IDAa

Muiderslot katern 5

Wonen in de middeleeuwen

Wonen in de M

iddeleeuwen

Muiderslot katern 5

www.muiderslot.nl

Wonen in de Middeleeuwen

Wie denkt dat de Middeleeuwen kleurloze en donkere tijden waren, heeft het mis. Geen kerk, kasteel of harnas was grijs. Ontdek het bonte verleden van onze droomkastelen en de kracht van kleur in de Middeleeuwen. Van Muiderslot tot Bommelstein, van een helblauwe ridderhelm tot een knalrode kamer: de Middeleeuwen in full colour.

Wonen in de Middeleeuwen

Wonen in de Middeleeuwen

© 2016 Stichting Rijksmuseum Muiderslot

Personalia auteursCorjan van der Peet (1959) is kunsthistoricus en onder meer actief als adviseur mo-numenten bij het Atelier Rijksbouwmeester (Rijksvastgoedbedrijf). Hij publiceerde over de geschiedenis van de Nederlandse Rijksarchitectuur en over middeleeuwse bouwkunst.

Anne-Maria van Egmond (1985) is als onderzoeker verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Ze zal in 2017 promoveren op een proefschrift getiteld Opgetekend. Be-talingen voor luxe objecten aan het Hollandse hof (1345-1425). Haar publicaties over hofcultuur en de grafelijke rekeningen passen in haar bredere specialisatie in Noord-Nederlandse middeleeuwse kunst.

Marius Bruijn (1981) is theatermaker en museoloog. Als zelfstandig kunstenaar en onderzoeker houdt hij zich bezig met de verbeelding van het verleden, zowel op een theatrale als museale wijze. In de afgelopen jaren maakte hij theatervoorstellingen over historische gebeurtenissen, o.a. voor het Muiderslot. Daarnaast werkt hij aan his-torisch educatieve projecten voor verschillende musea, met name op het gebied van middeleeuwse architectuur. Ten slotte is hij een beoefenaar van Levende Geschiedenis als historisch educatiemiddel.

Willemijn Rozemuller (1992) heeft gewerkt als stagiair bij het Muiderslot waar ze zich heeft beziggehouden met de graven van Holland. Ondertussen is ze bezig met het afron-den van de Master Middeleeuwen en Renaissance Studies aan de Universiteit Utrecht. Haar interesse ligt vooral bij de mediëvistiek, waarbij manuscripten vaak een grote rol spelen. Daarnaast ligt haar interesse in kunst uit de Oudheid en de Gouden Eeuw.

Jan Kamphuis (1956) is adviseur voor monumenten bij het Rijksvastgoedbedrijf en als bouwhistoricus heeft hij vele kastelen onderzocht. Hij nam samen met de stafleden van het Muiderslot in 2004 het initiatief voor de ontsluiting van torens, zolders en weergangen van het Muiderslot.

Inho

ud0 Dromen over de Middeleeuwen 5

Diorama’s: kijkdozen voor jong en oud 7

Heldenmonumenten 9

1 Droomkastelen 11

Een inventaris van Floris V 25

2 Mee naar Muiden: vorstelijke aankleding van het middeleeuwse woonvertrek 27

Brullende Kunst - De leeuw als beeldmotief 39

3 Muurschilderingen in middeleeuwse kasteelinterieurs 37

De verfmaker, een alchemist? 55

4 De ‘rode camer’, impressie van de Middeleeuwen 57

Op je gemak zitten 65

Verder lezen 66

Verantwoording 68

“Dit is het huis van een heer en mijn huis is mijn kasteel, als u begrijpt wat ik bedoel!”

(Olivier B. Bommel in Heer Bommel stuit de vooruitgang)

Ter gelegenheid van de ten-toonstelling Van Muiderslot tot Bommelstein. Middel-eeuwse droomkastelen, is in 2016 een gelimiteerde Mui-derslot editie verschenen van Tom Poes en het tijddeur-tje door Marten Toonder (be-werkt tot ballonstrip door Dick Matena). De strip bevat een tentoonstellingsdossier over de bouwgeschiedenis van het Muiderslot en slot Bommelstein.

4

De meest gestelde vragen van bezoekers betreffen het wonen en leven in de Middeleeuwen, voor veel mensen gelijk aan het wonen in een kasteel. De associatie roept beelden op van stoere burchten, romantiek en heren van stand.

Van Muiderslot tot BommelsteinHet Muiderslot werd gebouwd door de machtige Hollandse graaf Floris V. Het slot is het archetype, oerbeeld van een ‘echt’ middeleeuws kasteel: vier hoektorens, een poorttoren, weergangen en een slotplein. De overeenkomsten met kasteel Bommelstein zijn treffend, het oude ‘voorvaderlijk slot’ van heer Olivier B. Bommel.Nader beschouwd tonen beide kastelen steeds wisselende gedaanten door de tijd. Wat betreft het Muiderslot spelen de tand des tijds en vooral het tijdsbeeld een rol van betekenis. Corjan van der Peet beschrijft in zijn bijdrage hoe het Muiderslot als geen ander bouwwerk in Nederland de steeds veranderende opvattingen over middeleeuwse bouw-kunst laat zien, die gestalte kregen tijdens de diverse restauraties. Het huidige getorende en gekanteelde kasteel is in sterke mate bepaald door de 19e-eeuwse, historiserende restauratievisie van onder andere de architect Pierre J.H. Cuypers en voldoet in alle opzichten aan het oerbeeld van een middeleeuws ridderslot.

Ook Slot Bommelstein kent een rijke verbeeldingsgeschiedenis. Geestelijk va-der Marten Toonder wilde niets liever dan steeds opnieuw in een andere wereld zijn. Zo ook in zijn strips. Maar meer nog speelde de realiteit van alle dag een rol in het wisselende voorkomen van Bommelstein: de 177 verhalen uit de Bom-melsaga verschenen vanaf 1941 tot 1988 dagelijks in de krant. Meerdere teke-naars werkten tegelijkertijd aan dezelfde verhalen. Wat kennelijk als leitmotif gold, waren de archetypische elementen van een echt kasteel: torens, een poort, kantelen, grafelijke leeuwen en beren van stand…

Wonen in de MiddeleeuwenIn 2016 staat het wonen in de Middeleeuwen centraal. Gedurende het thema-jaar is de Kemenade - het voormalige vertrek van de burchtvrouwen op de eerste verdieping van het corps-de-logis - gedeeltelijk getransformeerd tot een grafe-lijk, middeleeuws woonvertrek. Marius Bruijn deed uitvoerig onderzoek naar de kracht van kleur in het middeleeuwse interieur en de grafelijkheidsrekeningen van het Muiderslot uit de 15e en 16e eeuw; hij tekent als bouwmeester Maerten van Haerlem voor het ontwerp van de ‘rode camer’. Anne-Maria van Egmond be-licht in haar bijdragen de reisinventaris van graaf Floris V en de vorstelijke aankle-ding van het Muiderslot tijdens een kortstondig verblijf van de Hollandse graaf Albrecht van Beieren aan het einde van de 14e eeuw.Tijdens de schoolvakanties zijn door diverse ambachtslieden de verschillende inte-rieuronderdelen van de ‘rode camer’ vervaardigd: muurbeschilderingen, houtsnij-werk en meubelkunst, smeed- en zilverwerk, wandbekleding, borduurkunst, glas-beschildering en aardewerk. En het resultaat mag er zijn: geschiedenis in het echt!

DROMEN OVER DE MIDDELEEUWENYvonne Molenaar0

“Hoe dan ook staan de moderne waarde-ringen van de Middeleeuwen in dienst van de zucht naar identiteit en houvast. [..] De echte Middeleeuwen bestaan niet, ze zijn opgegaan in de beeldvorming van later. [..] elke generatie schept uit behoefte en vermaak zijn eigen Middeleeuwen – maar altijd in het gelid van eigentijdse vragen en dromen.” (Herman Pleij, ‘De echte Middel-eeuwen hebben nooit bestaan’, Madoc 22 (4) Kijk op de Middeleeuwen, 2008). R. Akhmetichine, Muiderslot met kruidhof, 1996. Collectie Rijksmuseum Muiderslot.

4 5

0

Een 3D-kijkkastenkasteel en kinderspeelhuis Bommelslot in de Slotkapel, als onderdeel van de tentoonstelling Van Muiderslot tot Bommelstein. © Mike Bink Fotografie, 2016.

6

‘Jacoba van Beyeren en Filips van Bourgondië in het Stadhuis van Haarlem in 1428’, diorama van W.G.L. Wieringa, 1932-1960. Particuliere collectie.

Bezoekers van de tentoonstelling Van Muiderslot tot Bommelstein konden ook zelf een kijkdoos maken van hun eigen droomkasteel, samengesteld uit de inventaris en collectie van zowel het Muiderslot als Slot Bommelstein, getekend door Tim Artz.

‘Overdracht van de Bourgondische erflanden van Maximiliaan van Oostenrijk aan Filips van Bourgondië in de nieuwe stedecamer – Haarlem 1494’, diorama van W.G.L. Wieringa, 1932-1960. Particuliere collectie.

Dr. W.G.L. Wieringa (1889-1973) was wiskundeleraar in Haarlem. Hij maakte tussen 1932 en 1960 meer dan 50 cul-tuurhistorische diorama’s van belangrijke gebeurtenissen uit de klassieke oudheid, de Bijbelse- en vaderlandse geschiedenis. Een aantal kijkkasten maakte hij samen met zijn leerlingen, om hen op die manier enthousiast te maken voor geschiedenis.

DIORAMA’S: KIJKDOZEN VOOR JONG EN OUD

6 7

In het jonge Koninkrijk der Nederlanden, gesticht in 1815, werd gezocht naar ‘Nationale Helden’ uit het verleden. Daarom werd het Muiderslot niet gesloopt: hier hadden immers enkele ‘helden’ gewoond. Jan de Greef, Voorstel herinrichting Muiderslot tot museum, vooraanzicht, 1830. Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort.

8 8

De oorsprong van een kasteel op de plaats waar het Muiderslot zich nu bevindt is, om in Marten Toonder-termen te spreken, ‘in nevelen gehuld’. Er is in de 13e eeuw in elk geval een versterking aanwezig die de monding van de Vecht, een economisch levensader voor de Utrechtse vorst-bisschoppen, militair beheerste. Door Utrechtse intriges wordt de Hollandse graaf Floris V eind 13e eeuw vermoord, een sleutelmoment in de geschiedenis van het huidige Nederland.

HELDENMONUMENTENCorjan van der Peet

In de 16e eeuw ontstond de Republiek der Verenigde Nederlanden, de tijd van de graven van Holland was definitief voorbij. Maar het Muiderslot was er nog! De bekendste functionaris die hier zetelde was, in de 17e eeuw, de schrijver Pieter Corneliszn. Hooft. Hij ontving hier vaak kunstzinnige gasten, schilders en schrijvers. Begin 19e eeuw werd die groep gelijkgezinden tot een van de hoogtepunten van de Nederlandse cultuurge-schiedenis uitgeroepen, de Muiderkring.

Floris V en P.C. Hooft werden tweehonderd jaar geleden dus als nationale helden vereerd, maar het slot stond er uitgewoond en zwaar vervallen bij. In 1825 werd het alleen nog als opslag voor het leger gebruikt. Hier was al snel geen behoefte meer aan, waarna het ministerie van Financiën het ging verkopen voor de sloop.

Maar toen brak onder de Nederlandse intelligentsia ru-moer uit: het kon toch niet zo zijn dat het slot van de Va-derlandse helden Floris en Hooft tegen de vlakte ging? Koning Willem I greep in. Het kasteel werd gespaard en kwam nu in beheer bij het Rijksvastgoedbedrijf van die

tijd, Rijkswaterstaat. Het zeer karige onderhoudsgeld kwam nu bij de kleine afdeling Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Daar werden al snel ook andere Heldenmonu-menten ondergebracht, waaronder de grafmonumen-ten voor onze admiraals uit de Gouden Eeuw en de Ge-vangenpoort in Den Haag, die een relatie had met de moord op Johan en Cornelis de Wit.

Het ging nog steeds om de Helden, niet om het gebouw zelf. Een plan om van het Muiderslot een nationaal ‘Heldenmuseum’ te maken, van toparchitect Jan de Greef (ook de ontwerper van Paleis Soestdijk), illustreert dit fraai. Overigens sneuvelde zelfs dit plan omdat de Rijksoverheid het als ‘overbodig’ zag. Pas vijftig jaar verder waren de geesten in het landsbe-stuur zover dat men de in andere landen gebruikelijk geworden opvatting overnam: dat de historische ge-bouwen zèlf, in hun architectuur en constructie, tot het nationale erfgoed behoorden en - ook in politieke zin - konden bijdragen aan het versterken van de nationale identiteit.

8 8

Campagnebeeld van de tentoonstelling Van Muiderslot tot Bommelstein – Middeleeuwse droomkastelen (20 maart t/m 31 oktober 2016), een coproductie van Rijksmuseum Muiderslot en de Toonder Compagnie. De tentoonstelling vormde de aftrap van zowel het 75-jarige Tom Poes jubileumjaar als het themajaar ‘Wonen in de Middeleeuwen’ op het Muiderslot.Beeld Endeloos Grafisch Ontwerp. © Stichting Het Toonder Auteursrecht.

Het robuust in het landschap gelegen Muiderslot lijkt, zoals we het nu kennen, op haast alle punten aan het ideaalbeeld van een dergelijk kasteel te voldoen. Mis-schien is het zelfs, als we wat beter kijken, tè mooi om waar te zijn. En als we naar foto’s en tekeningen kijken uit de 19e eeuw, dan blijkt al snel dat de ‘romantische’ status van ruïne zo’n 150 jaar geleden haast bereikt was.

Kortom: het Muiderslot anno nu is het resultaat van allerlei zeer ingrijpende restauraties. Restauraties die we, als we merken wat er allemaal aan het gebouw ge-sleuteld is de laatste twee eeuwen, al snel zouden kun-nen bestempelen als wel èrg fantasierijk, kitscherig of zelfs vernietigend.

Echter dan echt!Waar wij, 21e-eeuwers, echter mee geconfronteerd worden, is het feit dat in de 19e en een deel van de 20e eeuw ‘restaureren’ een heel andere betekenis had dan vandaag de dag. Restaureren was creëren, architecto-nisch scheppen, met de oude bouwsubstantie als ba-sis en de algemene architectuurgeschiedenis als ont-werppalet. De architect vervolmaakte het beeld van ‘de Middeleeuwen’ of ‘de Gouden Eeuw’ zoals hijzelf, de opdrachtgever en het publiek het voor ogen stond.

Misschien is het beter om te zeggen: aanvankelijk vooral zoals het elitaire publiek het voor ogen stond. De beter opgeleiden kenden de Nederlandse en vaak ook de authentieke buitenlandse voorbeelden. Een aanpak als die van het Muiderslot was voor het gewo-ne volk juist bedoeld als nieuw opvoedkundig model,

op schaal 1:1, om kennis te maken met het ‘ware’ karak-ter van een bouwwerk uit die of die tijd. In de 19e eeuw speelde het opkomend nationalisme, waarbij iconen van ware Vaderlandse bouwkunst nodig waren, een prominente rol. Het didactische model heeft blijkbaar goed gewerkt: in 2016 gelooft het gros van de mensen in de ‘enscenering’ van vroegere eeuwen, zoals die bij-voorbeeld in het Muiderslot sinds de late 19e eeuw tot stand is gebracht - of wil er graag in geloven.

Tot 200 jaar geleden was er echter, zo kun je consta-teren, blijkbaar nog geen algemene drang aanwezig om de oude gebouwen zelf voor het nageslacht te be-waren. Maar hoe komt het dan dat vooral opvallende

Het begrip ‘kasteel’ roept al snel beelden op van stoere middeleeuwse gebouwen met hoge muren, vol kantelen. Van in de lucht priemende torens, een gracht, binnenplaats, kerkers, een ridderzaal. En dromerige beelden van rid-ders, jonkvrouwen en knapperende open haardvuren. Soms ook van een woest gevecht met boogschutters, al dan niet eindigend in overgave of zelfs verwoesting - met een romantische, overwoekerde ruïne als resultaat.

DROOMKASTELENCorjan van der Peet1

Het Muiderslot in vervallen staat, Foto Adriaan Mulder, 1886. Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort.

11

middeleeuwse gebouwen, als kerken en kastelen, sinds de 19e eeuw zo enorm veel aandacht gingen trekken?

Van Muiderslot tot BommelsteinOm dat te begrijpen is het interessant om naast het beeld van het Muiderslot dat van en ander beroemd Nederlands middeleeuws kasteel te leggen. Het gaat dan over Slot Bommelstein, net als zijn bewoner O.B. Bommel een creatie van de onvolprezen en erudiete Marten Toonder. Toonders creatie Bommelstein en de anderhalve eeuw ‘creatieve restauratie’ aan het Mui-

derslot zijn cultuurhistorisch gezien verre familiele-den, met een gezamenlijke voorgeschiedenis die zeker tot in de 18e eeuw reikt. Dat is op zichzelf al intrige-rend, maar het is nog interessanter om te zien hoe en waar in de tweede helft van de 19e eeuw twee takken van deze ‘familie’ uit elkaar zijn gegroeid.Al in de Middeleeuwen zelf werd het beeld van het le-ven op een echt kasteel, met ridders die dapper voch-ten maar ook wijs recht spraken en met tedere poëzie jonkvrouwen verleiden, sterk geïdealiseerd. Ridderro-mans werden in ‘eigen kring’, maar ook in de langzaam

Hoewel de wat geromantiseerde tekening pas in 1828 gemaakt is, geeft deze een goed beeld van hoe het Muiderslot er in de 18e eeuw uitzag: middeleeuwse onderdelen afgebroken, divers pleisterwerk op gevels, een optelsom van later weer weggepoetste verbouwingen. Gerrit Lamberts, 1828. Collectie Teylers Museum Haarlem.

12

groeiende nieuwe elite van bestuurders en hoge amb-tenaren aan de laatmiddeleeuwse hoven, gretig gele-zen. Waarmee het ridderlijk bestaan - en daarmee ook het leven op een ‘echte’, verdedigbare, stoere burcht - tot een ideaalbeeld werd verheven. Bij de bouw van adellijke huizen op het platteland, en geleidelijk aan zelfs in de opkomende steden, zien we dan dat zowel

de oude als nieuwe elite elementen van traditionele burchtenbouw gaan gebruiken. Kantelen, poorten en torens die er heel functioneel defensief uitzien, maar in feite slechts een symbolische verwijzing zijn naar het blijkbaar statusrijke verschijnsel burcht.

Zelfs als vanaf de 16e eeuw, de Middeleeuwen en de bouw van traditionele verdedigbare huizen in de Neder-landen voorbij zijn, zien we dit nog wel terug. In de 16e eeuw zien we dat bijvoorbeeld al bij Kasteel Assumburg in Heemskerk.

Marten Toonder, Slot Bommelstein in Heer Bommel en het einde van eindeloos ( 1985). © Stichting Het Toonder Auteursrecht.

De middeleeuwse Duitse Burg Eltz. Op het eerste gezicht vooral uitstraling van grote defensieve kracht. Maar ging het eigenlijk niet vooral om representativiteit en een machtspolitiek imago?

Heemskerk, Kasteel Assumburg, een vooral 16e-eeuws silhouet in quasi-middeleeuwse trant, 1891. Foto G.L. Hasseleij Kirchner.

12 13

Wonen op standHet verschijnsel is in heel Europa te vinden. Oude adel maakte er gebruik van, maar ook de nieuwe koop-manselite. Deze meet zich niet alleen door het kopen van heerlijke rechten en buitenlandse adelstitels een ‘oud geld’-status aan, maar ook door het opkopen van oude leegstaande kastelen en het bouwen van nieuwe buitenplaatsen, waar in de bouw een middel-eeuws vleugje - dus ‘klasse’ - aan gekoppeld wordt.Dergelijke nieuwe rijken werden ook in deze tijden al als ‘patser’ en ‘nouveau riche’ beschouwd door de oude families. Net zoals dat nu nog gebeurt en zo-als Bommel door zijn adellijke buurman markies de Canteclaer als parvenu wordt beschouwd. In de 18e eeuw kwamen in heel de Westerse Wereld ontwik-kelingen op gang waardoor de vanaf de Renaissance gebruikelijke architectuurprincipes, afgeleid van de klassieke Romeinse en Griekse bouwkunst, minder vanzelfsprekend werden.

Terugverlangen naar de goede oude tijdHoewel ook bouwstijlen geïnspireerd op de Oudheid populair blijven, blijkt de op de Middeleeuwen geënte stroming ook een blijvertje. Tot in de vroege 19e eeuw betreft het nog vooral ‘curieuze’ vertalingen van de oorspronkelijke gotische en romaanse architectuur. Maar dat verandert snel. Met name in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk komt het wetenschappelijk on-derzoek naar de middeleeuwse architectuur op gang en daarmee ontstaat meer en meer kennis die in de nieuwe architectuur kan worden toegepast om ‘zuiver’ in de leer te zijn. De informatie wordt tegelijkertijd in-gezet bij het nu ook opkomend ‘restaureren’ van het ècht eeuwenoude erfgoed dat nog her en der bewaard is gebleven.In de chaos van de Franse Revolutie, tijdens de herin-richting van Europa door Napoleon I èn bij het herstel van de oude orde na Waterloo, schiet de populariteit van de Middeleeuwen, als mythische wieg van menig

Heer Ollie was eigenlijk, zo weten de ingewijden, een protserige Amerikaan met een dikke bankrekening, die zich een voorvaderlijk slot liet bouwen (of een leegstaand kasteel kocht, daarin verschillen de verhalen!). Overigens roept de eigen architectuur van de markies ook vragen op. Marten Toonder, markies de Canteclaer en zijn huis, rechts Bommelstein, uit Tom Poes en de wens-werkster (1953). © Stichting Het Toonder Auteursrecht.

14

Plannen van de Britse architect Ashton voor een gotisch paleis op het Haagse Sorghvliet kwamen jammer genoeg niet tot uitvoering; het zou een Nederlandse variant op het Engelse Windsor Castle, ook een voorbeeld van vroege neogotiek, geworden zijn. Den Haag, Sorghvliet, niet-gerealiseerde ontwerpen van W. Ashton voor een koninklijk paleis voor koning Willem II. Collectie Koninklijk Huisarchief, Den Haag.

14 15

volk en of land, omhoog. Een jonge prins als de latere Nederlandse koning Willem II is er tijdens zijn Britse studietijd helemaal idolaat van. Hij bezoekt tijdens zijn ballingschap (de Oranjes zijn door de Fransen verjaagd) met zijn vrienden en historici allerlei oud-heden maar lijkt met name helemaal ondersteboven van alle middeleeuwse overblijfselen, kastelen en kathedralen, maar ook de oude colleges in zijn woon-plaats Oxford.Terug in Nederland is na enige jaren duidelijk dat hij ook hier de Gotiek wil laten herleven. Een van de over-blijfselen van zijn bouwactiviteiten is nu nog de door hem zelf ontworpen Gotische Zaal van het Haagse pa-leis aan de Kneuterdijk (nu Raad van State). Anderen dan Willem bouwden wel in deze vroege vari-ant voort. Zoals de transformatie van het kasteel Hees-wijk door de kunstminnende familie Van den Bogaerde: Belgische adel die het in de versukkeling geraakte oude kasteel in 1834 aankocht als nieuwe residentie en in daarop volgende decennia ingrijpend weer zijn middeleeuwse allure teruggaf - hetgeen een wat curieus eindresultaat op-leverde, dat volgens menigeen associaties oproept met de kasteelarchitectuur bij Marten Toonder.

Nederland als trage volgelingOp het moment dat Willem II met zijn middeleeuwse bouwdromen bezig was, stond in Muiden een voorbeeld van ècht eeuwenoude bouwkunst nog droef te verkommeren: het Muiderslot. Terwijl in landen om ons heen geleidelijk aan energie gestoken werd in herstel van oude architectuur en zelfs al in het opstellen van monumenten-wetten, verdween in Nederland nog decennia lang monument na monument onder de slopershamer.Er was wel interesse in dergelijke gebouwen, maar die kwam haast alleen uit puur historische of literaire hoek. Een oud gebouw of een archeologische locatie was om bij te staan mijmeren over het verle-den, waarbij een vervallen toestand vaak als extra romantische kwa-liteit werd ervaren.

Victor de Stuers (1843-1916) werd in 1875 aangesteld als chef van de nieuwe afdeling Kunsten en Wetenschappen van het Rijk en legde de basis voor het huidige cultuurbeleid van Nederland. De Roermondse architect Pierre Cuypers (1827-1921) werd via De Stuers in 1876 aangesteld tot Rijksarchitect der Rijksmuseumgebouwen. In die functie bemoeide hij zich ook met het sinds 1878 tot Rijksmuseum benoemde Muiderslot. Victor de Stuers en Pierre Cuypers, eind 19e eeuw. Collectie Cuypershuis Roermond.

Het middeleeuwse kasteel Heeswijk na een fantasievolle restauratie; ca. 1900. Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort.

16

Verval of sloop werd ook als iets natuurlijks gezien: als er geen functie meer voor was of de eigenaar had geen interesse, dan was dat zoals het was. Het idee dat een overheid zou ingrijpen was in ons land nog een brug te ver.Als er al eens een gebouw, een oude ruimte in een gebouw of een gedenknaald werd gespaard of hersteld, dan was het alleen maar vanwege het overeind hou-den van een herinnering aan een persoon, een gebeurtenis of iets van dien aard. Het woord monument werd nog haast exclusief gebruikt in de zin van gedenkte-ken, zoals nu bij het Monument op de Dam. Zo werd ook in Muiden nog wel even geprobeerd om van het gebouw een museum voor Vaderlandse Helden te maken, maar dat plan werd door het Rijk als ‘te duur’ van de hand gewezen.

De mannen van de StuersDat het in Nederland tot een omslag kwam, had twee belangrijke oorzaken: de Frans-Duitse Oorlog van 1870 en het optreden van een bekende publicist op cultuurgebied, Victor de Stuers. De oorlog van 1870 leidde een jaar later tot de stichting van het Duitse Keizerrijk, dat niet uitsloot te zijner tijd ook Nederland binnen zijn grenzen te halen. Dat leidde in ons land tot een onmiddellijke zoek-tocht naar de eigen nationale identiteit - niet ongunstig voor de strijders voor behoud van oeroud Nederlands cultuurbezit als dat in Muiden.De andere factor was Victor de Stuers. Deze van oorsprong Limburgse jurist be-stookte regering en parlement al jaren met scherpe artikelen over het volslagen gebrek aan cultuurbeleid. Hem werd nu in 1874 gevraagd om voor het Ministe-rie van Binnenlandse Zaken zitting te nemen in een adviescollege met de naam ‘Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst’. Daar trof hij andere bekende strijders voor cultuurbehoud, waaronder de eveneens uit Lim-burg afkomstige architect Pierre Cuypers - toen al een bekend architect èn mo-numentenrestaurator. Cuypers was een volgeling van een van de grootste Franse architecten en architectuurhistorici uit die tijd, Eugène Viollet-le-Duc. Net als hij was Cuypers er van overtuigd dat de Gotiek de belangrijkste inspira-tiebron zou moeten zijn voor de grote bouwopgaven van hun tijd. Ook was hij zich er van bewust dat monumenten een essentiële rol speelden in de zoek-tocht naar de nationale identiteit.Toen De Stuers in 1875 de chef werd van een nieuwe afdeling Kunsten en Weten-schappen bij Binnenlandse Zaken, werd deze architectuur- en restauratiedoctrine direct ingezet. Door uiterst actief en tactisch optreden werd De Stuers de spin in het web van de Nederlandse cultuursector. Nieuwbouw van de Staat, restauraties, kunstonderwijs, Rijksmusea en archieven: allemaal sectoren die door hem werden geprofessionaliseerd. Dat betekende ook de aanstelling van bekwame ambtena-ren en Rijksarchitecten. Voor de Rijksmusea werd dat Cuypers, voor de bouw en restauratie van veel Rijksgebouwen Jacobus van Lokhorst. Beide heren hadden een ruime staf medewerkers en werkten vaak aan dezelfde projecten.

Jacobus van Lokhorst (1844-1906) werd in 1878 aangesteld als Rijksbouwkundige voor de vele Rijksgebouwen die onder De Stuers ressorteerden of gebouwd dan wel gerestaureerd gingen worden. Jacobus van Lokhorst in De Prins, 1 mei 1903. Collectie Geheugen van Nederland.

Adolph Mulder (1856-1936) was een Bossche architect van Belgische origine en sinds 1875 voor De Stuers actief als monumentenexpert. Mulder was een van de eerste Nederlandse experts op het gebied van bouwhistorich onderzoek. Adolph Mulder, 1904. Collectie Geheugen van Nederland.

16 17

Voor opmetingen en restauratieadviezen werd ook Adriaan Mulder aangetrokken. Het Muiderslot werd voor De Stuers een prestigeproject. Het viel als historisch monument van de Staat in zijn portefeuil-le, maar ook als een Rijksmuseum - dat het door zijn toedoen werd. Dat betekende dat alle drie Rijksbouwkundigen - soms met lichte onderlinge irritaties - bij het restaureren en dus het architectonisch ‘her’scheppen van het Slot te Muiden betrokken raakten. Jacob Berden is als architect in dit ‘team’ een belangrijke naam. Hij, opnieuw een Limburger, was sinds 1881 een van de architecten onder Rijksbouwkundige Van Lokhorst en werd in 1896 docent en drie jaar later directeur van de ook weer onder De Stuers ressorterende Rijksschool voor Kunstnijverheid en de Rijksnormaalschool voor Teeken-onderwijs, beide gevestigd in het Amsterdamse Rijksmuse-umgebouw. De meeste werkzaamheden (die uiteindelijk rond 1900 tot uitvoering kwamen) stonden onder zijn lei-ding en ook de meeste nieuwe ‘middeleeuwse’ elementen werden door hem ontworpen. Maar Cuypers en ambtelijke chef De Stuers (die zelf een enorme kennis op het gebied van bouw- en architectuurgeschiedenis had) stuurden voortdu-rend inhoudelijk bij.

Eerst begon Mulder in 1880 met het maken van opmetin-gen van de bouwval. Cuypers en Van Lokhorst restaureer-den de jaren erna al enkele ruimten en in 1895 startte Ber-den met de grote restauratiewerken.

Jacob Berden (1861-940) kwam uit Venlo en werd in 1881 ambtenaar van De Stuers en Van Lokhorst. Berden werd in de jaren 1890 belast met het dossier Muiderslot. De meeste nieuwe ‘middeleeuwse’ elementen die we nu nog zien werden door hem ontworpen. Jacob Berden bij de eretrap op het Slotplein, 1906. Collectie Rijksmuseum Muiderslot.

Ook toen in de jaren 1890 Jacob Berden de projectarchitect werd, bleef de sturende en controlerende rol van Cuypers en De Stuers voortdurend aanwezig. Op deze tekening is dit te merken aan de uitvoerige uitleg van Berden aan Cuypers na opmerkingen van hun beider chef De Stuers. J.W.H. Berden, Muiderslot; schets voor ramen, 1894. Collectie Rijksmuseum Muiderslot.

18

De restauratieplannen leidden al vanaf 1881 tot zeer grote conflicten tussen ‘de mannen van De Stuers’ en de in dat jaar opgerichte Commissie voor de Inwendige Restauratie van het Muiderslot. Deze organisatie wilde bij de aanpak van het complex de tijd van Hooft - de Gouden Eeuw - veel nadruk geven, bijvoorbeeld door het behoud van het trapportaal op de binnenplaats en de hernieuwde inrichting van de ‘Ridderzaal’.De Stuers en de zijnen wilden juist terug naar de Mid-deleeuwen, de tijd van Floris V (men dacht toen nog dat het kasteel uit diens tijd dateerde). Hoe het ook zij: opperchef De Stuers wist zijn plannen door te drukken. Bouwkundige elementen die naar de mening van het ‘restauratieteam’ niet-middeleeuws waren, konden in principe verwijderd worden. Ter vervanging werd van hoofdopzet tot het kleinste detail inspiratie opgedaan bij voorbeelden elders. Geheel conform de architec-tuurschool van de fransman Viollet-le-Duc.

FrivoliteitenNiet bij alle restauraties in het land was er sprake van politiek-ideologische ernst. Dat zien we bijvoorbeeld bij het in dezelfde tijd haast frivool gerestaureerde en uit-gebreide kasteel De Haar in Haarzuilens. Hier ontwierp Cuypers als particulier architect en was De Stuers privé terzijde betrokken. Opdrachtgever bij deze grote ruïne ten westen van de stad Utrecht was de puissant rijke fa-milie Van Zuylen van Nijevelt - de Rothschild. Hier werd ook bouwhistorisch onderzoek gedaan en werd geput uit de algemene architectuurgeschiedenis van de Mid-deleeuwen. Maar het was ook duidelijk dat in Haarzui-lens de in stijl passende nieuwbouw- en herinrichtings-opgave leidend was - met alle comfort voor een Heer en Dame van stand en hun gasten. Het gebouw moest èn door zijn geschiedenis èn door zijn aanpassingen de bezoekers imponeren. In feite dus een ‘traditioneel’ par-ticulier pronkproject zoals we dat de eeuwen ervoor en de jaren erna, tot op heden, ook al zagen en zien.

Het door Pierre Cuypers rond 1900 gerestaureerde kasteel de Haar in Haarzuilens. Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort. Foto L.M. Tangel, 1975.

18 19

De nauwgezette opmetingstekeningen van Adolph Mulder vormden de eerste moderne bouwhistorische documentatie van het Slot. Het gaat om het zo objectief mogelijk vastleggen van de gegroeide historische toestand. Mulder zwalkt nog wel tussen romantisch maar objectief vastleggen van woest struikgewas tegen de muren en schijnbaar objectief maar onjuist strak recht weergeven van de feitelijk overal scheve muren, alsof het een nette ontwerptekening betreft! A.J.M. Mulder, Muiderslot; blad no 8, vooraanzicht, 1880. Collectie Rijksmuseum Muiderslot.

20

Het gedroomde Muiderslot van de mannen van De Stuers. Tot zo’n honderd jaar geleden had ‘restaureren’ een heel andere betekenis dan nu. Oude ‘grandeur werd hersteld’, met de oude bouwsubstantie als basis en de algemene architectuurgeschiedenis als ‘ontwerppalet’. J.W.H. Berden, Muiderslot; voorgevel, nr. 10, 1895. Collectie Rijksmuseum Muiderslot.

20 21

Het Muiderslot in 1968, na de tweede restauratieronde o.l.v. J. Holstein en H. de Lussanet. Foto G. Dukker. Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort.

Muiderslot in Madurodam, ‘s-Gravenhage.

EpiloogTerugkerend naar het Muiderslot: later, in de loop van de 20e eeuw, kwam er meer en meer kritiek op de res-tauratiepraktijk van de mannen van De Stuers. Daarbij begreep men niet goed meer wat de waarde was van de architectonische creativiteit die de ontwerpers van zijn team zich gegund hadden bij het ‘herscheppen’ van het kasteel. Vanaf de jaren 1950 begonnen achtereenvolgende Rijksgebouwendienstarchitecten, waaronder Jo Hol-stein en Hans de Lussanet de la Sablonnière, de eer-dere ingrepen weer ‘te herstellen’. Daarbij brachten ze op verzoek van het Museum ook een compleet nieuwe enscenering van de 17e eeuw tot stand, onder andere in de Ridderzaal. Opnieuw werd het gebouw naar een ideaalbeeld hersteld met gebruikmaking van vormen en materialen die van elders waren afgekeken. Hoe al deze architecten, uit de 19e en uit de 20e eeuw, ook driftig doende zijn geweest, gezamenlijk hebben

ze ook elk met hun eigen saga, de verdiende waarde-ring gekregen, soms met een milde glimlach, van een breed publiek. Moge dat zo blijven!

22

Kasteel De Haar in Haarzuilens, De door Pierre Cuypers eind 19e eeuw in middeleeuwse trant nieuw ontworpen overdekte binnenplaats. Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort. Foto Chris Booms, 2011.22

De inventaris van Floris V bevatte ‘alsulke stucken ende clenode als hir na bescreven staen: vire sulueren becken, tue grote sulueren platelen, vire cleine sulueren platelen, hondert ende zeventien sulueren scotelen’, enzovoorts. Behalve de veelal grotere aantallen worden ook unieke stukken genoemd, zoals ‘ein syden ghurdel mit ghouden knopen’, ‘ein cnijf met enen yuorien heft’, ‘ein glas met enen sulueren voit’. De letter u moet veelal als v gelezen worden.Het Utrechts Archief, Verzameling Van Buchel-Booth (toegangsnr. 355), inv.nr. 12, fol. 21r en 21v. Oorkonde met inventaris van reisboedel van graaf Floris V uit april 1297, overgeschreven door Aernout van Buchel (1565-1641) met tekeningen van aan de originele oorkonde bevestigde zegels.

EEN INVENTARIS VAN FLORIS VAnne-Maria van Egmond

Historische inventarissen zijn zeldzaam, zeker genoteerd zo vroeg als de 13e eeuw. Door middel van in later eeu-wen gemaakte afschriften weten we soms nog wat er in deze stukken genoteerd was. Dat geldt bijvoorbeeld voor een belangrijke oorkonde met inventaris die in de 17e eeuw is overgeschreven. Het origineel, dat dateerde van april 1297, is sinds dat moment verloren gegaan. De context van deze inventaris moet gereconstrueerd wor-den, want de naam van de bezitter van de erin opgesomde goederen wordt niet vermeld...

Uit de opsomming van kostbare voorwerpen blijkt dat het om het bezit van een vooraanstaande edelman ging: luxe huisraad zoals beddengoed, gordijnen, tapijten en voetkleden; eetgerei bestaande uit zilveren schalen, kommen, borden en glazen; vermaak in de vorm van ivoren schaak- en triktrakborden; liturgische voorwerpen te gebruiken op een altaarsteen met altaartje en wapentuig zoals een lans, dolken, harnassen en wapenrokken. De lijst vermeldt daarbij ook letterlijk ‘tue kistekin dar de grave selfe de slotelen of hadde’. De spullen hadden dus toebehoord aan een graaf!

Dat kan alleen maar graaf Floris V ge-weest zijn. De inventaris betreft de reis-boedel die de graaf achterliet bij het St. Catharijne te Utrecht, waar hij tijdelijk verblijf had gehouden voordat hij op 23 juni 1296 bij een valkenjacht door vij-andige edelen werd ontvoerd en op zijn eigen Muiderslot gevangen werd gezet. Een paar dagen later hebben zij hem als-nog vermoord. Het eropvolgende jaar, in april 1297, werd Floris’ bezit door zijn Utrechtse gastheer overgedragen aan grafelijke ambtenaren en is de inventaris opgemaakt. Opvallend is dat Floris vol-gens deze inventaris ‘driakel vate’, vaat-jes tegengif, met zich meebracht op reis. Wellicht was de graaf dus wel beducht geweest op een aanslag op zijn leven, maar had hij eerder op vergif dan op een verraderlijke hinderlaag gerekend.

Dit detail uit een schoolplaat van Isings toont mooi de rijkdom van de uitdossing van Floris V tijdens de valkenjacht en zijn gevangenneming. J.H. Isings, Floris V door de Edelen gevangengenomen 1296, ca. 1926. Collectie Rijksmuseum Muiderslot.

25

In dit detail zien we graaf Albrecht van Beieren en zijn tweede echtgenote Margaretha van Kleef in de grote zaal aan de hoge tafel zitten; naast hen zitten de hofkapellaan en de tresorier. Bij het zilveren servies zien we twee tafelschepen, die werden gebruikt om extra borden, bestek en servetten in te bewaren alsook muntgeld om de sprekers mee te belonen. J.H. Isings, Sprooksprekers in de Ridderzaal 1394, ca. 1968. Collectie Rijksmuseum Muiderslot.

26

Op 20 mei 1394 huurde Dammaes Aerntszoon twee schepen waarmee hij vanaf Amsterdam naar Muiden voer. Dammaes was als fourier werkzaam voor de graaf van Holland, Albrecht van Beieren. Waar de graaf ook ging, zijn fourier zorgde voor diens onderdak.

MEE NAAR MUIDEN: VORSTELIJKE AANKLEDING VAN HET MIDDELEEUWSE WOONVERTREKAnne-Maria van Egmond2

In de rekeningen staan verschillende rekeningposten die getuigen van het bezoek van de graaf aan Muiden. Deze post heeft betrekking op de fourier, die alles voor het grafelijk verblijf in gereedheid bracht met spullen die verscheept werden: ‘Item 20 dage in meye bi Dammaes Aerntssoen (betailt) van enen scepe dat camerwant voerde van Aemsterdam tot Mueden een nye scilt. Item van enen anderen scepe dat coken ghewant voerde enen nye scilt […]’. Detail rekeningpost in grafelijke rekening. Collectie Nationaal Archief, Archief van de graven van Holland, archiefnr. 1249, fol. 52r.

Een middeleeuwse vorst was voortdurend onderweg en bracht een deel van zijn bezittingen met zich mee; de fourier was verantwoordelijk voor de verplaatsing en het juiste gebruik ervan. Tegenwoordig zou zo ie-mand een logistiek manager worden genoemd. Die maand was Dammaes van Den Haag naar Haarlem en Amsterdam gereisd, waar hij steeds voordat Al-brecht arriveerde alle voorbereidingen had getrof-fen. Met een verplaatsbare inboedel kon in no-time van een kale ruimte in een kasteel of een verdieping van een herberg een representatief vorstelijk vertrek worden gemaakt. Naar alle waarschijnlijkheid ging het ook zo bij het verblijf op het Muiderslot, het ‘huse te Mueden’. Omdat de grafelijke rekeningen melding maken van alle gedane uitgaven, hebben we infor-matie over het reis- en verblijfgedrag van de graaf en gravin. De rekeningen geven daarbij enig inzicht over wat er meegenomen werd op reis. Dat laat zich goed vergelijken met wat we weten over de luxe inboedel van het Haagse Binnenhof op dat moment.

Muiden als uitvalsbasisGraaf Albrecht had in de tweede helft van de 14e eeuw in Holland een stabiel bestuur gecreëerd. Des-ondanks kreeg hij voortdurend te maken met kleine geschillen en ongehoorzame onderdanen. Dwarslig-gende edellieden verschansten zich dikwijls in hun woningen en kastelen; de enige methode om hen tot overgave te dwingen was door hun verblijf te bele-geren. In mei 1394 werd ‘huse Utermeer’ gelegen aan de Vecht voorbij Weesp belegerd, ook wel bekend als kasteel ten Bossche. Albrecht verbleef van 20 tot 23 mei in Muiden om vanaf daar de belegering te leiden en het ‘huys (op) te eysschen’. De dreiging van paarden, wapentuig en ‘donderbussen’ moet voldoende zijn geweest de edele in kwestie te overtuigen; tot gewapende strijd is het niet gekomen. Wel was de situatie dringend genoeg om vanuit het nabijgelegen Muiderslot de strijd te overzien. Dit is de enige keer dat de Hollandse graaf in Muiden verbleef.

27 26

In de twee decennia voor Albrechts bezoek was het Muiderslot verbouwd; uit de bouwrekeningen blijkt dat de graaf van Holland hiervoor zelf de kosten had gedragen. Vermoedelijk werden in deze jaren de noord-oostvleugel tussen het hoofd- en het poort-gebouw toegevoegd. Wanden werden bepleisterd en plavuizen gelegd. Deze toevoegingen maakten het slot geriefelijker voor de bewoners. Omdat er veelal adellijke ambtenaren als baljuw in het slot verbleven, ontbrak het waarschijnlijk niet aan aankleding van de woonvertrekken. Op het moment dat de vorst gebruik wenste te maken van zijn in leen gegeven woning, had de huidige bewoner, in dit geval waarschijnlijk baljuw en rentmeester van Amstel- en Gooiland heer Willem van Weldam, elders onderdak te zoeken. Goed mogelijk maakte de baljuw plaats met medeneming van zijn persoonlijke spullen, waarna de ruimtes in-gericht werden voor een vorstelijke bewoner. Zowel Albrecht als zijn kersverse tweede echtgenote Marga-retha van Kleef kwam naar Muiden. Juist omdat ook

de gravin aanwezig was, wat het tot meer dan een vlot werkbezoek maakte, moest alles tot in de punt-jes verzorgd worden.

Kamerwant en keukenspulWe weten over het verblijf van Albrecht in Muiden door vermeldingen in de bewaard gebleven grafelijke rekeningen: van alles werd genoteerd wat het gekost had. Dat geldt ook voor de verplaatsing van de reisin-boedel naar Muiden, er is namelijk voor twee schepen huur betaald. Het moet een mooi gezicht zijn geweest voor de inwoners van Muiden toen deze beide schepen met spullen arriveerden. Hoewel alles in beschermen-de hoezen en hulzen zat, moet alleen al de omvang van wat er over de slotgracht naar binnen werd gedragen imponerend geweest zijn.Het ene schip bevatte ‘coken ghewant’, dat wil zeggen alles waarmee de keuken werd ingericht en waarvan werd gegeten. De fourier was tevens verantwoordelijk voor de voedsel- en drinkvoorraad. In Muiden zelf werd

Op deze vroeg 17e-eeuwse kaart met het verloop van de noordelijke Vecht zijn zowel het Muiderslot als kasteel ten Bossche in Uitermeer goed te zien. Collectie Hoogheemraadschap Rijnland.

*

*

28

Dit getijdenboek bevat enkele miniaturen geschilderd door Jan van Eyck toen hij als hofschilder aan het Haagse hof verbleef. Op deze miniatuur met een geboortescène is een rode kamer te zien: de opbouw van het bed is behangen met een hemel en gordijnen, op het bed ligt een sprei en het bankje is aangekleed met een hoes en kussens. De rode kamer is met een sierrand omzoomd. Jan van Eyck, de geboorte van de heilige Johannes en de doop van Christus, Turijns-Milanese Getijdenboek, ca. 1420-1425, fol. 93v. Collectie Museo Civica, Turijn. 28

De grafelijke gezinsleden waren in het bezit van persoonlijk liturgisch vaatwerk. De mis werd voor hen opgedragen met gebruik van hun eigen kelk en pateen. De kelk en pateen die Jacoba van Beieren, Albrechts kleindochter, gebruikte en later weggaf aan de stad Gouda, zijn bewaard gebleven. Miskelk van Jacoba van Beieren, 1425. Collectie Museum Gouda. Foto Tom Haartsen.

30

klein proviand ingeslagen en vanuit Amsterdam werd wijn verscheept. Ook ontvingen de graaf en gravin als geschenk van de stad Naarden een ton wijn. Het mee-gebrachte keukengerei bestond uit potten en pannen, tafellakens en -dwalen; het eetgerei uit schalen en schotels, kannen en kruiken, borden en kroezen. Het vaatwerk dat alleen door de graaf en gravin werd ge-bruikt was uitgevoerd in zilver met verguldsel.

Het andere schip bevatte het ‘camerwant’, waaronder alle aankleding werd verstaan. Middeleeuwse kaste-len waren moeilijk warm te houden. De tapijten aan de muren transformeerden de ruimte in een rijk ogend vertrek én hielden de warmte van de haard binnen. Ook kon een grote ruimte met behulp van met tapijten bedekte schermen anders ingedeeld of verkleind wor-den. Naast tapijten waren er ook kamers. Een kamer bevatte meerdere stukken waarmee de wand, maar ook hemelbedden en troonzetels behangen werden. Een bed bevatte een stoffen hemel, gordijnen en sprei, naast het reguliere beddengoed, lakens en kussens.

Er waren geen aparte slaapkamers, dus het bed vorm-de een belangrijk deel van het woonvertrek. Een zetel werd bekleed met lappen stof die tevens de muur ach-ter en een baldakijn boven de stoel bedekten. Meubels werden waarschijnlijk niet verscheept; de aanwezige meubels werden aangekleed, maar wellicht werd een enkele uitzondering gemaakt voor een persoon-lijke schrijftafel of eigen bidbankje. Kaarsen in meege-brachte kandelaars en in de al aanwezige kroonluch-ters zorgden voor verlichting.

De rekeningen geven helaas geen daadwerkelijke op-somming van de spullen die voor het bezoek aan Mui-den werden meegebracht; alleen de samenvattende term ‘ghewant’ wordt gebruikt. Een inventaris, zoals die gemaakt van de spullen van Floris V, ontbreekt. Zo we-ten we dus bijvoorbeeld niet of de reisinboedel ook al-

taarbenodigdheden bevatte. Veelal werd de mis voor de graaf en gravin opgedragen met gebruik van hun eigen miskelken en patenen; soms hadden vorsten een com-pleet eigen reisaltaar. Waarschijnlijk werd bij dit bezoek de slotkapel gebruikt of de parochiekerk in Muiden zelf. De rekeningen vermelden dat hier ‘tot veeltiden’ offer-geld werd gegeven, de aalmoezen die meestal werden uitgedeeld bij het kerkbezoek. Albrecht en Margaret waren van donderdag tot zaterdag in Muiden; een zon-dagse mis hebben ze dus niet bijgewoond.

Pracht in het BinnenhofHet verblijf in Muiden was praktisch van aard: het had een bestuurlijk doel waarin verpozing of vermaak geen plaats hadden. Dammaes de fourier hoefde dus geen uitgebreide diners te regelen, noch ‘varende lieden’ te zoeken die normaliter de graaf en zijn gezelschap ver-maakten. Albrecht schreef diverse brieven die vanuit Muiden door boden werden rondgebracht en overzag de strijd ten zuiden van het slot. Ongetwijfeld heeft hij van de gelegenheid gebruik gemaakt de baljuw te be-vragen over de kwestie Uitermeer en andere lopende zaken. Over de bezigheden van Margaretha is niets be-kend: mogelijk was het vergezellen van Albrecht naar Muiden haar manier om het gebied van haar echtge-noot beter te leren kennen.

In feite hadden Albrecht en Margaretha net een groot feest achter de rug, namelijk hun huwelijksfeest. Op 3 april 1394 was Margaretha vanuit Kleef in Den Haag gearriveerd. Twee dagen later werd het huwelijk inge-zegend in de hofkapel. Daarna werd een uitgebreid ban-ket aangericht waarbij diverse sprekers, herauten, acro-baten en muzikanten het entertainment verzorgden.

Servies werd bij bevriende edelen bijgeleend wat een goed gebruik was; boden werden heen en weer gezon-den om op te halen wat in de eigen servieskast of -kist niet voldoende aanwezig was.

30 31

Isings verbeeldde op zijn schoolplaat het huwelijksfeest van Albrecht van Beieren en Margaretha van Kleef in 1394. Hij baseerde zich onder andere op een rekeningpost waarin afgerekend wordt met alle aanwezige sprekers en muzikanten. We zien dat de aan tafel gezeten aanwezigen worden vermaakt door diverse sprekers, waaronder Willem van Hildegaersberch. Links vooraan zit Hendrik met de stelt; ook hij wordt in de rekeningpost benoemd. J.H. Isings, Sprooksprekers in de Ridderzaal 1394, ca. 1968. Collectie Rijksmuseum Muiderslot.

32

Op tafel stonden naast servies tafelschepen, mo-gelijk een wijnfontein en zeker weten een tafel-boom. Albrecht had deze zilveren vergulde boom met ‘serpents tonghen’ speciaal voor de gele-genheid laten maken. Men geloofde van fossiele haaientanden dat het drakentongen waren die vochtig werden wanneer er gif in het geserveerde eten zou zitten. De tafelboom bood daartegen dus bescherming. Twee maanden later werden er nog twee zilveren zoutvaatjes aan gemaakt. Aan de muren hingen beschilderde kleden, ervoor ston-den blazoenen en aan de balken hingen banie-ren. Uit andere woningen zullen voor de gele-genheid tapijten opgehaald zijn op de grote zaal extra uit te dossen.

Het waren vooral dergelijke feestelijke momen-ten waarbij werd uitgepakt: huwelijksfeesten, ontvangsten en intochten. Dit waren bij uitstek de gelegenheden om vele gasten en bezoekers te imponeren met al dan niet tijdelijk gefabriceerde pracht en praal. De echt kostbare objecten be-hoorden echter niet tot de inboedel maar tot het persoonlijke bezit van de vorst. Aan die objecten die voor eigen gebruik waren werd het meeste uitgegeven, zoals aan kleding, juwelen en devo-tionele objecten. Gewaden werden geweven met zilver- en gouddraad maar tevens geborduurd met heraldische of florale motieven; ook edelme-talen kopjes, blaadjes of letters werden aan de kledingstukken genaaid. Kostbare kronen en col-liers, maar ook broches en gordels waren versierd met parels en edelstenen.

Iedere vorst had wel een tafelschip. Albrecht liet in 1394 tevens een tafelboom maken. Dergelijke bomen bevatten behalve ‘serpents tongen’ - gefossileerde haaientanden waarvan men dacht dat ze afkomstig waren van draken (Natternzungen in het Duits) - ook wel stukken hoorn van de eveneens mythische eenhoorn – in werkelijkheid de tand van een narwal - en minerale stenen. Dit stuk dateert van enkele decennia later en is gemaakt in Duitsland. ‘Natternzungen-Kredenz’, ca. 1450. Collectie Kunsthistorisches Museum, Wenen.

32 33

Dit getijdenboekje is naar alle waar-schijnlijkheid voor Margaretha van Kleef gemaakt. In dat geval is de hier geportretteerde vrouw de gravin. Ze zit geknield voor Maria met kind en bidt het Onzevader. Ze draagt een zij-den kapje, een gewaad versierd met gouden letters en een rozenkrans. Het handschrift is rijkelijk voorzien van bladgoud. Getijdenboekje Margaret-ha van Kleef, ca. 1400. Collectie Museu Calouste Gulbenkian, Lissabon.

De kleinoden die werden gekoesterd waren bijvoor-beeld koralen rozenkransen, kleine vergulde tableaus met figuren erin of beschilderde getijdenboeken. Der-gelijke bezittingen behoorden ongetwijfeld ook tot de bruidsschat van Margaretha van Kleef: naast een flink geldbedrag bracht de bruid tevens dergelijke

‘juwelen’ mee naar haar nieuwe hof. Daarnaast wa-ren er ongetwijfeld ook de meer gewone objecten die door versiering een luxe object werden, zoals omlijste spiegels, geglazuurd aardewerk, beslagen bestek, ge-sneden blaasbalgen, beschilderde spelborden, gebor-duurde geldbeurzen en vergulde hondenbanden.

De schepen die zijn gehuurd om het ‘camerwant’ en ‘coken ghewant’ van Amsterdam naar Muiden te brengen zagen er mogelijk uit zoals de kogge die op de omslag van de grafelijke rekening uit het jaar 1370 is getekend. Voor het bovenste deel van de mast was geen ruimte vanwege het opschrift. Schets van een schip op een deels bewaard gebleven rekeningomslag. Collectie Nationaal Archief, Archief van de graven van Holland, inventarisnr. 1229.

Rechts: op het oudste stadszegel van de stad Amsterdam zien we een vereenvoudigd weergegeven kogge, het schip waarmee handel gedreven en inboedel vervoerd werd. Aan de mast hangt het grafelijke wapen met de Hollandse leeuw, een verwijzing naar de graaf die de rechten van de stad in verschillende handvesten erkende en uitbreidde. Zegel aan een oorkonde van 7 januari 1397. Collectie Stadsarchief Amsterdam.

36

Bepakt en bezaktDe grafelijke rekeningen bevatten geen uitvoerige om-schrijvingen van objecten, een enkele uitzondering daar-gelaten. Bovendien geven de rekeningposten alleen in-zicht in wat aangeschaft werd en zelden in wat er al aan inboedel aanwezig was. Daarvan kunnen we een glimp opvangen in de posten over onderhoud en verplaatsing. Onderhoud aan tapijten en edelmetalen objecten kwam het meeste voor: het waren de objecten waar om mee te beginnen het meeste in geïnvesteerd was, die het beste werden onderhouden. Regelmatig moesten tapijten ge-stopt of opnieuw gezoomd worden, omdat deze waren aangevreten door ratten. Verder werd met de objecten die de meeste indruk maakten nogal eens heen en weer gesleept: zo werden ‘scepen, fonteynen ende menich an-der juwelen’ naar Bergen in Henegouwen gebracht toen de graaf daar de hertog van Bourgondië zou ontvangen. Alleen door deze rekeningpost weten we dat Albrecht in bezit was van dergelijke tafelstukken.Dat continue verplaatsen van objecten ging lang niet altijd goed. Niet alle wegen en paden waren goed on-derhouden waardoor het een uitdaging was met paard en wagen grote hoeveelheden spullen te verplaatsen. Er waren dan meerdere knech-ten aanwezig ‘die biden waghen liepen mit mijns heren camer-want’, alsook bewakers om met een stoet karren van A naar B te komen zonder beroofd te wor-den. Daarbij was soms toestem-ming nodig om door het gebied van vijandige edelen te reizen. Op het water was het risico van schermutselingen wellicht min-der groot, maar moest rekening gehouden worden met de gril-len van de seizoenen. Meer dan eens kwamen spullen niet op tijd aan omdat vanwege een

zware storm een overtocht niet mogelijk was. Ook kon het zijn dat ‘een scip mitten yse versteken was’, dat de wateren dichtgevroren waren wat vervoer over rivieren onmogelijk maakte. Als alle omstandigheden dan goed waren, maakten de betrokken knechten ook nog af en toe fouten. Objecten konden per ongeluk achtergelaten worden; er moest soms een knecht terug ‘om mijns he-ren camer die daerbleven was’. Ook viel in een waterrijk gebied als Holland letterlijk weleens iets in het water: in de zomer van 1401 liet een drager bijvoorbeeld een klei-nood met koffer en al, toebehorende aan Margaretha van Kleef, in de haven van Zierikzee vallen. Een knecht heeft het stuk weer op moeten duiken. Eerder was al eens het zwaard van Albrecht in het water gekieperd, dat eveneens moest worden opgediept.

Wat er mee ging naar Muiden moet een mix geweest zijn van aankleding en inboedel om het verblijf al-daar mogelijk te maken en persoonlijke bezittingen van Albrecht en Margaretha om het verblijf enigs-zins te veraangenamen. Dammaes de fourier bracht al deze spullen met twee schuiten eerst al van Den Haag via Haarlem naar Amsterdam en vervolgens

naar Muiden. Deze laatste over-tocht reisde hij in een directe ver-binding via het IJ. Aangezien hij in de milde meimaand voer, zal het weer hem goedgezind geweest zijn. Dat is maar goed ook, aan-gezien hij verantwoordelijk was voor alle objecten. In deze drie dagen zijn er geen rekeningpos-ten voor de aanschaf van ontbre-kende objecten, noch zijn er pos-ten die getuigen van blunders. De fourier heeft zijn werk kennelijk goed gedaan: in Muiden hoefden geen grafelijke kleinoden te wor-den opgedoken uit de slotgracht.

36 37

‘Leo’, in Jacob van Maerlant, Der Naturen Bloeme (Utrecht, 1340-1350), Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, inv.nr. KA16, fol. 30v. en 31r.

[2780] mar edele lione als men waent / sijn lanc ende smal ende slecht yard / snel ende starc ende onueruard / sine weten ghene scalchede / no negheen bedrieghen mede / [2785] simpel es die sien van desen / ende also wilsi besien wesen / hare uoroft ende start doet / verstaen hoe hi es ghemoet / jn barste ende in uoete uoren / [2790] ligghen are crachte als wijt oren.

De edele leeuwen daarentegen zijn groot en gladharig, sterk, snel en onverschrokken. Ze hebben een nobele inborst en kennen geen valsheid. Ze zien ieder recht in de ogen en verlangen van anderen dezelfde oprechtheid. Hun gemoedsgesteldheid kan worden afgelezen aan hun voorhoofd en hun staart. De kracht van leeuwen schuilt in hun borst en voorpoten.

Het boek der natuur, samenstelling en vertaling door Peter Burger, Amsterdam 1989.

38

De leeuw als beeldmotiefHoewel de leeuw in Europa niet in het wild voorkomt, was de leeuw in de Middeleeu-wen een populair beeldmotief. Dit beeldmotief en zijn betekenis had zich verspreid vanuit de Klassieke Oudheid en het Oosten, zowel wat betreft zijnbetekenis als posi-tief ‘krachtsymbool’ (defensief en sterk) als zijn verbeelding van het kwaad.In de Middeleeuwen zorgden de vermeende karaktertrekken van de leeuw echter ook voor nieuwe betekenissen. Verschillende manuscripten over (fabel)dieren, zoals de bestiaria, beschreven de leeuw als vergevingsgezind, moedig en defensief; maar hij kon ook sluw en gevaarlijk zijn. Door deze toegedichte eigenschappen en zijn roem-rijke connotatie als ‘Koning der dieren’, werd de leeuw zelfs vergeleken met Christus, de heerser der mensen.

De Hollandse leeuwDe leeuw is het meest voorkomende dier in middeleeuwse familiewapens. Zijn veronder-stelde kracht, moed en edelmoedigheid, vergelijkbaar met de klassieke ridderdeugden die edelen en heersers wilden demonstreren, maakte de leeuw het favoriete heraldische dier van koningen en edelen, waaronder de graven van Holland. Families brachten hun blazoe-nen – wapentekens - aan op banieren, wapenrustingen, munten, zegels, kledingstukken en andere gebruiks- en siervoorwerpen. Zo representeerden edelen zichzelf en toonden ze een eventuele rechtmatigheid en autoriteit van hun geslacht. Misschien werd de leeuw om dezelfde reden ook op meubelen afgebeeld, waarvan vooral 17e-eeuwse voorbeelden zijn overgeleverd. Ook ging de leeuw door zijn positieve karaktertrekken fungeren als schildhouder. Zo werd de leeuw het nationale symbool voor de Nederlanden: ook Nederlanders waren sterk, moedig en wilden zich verdedigen tegen de overheersers, vergelijkbaar met het defensieve gedrag van de leeuw. Men stond dus voortdurend in contact met de brullende leeuw, op zowel profane als reli-gieuze objecten. Vooral de positieve karaktertrekken van de leeuw maakten het dier een geliefd motief in de Middeleeuwen, maar ook in latere tijden. Hiermee klinkt het gebrul van de leeuw voor altijd in Nederland.

Dubbelportet van graaf Willem II en graaf Floris V van Holland met de rode Hollandse leeuw op het wapenschild, Herault van Heessel, Chronique des comtes de Hollande depuis les origines jusque 1415 (1456). Collectie Erfgoed Bibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen.

“Eerst van 76 leewen te formeren, costen 12 s. gr.Item van 100 scilden ghewapent van miins heren ende miinre vrouwen wapen, die de leewe in de borst hadde.”

BRULLENDE KUNST - DE LEEUW ALS BEELDMOTIEFWillemijn Rozemuller

Gouden leeuw als schildhouder van een heraldisch wapen met leeuw, binnenplaats Muiderslot. © Mike Bink Fotografie.

Collectie Nationaal Archief, Archief van de graven van Holland, archiefnr. 382, fol. 82r.

38 39

Campagnebeeld van de tentoonstelling De kracht van kleur in de Middeleeuwen (12 november t/m 5 maart 2017).Helm, model ‘Duitse sallet’, met heraldische kleuren, 15e eeuw (reconstructie). De middeleeuwse adel omringde zich met kleuren. Voor een trotse ridder was het gebruikelijk om de kleuren van zijn familiewapen op zijn helm te schilderen. Beeld Endeloos Grafisch Ontwerp.

We weten van deze situatie omdat de baljuw van het Gooi zijn zaken moest verantwoorden aan de graaf van Holland, in de 15e eeuw de facto de hertog van Bourgondië. Deze boekhouding is terug te vinden in de archieven van de Grafelijkheidrekenkamer. Ook alle reparaties en bouwwerkzaamheden aan het Mui-

derslot staan hierin beschreven. Over het interieur en de bewoning van het kasteel is hierin helaas weinig te vinden. De bezittingen van de kasteelheer, alsmede de decoraties van de privévertrekken waren voor eigen rekening en komen aldus niet in de grafelijkheidboek-houding voor.

De kale kamerEen van de leukste dingen om te doen bij een bezoek aan het Muiderslot is om te fantaseren over het leven op een kasteel. Dwalend door de zalen, de kamers en de torens van het slot waant men zich even in een andere tijd, helemaal met het hoofd in de Middeleeu-wen. Want een kasteel associëren de meeste mensen terecht met de Middeleeuwen. Dat is het grote voor-deel van een kasteel boven ieder ander historisch mu-seum; dit is niet zomaar een historische presentatie, dit is geschiedenis in het echt.Kasteelmusea zoals het Muiderslot tonen over het algemeen interieurs uit verschillende perioden, om zo de geschiedenis van het kasteelleven en/of een van de bewoners te tonen. Vaak zijn de interieurs uit de 16e-, 17e- of 18e eeuw nog gedeeltelijk aanwezig. Ook op het Muiderslot is de 17e-eeuwse bewoner P.C. Hooft leidend geweest voor de museale inrich-ting. Van middeleeuwse kasteelinterieurs is echter weinig bewaard gebleven.

In 1455 werd het slot te Muiden belegerd door Gijsbrecht van Nijerode in opdracht van de hertog van Bourgon-dië. Als nieuwe baljuw van het Gooi kreeg Gijsbrecht het Muiderslot als ambtswoning van de hertog in leen. Maar de zittende baljuw, de ontslagen Willem van Montvoort weigerde het kasteel te verlaten! Wat zegt deze gebeurtenis, behalve dat het een inkijkje geeft in laatmiddeleeuwse politieke en ambtelijke problemen, over het middeleeuwse kasteelleven? Willem van Montvoort, een ridder uit een aanzienlijk adellijk geslacht, bewoonde het kasteel als ware het zijn eigendom. Het land rond het kasteel leverde hem geld op en de kans is groot dat hij het slot als een kleine vorst bewoonde, met alle pracht en praal die daar bij hoorde.

MUURSCHILDERINGEN IN MIDDELEEUWSE KASTEELINTERIEURSMarius Bruijn3

Schilders decoreren een interieur met muurschilderingen. Miniatuur in een Franse historiebijbel, ca 1415. Collectie Morgan Library, New York.

41

Kasteelmusea zijn daarmee beperkt in hun presenta-tie, waardoor veel bezoekers - onbedoeld - de algeme-ne indruk houden dat de middeleeuwse inrichting een sobere bedoening was. Middeleeuwse meubels zijn zeldzaam en bij gebrek aan gegevens zijn de muren van de kamers simpel wit. Hier en daar vindt men zelfs nog kasteelkamers waar het kale baksteen zichtbaar is. Bezoekers gaan naar huis met een vertekend beeld van het middeleeuwse kasteelleven.

Muurschilderingen in NederlandUit beschrijvingen, archeologische vondsten, afbeel-dingen en andere bronnen kunnen we echter opma-ken dat het in de late Middeleeuwen in heel Europa gebruikelijk was om kasteelkamers kleurrijk te deco-reren. Dit gebeurde met wandkleden maar zeker ook met beschilderde muren. Niet alle kamers waren van onder tot boven beschilderd met uitgebreide taferelen. Waarschijnlijk bleef het vaak bij decoratieve randen of een ‘kleurthema’. Toch vinden we in de Nederlandse archieven genoeg meldingen van een ‘geschilderde ka-mer’. Dit wijst op een meer uitbundig geheel. Dwalend door een kasteel als het Muiderslot, rijst op-nieuw de vraag: Hoe zag een kasteelkamer er in de Middeleeuwen dan echt uit?

Kemenade, Rijksmuseum Muiderslot, 2008. Foto Mike Bink Fotografie.

42

Beschilderde kamer in Burg Eltz. Dit luxueuze woonvertrek ademt de sfeer van de Middeleeuwen. Muren en plafond zijn in de 15e eeuw rijk beschilderd met blad- bloem- en fruitmotieven. In de 19e eeuw zijn de muurschilderingen gerestaureerd en gedeeltelijk gereconstrueerd. Schlafgemach, 15e eeuw (zichtbare toestand 19e-eeuwse restauratie), Burg Eltz (Duitsland). Foto Marius Bruijn.

Die vraag is natuurlijk moeilijk te beantwoorden. Aller-eerst moet bepaald worden wat men precies bedoeld met ‘Middeleeuwen’, aangezien deze een periode van 1000 jaar beslaat. Verder hangt het ervan af over welk kasteelvertrek het gaat, in welk land het kasteel staat en wat de status van de bewoner is.Het Muiderslot is net als de meeste Nederlandse kas-telen een gebouw uit de late Middeleeuwen. De hui-dige vorm van het gebouw stamt in hoofdlijnen uit het laatste kwart van de 14e eeuw; de oudste overblijfselen van interieurdecoraties betreffen twee gebeeldhouw-de schouwen uit vermoedelijk de 15e eeuw. Dit geheel is goed vergelijkbaar met andere kastelen in Nederland.

Dat is een groot voordeel bij het onderzoek. Daar komt nog bij dat er van de kasteelbewoners uit het begin van de 15e eeuw relatief veel gegevens zijn. Het kasteel dat al in die tijd (grafelijk) overheidsbezit was, werd bewoont door heren van hoge adel zoals Van Nyerode en de ge-broeders Van Montfoort. Alhoewel er geen tastbare be-wijzen zijn overgebleven, is het toch zeer aannemelijk dat het Muiderslot in deze periode muurschilderingen heeft gehad. De status van de bewoners en de bepaald niet sober uitgevoerde schouwen vermoeden een meer uitbundige en luxe levensstijl.

AfgebiktBij de zoektocht naar overblijfselen van muurschilde-ringen in Nederlandse kastelen stuit je slechts op een handje vol locaties waar nog iets te vinden is. Hieruit zou je kunnen concluderen dat muurschilderingen in de late Middeleeuwen in Nederland gewoon niet zo populair waren als aankleding van kastelen. Maar die conclusie is te voorbarig. Dat iets moeilijk terug te vinden is kan immers ook betekenen dat er heel veel van verdwenen is. Interieurs zijn kwetsbaar. Hoe vaak veranderen mensen tegenwoordig niet hun interieur? Mensen kopen graag een oud huis maar plaatsen wel direct een nieuwe keuken, een nieuwe badkamer en verwijderen het twintig jaar oude behang om het te vervangen voor een frisse nieuwe kleur. En dat is altijd zo geweest. Na honderden jaren is een kasteelinteri-eur meestal diverse keren totaal vernieuwd. Denk al-leen al aan de vernieuwingsdrang van de Renaissance. In het Nederland van na de reformatie werden de res-ten van die verderfelijke Katholieke Gotiek verwijderd of verdween het onder een laag witte verf.

Gedurende de eerste grote inwendige restauratie van het Muiderslot onder leiding van architect Pierre Cuypers, werd de schouwmantel in de Kemenade gedecoreerd met de tekst: ‘Venite Omnes ad Me’ oftewel ‘Komt allen tot mij’. Beschreven schouw in de Kemenade, ca. 1900, Muiderslot. © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort.

44

Belangrijk voor het Muiderslot (en voor veel andere kastelen) is bovendien de ‘restauratie’ in de 19e eeuw geweest. Voor de nieuwe inrichting van het kasteel werden ernstig verweerde kamermuren tot op de grond toe afgebikt. Mochten er nog interieurschilde-ringen onzichtbaar onder dikke lagen witte verf geze-ten hebben, dan zijn die toen verdwenen. In dit licht

bekeken is het een wonder dat er überhaupt restanten van muurschilderingen in Nederland te vinden zijn.

De schatkamer van de Nederlandse middeleeuwse muurschilderkunst blijkt de stad Utrecht. Mede door ac-tief en uitgebreid onderzoek in de 20e eeuw zijn in veel van de middeleeuwse stadskastelen en burgerlijke wo-ningen prachtige vondsten gedaan . Vaak zijn de sporen zeer fragmentarisch, maar het laat in ieder geval zien dat muurschilderingen zeker niet zeldzaam waren. Ver-reweg het mooiste voorbeeld is de 14e-eeuwse beschil-derde kamer in het Stadskasteel Drakenburg. Buiten Utrecht zijn er laat 14e-eeuwse beschilderde mu-ren bekend in o.a. het Vlaams-Brabantse kasteel Horst. Als we het begin van de 16e eeuw ook meetellen als zeer laat middeleeuws, kennen we verder summiere voorbeelden in kasteel Nederhemert, kasteel Hernen en kasteel het Oude Loo. Maar het voorbeeld dat zich het beste met het Muiderslot laat vergelijken is opnieuw Slot Loevestein. In de grote zaal en de aangrenzende grote kamer (thans Kemenade) zijn uitgebreide muur-schilderingen gevonden uit de 15e eeuw. Om te weten hoe het Muiderslot er uit kan hebben gezien is dit voor-beeld van belang.

HeraldiekOp de schoorsteenmantel van de grote kamer van Loe-vestein staan twee opzichtige wapenschilden afgebeeld, compleet met bijbehorende leeuwen, kroon en andere decoraties. Een van de wapens is van de Bourgondische vorst, hertog Filips de Schone, die eind 15e eeuw tevens graaf van Holland was. In de (post)feodale middeleeuw-se samenleving, werd aan de familiedynastie en afkomst een buitengewoon belang gehecht. Het afbeelden van je familiewapen (heraldiek) was dan ook een populair gebruik. Ook in verschillende van de Utrechtse huizen zijn geschilderde familiewapens gevonden. De kasteelheer benadrukte er zijn rijke afkomst mee en de graaf of de hertog verspreidde zijn familiewapen

In dit Utrechtse huis zijn restanten aangetroffen van 14e-eeuwse muurschilderingen. In de jaren ‘60 van de 20e eeuw verdwenen deze restanten onder de huidige zichtbare reconstructieschildering. Geschilderde kamer ‘Huis Drakenburg’, 14e eeuw, Utrecht. Foto Marieke van Vlierden.

44 45

in het gehele gebied waar hij macht over uitoefende. Van het Muiderslot is bekend dat in de 15e eeuw de glas-in-loodramen met de wapens van her-tog Filips (de Goede) van Bourgondië en zijn gemalin waren versierd. Bij het Huis te Medemblik (kasteel Radboud) maakte men het nog bonter door een groot houten bord, beschilderd met het wapen van Filips, in de tuin te plaatsen.

In de Kemenade bevind zich op de schoorsteenmantel een muurschildering met de wapens vanAlbrecht III van Saksen Meissen en Filips de Schone, graaf van Holland. Beschilderde schouw van de Kemenade, 1492, Slot Loevestein. © Slot Loevestein.

Rankenschilderingen en decoratieve randen uit de 14e en 15e eeuw, collage van vondsten uit Utrechtse huizen. Foto Marieke van Vlierden.

46

De donjon van het kasteel van Horst is prachtig beschilderd met een patroon van hertjes (14e eeuw). Deze verwijzen mogelijk naar de jacht maar zouden natuurlijk ook een heraldische betekenis kunnen hebben. Foto Marius Bruijn.

Ranken en bladerenDe wapenschilden van Loevestein worden omringt door geschil-derde ranken, bladeren en bloemen. Maar ook op zichzelf staand waren ranken en bladen een populair motief voor een decora-tieve beschildering. In het Duitse Huis in Utrecht, de zetel van de Duitse Orde (een religieuze ridderorde), zijn prachtige groene ran-kenschilderingen uit de 15e eeuw aangetroffen. Deze ranken met bladeren op een eveneens groene achtergrond zijn rond een raam en vensterbank aangebracht. In andere huizen zien we ranken en bloemen als decoratief randornament langs het plafond of langs een schouw. Aan de Mariaplaats in Utrecht is een beschilderd fries gevonden waarbij ranken gelijk een soort Keltische knoop in el-kaar geweven zijn, afgewisseld met heraldische motieven.

Ridders en heiligenNet zoals in kerken werden ook in kastelen heiligen en Bijbelse ta-ferelen afgebeeld. Dat kan in de kapel van het kasteel zijn, maar dat hoeft niet. Religie was in de Middeleeuwen volledig met het dagelijks leven verweven; religieuze- en profane kunst waren niet altijd eenduidig te scheiden. Daarbij is de kapel van een kasteel lang niet altijd een aparte afgesloten ruimte. In het Huis te Me-demblik bevindt zich een nis die als altaar gediend heeft in de grote kamer. Op Slot Loevestein zijn religieuze muurschilderingen gevonden in een dergelijke nis, in de hoek van de grote zaal. Op het Muiderslot moet, getuige de grafelijkheidrekeningen, de kapel zich ook ergens in een hoek van de grote zaal hebben bevonden.Er is geen bewijs gevonden voor een altaarnis, laat staan schilde-ringen, maar we weten wel dat er een groot glas-in-loodvenster zat met een crucifix. Uit de eerste grote bouw- en onderhouds-rekening (Grafelijkheidarchief) van Lodewijk van Montfoort uit 1444 halen we zelfs de naam van de glazenier: ‘Eenen geheten Jan die Glaesmaker tot Naerden, van een glas dat in die Cappel-le upten huyse staet tot Muyden gebackens wercx ende is van drien vacken Dene in dat middelste vaeck staet een crucefix up-tie een zijde‘.

46 47

In een van de woonvertrekken van het Duitse Burg Eltz bevindt zich een uitgebreide muurschildering met de portretten van onder andere Katharina en Wilhelm zu Eltz uit de 15e eeuw (zichtbare toestand 19e-eeuwse restauratie). Foto Marius Bruijn.

Profane, dus niet-kerkelijke onderwerpen en figuren die zijn afgebeeld, kunnen geïnspi-reerd zijn op de (hoofse) literatuur. Het be-kendste voorbeeld hiervan zijn de 14e-eeuw-se afbeeldingen in Huis Drakenburg die het verhaal van ridder Walewein zouden verbeel-den. Los van specifiek literaire onderwerpen komen ook andere thema’s voor die met de adel verwant zijn, zoals de jacht.

De Graven van HollandVerder bestond de traditie om in stadhuizen, kloosters, kerken en kastelen portretten te to-nen van machthebbers, op een manier verge-lijkbaar aan de heraldiek. In het Haarlemse Karmelietenklooster was in 1425 in een van de kloostergangen een enor-me doorlopende muurschildering gemaakt waarop de graven van Holland -van Dirk I tot Jacoba van Beieren- afgebeeld waren. Een se-rie van meer dan twintig graven op een rij is natuurlijk niet iets wat men snel in een privé woonvertrek op een kasteel zal afbeelden, maar enkele portretten van graven, ridders of voorvaderen zou zeker kunnen.

WandkledenMeer nog dan met muurschilderingen, wer-den woonvertrekken gedecoreerd met wand-kleden. De luxe edities van deze wandkleden hadden geborduurde taferelen of patronen. Goedkopere beschilderde versies kwamen ook veel voor. Zo vermeldt een inventaris uit 1529 o.a. een ‘tafereel van oude scilderie up douck gewrocht’ in het Muiderslot. Het ‘imiteren’ van een geborduurd wand-kleed was zo gebruikelijk dat het ook wel direct op de muur geschilderd werd. In veel kastelen en huizen zijn geschilderde drape-rieën gevonden.

Het Haarlemse Karmelietenklooster had een enorme doorlopende muurschildering waarop de graven van Holland afgebeeld waren. Na de reformatie werd het klooster gesloopt. De reden dat we nu nog van deze portretten afweten, is dat er al in de 15e eeuw kopieën van zijn gemaakt. Deze unieke serie prachtige levensgrote panelen hangt nog altijd in het Haarlemse stadhuis. Op het hier afgebeelde portret zien we rechts gravin Jacoba van Beieren. Kenmerkend voor de 15e eeuw is ook het repeterend bladmotief van het geschilderde wandkleed op de achtergrond. Dubbelportret van graaf Willem VI en gravin Jacoba van Beieren, 15e eeuw, Stadhuis Haarlem. © Noord-Hollands Archief.

49

Filips de Goede voor een blauw baldakijn, ca. 1450. Collectie Koninklijke Bibliotheek Den Haag, KB 76E10, fol. 38v.

Een heel interessant Nederlands voorbeeld bevindt zich in de gotische Sint Bavokerk in Haarlem, waar in de 15e eeuw prachtige tapijtschilderingen zijn aangebracht als achtergrond voor heiligenbeelden. De patronen doen tijdloos aan en roepen associaties op met de geometri-sche figuren van Escher of het design van William Morris.

KleurkamersIn de geschreven bronnen die bij het kasteelonderzoek gebruikt worden, zoals grafelijkheidrekeningen en in-ventarislijsten, komen vanaf de vroege 15e eeuw zoge-naamde kleurkamers voor. Het zijn vermeldingen van met name blauwe, rode en groene kamers. Bekend is dat een ‘camer’ behalve een vertrek, ook een ensemble van kleden, kussens en ander stoffering in een bij elkaar pas-sende kleur kan zijn. De vraag rijst natuurlijk of in het vertrek waarin dit gekleurde ensemble zich bevond, het

kleurthema ook doorgevoerd werd in het beschilderen van muren, raamkozijnen en of de plafonds… De voor-noemde inventaris vermeld weliswaar een ‘bemaelde’ (beschilderde) kamer, maar verder valt er niets uit op te maken.Het beste hebben we als bewijs een voorbeeld van een kamer met gekleurde schilderingen die ook als ge-kleurde kamer in de bronnen staat. In Nederland is er één zo’n voorbeeld bekend op Slot Loevestein. De grote kamer van dit kasteel, dat zich al zo goed met het Mui-derslot laat vergelijken, bevat zoals eerder vermeld een beschilderde schouw. De kleurrijke afbeeldingen wor-den omlijst door dikke rode banden. De schilderingen zijn eind 15e eeuw aangebracht en juist vanaf die tijd begint men deze kamer de ‘roy camere’ te noemen. Ver-reweg de meest voorkomende kleurkamer in kastelen is de blauwe kamer.

Twee tapijten uit de Bavokerk, een tapijt (midden) uit de Waalse kerk. De tapijtschilderingen in de Bavokerk zijn in de 19e eeuw onder leiding van architect P.J.H. Cuypers gerestaureerd. Collage van Haarlemse tapijtschilderingen, 15e eeuw. Foto’s Marius Bruijn.

51

Wellicht omdat blauw ook in de Middel-eeuwen als een chique, adellijke kleur beschouwd werd? Blauw is bovendien de heraldische kleur van het in de 15e eeuw cultureel dominante Bourgondië. Een oorzakelijk verband tussen Bourgondië en de populariteit van de blauwe kleur-kamer is moeilijk aan te tonen, maar het is op z’n minst opmerkelijk. Blauwe kleur-stoffen kwamen relatief laat in de handel en waren lang een elitair product. De pig-menten om blauwe verf te maken bleven in elk geval ook in de 15e eeuw veel kost-baarder dan rood en groen.

Kleur op het MuiderslotOver het middeleeuwse interieur van het Muiderslot zijn dus maar weinig ge-gevens. De ridders Lodewijk en Willem van Montfoort declareerden rond 1445 enorme verbouwingen van het kasteel bij de graaf van Holland. Het ligt in de lijn der verwachting dat ze, voor eigen rekening, ook uitgebreide decoraties lieten aanbrengen die bij hun adellijke levensstijl pastte. De grote zaal zal gedeeltelijk beschilderd zijn geweest, al was het maar het deel dat als kapel functioneerde. In elk geval bezat het Muiderslot als woonruimtes een blauwe en een rode kamer. Volgens een rekening uit 1444 had tenminste de blauwe kamer glas-in-lood vensters met

Detail miniatuur met een luxe ‘blauwe camer’, afgebeeld in Des faits et dits mémorables, Valerius Maximus, Frankrijk, ca 1470. Collectie Koninklijke Bibliotheek, inv.nr. 66b13, fol. 289r, Den Haag. © Koninklijke Bibliotheek.

52 52

gebrandschilderde wapenschilden erin; ‘twee scilden gebackens wercx dair mijns genadichs heeren ende mijnre genadiger vrouwen wapen In staen, op die blaeu camer upten huyse’.Er zijn sterke aanwijzingen dat het de kamers betreft die nu de Prinsenkamer en Kemenade heten. Deze kamers bevatten ook de twee overgebleven gebeeld-houwde middeleeuwse schouwen. Het is waarschijn-lijk dat de schouwen en muren enige geschilderde decoraties hebben gehad, zoals heraldische versierin-gen, maar ook blad- en bloemmotieven. De Hollandse leeuw kan als decoratiemotief gediend hebben, of de Bourgondische vuurslag. Natuurlijk kunnen de kas-teelheren, zoals Willem van Montfoort of Gysbrecht

van Nyerode, ook hun eigen symbolen hebben ge-bruikt. Algemene decoraties, sierranden en plinten zul-len de themakleur rood of blauw hebben gevolgd.Alhoewel er weinig concrete vondsten van kleurge-bruik op het Muiderslot zijn, is het toch goed om er-van uit te gaan dat ook hier gekleurde wandkleden en muurschilderingen aanwezig zijn geweest. Maar het belangrijkste is om te beseffen dat de late Middeleeu-wen een periode was waarin kleur een toonaangeven-de rol speelde. Kleur gaf stijl en status en hoorde zeker thuis op een kasteel als het Muiderslot. Als we denken aan middeleeuws wonen dan hoort het beeld van bonte kleuren daar zeker bij. Ook al is dit beeld met de eeuwen - letterlijk - verbleekt.

De vroegst bekende bouwrekening van het Muiderslot met de vermelding van een gekleurde - blauwe - kamer: ‘Den selven noch gegeven van twee scilden gebackens wercx dair mijns genadichs heeren ende mijnre genadiger vrouwen wapen In staen, op die blaeu camer upten huyse’. Grafelijkheidrekening Muiderslot van Lodewijk van Montfoort, 1443-1444. Collectie Nationaal Archief, Archief van de graven van Holland, archiefnr. 3041. Foto Marius Bruijn.

52 53 52

Middeleeuws schildersatelier met alle ingrediënten om verf te maken. Onderdeel van de tentoonstelling De kracht van kleur in de Middeleeuwen. Bruikleen van het Kennemerkunstgilde. © Mike Bink Fotografie, 2016.

DE VERFMAKER, EEN ALCHEMIST?Marius Bruijn

De behoefte aan heldere en lichtechte kleuren zorgde in de Middeleeuwen voor een levendige kleurenindustrie. De sta-tus van een luxe kleur werd bepaald door de kostprijs van de kleurstof en de complexiteit van het productieproces. Zeer bekend is het voorbeeld van Lapis Lazuli, het dure diep-blauw waarvan de grondstof al in de Middeleeuwen uit Af-ghanistan moest komen.

Natuurlijk probeerden verfmakers dure kleuren met goed-kopere ingrediënten na te maken. In de late Middeleeuwen ontstond er binnen de verversgilden strenge regelgeving om de kwaliteit van de kleur te kunnen garanderen.Kleurmengers blijven zoeken naar nieuwe kleurnuances. Dat is ook de wens van hun klanten, de adel. Het rood moet nog roder, het helder nog helderder. Het is de kunst om verf te maken die lichtecht is. Vale kleuren kenmerken het ge-wone volk, letterlijk, de grijze massa.In de zoektocht naar betere kleuren gingen verfmakers ex-perimenteren met exotische en veelal giftige ingrediënten in ingewikkelde recepten. Menig verfatelier werd omgeven door geheimzinnigheid. Voor de gewone man stond een verfmaker soms gelijk aan een tovenaar, een alchemist.

Veel verfrecepten waren om die reden geheim. Wanneer de recepten wel werden opgeschreven vond men deze bijvoor-beeld in een medisch handboek. Een mooi voorbeeld van een dergelijk boek is het receptenboek van Reyner Oester-husen, dokter van Deventer, van ca. 1500.In dit boek staan, behalve medische verhandelingen, een reeks recepten voor het kleuren van textiel en het maken van verf. Opmerkelijk is de lange lijst recepten voor het werken met bladgoud en het maken van imitatiegoud (klatergoud).

Om een lichte kalkblauw te maken (‘Lasur tmaken dat lichtelic thoe gaet’)

Recept: Neem actieve kalk, eierschalen of steenkalk maar de eerste is beter.Vervolgens neem je 1 deel kalk, 2 delen Spaans kopergroen (verdigris) en 4 delen hertshoornzout. Deze samen ver-malen en begieten met gedestilleerde sterke wijn. Dan zal het stollen tot een blauwe verf. Deze verf zet men drie dagen in de paardenmest om het ten slotte in de zon te laten drogen.

© British Library, Sloane Ms 345, fol. 23 r.

55

Woonvertrek als ‘rode camer’ ingericht met o.a. muurschilderingen, wandkleden en meubilair. © Mike Bink Fotografie, 2016.

Om de huidige schildering vorm te geven moest er dus gekeken worden naar andere muurschilderingen die wel bewaard zijn gebleven. De gesjabloneerde banden en randen met bloemen en vlechtwerk zijn bijvoor-beeld gemaakt naar vondsten uit Utrechtse stadskas-telen. Het eindresultaat vormt een ensemble van mid-deleeuwse decoratievoorbeelden, die we in plaats van een reconstructie wellicht beter als een middeleeuws decoratieplakboek kunnen beschouwen. Wat overi-gens niet wil zeggen dat het eindresultaat historisch gezien onrealistisch is.

Historisch ijkpunt voor de rode kamer is het jaar 1445. In deze periode liet kasteelheer Lodewijk van Montfoort uitgebreide werkzaamheden uitvoeren aan het Mui-derslot, waarbij ook het interieur werd aangepakt. Uit de bouwrekeningen is bekend dat het Muiderslot in de

DE ‘RODE CAMER’, IMPRESSIE VAN DE MIDDELEEUWENMarius Bruijn

De ‘rode camer’ is een gedeeltelijke ‘reconstructie’ van een adellijk woonvertrek zoals deze zich in de late Middel-eeuwen in het Muiderslot kan hebben bevonden, waarbij de kleurrijke muurschildering op en rond de schouw het meest in het oog springt. Van de aanwezigheid en vorm van deze muurschildering is op het Muiderslot geen enkel direct bewijs gevonden, maar het is absoluut aannemelijk dat een belangrijk kasteel als het Muiderslot dergelijke wanddecoraties heeft gehad.

Schetsontwerp ‘rode camer’ door Maerten van Haerlem, 2016.

Schilder van het Kennemerkunstgilde werkt aan het wapen van Bourgondië, op de achtergrond Filips van Bourgondië. Kemenade, Rijksmuseum Muiderslot, 2016. Foto Marius Bruijn.

4

15e eeuw een blauwe en een rode kamer had. Er is voor gekozen om rood als hoofdkleur voor de Kemenade te gebruiken omdat dit de heraldische kleur is van de graven van Holland. Ook voor de muurschildering zelf is rood een gelukkige keuze. De meest gebruikte kleuren bij middeleeuwse muurschilderingen zijn aardkleuren als roden, roodbruinen en gele oker. Deze kleuren zijn in de ‘rode camer’ ruimschoots aanwezig.

Bij de portretten boven de schouw zijn ook de kleuren groen, blauw en hel-der rood (vermiljoen) gebruikt. Deze duurdere kleuren blijven zo exclusief voor de portretten van Jacoba van Beieren (gravin van Holland tot 1433) en haar neef Filips de Goede (hertog van Bourgondie en graaf van Holland).

57

Zij verbeelden de ‘zoen van Delft’ waarin de machts-overdracht van Jacoba naar Filips werd geregeld. De vorm van de portretten, inclusief de houterige hou-dingen, is overgenomen van onder andere de beken-de Haarlemse gravenportretten uit de 15e eeuw. Een verschil in schilderstijl te zien is tussen de portretten en de rest van de decoraties. De decoratieve patronen zijn gemaakt in een strakke grafische stijl terwijl de por-

tretten juist een losse schilderachtige manier van wer-ken tonen. Dit is bijvoorbeeld te zien bij decoraties in de Sint Janskerk te Mechelen (ca. 1400) en in de Grote Kerk van Naarden (ca. 1510). Dergelijke grote wandbeschilde-ringen werden dikwijls door meerdere mensen gemaakt waarbij ieder zijn eigen stijl en specialisme had.

In de bouwrekeningen van het Muiderslot uit de tijd van Lodewijk van Montfoort is ook gezocht naar an-dere vormen van interieurverfraaing. Opvallend is de vermelding van een ‘scappradekijn’ in de blauwe ka-mer. Een scappradekijn, schapprade of schapkast is een opbergkast voor voedsel, servies, boeken of ander huisraad, meestal hangend aan de muur. Er van uit-gaande dat de blauwe kamer het belangrijkste (prive)vertrek van de kasteelheer was, zal men ongetwijfeld de behoefte hebben gehad aan een opbergkast voor waardevolle bezittingen. De vermelding dat er een slot op de kast zit geeft aan dat het niet om eenvoudig vaatwerk gaat. Het zal dus een luxe kast geweest zijn.

Heilige Bavo en Heilige Amelberga in de crypte van de Sint Baafskathedraal te Gent; als voorbeeld voor de plaatsing van de figuren op de schouw; circa 1480-1520. © Agentschap Onroerend Erfgoed.

St. Thomasgilde aan het werk, Slotplein Muiderslot, 2016.

58

Reconstructie van een scappradekijn, vervaardigd door het Sint Thomasgilde, naar een voorbeeld uit ca. 1500. Met smeedwerk van Smederij Kloosterhuis. © Mike Bink Fotografie, 2016

58 59

Voor het Muiderslot is een rood kleed gemaakt op ba-sis van een geweven zwa-nenpatroon. Hierop zijn de geborduurde wapens te vinden van Jacoba van Beieren en de gebieden waar zij gravin van was, te weten Holland, Zeeland en Henegouwen. Ook het wapen van Van Montfoort ontbreekt niet.

Een voorbeeld van een dergelijke kast is in Nederland lastig te vinden, maar het Museum voor toegepaste kunst in Keulen bezit een prachtig exemplaar van rond 1500. Deze hangkast is dan ook gebruikt bij de recon-structie van het scappradekijn van het Muiderslot. Door de spijlen van het gotische maaswerk is het luxe zilver-werk, glaswerk, andere sieraden of zelfs boeken die deze kast kunnen vullen goed te zien. Een stevig slot (‘Noch een slot In die blaeu Camer ant schappradekijn’) zal een eventuele dief echter ontmoedigen.

Wandkleden ontbraken in geen enkel kasteel. Kleden decoreerden de vertrekken en isoleerden de muren. In de inventaris van gravin Jacoba van Beieren zijn vele kleden aangetroffen in de hoofdkleuren rood, groen en blauw, met geborduurde bloemen, dieren en wapen-schilden als versiering. Behalve geborduurde en geweven doeken was het niet ongewoon om kleden te schilderen. Als imitatietapijt-schildering direct op de muur of als een beschilderd doek. In de inventaris van het muiderslot uit 1529 is een ‘tafereel van oude scilderie up douck’ te vinden.

Schilder van het Kennemerkunstgilde werkt aan het jachtkleed (zie ook pag. 62). Foto Marius Bruijn.

De Muzen Jans Vines en Bep van Vugt verruilden hun groene vingers voor de vaardige handen van de middeleeuwse borduurwerkers.

61 61

62

Op basis hiervan is er voor het Muiderslot een wand-kleed met een passend ‘tafereel’ geschilderd: de val-kenjacht, een adellijke bezigheid bij uitstek. De stijl en vormgeving van dit kleed is gekopieerd van verschil-lende Vlaamse en Noord-Franse wandtapijten uit de 15e eeuw. Te zien zijn Filips van Bourgondië en zijn vrouw Isabella van Portugal te paard. Filips heeft de valk vast, een jonkheer pakt een loer van de grond. Op de achtergrond is het Muiderslot te zien op de manier zoals men destijds een kasteel afbeeldde.Zowel Jacoba als Filips waren belangrijk voor de kasteelheer die in 1445 het Muiderslot bewoonde. Lodewijk van Montfoort was als lid van de Raad van Holland een dienaar en adviseur van beide macht-hebbers. Ook Van Montfoort zelf is in de muurschil-dering aanwezig. Zijn wapenschild is in het beschil-derd vlechtwerk verwerkt. Op deze manier ontstaat er een ensemble met een verhaal dat specifiek op het Muiderslot gericht is. Het belangrijkste daarbij is dat het kasteel het beeld van woonkamer met kale witte muren doorbreekt. De bezoeker ervaart dat een middeleeuws adellijk interieur gevuld is met bonte kleuren.

De open haard vormde als warmte- en lichtbron een belangrijk onderdeel van het middeleeuwse interieur. Met name in de 16e eeuw was het gebruikelijk voor rijke gezinnen om zogenaamde haardstenen achterin de schouw te laten plaatsen. Deze stenen werden in een soort piramidevorm in de haard gemetseld om de gewone muur tegen de hitte van het haardvuur te beschermen. Vaak werden de stenen gedecoreerd met heraldische motieven - hier de Bourgondische vuurslag - portretkoppen of Bijbelse voorstellingen. De bovenste deksteen of ‘cronement’ is hier versierd met het wapen van Keizer Karel V (1500-1558), de laatste erkende graaf van Holland.

Beschilderde schouw met dubbelportret van de eigenaren van het Muiderslot: graaf Philips de ‘Goede’ van Bourgondië (1396 - 1467) en gravin Jacoba van Beieren (1401 – 1436). Het jaartal 1428 op de banderol verwijst naar de ‘zoen van Delft’.

62 63

Plattegrond van de eerste verdieping met maar liefst zes van de negen zichtbare gemakken. J.W.H. Berden, Slot Muiden. Plan eerste verdieping, 1895. Fotoinzet links en rechts gemak, grenzend aan het Werkvertrek van P.C. Hooft in de Oostertoren en gemak in buitenmuur Wapenzaal, Collectie Rijksmuseum Muiderslot.

OP JE GEMAK ZITTENJan Kamphuis

Sommige onderwerpen zijn in het dagelijkse leven zo gewoon, dat we er niet bij stilstaan. Bijvoorbeeld naar de WC gaan; daar hoeven we elkaar niets over uit te leggen. In middeleeuwse kastelen kwamen ook WC’s voor: het zogenaamde gemak of latrine. Wij hebben zo’n privaat of latri-ne allemaal wel eens gezien: een plank met een rond gat en een deksel. Maar hoe die latrine gebruikt werd weten wij eigenlijk niet. De middel-eeuwse kasteelbewoners zullen ’s-winters dikke kleren hebben gedra-gen; ze moeten met hun mooie kleding letterlijk zijn vastgelopen in de smalle privaten. Misschien moeten we veronderstellen dat de middel-eeuwer een postoel gebruikte en dat een jonge knecht de po leegde in een latrine, maar nogmaals, we weten het niet.

Als je je verder in dit onderwerp verdiept, blijkt bijvoorbeeld dat de ridderzalen in kastelen über-haupt geen privaten hebben; vaak wel in een aan-grenzende ruimte. De vraag is dan, hoe je je een ontvangst van een gast moet voorstellen. In onze tijd ga je immers eerst naar de garderobe om je jas op te hangen en eventueel het toilet te bezoe-ken en daarna ga je naar het ontvangst. Hoe ging dat in de Middeleeuwen? Begroet je eerst de heer des huizes en vraag je hem dan meteen waar het privaat is? Wat weten wij van het protocol van een middeleeuwse ontvangst? Helaas niets!

Wel hebben wij het vermoeden dat een privaat in de Middeleeuwen een statussymbool was: kastelen lie-ten in de architectuur zien dat zij op sanitair gebied “van alle gemakken” waren voorzien. Zo had de heer van kasteel Brederode in zijn eigen appartement in elke kamer een privaat; in totaal kunnen wij bij dit kasteel aantonen dat er ooit 17 privaten waren: een enorme luxe. In de loop van de tijd zijn de privaten bovendien verbreed; toen konden de heren van Bre-derode dus letterlijk “op hun gemak zitten”.

Plattegrond van de begane grond van het kasteel Brederode. De rode pijlen geven de privaatkokers weer. De blauwe vleugel was het representatieve gedeelte van het kasteel met de Ridderzaal. De groene kamer is de garderobe met privaat die vanuit de ridderzaal toegankelijk was. De rode kamers zijn het luxe appartement van de kasteelheer: alle kamers zijn van privaten en open haarden voorzien.

Hoeveel wc’swaren er in een kasteel?Een heleboel. Ze zaten hier en daar in de muren.

Grappig wel: soms met twee of drie brillen gezellig

naast elkaar. Kon je rustig doorpraten als je moest.

Terwijl alles in de slotgracht viel. Of beter gezegd

plonsde. Vroor het, dan viel alles op het ijs in plaats

van in het water. Dan was het niet alleen koud

in het kasteel, maar het stonk er ook nog eens

geweldig.

Uit:

Her

man

Ple

ij, Z

wem

men

er h

aaie

n in

de

Slot

grac

ht?,

met

illu

stra

ties

van

Irene

Goe

de, ©

200

8 U

itgev

erij

Nie

uw A

mst

erda

m

Illustratie Irene Gaede uit Herman Pleij, Zwemmen er haaien in de Slotgracht? (2008)

65

VERDER LEZENDroomkastelenHetty Berens (red.), P.J.H. Cuypers (1827-1921). Het com-plete werk. Rotterdam, 2007.W.F. Denslagen, Omstreden herstel. Kritiek op het restau-reren van monumenten. Een thema uit de architectuurge-schiedenis van Engeland, Frankrijk, Duitsland en Nederland (1779-1953). ’s-Gravenhage, 1987.A.J.C. van Leeuwen, Pierre Cuypers, architect (1827-1921). Zwolle, 2007.Jan de Mayer e.a. (red.) Negentiende-eeuwse restauratie-praktijk en actuele monumentenzorg. Leuven, 1996.C. van der Peet, G. Steenmeijer (red.), De rijksbouwmeesters. Twee eeuwen architectuur van de Rijksgebouwendienst en zijn voorlopers. Rotterdam, 1995.Ineke Pey, Herstel in Nieuwe Luister. Ideeën en praktijk van Overheid, Kerk en Architecten bij de restauratie van het mid-deleeuwse katholieke kerkgebouw in Zuid-Nederland (1796-1940). Nijmegen, 1993.J.A.C. Tillema, Schetsen uit de geschiedenis van de monu-mentenzorg in Nederland. ’s-Gravenhage, 1975.Eugène Viollet-le-Duc, Dictionnaire raisonné de l’architecture française du XIe au XVIe siècle. Paris, 1854 – 1868.

Een inventaris van Floris VG.C. Labouchere, ‘Een inventaris van goederen die graaf Floris V te Utrecht kort voor zijn vermoording heeft achter-gelaten’, in: Jaarboekje van Oud-Utrecht (1933), pp. 48-69.E.H.P. Cordfunke, Floris V. Een politieke moord in 1296. Zut-phen, 2011.

Mee naar MuidenH. Boers, Y. Molenaar en G. van der Stroom, Het Muiderslot: fameux ende in ’t ooghe leggende. Zwolle, 2004.A.J. van Egmond, Opgetekend. Betalingen voor luxe objec-ten aan het Hollandse hof (1345-1425). Proefschrift Universi-teit van Amsterdam, te verschijnen in 2017.J.G. Smit, Vorst en onderdaan: studies over Holland en Zee-land in de late Middeleeuwen. Leuven, 1995; alsook Smits ongepubliceerde itinerarium van Albrecht van Beieren.

Ik dank hem voor het mogen gebruiken van dit document.De rekeningen van de grafelijkheid van Holland uit de Beierse periode uitgegeven door de Werkgroep ‘Holland 1300-1500’ onder verantwoordelijkheid van D.E.H. de Boer en D.J. Faber. Serie I De rekeningen van de tresorier en de dijkgraaf van de Grote Waard 1393-1396 (Den Haag 1997)// Serie II De rekeningen van de rentmeesters der domeinen 1393-1396. ’s-Gravenhage, 1983. // Serie III De rekeningen van de gerechtelijke ambtenaren 1393-1396. ’s-Gravenhage, 1980.Nationaal Archief, Archief van de graven van Holland, in-ventarisnrs. 1219-1258 betreffen de tresoriersrekeningen genoteerd onder Albrecht van Beieren.

Kracht van KleurW. van Anrooij, De Haarlemse gravenportretten. Hilversum, 1997.M. Buyle, ‘Middeleeuwse Muurschilderingen’, in: Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen. Gent, 1995.M. Buyle, ‘Internationale stijl in Mechelen’, in: Relicta 10 (Brussel), 2013.Dolfin, M., e.a., Utrecht: De huizen binnen de singels. Zeist, 1989.Pleij, H., Kleuren van de Middeleeuwen. Bloemendaal, 1994.A.Prins-Schimmel, Tapijtschilderingen op de kolommen in het koor van de Grote of Sint-Bavokerk te Haarlem. Haar-lem, 1999.U. Ritzenhofen, Burg Eltz. Berlin, 2015.H. Ronnes, ‘15e- en 16e-eeuwse wooncultuur in de Lage Landen: de boedelinventaris en ruimtespecialisatie in kas-telen’, in: Ambitie in steen: bijdragen tot de kastelenkunde in Nederland (Wijk bij Duurstede), 2012.M. van Vlierden, ‘Wandmalereien im stadtischen Wohnbau in Utrecht um 1300-1600’, in: Geschichte in Schichten. Lu-beck, 2002.M. van Vlierden, Het Utrechtse huis De Rode Poort en zijn piscina. Zutphen, 1989.M. van Zanten, Aldus is opgeschilderd: Middeleeuwse muurschilderingen in Friese kerken, 1100-1600. Gronin-gen, 1999.

66

“Het is weer als nieuw!”, sprak hij. “En het aardige is dat het toch helemaal oud is.”

(Olivier B. Bommel in Heer Bommel en de windhandel)

66 67

68

OpdrachtgeverBert Boer, directeur Stichting Rijksmuseum Muiderslot

Samenstelling, onderzoek en organisatieYvonne Molenaar, hoofd collectie, presentatie & educatie MuiderslotWillem Feltkamp en Jessica Swinkels, Toonder compagnie, adviseurs Van Muiderslot tot BommelsteinMarius Bruijn, gastconservator, projectleider Kracht van KleurMonique Hellemons, projectleider Rode kamer

Tentoonstelling en grafische vormgevingStudio Jesse, Endeloos Grafisch Ontwerp

VertalingHugh Quigley

Technische realisatieExpotise, Unbranded, Vertical Vision

AV productiesSwinkels & Swinkels, Expotise, Marius Bruijn

InlijstingenDe Omlijsting, Schagen

ExpertteamMarius Bruijn, Anne-Maria van Egmond, Jan Kamphuis, Corjan van der Peet, Willemijn Rozemuller

De tentoonstelling is mede tot stand gekomen dankzij de volgende personen en instellingen:Archeologie Noord-Holland, Museum de Bommelzolder, Dover Castle, Burg Eltz, Geldersch Landschap & Kasteelen, Kennemerkunstgilde, Smederij Kloosterhuis, Letterkundig Museum, Mandenmakerij de Mythe, Marten Toonder Verza-melaars Club, Noord-Hollands Archief, Ridders van de IJssel, Smederij Roodbaard, Atelier Sera, St. Thomasgilde, Stich-ting het Toonder Auteursrecht, Toonder Compagnie, Uitgeverij Cliché, Universiteitsbibliotheek Bergen (BE); M. Bruijn, H. Hovenkamp, J. Vines, B. van Vugt, M. Wieringa, L. Wynia, M. Zeefat, schatbewaerders en gildenaeren Muiderslot.

Partners

Verantwoording

Realisatie tentoonstellingenVan Muiderslot tot Bommelstein - Middeleeuwse droomkastelen, 20 maart - 31 oktober 2016Kracht van kleur in de Middeleeuwen, 12 november - 5 maart 2017

© 2016 Stichting Rijksmuseum Muiderslot, Muiden

68

IDAa

Muiderslot katern 5

Wonen in de middeleeuwen

Wonen in de M

iddeleeuwen

Muiderslot katern 5

www.muiderslot.nl

Wonen in de Middeleeuwen

Wie denkt dat de Middeleeuwen kleurloze en donkere tijden waren, heeft het mis. Geen kerk, kasteel of harnas was grijs. Ontdek het bonte verleden van onze droomkastelen en de kracht van kleur in de Middeleeuwen. Van Muiderslot tot Bommelstein, van een helblauwe ridderhelm tot een knalrode kamer: de Middeleeuwen in full colour.

Wonen in de Middeleeuwen

IDAa

Muiderslot katern 5

Wonen in de middeleeuwen

Wonen in de M

iddeleeuwen

Muiderslot katern 5

www.muiderslot.nl

Wonen in de Middeleeuwen

Wie denkt dat de Middeleeuwen kleurloze en donkere tijden waren, heeft het mis. Geen kerk, kasteel of harnas was grijs. Ontdek het bonte verleden van onze droomkastelen en de kracht van kleur in de Middeleeuwen. Van Muiderslot tot Bommelstein, van een helblauwe ridderhelm tot een knalrode kamer: de Middeleeuwen in full colour.

Wonen in de Middeleeuwen