdens de bevalling verdoofd is met chloroform, is ver- ward, maar voelt zich tegelijkertijd gelukkig dat ze nog leeft. Dit is in een notendop het verhaal Naamdagfeest van de Russische schrijver Anton Tsjechov (1860-1904). Tsjechov was arts. Het is mis- schien wel dankzij het feit dat hij arts was dat hij dit verhaal op deze manier wist te schrijven. De auteur toont namelijk een knap inzicht in de psyche van de hoofdpersoon Olga, in de omstandigheden die gepaard gaan met een intra-uteriene vruchtdood en de gemoedstoe- stand van een barende vrouw. Het verhaal Naamdagfeest kwam aan de orde op het symposium over literatuur en geneeskunde van het VUmc. Tsjechovs verhaal werd op het symposium besproken door psychiater Greet Kuipers die onder naam Minke Douwesz fictie schrijft. Toen zij Naamdagfeest van Tsjechov las, tekst AdrI vAn Beelen Zwangerschap zonder coïtus
Transcript of Zwangerschap zonder coïtus
26 mednet 12I2012
Literatuur leert artsen verder te kijken dan de praktijk die ze kennen. Het jaarlijkse symposium Literatuur en Geneeskunde van het Vumc in Amsterdam werd voor de tiende keer gehouden en was dit jaar gewijd aan het thema Geboorte.
Geboren uit het niets. “De zwangerschap zonder coïtus, is dat mogelijk? Een thema in de kunst. Er is een verwijzing naar Maria in de Bijbel, die onbevlekt ontvangen is. Maar hij refereerde ook aan de tv-zender TLC waar tegenwoordig het programma I didn’t know I was pregnant wordt uitgezonden. Een programma over vrouwen die tot aan de bevalling niet weten dat zij zwanger zijn. Volgens onderzoek is dat het geval bij een op de 500 zwangere vrouwen. De markiezin uit het verhaal wordt regelmatig bevangen door misselijkheid en flauwtes. Het doet haar denken aan een eerdere zwangerschap, maar omdat zij geen enkele herinnering heeft aan een samenzijn met een man begrijpt ze er niets van. Het wordt tijd er een dokter bij te halen. Ze liet een arts roepen die het vertrouwen van haar vader genoot, verzocht hem, daar haar moeder net afwezig was, op de divan plaats te nemen en liet hem, na een korte inleiding, schert-send weten in welke toestand zij dacht te verkeren. De arts wierp een onderzoekende blik op haar; zweeg, nadat hij een nauwkeurig onderzoek had ingesteld, nog een tijdlang, en antwoordde dan, met een zeer ernstig gezicht, dat mevrouw de mar-kiezin het geheel bij het rechte eind had. Nadat hij op de vraag van de dame hoe hij dat bedoelde een duidelijk antwoord had gegeven, en met een glim-lach die hij niet kon onderdrukken had gezegd dat ze geheel gezond was en geen arts nodig had, liet de markiezin, en ze keek hem zeer streng van ter-zijde aan, de bel overgaan en verzocht hem zich te verwijderen. oNVooRSPELbAARBij het symposium in het VUmc is een boek verschenen, Nieuw leven, geboorte in fictie, waarin literatoren, journalisten en wetenschap-pers schrijven over nieuw leven in romans, poë-zie en films. De geboorte van nieuw leven is universeel de belofte van zowel vernieuwing als continuïteit. Hoe verwachting en werkelijkheid na de geboorte samengaan is vooraf onvoorspel-baar. De neiging om dit proces te beïnvloeden,
was ze ‘verbijsterd’. Ze vertelt: “Het was alsof ik een harde dreun kreeg; het is een gelaagd ver-haal waarin meerdere zaken aan de orde komen, maar waarin we nu even de bevalling centraal stellen. Het knappe van Tsjechov is dat hij puur door te beschrijven en niets uit te leggen, laat zien hoe Olga opziet tegen de bevalling.” Kui-pers vindt dat Tsjechov perfect inzicht had in de psyche en knap beschreef hoe Olga lijdt aan het verlies van tijdsbesef tijdens de partus. “Omdat ze geen leven voelt, is er al sprake van een intra-uteriene vruchtdood en dientenge-volge heeft Olga ook al verschijnselen van ont-zwangering. Dat verklaart haar sombere stem-ming tijdens het feest. Waarom het kind sterft, wordt niet helemaal duidelijk.”
GEEN CoïTUS?Een ander verhaal dat op dit symposium over Geboorte aan de orde kwam, was De Markiezin van O… van de Duitse schrijver Heinrich von Kleist (1777-1811). In dit verhaal is de titelfi-guur zwanger geworden, maar weet ze niet hoe en door wie. Zij viel bij de bestorming van haar citadel door Russische soldaten in zwijm voor de voeten van Graaf F. die haar bevrijdde. Een paar maanden later liet zij via een annonce weten dat zij buiten haar medeweten zwanger was geraakt. Ze weet werkelijk niet hoe ze zwanger is geworden, misschien heeft ze een mogelijke verkrachting verdrongen. Verderop in het verhaal lijkt er ook een incestueuze rela-tie te bestaan tussen haar en haar vader. Het is een strak en efficiënt verteld verhaal, met zin-nen vol ingehouden spanning.Medisch filosoof Arko Oderwald bracht op het symposium het verhaal naar voren in zijn lezing
boEk NIEUW lEVEN, GEBOORTE IN FICTIE GELANCEERD IN DE VU
De zwangere Olga Mikhaylovna worstelt zich door de feestelijkheden ter gelegen-
heid van de naamdag van haar man Peter. Aan het feest lijkt maar geen einde te komen, al die mensen irriteren haar. Als Olga door de tuin loopt voor een moment van rust, merkt ze dat Peter het huis ook heeft verlaten en in gesprek is met een van hun gasten, de mooie Lyubochka. Ze interpreteert hun gesprek als vrijen. Daardoor realiseert ze zich dat haar man misschien alleen maar met haar getrouwd is vanwege haar geld. Als laat op de avond de gasten vertrokken zijn, maken Olga en Peter ruzie in hun kamer. Ze zijn allebei doodmoe. Plotseling wordt Olga overweldigd door pijn: de bevalling is begonnen. Het is een uiterst moeizame, langdurige partus die resulteert in een doodgeboren kind. Olga, die tijdens de bevalling verdoofd is met chloroform, is ver-ward, maar voelt zich tegelijkertijd gelukkig dat ze nog leeft. Dit is in een notendop het verhaal Naamdagfeest van de Russische schrijver Anton Tsjechov (1860-1904). Tsjechov was arts. Het is mis-schien wel dankzij het feit dat hij arts was dat hij dit verhaal op deze manier wist te schrijven. De auteur toont namelijk een knap inzicht in de psyche van de hoofdpersoon Olga, in de omstandigheden die gepaard gaan met een intra-uteriene vruchtdood en de gemoedstoe-stand van een barende vrouw. Het verhaal Naamdagfeest kwam aan de orde op het symposium over literatuur en geneeskunde van het VUmc. Tsjechovs verhaal werd op het symposium besproken door psychiater Greet Kuipers die onder naam Minke Douwesz fictie schrijft. Toen zij Naamdagfeest van Tsjechov las,
tekst AdrI vAn Beelen
Zwangerschap zonder coïtus
27
is daarom groot. Daarom zijn dokters en weten-schappers zich in toenemende mate gaan bezig-houden met de geboorte en wat daaraan vooraf-gaat. Steeds meer beïnvloeden mensen de creatie van de mens. De geboorte van nieuw leven is daarom zowel medisch als literair een interessant thema. Of zoals huisarts n.p. en publicist Ignace Schretlen desgevraagd laat weten: “Naarmate genees-kunde zich meer profileert als toegepaste medi-sche wetenschap wordt het vak eendimensio-naal en ontstaat er een discrepantie met de praktijk.”. Volgens Schretlen is een goede wetenschapper zich bewust van de inherente beperkingen van toegepaste medische weten-schap. “De geneeskunde richt zich vooral op de wijze waarop een ziekte zich bij een zieke manifesteert. Literatuur, kunst, film en andere culturele uitingen verscherpen de gevoeligheid hiervoor en leren ook te verplaatsen in situa-ties, waarmee de medisch student of arts niet
LITERATUUR EN GENEESkUNDEDe afdeling metamedica van VUmc verzorgt colleges over literatuur en geneeskunde tijdens de geneeskundeopleiding. Dit vak concentreert zich op de representatie van ziekte, geneeskunde, patiënten en medici in romans, films en poëzie. de colleges literatuur en geneeskunde nemen in de opleiding een essentiële plaats in. Eén keer per jaar mondt dit uit in het symposium literatuur en geneeskunde, dat door enkele honderden geïnteresseerden bezocht wordt. bij deze gelegenheid zijn er enkele lezingen over een bepaald medisch onderwerp. ook is er een muzikaal intermezzo. Het initiatief werd tien jaar geleden genomen door Arko oderwald (1953), universitair hoofddocent Filosofie en Medische Ethiek en werkzaam bij de afdeling metamedica. Volgens oderwald zijn schrijvers goede observatoren van de medische praktijk en de cultuur waarin die praktijk zich afspeelt. De beschrijving daarvan is dan ook waardevol voor zowel artsen als patiënten: er worden vaak extra en verrassende inzichten gegeven, stelt oderwald.
vertrouwd is. Het symposium van het VUmc en de hieraan verbonden boekuitgaven zijn in dit kader van grote waarde”, stelt Schretlen.
RoLArtsen spelen in de verhalen van het boek dan ook een belangrijke rol. Ook tijdens het sympo-sium. De literaire lezing, die dit jaar werd uitge-sproken door Ronald Giphart, die een soort stage (Schrijver op Locatie) had gelopen in het VUmc, sloot gedeeltelijk aan bij het eerderge-noemde verhaal van Tsjechov. Giphart: “Mijn moeder vertelde mij soms over mijn geboorte (…), een verhaal dat zich afspeelde in het Gemeenteziekenhuis in de Bankstraat (…) Krap een jaar daarvoor, nog net in 1964, had mijn moeder ook in het ziekenhuis gelegen om te bevallen van haar eerste kind. Alles verliep aan-vankelijk voorspoedig tot er halverwege de bevalling plotseling iets misging. Mijn vader werd abrupt de verloskamer uitgestuurd om op de gang een sigaretje te gaan roken, iets wat hij zich niet twee keer liet zeggen. Mijn moeder kreeg ondertussen een groen scherm over haar buik, waardoor ze niet meer kon zien wat er met haar onderlichaam gebeurde. Hoe lang de bevalling nog duurde, weet ik niet, maar na enige tijd vertelde de arts aan mijn moeder dat het kind in haar buik ademnood had gekregen en daaraan was overleden. Het stoffelijk over-schotje zou door het ziekenhuis worden verwij-derd, daar hoefde mijn moeder zich geen zorgen over te maken. Mijn vader werd terug in de kamer geroepen. Mijn ouders kregen hun eerste zoon nooit te zien. ‘Jullie moeten maar snel een nieuw kindje te maken’, zei de arts opbeurend toen mijn ouders de volgende ochtend het zie-kenhuis verlieten. Tegenwoordig wordt er anders met dit soort gevallen omgegaan.”
AANDoENINGMaar het kan ook anders gezien worden. Men-sen worden wel levend geboren, maar gaan uit-eindelijk toch altijd dood. Een figuur uit Samuel Becketts toneelstuk Wachten op Godot verwoordt het als volgt: Wijdbeens boven het graf baren ze hun kinderen, het licht gloeit even, dan is het weer nacht. Verpleeghuisarts Bert Keizer noemt dit een van de grofste opmerkingen over de menselijke conditie. “Het leven als een nare aandoening met elke keer weer die dodelijke afloop. En toch denkt niemand bij de aanblik
van een zwangere vrouw: weer een graf gevuld.” Het boek Nieuw leven, geboorte in fictie naar aanleiding van het congres bevat echter niet alleen maar trieste verhalen over dode kinderen of vrouwen die niet weten dat zij zwanger zijn. Er is ook een hoofdstuk over barende mannen, de geboorte van het monster van Frankenstein, het IVF-circus en de geboorte als metafoor voor andere gebeurtenissen als dementeren en het ontstaan van herinneringen.Toch ontkomen veel verhalen niet aan de melancholische kant van het bestaan dat met de geboorte begint. Of zoals Gerard Reve in Een circusjongen schreef: Misschien is het, dat toen het allesoverheersende en alles overschaduwende besef zich voorgoed in mij gevestigd heeft, dat leven en handelen, of leven en niet handelen, gelijkelijk pijn zijn, en angst, en ontzetting, en dat het ramp-zalig en een groot ongeluk is, geboren te worden en te leven.
Het boek Nieuw leven, geboorte in fictie is uitgegeven bij De Tijdstroom, € 25,00
