ZUIDHOLLAND

Tweemaandelijks orgaan van de

Historische Vereniging voor Zuid-Holland

onder de zinspreuk

„Vigilate Deo Confidentes"

/

Negende Jaargang N r 1. april 1963.

I N H O U D

B I z .

E e n echt verhaal v a n het voorgevallene te Leerdam, i n het bijzonder op den ó d e n ju ly 1787, door F . L . B l o m . . . 21

Jaarverslag over 196a . . . • • 38 E n i g e feiten uit de kerkelijke geschiedenis v a n W a r m o n d , door

A . G . v a n der Steur . . . . . . . . 30 Najaarsvergadering te Dordrecht . . . . . . 38 C a r i l l o n , door M a t t h . v a n E d e . 4* Boekennieuws . . . . . . . . . . 4 1

B E S T U U R

J . B a r o n van Knobelsdorff , voorzitter G . J . V e r b u r g , v ice-voorz i t té r \ M r . H . P . N i e u w e n h u i s e n , secretaris M r . J . C . M . S n e l , penningmeester M e j . M r . A . J . V e r s p r i l l e M . v a n Hoogstraten C . Pos tma

R E D A C T I E

M r . B . van 't H o f f G . J . V e r b u r g J . L . van der G o u w

R E D A C T I E - A D R E S

M e p p e l w e g 978a, tel . 67 07 33

S E C R E T A R I S

M r . H . P . N i e u w e n h u i s e n , V a l k e n b o s l a a n 12, D e n H a a g

P E N N I N G M E E S T E R

M r . J . C . M . S n e l , Oos te inde 180, V o o r b u r g G i r o n u m m e r His tor i sche V e r e n i g i n g 33 9121

D e kosten van het lidmaatschap der Vereniging bedragen ƒ 6,- per jaar.

•Q,en eckt verhaal van het voorgevallene te beerdam

in het bijzonder op den 6den july 1787 door F . L . B l o m

SLOT

Straf en wraak

M e n kon niet verwachten, dat het bedreven kwaad ongestraft zou blijven. In V i a n e n was men al direct bekend met de relletjes. D e Gecommitteerde tot het Defensiewezen vroeg om nader inl icht ingen bij de Magis t raa t van Leerdam. M a a r deze gaf geen antwoord. 5 9 ) Leerdam was toch souverein gebied. Overigens was men i n V i a n e n nogal actief met het bestrijden van „oproe r igen" . W a s men onder le id ing van F . van H a l l , als substituut drossaard al niet opgetrokken naar Meerkerk? 6 Ü )

D a a r hadden „oproer ige boeren" toch ter gelegenheid van de paar­denmarkt de v lag op de toren geplaatst. E n n u was Leerdam aan de orde. In een missive aan „ G e c o m m i t t e e r d e tot het Defensiewezen ingekomen op 11 j u l i bij H u n E d . G r . Mogende, berichten deze, dat zij als gevolg van de ongeregeldheden te Leerdam: „z ich genoodzaakt gevonden hebben, een Detachement uit V i a n e n , bestaande uit Leeden van het Genootschap en M i l i t a i r e n er na toe te zenden . 6 1 )

W i j hebben meerdere berichten over de mili taire inva l i n Leerdam. Z o w e l het dagboek van de W i t , het verhaal van ds. Claessen. bet dagboek van M r . M . C . van H a l l , als tal van krantenberichten spreken er over.

He t was maandag Q j u l i 1 7 8 7 , dat na de middag bet bericht kwam van naderende mil i ta iren. Terstond werd de burgerwacht i n t geweer geroepen, de poorten gesloten en versterkt. 0 2 ) O m 4 uur kwamen de mil i ta iren voor de Schoonrewoerdse poort.

V i a een andere poort ging de drossaard naar buiten om naar hun opdracht te vragen. Z i j hadden „ p a t e n t om een uurtje i n de stad te verbli jven". H e t waren ruiters van Hessen-Phi l ips ta l , enig voetvolk van het regiment van Hardenbroek en ook nog een aantal leden van het

5S>) Missieve van Gec. tot net Defensiewezen van de Staten van Holland (zie ook Opr. Haarl. Courant van 17 juli 1787) .

6 0 ) „Van Ha l l , Drie eeuwen" Hz . 15. "1) Missieve van Gec. tot liet Defensiewezen 11 Juli 1 7 8 7 . < i 2 ) Claessen b k 5 1 . Geldersche Historische Courant 14 juli r 7 8 7 .

21

G e n o o t s c h a p . D e G e l d e r s - H i s t o r i s c h e C o u r a n t n o e m t v a n d e l a a t s t e

7 0 a u x i l a i r e n u i t V i a n e n . 0 3 ) H e t d a g b o e k v a n d e W i t s p r e e k t v a n

c i r c a 2 8 0 m a n t e s a m e n . Z i j h a d d e n v o l g e n s h e t g e c i t e e r d e k r a n t e n ­

b e r i c h t v i e r k a n o n n e n b i j z i c h . D o o r d e W i t w o r d t g e s p r o k e n v a n „ e e n

s t u k k a n o n e e n d r i e p o n d e r e n d s . C l a e s s e n s p r e e k t v a n e e n v e l d -

s t u k j e . V o l g e n s a n d e r e b e r i c h t e n z o u d e n z e s l e c h t s é é n k a n o n m e e d e

s t a d i n g e n o m e n h e b b e n e n d e a n d e r e b u i t e n g e l a t e n .

H o e d a n o o k , d e d r o s s a a r d z i e n d e d e v e r g u n n i n g e n d a a r b i j k e n n e n d e

d e o n m o g e l i j k h e i d d e s t a d te v e r d e d i g e n , g a f b e v e l d e p o o r t te o p e n e n .

V o o r a f l i e t h i j n o g d o o r d e l e d e n d e r s c h u t t e r i j o r a n j e k o k a r d e n a f n e m e n ,

o m g e e n a a n s t o o t te g e v e n . A l s d e p o o r t o p e n i s , r i j d e n z e „ a l s d o l d o o r

d e s t r a t e n " e n b e z e t t e n d e a n d e r e p o o r t e n . M a a r o m e v e n t u e l e s c h u l ­

d i g e n te v a n g e n z i j n z e a l te Iaa t . D e z e z i j n t i j d e n s h e t k o r t e o p o n t h o u d

fia d e H o o g p o o r t e n d e V e e r p o o r t o f z e l f s v i a d e S t e i g e r - o f W a t e r ­

p o o r t a l u i t d e s t a d g e v l u c h t . D e v l a g w o r d t v a n d e s t a d s t o r e n g e h a a l d

e n o o k d e m o l e n a a r H e n d r i k d e G r o o t k r i j g t o p d r a c h t d e v l a g v a n d e

k o r e n m o l e n te h a l e n .

H i e r i s n o g e e n a a r d i g v e r h a a l b e w a a r d g e b l e v e n . A a n d e m o l e n a a r

w e r d n . I . g e v r a a g d v a n w i e d e m o l e n w a s . Z i j n a n t w o o r d w a s d a t h i j

v o o r z i c h z e l f m a a l d e , m a a r d a t d e m o l e n v a n d e P r i n s w a s . D e v o l g e n d e

v r a a g w a s o f h i j e e n „ P r i n s m a n " w a s o f n i e t . H e t a n t w o o r d v a n d e

m o l e n a a r w a s : j a , e n d a t h i j o o k a l s z o d a n i g w o u s t e r v e n . M a a r d i t

w a s n u p r e c i e s t e v e e l g e z e g d . Z i j n r u i t e n g i n g e n er z o n d e r v o r m v a n

p r o c e s a a n . H e t v a l t o p d a t d s . C l a e s s e n z o w e i n i g w e e t v a n h e t o p ­

t r e d e n v a n d e z e m i l i t a i r e n .

„ D e V l a g w i e r d a f g e h a a l d , h o e he t er m e d e g e g a a n i s , w e e t i k n i e t ,

a l s d i e w e d e r o m n a a r m i j n h u i s e n m i j n e b e z i g h e d e n , d i e m i j m a a r l u t ­

te l l i j d s o v e r l a a t e n , g i n g " . W e l m e r k w a a r d i g , w a n t b i j d e r e l l e t j e s w i s t

h i j z e l f s w e d e r w a a r d i g h e d e n o v e r t w e e b o e k e n v a n z i j n b u u r m a n te

v e r t e l l e n . W a a r d i e g e v o n d e n w a r e n e n z .

V o l g e n s e e n k r a n t e n b e r i c h t z o u m e n d e v l a g g e n d o o r s t o k e n h e b b e n

m e t s a b e l s e n b a j o n e t t e n , b e s p u w d e n v e r v l o e k t . O f d i t n a t u u r l i j k e e n

o b j e c t i e f b e r i c h t i s , v a l t n i e t te c o n t r o l e r e n . O n z e d o m i n é m o e t z i c h

w e l n o g e v e n p e r s o o n l i j k v e r w e r e n . I n d e G e l d e r s c h e H i s t o r i s c h e C o u ­

r a n t w e r d n . I . i n h e t v e r s l a g o v e r d e g e b e u r t e n i s s e n o o k z i j n n a a m g e ­

n o e m d : „ D o m i n é J a n K l a a s s e n l i e p j u i s t n i e t , m a a r h o m p e l d e o m

h e n m e d e te v e r w e l k o m e n o p d e H o o g s t r a a t m e t e e n f l e s c h s t e r k e n

B 3 ) Geld. Hist. Courant.

2 2

drank en een bierglas in zijne hand . „ D a t is niet waar , zegt ds. Claessen. „Ik vond, dat mijne V r o u w op verzoek van dezelven Jenever, dien wij niet i n huis hadden, hadt Iaaten haaien, dien zij dronken. 6 4 ) Ik ben op de M a r k t geweest, en heb die M a n s c h a p gezien, gegroet en met mijne geliefde gewezen leerlingen de heeren O p den Hoef en van H a l l , studerende te Leiden , die er bij waren, gesproken, gelijk ook met andere goede kennissen; ik zag, dat zij op eenen wagen bij z ich hadden als arrestanten drie huisl ieden van Schoonrewoerdt . O o k vertelt hij nog dat zij de burgemeester C . F . A . Kni j f f en de schepen E . de M a n hebben gearresteerd, alsmede nog een burger.

Vo lgens de W i t was deze burger: Hannes Sterrenburg. Deze was echter 's avonds weer thuis. He t wordt uit alle berichten nog niet ge­heel duidelijk, wat voor schade er is aangericht op die middag. M a a r wraak heeft men wel genomen. D e arrestatie van de leden van de Magis t raat trok nogal de aandacht i n het land . In de Oprechte Haa r -Iemsche Couran t wordt meerdere malen over hen gesproken als bel­hamels en bovendien worden zij de oorzaak der p lunder ing genoemd. e 5 ) O o k de Zuid-HoIIandsche Couran t acht hen schuldig aan „oproer ige bewegingen en plunderingen . 6 6 )

Volgens dat bericht had deze arrestatie nogal gevolgen, want „op t ogenblik bespeurt men onder de kwade parthy eene groote verslagen­heid" . 6 7 ) E n dan tot slot: „ M e n denkt, dat dit aan zommige bekende roervinken een goed voorbeeld zal geven", en zij z ig n u we l zul len wagten, om de handen aan diergelijke godleusheden te Ieenen . D e aanwezigheid van de studenten O p den H o o f en van H a l l bij de Vrijcorperisten uit V i a n e n , door ds. Claessen genoemd, berust op waarheid. D o o r M r . M . C . van H a l l wordt hierover in zijn dagboek gesproken. 6 S )

Natuur l i jk was na het vertrek van de invallers de rust maar zo niet i n de stad teruggekeerd. He t tegendeel, maar door het kordate optreden van de rentmeester Bierman, werden nieuwe ongeregeldheden voor­komen. O m d a t drossaard B o e i niet wordt genoemd, zou men denken dat deze direct was uitgeweken, om te voorkomen dal ook hij zou worden gearresteerd. U i t een brief van l aug. 1787 geschreven te

8 4 ) Claessen, b k 62. <*) Oprechte Haarlemsche Courant no. 84 van 14 Juli 1787. 6«) Zuid-HoIIandsche Courant no. 85 van 11 Juli 1787. fi7) Zuid-HoIIandsche Courant no. 83 van i t Juli 1787. 8 8 ) V a n Ha l l , Drie eeuwen, b k 15.

23

C u l emborg blijkt deze vlucht . In deze brief geeft hij een uiteenzetting waarom hij de stad heeft verlaten. H i j wijst op „he t gevankelijk weg-haaien bui ten eenig decreet of precedente legale informatie van drie ingezetenen van Schoonrewoerd . Ja, zelfs van twee leden van de Magistraat en het detineeren van alle dezelve buyten acces en de Pol i t ique procedures welke tegens hun gevoerd worden, de aanhou­dende M i l i t a i r e Patroui l les welke dag en nagt en op allerhande wijze de goede Ingezeetenen gedurig ontrusten. Ja, zelfs de Reger ing de wetten komen voorschrijven . H i j deelt mede dat zijn afwezigheid door de G r a a f van Leerdam is goedgekeurd en hij zo spoedig mogelijk za l terugkeren. 6 9 ) O o k de W i t maakt i n zijn dagboek melding van her­haalde pogingen van mil i ta i ren om Leerdam „u i t te kammen' . H e t is vooral de rentmeester B ie rman die steeds nogal onverschrokken het bezoek bui ten de poort tracht te houden.

V o l gens ds. Claessen k w a m er een advocaat van het Defensie-wezen, de heer Spoor, een onderzoek instellen. In de Geldersche Historische Couran t vonden we hiervan dit typische bericht: „ G i s t e r e n arriveerde te Leerdam een zeker Heer. z ig noemende Spoors, secretaris van W o e r ­den, te kennen gevende gaarne met de M a gistraat als daartoe geautho-riseert, i n onderhandeling te w i l l e n treeden, ten einde de Leerdamsche zaaken op de best doenlijke wijze met het HoIIandsch Defens ie -Wezen te schikken' . 7 0 )

E e n nogal opvallende gebeurtenis was het gevankelijk wegvoeren van de drossaard Joh. van A l p h e n uit Asperen op 23 ju ly 1787.

O o k hiervan maakt de G e l d . H i s t . Couran t op nog a l scherpe wijze meld ing : „ H e d e n nacht is op het onverwachtste door twee schobbe­jakken van bet kleine Defens i e -Wezen te V i a n e n , geadsisteerd met een Detachement Ruiters, de Heer Joh . van A l p h e n , drossaard van Asperen, aldaar van deselfs bed gelicht, en als de snoodste misdadiger geboeid en op de wreedaardigste wijze gebonden, weggebracht, den­kelijk naar Weerden. 7 1 )

„ D e Pruisen komen"

Intussen komt de Pruis ische interventie nader. Bl i jkbaar om te voorkomen dat de Pru i sen bij Leerdam over de L inge

zouden trekken, werd vanui t Gor inchem op 13 sept. de Veerpoort

e 9 ) Brief van drossaard Boei in het archief van het Leerdams Gerecht l 7 8 7 . 7 0 ) Claessen hlz. 53. Geldersche Historische Courant van 15 Juli 1787. T 1 ) Geldersche Historische Courant no. 92 van 31 Juli 1787.

24

weggevoerd. 7 2 ) D e Leerdamse schippers vluchtten verder de L i n g e op naar Ge lder land . O p 14 september kwamen nog 50 Hardenbroekers en 12 ruiters de stad binnen, bericht ons de W i t , maar vluchten de v o l ­gende dag er weer uit. W a n t ,,op 15 sept. 's middags om drie uren kwamen der ses pruisen husaren hier b innen door de Hoogpoort" . D e Pru isen namen met „zes m a n " dus Leerdam i n . D o o r de burgerij werden zij als bevrijders begroet. Vo lgens andere berichten zouden het 20 huzaren zijn geweest, die i n Leerdam gastvrij en zonder enige tegen­stand werden ontvangen.

O p 16 sept. kwam inderdaad een grote Pruisische legermacht voor de L inge . 7 3 ) O n s dagboek bericht hierover: „se hebben een brug over de L inge gemaakt en se seyn daar overgekomen aan het V e e r met kanonnen en a l de bagasiewagens; maar dat was waard om te sien; soo een trijn van volk. D e n deyk was soo vol dat de voorste al te Leerbroek waren en toen waren de agtersten nog hier bij de stad".

T e n aanzien van deze brug kloppen ook niet alle gegevens met elkaar. Enerzijds wordt bericht dat men een pontonbrug meevoerde en deze werd geslagen onder le id ing van Majoor Scholier . 7 4 ) Anderz i jds wordt gesproken over het toezicht van Majoor G ö t z , „ w a a r b i j de Hol landse kapitein van H o e y hem met beleid steunde . D e laatste vervaardigde uit enkele planken — daar men niets anders had — eene zeer eigen­aardige stevige brug. 7 d ) D e wijze waarop dit werd gedaan blijkt ner­gens uit. In Leerdam werden volgens de laatste berichten ook een groot aantal Jagers en huzaren ingekwartierd.

D e Satisfactie

„ D e n 30 Sept. s avonds om agt uuren hebben de V i a a n s e n de vlaggen aan de toren en aan de korenmolen wederom gebragt met een wagen tot aan den Schoonderwoerdse poort en toen verders moeten dragen met der blooten hoofden tot bij meheer Drost i n huys en toen hebben sij nog een anker wi jn moeten geven voor dat se hem niet op den toorn brachten. M a a r dat was ontsaggelijk soo veel volk als er op Jen been was. E n sij baden om vergiffenis net als kinderen . 7 Ü ) D i t was dan de „Sa t i s fac t i e ; die het Genootschap van W a p e n h a n d e l van

T 2 ) Dagboek van A . de W i t . T 3 ) D e komst van het Pruisische leger in Leerdam wordt hier slechts behandeld voor

zover het van belang is met het voorafgaande. 7 4 ) Org. Hist. Ver. Jan. 1961 „Zuid-Holland en de Pruisische inval van 1787" door

P. Kroeger. 7 5 ) D e Pruisische Veldtocht van 1787, vertaald K . H . J. J. Hirschmann blz. 62. ™) Dagboek van A . de W i t .

2 1

V i a n e n over het vervoeren der Oranje V l a g g e n aan die v a n Leerdam heeft moeten geve". 7 7 )

U i t het eerste citaat blijkt dat drossaard Boe i weer in Leerdam was teruggekeerd. O o k schepen de M a n was reeds lang weer thuis. M a a r burgemeester Kni j f f was nog steeds gevangene i n D e n H a a g . Reeds op 8 A u g . 1787 was bij „ H e e r E d . Groot M o g . " een missieve van den Dros t en Regenten van Leerdam" hierover ingekomen, met het verzoek de burgemeester vrij te laten. H e t resultaat was echter n i h i l . 7 8 )

U i t het „Regis te r van Resolu l ien van den H o v e van H o l l a n d " ge­nomen op W o e n s d a g 19 September 1787 blijkt dat burgemeester Kni j f f onschuldig werd bevonden. 7 9 ) U i t verklaringen der getuigen blijkt dat hij „ v a n 't begin van 't oproer i n dien avond tot het einde van het zelve i n den morgenstond nevens verscheiden meede Regenten van Leerdam, welke S tad i n dien tijd was ontbloot van mil i t ie , onvoorzien van ge­noegzame assistentie om de Justitie door autoriteyt te kunnen main t i -neeren en daar veele der burgers (waar onder z ig een groot aantal vreemdelingen hadden gemengd) of achter bleeven of o n w i l l i g waren de Regering te adsisteren, z i ch beijverd heeft en zijn best gedaan om (zelfs zonder eigen gevaar te ontzien) de oproerige menigte, dan door dreigementen dan met gebeden, somtijds met harde en dan wederom met zachte woorden, was t mogelijk te stuyten en tot bedaaren te brengen weshalve de Procureur-Generaal declareerde geen grond te vinden tot het verlenen van qualificatie om tegen de voornoemde Cornel i s Frans A d o l f Kn i j f f een Provis ie van Justitie te verzoeken.

Is goedgevonden en verstaan de voornoemde Burgemeester Kni j f f ui t de C i v i l e bewaaringe waar in hij z ich bevind, kosteloos te ontslaan". E n zo is „ d e n 5 October onsen burgemeester C . F . A . Kni j f f wederom i n Leerdam gekoomen en is door de gansche borgerij met de uiterste pragtigheid en liefde ingehaalt onder het gestadig roepen van „ H o e s e Oranje boven". 8 0 )

E n hiermede waren de gevolgen „ v a n de opstand der borgers" voor dat moment en althans uiterlijk geë ind igd .

M a a r de tegenstellingen bleven. E n pas na een grotere loutering zou er weer een é é n h e i d komen.

M a a r dan is het inmiddels 1813 geworden.

7 7 ) Zie onderschrift illustratie. 7 8 ) Oprechte Haarl. Courant l l Aug. 1787. ™) Gerechtelijk Archief van Leerdam 1787. 8 0 ) Dagboek van A. de Wit.

'27

L I T E R A T U U R E N B R O N N E N

J. Claessen. „Leerdam tegen zijn ondergang gewaarschuuwd" 1787. A. de W i t . Dagboek 1743-1813 (niet gepubliceerd). ]ohanna W . A . Nafcer. „Prinses Wi lhe lmina" . „Echte bescheiden aangaande het gebeurde aan Haare Koninklijke Hoogheid Mevrouwe de

Princesse van Orange en Nassau, geboren Princesse van Pruisen . Gedrukt bij A . van Goor te Nijmegen 1787.

P. Kroeger. „Zuid-Holland en de Pruisische inval van 1787" in Org. Hist. Ver. Z . Holland. Jan. 1961.

M . C . van Hall. „Drie eeuwen". Groen v. Prinsterer. „Handboek der geschiedenis van het Vaderland" 1875. P. ƒ. Muller. „Verhaal van de planting van den Oranje-boom binnen de stad „Leerdam"

•793-ƒ. Meyer. „Keten der geslachten". N . lapifese. „De geschiedenis van het huis van Oranje-Nassau". A . en H . Algra. „Dispereert niet. H . te M e ™ e . „Der Vad'ren pand". P. Brouwer. „ D e kinderen van den Predikant". Th . F . von TroscMe. „De Pruisische veldtocht in Nederland in den jare 1787", vert.

K . H . J. J. Hirschmann. Notulen van de Magistraat van Leerdam. Notulen van de Kerkeraad der Ned. Herv. Gemeente van Leerdam. Gerechtelijk archief van de stad en het graafschap Leerdam. Geldersche Historische Courant 1787. Oprechte Haarlemse Courant 1787. Zuid-Hollandsche Courant 1787.

cJ-aarverólag over 1962 H e t aantal gewone leden van de vereniging steeg i n het verslagjaar

van 6 0 8 tot 6 1 5 ; dat van de buitengewone leden nam door aanmelding

van de gemeente Zoeterwoude toe tot 9 2 .

O p 1 januar i 1963 waren van de gewone leden er 7 0 l i d van D e l f i a

Ba tavorum en 61 l i d van „ O u d Wassenaa r . D o o r overlijden ontviel

ons het l i d van de vereniging, de heer P . A . Riede te W o e r d e n .

H e t bestuur vergaderde twee maal te L e i d e n en een maal te s -Gra-

venhage; het was i n 1 9 6 2 samengesteld uit de heren J . B a r o n van

Knobelsdorff, voorzitter, G . J . V e r b u r g , vice-voorzitter, mr. H . P . N i e u ­

wenhuisen, secretaris, mr. J . C . M . Snel , penningmeester, mejuffrouw

mr. A . J . Verspr i l le , de heren M . van Hoogstraten en C . Pos tma.

M e t betrekking tot de bijeenkomsten van de leden wordt het volgende

opgemerkt.

D e voorjaarsvergadering werd op zaterdag 14 apri l gehouden i n

hotel „ H e t H o f van H o l l a n d " te N o o r d w i j k - B i n n e n . In deze vergade-

2 8

r i n g , w e l k e d e C o m m i s s a r i s v a n d e K o n i n g i n i n d e p r o v i n c i e Z u i d -

H o l l a n d b i j w o o n d e , w e r d o n d e r m e e r h e t j a a r v e r s l a g o v e r 1961 v a s t ­

g e s t e l d e n h e t f i n a n c i e e l v e r s l a g o v e r d a t j a a r g o e d g e k e u r d . N a d e

v e r g a d e r i n g w e r d e e n b e z o e k g e b r a c h t a a n d e N e d . H e r v o r m d e K e r k

e n a a n d e S t . J o r i s D o e l e n . D e v e r g a d e r i n g w e r d b e z o c h t d o o r r u i m

140 l e d e n e n g a s t e n .

D e z o m e r e x c u r s i e , g e h o u d e n o p z a t e r d a g 7 j u l i , g i n g v i a S c h o o n ­

h o v e n n a a r T i e n h o v e n e n A m e i d e , te r b e z i c h t i g i n g v a n d e N e d . H e r ­

v o r m d e K e r k e n h e t s t a d h u i s , v e r v o l g e n s n a a r M e e r k e r k w a a r i n c a f é ­

r e s t a u r a n t S a p e n S a p d e k o f f i e t a f e l w e r d g e b r u i k t . U i t G o r i n c h e m

w e r d o v e r g e v a r e n n a a r h e t s l o t L o e v e s t e i n . N a e e n „ h a g e p r e e k v a n

d e s l o t v o o g d , d e b u r g e m e e s t e r v a n G o r i n c h e m , e n d e b e z i c h t i g i n g v a n

h e t s lo t , r e e d h e t g e z e l s c h a p v i a A l b l a s s e r d a m t e r u g n a a r ' s - G r a v e n -

h a g e . H e t a a n t a l d e e l n e m e r s b e d r o e g r u i m 2 4 0 , e e n r e c o r d .

D e n a j a a r s v e r g a d e r i n g v o n d p l a a t s o p z a t e r d a g 3 n o v e m b e r te

D o r d r e c h t . R u i m 8 0 d e e l n e m e r s k w a m e n s m o r g e n s b i j e e n i n c a f é ­

r e s t a u r a n t A m e r i c a i n , o n d e r m e e r t e r v e r k i e z i n g v a n e e n b e s t u u r s l i d i n

d e p l a a t s v a n d e h e e r M . v a n H o o g s t r a t e n , d i e o p 1 j a n u a r i 1963 z a l

a f t r e d e n . I n d e v a c a t u r e w e r d v o o r z i e n d o o r b e n o e m i n g v a n d e h e e r

J h r . T . A . J . v a n E y s i n g a , b u r g e m e e s t e r v a n H e l l e v o e t s l u i s . D o o r

a a n n e m i n g v a n e e n v o o r s t e l t o t w i j z i g i n g v a n h e t H u i s h o u d e l i j k R e g l e ­

m e n t w e r d h e t a a n t a l l e d e n v a n h e t b e s t u u r b e p a a l d o p z e v e n ; d e

z i t t i n g s d u u r w e r d i n v e r b a n d d a a r m e d e o p t en h o o g s t e z e v e n j a r e n

g e s t e l d . D e d a a r n a v o l g e n d e i n l e i d i n g v a n d e c o n s e r v a t o r d e r

D o r d r e c h t s e M u s e a , d e h e e r L . J . B o l , w a s b o e i e n d e n g a f i n d u i d e l i j k e

v o r m e e n i n z i c h t i n d e g e s c h i e d e n i s e n d e i n h o u d d e z e r m u s e a . D e

l u n c h w e r d g e b r u i k t i n R e s t a u r a n t T a v e e r n e T e r M e r w e . D e s m i d d a g s

w e r d d e k e n n i s m a k i n g m e t d e s t a d , w a a r o n z e v e r e n i g i n g 15 j a a r

g e l e d e n w e r d o p g e r i c h t , h e r n i e u w d .

O p 10 m e i w a s h e t b e s t u u r , v e r t e g e n w o o r d i g d d o o r d e s e c r e t a r i s e n

d e h e e r P o s t m a , a a n w e z i g b i j d e l u s t r u m v i e r i n g v a n R o t e r o d a m u m i n

d e S c h o u w b u r g te R o t t e r d a m .

O p 11 j u l i h a d h e t b e s t u u r e e n b e s p r e k i n g m e t d e b u r g e m e e s t e r e n

s e c r e t a r i s v a n d e g e m e e n t e H a a r l e m , r e s p . h e t e r e l i d m r . O . P . F . M .

C r e m e r s , e n h e t o u d - b e s t u u r s l i d , m r . H . E . P h a f f , o m z i c h te o r i ë n ­

t e r e n o v e r d e e v e n t u e l e m o g e l i j k h e d e n v a n e e n u i t b o u w v a n d e v e r e n i ­

g i n g i n N o o r d h o l l a n d .

O p 2 6 o k t o b e r w a s h e t b e s t u u r , v e r t e g e n w o o r d i g d d o o r z i j n s e c r e t a r i s ,

20

aanwezig bij een bijeenkomst i n de O u d e Kerk te Delf t ter gelegenheid van de overdracht v a n twee gebrandschilderde ramen.

H e t bestuur van de Nederlandse Jeugdbond ter bestudering van de Geschiedenis benaderde het bestuur van onze vereniging met een voorstel om een vriendschappelijke en nuttige relatie tussen beide ver­enigingen te vestigen. D e besprekingen over de meest gerede vorm van deze relatie duren nog voort. Inmiddels worden de publikaties uit­gewisseld.

V a n het b l ad „ Z u i d - H o l l a n d " verschenen vier nummers. D e e l I X van de Z u i d - H o l l a n d s e S t u d i ë n werd i n het verslagjaar

aan de leden toegezonden. Tenslotte betuigt het bestuur zijn welgemeende dank aan allen,

die het hebben bijgestaan i n het volbrengen van zijn taak. N .

-Qnige \eiten uit de kerkelijke geóckiedenió

van <~lOarmond C~~U.it een weinig gebruikte bron)

door A . G . van der Steur

On langs de notulenboeken van de Munic ipa l i t e i t van het dorp W a r m o n d doorlezend, ontdekte ik een briefwisseling tussen de M u n i c i ­paliteit (gemeentebestuur i n de Franse tijd) en de Ambachtsvrouwe van W a r m o n d , H e r m i n a Jacoba de Thoms, doua i r i è re C . P . van Leyden , over een verzoek v a n het P rov inc i aa l C o m m i t t é van H o l l a n d om i n ­l icht ingen betreffende de toestand en de oorsprong van de kerken en kerkelijke instell ingen.

D e Mun ic ipa l i t e i t had dit verzoek na ontvangst, i n afschrift door­gegeven aan Gereformeerde kerkmeesteren, Gereformeerde diakenen, He i l ige Geest Armmeesteren, R . K . Armmeesteren en R . K . Kerkmees­teren, met het verzoek nadere opgave hieromtrent te doen.

D e kerkmeesters van de Gereformeerde kerk, „geen oude papieren de kerk relatief onder z i ch berustend hebbende", wendden z ich tot de Ambachtsvrouwe van W a r m o n d . Deze had het kerkelijk archief onder z ich en maakte een antwoord gereed. Z i j gaf dit echter verzegeld af, met het verzoek het ongeopend door te w i l l e n zenden naar het P r o v i n -t iaal C o m m i t t é . D e Munic ipa l i t e i t , ook al op andere punten in een

3 0

moeilijke relatie tot de V r o u w e van W a r m o n d staande, meende dit verzoek „te moeten difficulteren" om redenen dat de brief van bet P rov in t i aa l C o m m i t t é uitdrukkelijk aan de Munic ipa l i t e i t en van de dorpen en steden i n H o l l a n d was gericbt en niet aan de machthebbers uit vroeger dagen. M e n schreef een beleefd briefje aan de V r o u w e van W a r m o n d , met het verzoek het papier wederom open te w i l l e n aan­bieden, waarop deze enkele dagen later berichtte het stuk inmiddels zelf i n D e n H a a g te hebben laten bezorgen.

D e Mun ic ipa l i t e i t maakte een uitvoerig rapport van deze gang van zaken op om z ich te rehabiliteren en zond dit, samen met cop iën van de verklaringen van Diakenen en R . K . arm- en kerkmeesteren, naar D e n H a a g .

A l d u s de gegevens hierover, volgens de notulenboeken van de M u n i ­cipaliteit. : ) D a a r ik benieuwd was naar de inboud van de verzegelde brief van de Ambachtsvrouwe en ook de andere rapporten niet meer te W a r m o n d aanwezig waren, besloot ik i n het A lgemeen Rijksarchief na te gaan of de door het Prov in t i aa l C o m m i t t é van H o l l a n d ont­vangen antwoorden nog aanwezig zouden zijn.

In de inventaris van de „ A r c h i e v e n der verschillende besturen van H o l l a n d 1 7 9 5 - 1 8 1 3 " (nr. 1 4 9 ; hier in tevens een „ O v e r z i c h t van de G e ­westelijke Besturen van H o l l a n d 1 7 9 5 - 1 8 0 7 " , een onmisbare leiddraad voor deze periode van de hand van D r s . J . L . van der G o u w ) trof ik aan onder nummers 4 7 6 6 en 4 7 6 7 „ I n g e k o m e n antwoorden op de aan­schrijvingen van het P rov in t i aa l C o m m i t t é van H o l l a n d v a n 2 5 - 1 - en 3 - 7 - 1 7 9 7 . betreffende de scheiding van kerk en staat", 2 portefeuilles, 3 6 4 stukken. In deze stukken verstrekten de burgerlijke overheden van alle Hol landse dorpen en steden in l icht ingen over de volgende vragen:

1. Generali jk alle de beswaaren die de gevolgen zijn van het oude stelsel eener bevoorrechtte en heerschende Kerk , en die i n dit ge­west nog plaats heeft.

2 . Speciaal het getal der Kerken, i n ieder stad, dorp, vlek of gehucht, en het getal der zielen van alle gezindheden tot dezelve respective gehoorende, den oorsprong en teegenwoordigen staal der goederen en inkomsten dier kerken, en tot derzelver onderhoud dienende.

3. D e oorsprong en teegenwoordigen staat van alle goederen en i n ­komsten der armenkassen en welke gezinte daar uit bedeeld word,

!) O u d Archief Gemeente Warmond, nr. 2 . 3. 4 en 5 ( 1 7 9 5 - 1 8 0 1 ) , o p gemeentehuis Warmond.

31

het rendement en employ der G o d s en A r m e penningen bij pu-bl ique verkopingen en verpachtingen, en welke gezinte daar van geniet.

4. D e n oorsprong en teegenwoordigen staat van alle goederen en i n ­komsten der diaconijen en welke gezinte daar uit bedeeld word .

5'. D e n oorsprong en teegenwoordigen staat van alle goederen en i n ­komsten der weeshuizen en copien authenticq van derzelver fun­datie of erectie brieven, en welke gezinte daar i n geadmitteerd word .

6. D e n oorsprong en teegenwoordigen staat van alle goederen en inkomsten der Godshu izen en copien authenticq van derzelver fundatie of erectie brieven, en welke gezinte daar uit bedeeld of i n aangenomen word .

7. D e n toestand en de inr icht ingen der Hooge Schooien wat het Theologische betreft, de inkomsten, goederen en tractementen der professoren voor zoo verre het Theologische betreft.

8. D e fondsen en wijze op welke de Ieeraaren der geweeze heer-schende kerk tot hier toe zijn bezoldigt geworden.

9. D e n teegenwoordigen staat der goederen en inkomsten behoord hebbende aan bisdommen, dom capittelen, capittelen, praebenden, canonicaten, pastorijen, vicarijen, benafitien en beursen, of van welke benaming dezelve zouden moge zijn, en voorheen aan gees­telijke corporatien hebben behoord, en het employ derzelver.

10. D o o r wie het jus patronatus geëxerceerd word , over de praebenden, beursen en benefitien, welke wel aan den lande geconfisqueerd zijn, edoch door bijzondere persoonen van de eertijds heerschende kerk genooten worden.

11. D e lijsten der Ieeraaren en kosters van de voorheen bevoorrechtte kerk met bijvoeging der c o m b i n a t i ë n en vacatures en opgaave hun ­ner tractementen.

12. D e lijsten der Pastooren, Cape l laanen en Minis te rs der overige gezintens.

He t is duidelijk dat een en ander voor vele burgerlijke besturen wel wat veel gevraagd was en dit za l ook de reden zijn dat er nog een herhaalde aanschrijving moest volgen en dat het ongeveer een jaar duurde eer alle stukken b innen waren.

W a r m o n d maakte z ich er ook m i n of meer vanaf, door met het bovengenoemde rapport over de wat vreemde gang van zaken, een

32

drietal bijlagen naar D e n H a a g te zenden, die ik i n genoemde dossiers aantrof. In de eerste bijlage verklaren kerkmeesters der R . K . Ke rk dat het aantal zielen onder W a r m o n d dat bij de R . K . Kerk was aan­gesloten 536 bedroeg, waarvan 46 i n O u d A d e kerkten en 45 te Sassen-heim, zodat voor de W a r m o n d s e kerk 443 zielen overbleven. Deze werden bediend door één persoon i n een kerk. D e armen werden be­deeld uit „ l iefdegif ten", wat, naar en passant werd opgemerkt, onvo l ­doende was.

D e tweede bijlage, het rapport der R . K . Armmeesters, verschafte geen enkele in l ich t ing op bovengenoemde vragen.

D e derde bijlage, het rapport door Gereformeerde Diakenen , was opgesteld door de predikant Hermanus Janzon, een fel oranjegezind heer, die duidelijk niets van deze nieuwlichterij moest hebben. H i j maakte enkele kanttekeningen op de vragenlijst en plaatste o.m. naast vraag 1 de sarcastische opmerking „geen beswaren bij ons bekend . He t aantal gereformeerde zielen stelde hij op „ongeveer 274". D e bedeling der armen geschiedde uit : ,,'t provenu der collecte i n de kerk, inkomsten der obligatien, oortstuivers met Voorhou t gecombineert, collecte bij de begravenis, en van wege een huis en erve". Verder gaf hij ui tslui tend nog antwoord op de vragen 8, 10 en 11, met resp. „ui t 's lands kas", „door de V r o u w e dezer Heer l i jkhe id" en „een gerefor­meerd leraar, geen combinatie, een voorlezer .

D o c h ook het eertijds verzegelde papier van de V r o u w e van W a r ­mond trof ik aan i n deze dossiers. Z i j geeft een vrij uitvoerige uiteen­zetting waarvan ik hieronder een en ander zal aanhalen. E r blijkt ook hier weer uit, dat de nieuwe eigenaars van de heerlijkheid W a r m o n d , het echtpaar van Leyden-de Thoms, dat i n 1774 de heerlijkheid kocht van een afstammeling van het geslacht V a n Wassenaar , dat vele eeuwen achtereen de heerlijke rechten over W a r m o n d uitoefende, z ich veel moeite getroostten z i ch i n de geschiedenis van de heerlijkheid i n te werken. O o k het huisarchief W a r m o n d (eigendom van de gemeente W a r m o n d , bewaard i n het Gemeente A r c h i e f te Leiden) draagt hier­van duidelijk de sporen. V a n vrijwel alle onderwerpen dateren over­zichten van de voorgeschiedenis uit de laatste twee decennia van de 18e eeuw.

D e V r o u w e van W a r m o n d schrijft o.m. het volgende:

„ H e t is onzeker wanneer de kerk van W a r m o n d gesticht is, zij is een

van de oudste en hoorde weleer onder het Utrechts bisdom en onder

3 3

het Deekenschap van Rh i jn l and . In de resignatie van Gerard , abt van Egternach, van verscheide kerken i n H o l l a n d , aan G r a a f Dieder ic van H o l l a n d i n den jaare 1156 werd die v a n W a r m o n d ook geteld, sie M i e r i s charterboek I V o l pag 100 en 103. Sedert dien tijd stond de collatie van de kerk van W a r m o n d aan de grave van H o l l a n d . In een

brief van W i l l e m G r a a f van H o l l a n d i n den jaare 1321 staat en dewij l het bekend is dat de collatie v a n de voors kerk van W a r m o n t aan ons staat weegens ons regt van patronaatschap , sie M i e r i s

V o l 2 pga 260.

Deese collatie en regt van patronaatschap schonk hertog Albrech t , graaf van H o l l a n d , aan Jan van W o u d e , heer van W a r m o n d volgens verley brief v a n 1399. Sedert d ien tijd zijn de Heeren of V r o u w e n van W a r m o n d altoos verleid geweest „ m e t de gifte van de kerke ende costerie" en hebben ongestoord dat recht uitgeoefend. D e Heere van W a r m o n d hebbe altoos de directie en administratie van de kerke-goederen gehad en stelde de kerkmeesteren aan sonder medewerking van de pastoor of gemeente, uitwijsens eene brief „ de V r o u w e van W a r m o n d en deszelfs voorouders en voorzaten Heere en V r o u w e van W a r m o n d tit op den huidigen dag toe altoos een regte ongestoorde en onbelette possessie v a n voors. parochiekerke van W a r m o n t sedert onheugelijke tijde gehad hebbe, soo hebbe sij ook altooos getracht drie of vier regtschaape manne tot opsigters over voors. kerke te maken ende te bestellen", verder met verbod aan den „cureyt , vice cureyt als ook alle andere persoone, op straffe des banne, opentlijk of heymentlijk sig teegen die directie te stellen .

Dese directie en administratie der kerke goederen sijn ook altoos na den jare 1381 aan de Heere van W a r m o n d verbleven, zonder dat die goederen ooit ander de administratie van het comptoir der geestelijke goederen zijn gebracht. U i t de goederen der kerk van W a r m o n d toe­behorende, bestaande grootendeels uit landerijen, meest geproflueert door gifte, donatie, testamentaire dispositie van de Heere van W a r ­mond en anderen, enige erfpachten etc , wert de kerk, pastorij, costerij en naderhant het schoolhuys onderhouden en het tractement van de predikant en schoolmeester betaalt. In 1573. bij het eerste beleg der stad Leyden, is de kerk van W a r m o n d verbrand en naderhand het choor weder opgebouwt en de tooren hersteld, uit de goederen der kerk, waartoe enige lande verkocht wierden, sonder dat ooit door de inge-setene van W a r m o n d iets tot onderhoud van kerk, pastorij, schoolhuys,

3 4

predikant en schoolmeester etc. is gecontribueert. D a n de kerkelijke goederen en inkomste in den jare 1670 of daar

omtrent, seer vermindert sijnde, is door het geestelijk comptoir aan den predikant toegelegd als supplement jaarlijks ƒ 100,— en i n den jaare 1695 boven die ƒ Ï O O — nog ƒ 2 5 0 — , dus na 1963 het geestelijk comp­toir aan den predikant betaalde ƒ 350 — en deselve van de kerkegoe-deren genood ƒ 300,—.

D o o r de gevolge van den oorlog vermeerdering van belastingen, ge­raakten de kerkegoederen i n soo eenen slechte staat dat uit het slot der opgenoome rekening bleek dat i n den jaare 1729 een kwaad slot was van over de ƒ 26.000,—, welke somme uit den boedel van de toen overlede v rouw van W a r m o n d is betaalt en de schulde en lasten van de kerk tot den jare 1729 gesuiverd. ,

Naderhan t de inkomste van die goederen niet genoegzaam sijnde om de Swaare reparatien aan de kerk, toorn, pastorij en schoolhuys, be­nevens de ƒ 3 0 0 , — tractement aan de predikant en ƒ 1 5 0 , — aan de schoolmeester te betalen, wierde i n den jaare 1739 alle de kerke landen verkocht, 2 ) van de 72 morgen 365V2 roede lands werd suiver geprove-neerd ƒ 1 1 . 6 0 0 , — , waarvan bij onderlinge schikking met gecommit­teerde raade van H o l l a n d , het geestelijk comptoir onder sig nam de somma van ƒ 7400, onder conditie van jaarlijks te betaale het volle tractement van de predikant, ter somma van ƒ 650,—. V a n de resterende ƒ 4 2 0 0 , werd ƒ 1 2 0 0 , — geemployeerd ter benodigde reparatie en ƒ 3000,— gegeve voor een losrente rentende jaarlijks ƒ 75,—, ten be­hoeve van de kerk. D e lasten van onderhoud van kerk, pastorij, school­huis, onkoste vallende bij het beroep van een predikant, tractement van de schoolmeester etc. moeste gevonde worden uit die ƒ 73,— interest der losrente, eenige erfpachten, collecte i n de kerk, etc.

Vo lgens de rekening van 1772 (werdende de kerkerekeningen altoos in het openbaar na voorige advertentie gedaan) was het baa l ig slot te booven de voors. losrente ƒ 7-4-13-

D o o r eene goede administratie, augmentatie der collecte in de kerk en making van ƒ 2.000.— door de laatst overleede Heer v a n W a r -

2 ) Deze goederen werden op 10-1-1739 door Albert van Lutsenburg en Cornelis Oversijl, kerkmeesters van Warmond, verkocbt, ingevolge resolutie van de Staten, van Holland en West Friesland dd 16-12-1738, in presentie van de bediende van de ontvanger van 't Kerkelijke Comptoir te Delft. D e totale ontvangst bedroeg ƒ 1 1 . 7 4 6 . — . D e goederen, voornamelijk landerijen, waren gelegen onder Warmond in de: Hofpolder, Veerpolder. Klinkenbergerpolder, Geelhoorn, Butter- of Agliterhenmeerse polder, Lakerpolder, Swam

3 5

mond, 3 ) sijn de kerkegoederen eenigssins i n beetere staat gekoome, soo als blijkt uit bet bieronder gevoegde extract uit de rekening van 1794, sijnde de laatste aan mij gedaan.

Staat der effecte van de kerkgoederen van W a r m o n d :

losrente ten comptoir den H a a g ƒ 3000.—.—

10 obligaties ƒ 5424-—•— kas ƒ 1 2 3 8 . 1 3 . 1 3

ƒ 9662.13-13 Vas te poste v a n jaarlijkse ontvang:

interest van de losrente ƒ 75-—•— interest van de obligaties ƒ 140-12. erfpagte en opstalle ƒ 5'1- 8. 7 huur van akkertje ƒ 7- •

ƒ 274-—• 7

Onzekere jaarlijkse ontvang: schoolmeester voor 't regt van 't lu ide ten tijde der begrafenisse ƒ 1 0 - • collecte i n kerk ƒ 319-12.10 van mans- en vrouwe zitplaatsen ƒ 144-—•— begraven van twee lijken ƒ 5°- • van 't hout staande op de W a r m o n d e r s d a m ƒ 32-—•—

ƒ 561.12.10

Vas te posten van jaarlijkse uitgaaf: tractement schoolmeester ƒ 1 5 ° - • schoonhoude kerk en collectere ƒ 25. . een testament memorietje v. d. armen ƒ 6.15.

verponding, morgengeld ƒ 9- 9-schrijven der rekening ƒ 1.10. kerkmeestere voor administratie ƒ 3- •

ƒ 200.14.—

burgerpolder en Butterhuyspolder, verder bij de Koornmoolc, bij bet Warmondcrveer, bij de Huyse van Oud-Teylingen en op de Geest. Verder lagen er goederen onder Alkemade, in de Waterloospolder en Rode Polder; onder Valkenburg een weiland „beset met steen of panaarden" gelegen naast het land genaamd „De Kneppelen" en een stuk bos, genaamd „Het Bos van de Wcled. Heere van War­mond"; onder Sassenheim lag nog land in de Klinkenbergerpolder en Warmonderdamse polder, een „starrebos" aan de Heereweg en een stuk land in de Geelhoorn; tenslotte onder Lisse nog een perceel weiland in de Roversbroek. (Rechterlijk Archief Warmond nr 47).

3) Haar echtgenoot, Cornelis Pieter baron van Leyden, overleden in 1 7 9 0 .

3 6

Onzekere posten van jaarlijkse uitgaaf: reparaties f 4 2 2 . ~.

A l d u s de mededelingen van de Ambachtsvrouwe van W a r m o n d betreffende der W a r m o n d s e kerk.

Betreffende de armen en armbesturen deelde zij nog mee dat bij conventie van 1 3 - 1 0 - 1 7 2 5 4 ) en nader reglement van 1 7 - 1 0 - 1 7 3 1 5 ) de

diakonie en de „ G r o o t e of He i l ige Geest A r m e n " gescheiden zi jn. D e Adminis t ra t ie over de diakonie goederen werd gevoerd door de predikant met twee diakenen, die over de goederen van de He i l ige Geest A r m e n door de schout met twee armmeesters, de laatste door de Heer van W a r m o n d aangesteld.

46

The CliTireli oEWarmoxit.

D e Warmondse kerk na de verwoesting van 1 5 7 3 . met het weer opgebouwde koor. Di t koor werd na de inwijding van de nieuwe N . H . Kerk op 3 juli 1 8 7 4 , weer afgebroken tot de hoogte waarop zij ongeveer geweest zal zijn kort na de verwoesting.

4 ) Resolutie Staten van Holland en W . Friesland dd 1 3 - 1 0 - 1 7 2 4 waarbij de R . K . W a r ­mondse regenten werden ontslagen (o.m. de secretaris M r Jan Jacob van Dijkslooth) en een diakonie werd ingesteld. Scheiding van goederen en inkomsten tussen diakonie armen en „gemeene armen". (Archief Ned. Herv. Kerk Warmond nr 1).

5) V g l Huisarchief Warmond nr 3 9 9 en 4 0 0 .

37

D e kas der H . G . A r m e n was de laatste jaren veel verbeterd. In 1774 was er een kapi taal van ƒ 3 5 2 ° , — . In 1794 was er een kapitaal van ƒ 13.933-8.6. D e vaste posten van jaarlijkse inkomsten waren i n 1794: rente v a n obligaties ƒ 344—-8. een post van ƒ 9 0 - — van de rentmeester van de universiteit te Le iden , „s i jnde het overschot der gereduceerde beurse van W o u d e , door Jan van Wassenaar aan de arme toegesegd", van diakenen volgens contract ƒ 188.—.—, blokgeld van de tienden ƒ 2.—.— en een post aan rente en huren van erfpachten en opstallen ten bedrage van ƒ 13.8.—. A l s onzekere posten van jaar­lijkse inkomsten van de kas der H . G . A r m e n worden nog genoemd, houtverkopingen, armbussen, publieke collecte, gebruik doodkleed en „ v o o r w a a r d e regt .

U i t deze kas der H . G . A r m e n werden i n 1793 vier personen en enige passanten bedeeld, deze vier personen waren „ d e gereformeerde gods­dienst toegedaan".

T e n slotte vermeldt de V r o u w e v a n W a r m o n d nog: „ D a a r sijn te W a r m o n d nooit eenige belastingen door de ingesetenen gedraagen ten behoeve der armen, zelfs wie rd de jaarlijkse collecte aan de huizen alleen bij de gereformeerde gedaan."

O p deze wijze geven de beide genoemde dossiers uit de archieven

van H o l l a n d , vele nadere gegevens over de kerkelijke geschiedenis van

de hollandse dorpen en steden.

D i t rondschrijven v a n het P rov in t i aa l C o m m i t t é was voortgesproten

uit een besluit van de Na t iona le Vergader ing van 3 augustus 1796.

zodat ik vermoed dat ook andere provincies een dergelijk schrijven heb­

ben laten uitgaan. O f ook hierop de antwoorden bewaard zijn gebleven

is door mij niet nagegaan.

^ïlafaaróverg adering te Dordrecht O p zaterdag 3 november 1962, vijftien jaren na het oprichtingsjaar

van de vereniging, kwamen ongeveer 75 leden bijeen i n ca fé - res t au ran t A m e r i c a i n voor het houden van de najaarsvergadering. In zijn w e l ­komstwoord wijdt de voorzitter i n bet bijzonder aandacht aan de aan­wezigheid van de heer M . J . K a m e r m a n de vertegenwoordiger van het college van gedeputeerde staten van Z u i d - H o l l a n d , en aan die van de heren L . J . B o l en C . C . Basters, mede omdat zij een werkzaam aandeel i n het verdere programma zul len hebben D a a r n a stelt hij de behande-

3 8

Iing van de agenda aan de orde. Zoals gebruikelijk zit er tempo in de afbandeling van de daarin opgenomen onderwerpen.

Belangrijk is een wijziging van bet Huishoudelijk Reglement; deze houdt in dat het aantal bestuursleden op zeven wordt bepaald, terwijl de zittingsduur op ten hoogste zeven jaren wordt gebracht. In de loop der jaren was er als gevolg van de uitbreiding van het aantal bestuurs­leden van vijf tot zeven en de bepaling, dat de leden vijf jaren zitting hebben, een situatie bij de aftreding ontstaan, die in bepaalde jaren als zeer bezwaarlijk werd ondervonden. N u zal het regel worden, dat ieder jaar één lid van het bestuur aftreedt.

In de per l januari 1963 vacant komende plaats in het bestuur als gevolg van het periodiek aftreden van de heer M . van Hoogstraten, die niet herkiesbaar is, wordt voorzien door de benoeming van de heer Jhr. T. A . J. van Eysinga, burgemeester van Hellevoetsluis.

In de kascommissie worden de door bet bestuur voorgestelde candi-daten verkozen t.w. de heren M . C . van den Tol te Voorburg en mr. W . Dirksen te 's-Gravenhage. Als plaatsvervanger wordt aan­gewezen de heer Th. Cino te Voorburg.

Ui t de mededelingen van de secretaris blijkt, dat er twee delen van de reeks Zuid-Hollandse Studiën in voorbereiding zijn. Deel X zal in het begin van 1963 aan de leden worden toegezonden. Over het tijd­stip van gereedkomen van deel X I beslaat nog geen zekerheid; het grootste deel van de toegezegde kopij is echter reeds ontvangen.

In de rondvraag snijdt de beer mr. B. van 't Hoff een hem zeer aan het hart liggend punt aan n.I. het contact van Vigilate met Noord-Holland. Er zijn in die provincie „vergeten gebieden", waar men moeilijkheden heeft met het uitgeven van publicaties. Reeds jaren ge­leden heeft spr. aan de culturele raad van Noordholland het wezen en de structuur van onze vereniging uiteengezet en daarbij gewezen op de mogelijkheid, dat in voorkomende gevallen een helpende hand ge­boden zou kunnen worden. Naar spr. mening zal het bestuur zich dienen uit te spreken over de mogelijkheid en wenselijkheid van een uitbouw van Vigilate in Noordholland om daarna een beslissing van de ledenvergadering te vernemen. Wellicht is het dienstig reeds in deze vergadering het aanvankelijk standpunt van de leden te peilen. De heer Gosschalk meent zich de tolk van velen te kunnen noemen, indien hij verklaart, dat het niet juist zou zijn dit onderwerp thans — onvoorbereid — in behandeling te nemen. Persoonlijk gevoelt hij

30

wein ig voor de geopperde gedachte en we l op praktische gronden. D e merites van een redelijke samenwerking zouden we l bezien kunnen worden, indien i n N o o r d h o l l a n d een soortgelijke vereniging als de onze zou bestaan. N u dit niet het geval is lijkt het spr. beslist niet oppor­tuun V i g i l a t e mogelijk zo groot te laten worden, dat het eigene verloren gaat.

D e voorzitter verklaart daarop, dat het bestuur z ich reeds ampel over deze aangelegenheid heeft beraden. E e n bespreking heeft plaats­gevonden met de burgemeester en de secretaris van de gemeente Haa r l em resp. het erelid mr. O . P . F . M . Cremers en het oud-bestuurs­l i d mr. H . E . Phaff, teneinde z ich te o r iën te ren over de terzake bestaande gevoelens aan de Noordhol landse zijde. N a d e r contact za l nog gezocht worden met de culturele raad i n die provincie, zodat hel dienstig lijkt het punt op de agenda van de komende voorjaarsvergade­r ing te plaatsen. H e t bestuur zal zijn standpunt terzake dan hebben kunnen bepalen.

O p geestige wijze lu id t de voorzitter daarop het aftredende bestuurs­l i d de heer V a n Hoogstraten uit en heet de heer E y s i n g a — ter ver­gadering aanwezig — welkom in het bestuur, waar in hij reeds eerder zi t t ing had.

N a de s lui t ing van de vergadering houdt de conservator van de Dordse M u s e a , de heer L . J . B o l , een bijzonder leerrijke in le id ing over „z i jn" musea. O p boeiende en vaak humoristische wijze l icht hij de vergadering voor over de i n dit verband zo eminente figuur van mr. S i m o n van G i j n en over de historie van de verzamelingen, de groei van de musea en de evolutie i n de gedachten over het beheer daarvan, zodat het gezelschap des middags met betere kennis over de achter­gronden uitgerust een bezoek aan deze instell ingen kan brengen.

Vervolgens begeeft men z ich naar Restaurant Taveerne T e r M e r w e voor het gebruiken van de koffietafel.

N a de koffietafel gaat de ene helft van het gezelschap onder le id ing van de heer B o l naar het museum van G i j n , terwijl de andere helft onder le id ing van de heer Basters een bezoek brengt aan de toren van de Grote Kerk .

N a de bezicht iging wisselen de groepen, waarna omstreeks 4.50 uur een bezoek wordt gebracht aan het schilderijenmuseum van de heer B o l .

4 0

(Barillon

€ e n zingende toren

van d'oude kleine ótad.

O m wolken geópeel,

luchtig klankjuweel

verbeeldt, ólag bij ólag :

- in 't hart beóloten lag -

c~l7lyn bede, die ótede

te zingen, te zingen

wat (§od daar deed klingen !

<~i7[atth, van &de

EWAT ER

n d se IJssel met sn k l o k k e t o r e n

enmeuwó

Studie van het oude schrift

Ter aanvulling van de in nr. l van de zesde jaargang van dit blad (blz. 5 e.v.) gegeven aanwijzingen voor „Het gebruik van archieven voor de beoefening van de locale geschiedenis" moge hier worden medegedeeld, dat binnenkort bij W . E . J. Tjeenk Wi l l ink N . V . te Zwolle verschijnt een handleiding met oefeningen voor de studie xan het O U D S C H R I F T van de hand van Drs. J. L . van der Gouw, docent in de paleografie aan de Rijksarchiefschool.

De opzet van dit leerboek is zodanig, dat het voor zelfstudie kan worden gebruikt. Prijs gebonden ca. ƒ 25,—.

De Tegenwoordige Staat van Holland, een geïllustreerde beschrijving van ons gewest, die in 1742 door Isaak Tirion te Amsterdam werd uit­gegeven, verschijnt in verjongde vorm bij de Europese Bibliotheek te 's-Gravenzande.

Deze verkorte uitgave, waaruit in het bijzondei alle fabuleuze uit-

41

weidingen zijn weggesnoeid, wordt verzorgd door C . Postma, archivaris der gemeente V laa rd ingen . A l l e prenten uit het oude werk worden overgenomen Prijs van de vijf deeltjes bij intekening ƒ 2 9 , 3 0 ; per af­zonderlijk deeltje ƒ 6 , 9 0 . H e t eerste deeltje is inmiddels verschenen en beantwoordt geheel aan de verwachtingen. A l l e e n het kaartje van H o l l a n d tegenover b lz . 112 is te kle in om nut te kunnen stichten. H u l d e aan de uitgever, die deze uitgave ter hand durfde nemen (en daarmede naar mijn mening succes moet hebben), hulde aan de bewerker die de taaie arbeid van de bewerking tot een goed einde bracht hulde aan de ongenoemde maar naar wi j menen voor onze vereniging niet onbekende drukker voor de keurige uitvoering. D u b b e l hulde aan de bescheiden prijs, die niemand behoeft te verhinderen z ich n u dit voor iedere beoefenaar van de gewestelijke en locale ge­schiedenis onmisbare werk aan te schaffen.

V . d. G .

Oud-Gorcum Varia 1962 . In dezelfde vorm als de i n nr. 1 van de achtste jaargang, ( 1 9 6 2 ) aangekondigde V a r i a 1 9 6 0 en 1961 zijn thans als overdruk uit het N i e u w s b l a d voor Gor inchem en Omstreken door de Historische Veren ig ing O u d - G o r c u m de i n 1962 gepubliceerde historische opstellen over Gorcumse onderwerpen uitgegeven. D e kwalitei t der opstellen is ook nu ongelijk, maar zij zijn bijna zonder ui tzondering de lezing meer dan waard . D e bij de vorige aankondiging gemaakte opmerking over de gebrekkige bronvermelding heeft een on­verwacht gevolg gehad: i n dit deeltje is zij nauwelijks meer aanwezig.

D e Sterke Gorcumse Verhalen door H . F . van Peer, rustend op mede­delingen van twijfelachtige betrouwbaarheid in enige Gorcumse kro­nieken, zijn mede overgedrukt uit het bovengenoemd N i e u w s b l a d . H e t zijn vaak kostelijke stukken, die door — D e H o o n i n de stijl van zulke zotte h i s to r iën zijn geï l lus t reerd . Prijs ƒ 2 , 4 0 . V a n meer ernstige aard is het instructieve boekje van M . F . van Peer „Van Gorkums ont­staan tot Gorkums sanering". D e titel dekt de inhoud volkomen, de illustraties steunen de tekst. N i e t zonder ontroering constateerden wi j aan het e ind van het boekje onder het hoofd B R O N N E N de aan­wezigheid van een nauwgezette literatuurlijst, (prijs ƒ 2 ,40)

V . d. G .

4 2

Tentoonstelling Leiden

In hel Rijksmuseum van Oudheden te Le iden zal van 3 maart t/m 3 j un i 1963 een tentoonstelling worden gehouden, getiteld: He t dier als motief i n de antieke kunst.

D e expositie geeft een beeld van de rol , die het dier meer dan 3 mi l lennia gespeeld heeft i n het leven en de kunst van Egypte, Voo,--Az i ë , de Griekse wereld en het Romeinse Rijk.

D i t thema, dat van de vroegste tijden af onbegrensde mogelijkheden biedt, za l waar andere onderwerpen uit de oudheid een zekere ver-t ruowdheid met de achtergronden vereisen, gemakkelijk aanspreken, ook zonder dat daarbij een speciale grondslag van kennis noodzakelijk is.

He t op de tentoonstelling bijeengebrachte materiaal is afkomstig uit openbare en particuliere verzamelingen.

In het Jaarverslag over 1961 van de St ich t ing Museum Rijswijk Z.H. zijn enige historische bijdragen opgenomen, waarop wij gaarne de aandacht van onze lezers vestigen:

W . ƒ. Diepeveen, D e bewoning te Rijswijk i n de eerste helft van de zestiende eeuw.

C . M . S. A. van Oeveren, Heraldische zegels i n het Rijswijks M u s e u m .

H. Winkelman, V r o u w e C o r n e l i a Scheltinger (1714-1783) en het orgel in de Herv . Kerk te Rijswijk.

^entoonótellingó-agenda

ROTTERDAM

Kunststichting (Zuidple in) : Botlek en Europoort, werk van Rotter­damse kunstenaars, t.m. 7 apr i l ;

Rotterdamse Kunstkring: Pierre van Soest (schilderijen) en Jos W a n g (sculpturen), t.m. 7 apr i l .

D E N HAAG

Gemeentemuseum: Herdenkingstentoonstell ing Jacob N a n n i n g a , t.m. 7 apr i l .

4 3

DELFT

Prinsenhof: Hedendaagse Surinaamse kunst.

LEIDEN:

Rijksmuseum van Oudheden: H e t dier als motief i n de antieke kunst t.m. 3 jun i ; Academiegebouw: Jan W o l k e r s (sculpturen, schilderijen en tekenin gen), t.m. 11 apr i l .

44